Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 1.3MB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 27 May 2023
Kengaytma doc
Bo'lim Diplom ishlar
Fan Qishloq va o'rmon xo'jaligi

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Koson tumani boshoqli don ekinlari agrotsenozlarining asosiy zararkunandalari va ularga qarshi kurashni optimallashtirish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI BIOLOGIYA KAFEDRASI 5140100-Biologiya ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun “ Koson tumani boshoqli don ekinlari agrotsenozlarining asosiy zararkunandalari va ularga qarshi kurashni optimallashtirish ” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI QARSHI-20 MUNDARIJA KIRISH …………………………………………… …… …………………….. 3 1. BOSHOQLI DON EKINLARINING ASOSIY ZARARKUNANDALARI VA ULARGA QARSHI KURASH CHORA-TADBIRLARI …… …. 1.1. Hammaxo’r zararkunandalar ……………………………………... 1.2. Qo’ng’izlar …………………………………………………….. 1.3. Tanga qanotlilar yoki kapalaklar ……………………………... 1.4. Boshoqli don ekinlarining ixtisoslashgan zararkunandalari ……….. 2. OMBOR VA BINOLARDA SAQLANADIGAN BOSHOQLI DON MAHSULOTLARI ZARARKUNANDALARINING BIO-EKOLOGIK XUSUSIYATLARI ……… …………………………………………. 46 XULOSA ……………………………………………………………………... ADABIYOTLAR RO’YXATI ………………………………………………. 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Respublikamizda amalga oshirilayotgan yirik agrar is lohatlardan biri don mustaqilligiga erishish bo’lib, bugungi kunda donli ekinlar maydoni ancha kengaydi va g’ allachilik paxtachilik qatorida birinchi darajali tar moqqa aylandi. Ayni vaqtda, g’allachilikda zamonaviy uyg’ unlashtirilgan intensiv texnologiyani qo’llash, hosildor likni oshirish bilan birga har xil zararli organizm lar (hasharotlar, kasalliklar, begona o’tlar va h.k.) ri vojlanishi uchun qulay sharoit vujudga keltirmoqda, na tijada, hosilning ancha qismi nobud bo’lmoqda. O’zbekiston qishloq xo’jaligi oldiga respublika aholisini don bilan to’la ta’minlash vazifasi qo’yilgan. Respublika mustaqillikka erishganidan keyin g’alla mustaqilligiga ham erishish, aholini don mahsulotlariga bo’lgan talab va ehtiyojini maxalliy sharoitda yetishtirilgan hosil hisobiga qondirish muhim strategik vazifaga aylandi. 1993-1995 yillarda g’allachilikni ustivor sur’atlarda rivojlantirish bo’yicha katta amaliy ishlar bajarildi, g’allachilik ham paxtachilik kabi birinchi darajali tarmoqqa aylandi. 1995 yilda 2,68 mln.t g’alla tayyorlangan bo’lsa, 1996 yilda g’alla maydonlari 1700 ming gektarni (shundan 1200 ming ga sug’oriladigan yerlarda) tashkil etdi. Respublikaning g’allaga bo’lgan ehtiyojini to’la ta’minlash uchun (bir yilda 6 mln. tonna, jon boshiga ilmiy asoslangan yillik me’yori 300 kg.) hosildorlikni oshirish, dehqonchilik madaniyatini yuksaltirish, urug’chilikni yaxshilash, navli urug’lik ekish, hosilni zararkunanda va kasalliklardan himoya qilish muhim ahamiyatga ega. G’ alla ekinlari hosilini sug’oriladigan maydonlarda har gektarda o’rtacha 30-35 tsentnerga, lalmi yerlarga esa 9-12 tsentnerga yetkazishni ta’minlash zarur. Rivojlangan mamlakatlar tajribasidan ma’lumki, gektardan 50-70 tsentner va undan ko’proq don yig’ib olishni ta’minlash uchun zamonaviy intensiv texnologiyani qo’llash muhim ahamiyat kasb etadi. Buning asosiy talablari 3 quyidagilardan iborat: • qisqa rotatsiyali ixtisoslashtirilgan g’alla almashlab ekish tizimida iloji boricha ko’proq asosiy ekinlarni o’rin almashtirish; • o’g’ itga talabchan yuqori hosilli intensiv tipdagi navlarni ekish; • tarkibida elementlar balansi mavjud bo’lgan yu qo ri mi q dordagi o’g’ itlarni g’alla maydonlariga kiritish; • deh q onchilik tuproq himoyasi tizimini q o’ llash; • yuksak deh qo nchilik madaniyati, agrotexnika talablarini sifatli va o’ z va q tida bajarish, jumladan, ekishda yu qo ri sifatli urug’lardan foydalanish ; • o’simliklarni himoya qilish vositalaridan keng foydalanish, jumladan, fungitsidlar, insektitsidlar va gerbitsidlarni samarali qo’llashni ta’minlashdir. Yu q orida keltirilgan usullardan dastlabki t o’ rttasini q o’ llash odatda ekinlar hosildorligini oshirish bilan bir qatorda zararkunanda, kasallik va begona o’ tlarning rivojlanishi uchun ham qulay sharoit yaratadi. Natijada ularning keng maydonlarda tez tarqalishi va katta zarar keltirishi kuzatiladi. Yi g’ ishtirib olingan don m ah sulotlarini omborlarda va saroylarda sa q lash davrida ham zararkunandalarning h avfi ancha katta bo’ladi . Bunda o’ rtacha 20% gacha tayyor mahsulot yo’qotiladi. Shuning uchun ham intensiv texnologiya qo’ llanishining yuqorida keltirilgan oltinchi sharti ham muhimdir. H isoblarga qaraganda jahonda zararli organizmlar faoliyatidan qishlo q x o’ jalik ekinlarining 34 % idan ortiq hosili y o’q otiladi (Zaxarenko, 1990). Hozirgi kunda g’alla hosilining miqdoriga hamda sifatiga jiddiy salbiy ta’sir etuvchi hammaxo’r va ixtisoslashgan zararkunandalar, kasalliklar, mahsulotlarni saqlash davomida zararlovchi hasharotlar, ka nalar, kemiruvchilar, donxo’r qushlar va begona o’tlar to’g’ risida ma’lumotlar, ularga qarshi zamonaviy kurash cho ralari hamda ularni tashkillashtirishga asos bo’ladi gan omillar borasida kerakli ishlanmalar, tavsiyalar yetishmaydi. 4 Ishning maqsadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi Koson tumani boshoqli don ekinlari agrotsenozlarining asosiy zararkunandalarini o’rganishdan iborat bo’lib, maqsadga muvofiq quyidagi vazifalar belgilab olindi: - boshoqli don ekinlariga zarar keltiruvchi hayvonlarning tur tarkibini aniqlash; - aniqlangan turlarni sistematik tahlil qilish; - hammaxo’r zararkunandalarning bio-ekologik xususiyatlarini o’rganish; - boshoqli don ekinlariga zarar keltiruvchi qo’ng’izlar va kapalaklarning tur tarkibini aniqlash va asosiy turlarining bio-ekologik xususiyatlarini o’rganish; - boshoqli don ekinlarining ixtisoslashgan zararkunandalarining biologiyasi va ekologiyasini o’rganish; - ombor zararkunandalari asosiy turlarining bio-ekologik xususiyatlarini o’rganish; - boshoqli don ekinlarining zararkunandalariga qarshi kurash choralarini optimallashtirish . Ilmiy yangiligi va ahamiyati. Boshoqli don ekinlarining asosiy zararkunandalari o’rganilib, ularga qarshi kurash choralari ishlab chiqildi. Boshoqli don ekinlarining asosiy zararkundalari Insecta sinfi vakillari ekanligi aniqlandi. Boshoqli don ekinlarining zararkunandalari oziqlanish usuliga ko’ra tasniflandi va hammaxo’r zararkunandalar, kemiruvchilar va ixtisoslashgan zararkunandalardan iborat ekanligi aniqlandi. Ombor zararkunandalarining bio- ekologik xususiyatlari o’rganilib, ularning spetsifikligi tahlil qilindi. Boshoqli don ekinlarining zararkunandalariga qarshi kurash va oldini olishda qo ’ llanadigan chora - tadbirlar majmui va kimyoviy preparatlar tavsiya etildi . Ishning aprobatsiyasi. Bitiruv malakaviy ishining materiallari Biologiya kafedrasi qoshidagi «Biolog» to’garagida va fakultet hamda universitet miqyosida o’tkaziladigan talabalarning ilmiy-amaliy konferentsiyalarida ma’ruza qilingan. Ishning hajmi va strukturasi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, 2 ta bob, 5 xulosa, adabiyotlar ro’yxati va ilovadan iborat bo’lib, matni 73 sahifani tashkil etadi. Shuningdek, ishga 1 ta jadval va 14 ta rasmlar ham ilova qilingan. Muallif bitiruv malakaviy ishini bajarishda va uni tayyorlashda ko’rsatgan yordamlari, bergan qimmatli maslahatlari uchun ilmiy rahbari b.f.n. B.X. Ro’ziyev va Biologiya kafedrasi professor-o’qituvchilariga o’z minnatdorchiligini bildiradi. 6 1. BOSHOQLI DON EKINLARINING ASOSIY ZARARKUNANDALARI VA ULARGA QARSHI KURASH CHORA-TADBIRLARI 1.1. Hammaxo’r zararkunandalar Hammax o’ r h asharotlar turli botanik oilalarga mansub bo’lgan o’ simliklar bilan ozi q lanadi. Ayrim hammaxo’r (marokash, to’qay chigirtkalari, kuzgi tunlam) hasharotlar katta miqdorda ko’payib ekinlarni qattiq shikastlaydi yoki batamom nobud qiladi. Chigirtkasimonlar . O’ zbekistonda chigirtkasimonlarning 250 dan orti q turi mavjud. Ularga qarshi o’z vaqtida kurashilmasa, kishloq xo’jalik ekinlari va yaylov o’simliklariga jiddiy zarar yetkazishi mumkin. Ulardan ayniqsa marokash hamda to’qay chigirtkalari g’alla ekinlarining jiddiy zararkunandalari hisoblanadi. Marokash chigirtkasi – Dociostaurus maroccanus. Quruq cho’llarda, tog’lar yonidagi tashlandiq yerlarda uchraganligi bois, cho’l chigirtkasi deb ham aytiladi. G’alla ekinlaridan arpa, bug’doy, oq jo’xori, tariq, makkajo’xoriga katta zarar yetkazadi. Marokash chigirtkasi gala-gala bo’lib hayot kechiradi. Agar ekinzorga marokash chigirtka galasi tushib qolsa, ularni batamom tugatadi yoki kemirib payxon qiladi. Marokash chigirtkasining asosiy ko’payish o’choqlari Qashqadaryo, Samarqand, Surxondaryo, Navoiy viloyatlarining cho’l, qir, tog’oldi va tog’ cho’llari hisoblanadi. Urg’ochi chigirtkaning uzunligi 2,5-4,2 sm, erkaginiki esa 2-3,5 sm, jigar rangli, yelkasida X harfiga o’xshash oq naqsh bor, bu chigirtka boshqa chigirtkalardan anna shu naqshi bilan farq qiladi. Marokash chigirtkasi otbosar chigirtkasidan qanotlari qorinchasiga nisbatan uzunroq bo’lishi bilan farqlanadi. Tuxum qo’ygichi bilan qattiq yerni parmalab, o’zidan chiqargan ko’piksimon 7 modda yordamida ko’zacha hosil qiladi. Ko’zachaning uzunligi 2,5-5 sm va har bir ko’zachaga 18-42 ta, ko’pincha esa 30-35 donadan tuxum qo’yadi. Tuxumi ch o’ zinchoq uzunligi 5 mm. Bir ur g’ ochi chigirtka 2-3 dona ko’zacha qo’yadi. Qo’yilgan tuxumlardan kelasi yil mart oyi oxiri aprelning boshlarida, havo salqin kelgan yillari esa aprelning o’rtalarida va hattoki oxirida ham lichinkalar birdamlik bilan chiqadi. Dastlab lichinkalar to’dalarga to’planadi va shu yerdagi o’simliklar bilan oziqlanadi va shu orada to’dalar xalqa shaklini oladi. X alqa shaklidagi mayda t o’ dalar bir-biri bilan tutashib lenta shaklida tiziladi. Bunday lentalarning uzunligi bir necha kilometrga yetadi va bir yo’nalishda harakat qila boshlaydi. Ayniqsa, lichinkalar 3 yoshga o’tgach, ularning harakati kuchayadi. Lichinkalar cho’l tomondan ekinzorlarga yopirilib o’tadi. Ular kuchli to’siqlardan: ariq, zovur va daryolardan ham suzib o’tadilar. Kechasi, bulutli va yomg’irli kunlari lichinkalar ovqatlanishdan to’xtab o’simliklarda to’dalanib turadilar. Chigirtkaning lichinkalik davri 25-35 kun bo’lib, shu davr ichida 5 yoshni o’taydi va voyaga yetgan chigirtkaga aylanadi. Lichinkalar bir yoshdan ikkinchi yoshga o’tishda hamda voyaga yetgan hasharotga aylanishda po’st tashlaydi. Chigirtka chala o’zgarish bilan rivojlanadigan hasharot bo’lib, lichinkalari va voyaga yetganlari tashqi tomondan bir-biriga o’xshaydi. Ular lichinkalik va voyaga yetgan fazalarida ham o’simliklarni kemirib zararlaydilar. Marokash chigirtkasi lichinkalari may oyining birinchi yarmida, tog’larda esa may oxiri va iyunning birinchi yarmida voyaga yetgan chigirtkaga aylanadi. Qanot chiqargan chigirtkalar kichik-kichik to’dalarga to’planib dastlab 40-50 metrni egallaydi. Keyinchalik yirik to’dalari bir necha o’n kilometrga uchadi va 3-10 kundan keyin erkaklari bilan juftlashib, urg’ochilari tuxum qo’yishga kirishadi. Juda ko’paygan yillari katta maydonlarda har bir metr kvadrat yerga 1500 tagacha, hatto 6000 tagacha ko’zachalar joylanadi. Chigirtka yiliga bir marta avlod beradi. 8 Chigirtkaning tabiiy kushandalari sifatida malhamchi qo’ng’izlar, vizildoq va taxin pashshalari qayd qilingan. Chumchuqsimon qushlardan soch chigirtka to’dalariga qirgin keltiradi. To’qay chigirtkasi – Locusta migratoria. G’alla ekinlaridan bug’doy, arpa, makkajo’xori, oq jo’xorini qattiq shikastlaydi. Bundan tash q ari daryo va ko’l yoqalarida qamishzorlarni ham ko’plab nobud qiladi. To’qay chigirtkasi lichinkalari ketma-ket lenta tizmalar shaklida birin-ketin harakatlanib qisqa muddatlarda duch kelgan o’simliklarni kemirib payhon qiladi. To’qay chigirtkasining asosiy o’choqlari Qoraqalpog’iston Respublikasi territoriyasidagi Amudaryo deltasining butun quyi oqimi hisoblanadi. To’qay chigirtkasi to’dalashib hayot kechirishi yoki yakka-yakka xolda ham yashay olishi mumkin. Juda ko’paygan yillari bir necha yuz ming gektar maydonni ishg’ol qila oladi. Erkagining uzunligi 6-7 sm, ur g’ ochisiniki esa 7-7,5 sm. To’da hosil qilib yashovchi chigirtkalarning rangi ko’kish qo’ng’ir yoki sarg’ish, yakka-yakka yashaydigan chigirtkalarniki esa ko’pincha yashil bo’ladi. Yakka-yakka yashaydigan chigirtkalar yelkasidagi qirrasi do’ng yoysimon, to’dalashib yashaydiganlarining qirrasi esa pastroq va o’rtasi botiq bo’ladi (1-rasm). Yakka-yakka va to’dalashib yashovchi chigirtkalar bir-biridan keyingi oyoq boldirlarining rangi bilan ham farklanadi, jumladan yakka yashaydiganlariniki qizil, to’da hosil qilib yashaydigan chigirtkalarniki esa ko’kish bo’ladi. To’qay chigirtkasi ko’zachalarining uzunligi 8 sm, biroz egilgan, ko’zacha devori mo’rt, har bir ko’zachada 55-115 tuxum to’rt qatordan joylashgan bo’lib, tuxumining uzunligi 7 mm bo’ladi. To’qay chigirtkasi ko’zachalarini daryo va ko’l yoqalaridagi pastliklarga qurib qolgan ko’l tublaridagi qamishzor va g’allasimon o’tpoyalarga qo’yadi. Tuxumlardan lichinkalarning chiqa boshlashi aprel oyining o’rtalariga to’g’ri keladi, lekin shu yerning iqlim sharoitiga ham bevosita bog’liqdir. 9 1-rasm. To’qay chigirtkasi. 10 Tuxumdan chiqqan lichinkalar g’uj yoki siyrak to’dalarga to’planadi, ikkinchi yoshga o’tgan lichinkalarning to’dalari muayyan bir tartibda harakat qila boshlaydi. To’qay chigirtkasi lichinkalari ham po’st tashlashlar orqali 5 yoshni o’taydi. Lichinkalar kechqurun o’simliklarga o’rmalab chiqib, ertalabgacha oziqlanmaydi va ertalab soat 7-8 dayoq ular har tomonga tarqalib oziqlanadi, keyin esa to’dalarga yig’ilib, muayyan tartibda harakat qila boshlaydi va vaqti-vaqti bilan oziqlanish uchun to’xtaydi. Lichinkalar tuxumdan chiqqanidan 40-45 kun o’tgach, oxirgi marta po’st tashlab, voyaga yetgan chigirtkaga aylanadi. Ular to’dalashib, bir necha o’n va hattoki bir necha yuz kilometrga ham to’xtamasdan ucha oladilar. Kechalari to’xtagan joylarida ekinlarni payxon qiladi. CHigirtkalar erkagi jinsiy vo yaga yetgach, uchishdan to’xtaydi. Birinchi juftlashishdan ikki haftacha o’tgach, urg’ochilar tuxum (ko’zacha) qo’yishga kirishadi. Tuxum qattiq va yumshoq tuproqlapra qo’yilsada, chigirtka ko’zachalarini qamishzorlarga qo’yishni yoqtiradi. To’qay chigirtkasi doimiy ko’payish manbalardagi sharoitga, tabiiy kushandalarning soniga, ob-havoning qulayligiga qarab, bir necha yil ichida to’dalashib hayot kechiruvchi yoki noqulay vaziyatda yakka-yakka yashash fazasiga o’tishi mumkin. To’da hosil qilib yashovchi chigirtka fazasi yiliga bir marta, yakka-yakka yashovchi chigirtka fazasi esa yiliga ikki marta avlod beradi. To’qay chigirtkasining tuxumlarini, lichinkalarini va voyaga yetganlarinining tabiiy kushandalari marokash chigirtkasining kushandalariga mos. Kurash choralari. Chigirtka zararlashi ehtimoli bo’lgan maydonlar yil bo’yi uch marta tekshiriladi: - yozda dastlabki kuzatuv o’tkazilib; chigirtkalar tuxum qo’yayotgan davrda chigirtka to’dalari tushgan joylar aniqlanib, rejaga kiritiladi; - kuzda, chigirtkalar tuxum qo’yib bo’lganidan so’ng, ular tuxum qo’ygan maydonlar hajmini va tuproqdagi ko’zachalar qalinligini aniqlash; - olingan ma’lumotlarni xaritada belgilash; 11 - kuzda yig’ilgan nazorat ma’lumotlari kelasi yili chigirtkalarga qarshi kurash tadbirlarini o’z vaqtida va samarali o’tkazishda asos bo’la oladi; - ko’klamda o’tkaziladigan nazorat, chigirtkalar tuxumining qishlashdan chiqkan holatini, tuxumda embrionning rivojlanish jarayoni ketishini va lichinkalarning ochib chiqishini taxminiy muddatlarini aniqlash kuzgi nazorat natijalarini yanada aniqlashtirish maqsadida amalga oshiriladi. Yuqorida ta’kidlanganidek chigirtka lichinkalarining yoshi oshgan sari ular egallagan maydon kengaya borishini hisobga olgan xolda, ularga qarshi kurash choralari lichinkalar 3-4 yoshga o’tmasdanoq amalga oshiriladi. Chigirtkalarga qarshi quyidagi kimyoviy preparatlardan foydalanish mumkin: buldok 2,5% em.k. – 0,1-0,2 l/ga; detsis, 2,5% em.k. – 0,3-0,5 l/ga; konfidor 20% em.k. – 0,05-0,1 l/ga; dursban 40,8% em.k. – 0,4 l/ga; regent 80% s.e.kuk. – 10,0 g/ga; sumi-alfa 20% em.k. – 0,1 l/ga; sherpa 25% em.k. – 0,1 l/ga; dimilin 48% s.k. (yoppasiga s e p ish yoki "barer" usuli bilan yo’liga to’siq qo’yish maqsadida qo’llash va h.k.). G’allaning zararkunandalariga qarshi kurashda foydalaniladigan kimyoviy preparatlar ilovadagi 1-jadvalda keltirilgan. Bu kimyoviy vositalarni q o’ llashda OVX-600 traktor purkagichi, AN-2 samolyoti hamda deltaplanlardan foydalanish mumkin. 1.2. Qo’ng’izlar Q o’ n g’ izlar turkumida donli ekinlarga iqtisodiy zarar yetkazadigan darajada uchrovchi yassim o’ ylovlilar, qarsildo q qora tanli, vizildoq q o’ n g’ izlar oilalariga mansub bo’lgan ayrim vakillarini k o’ rsatish mumkin. Kravchik (xumkalla, keskir) q o’ng’izlari. Yassimo’ylovlilar oilasiga mansub bo’lgan kravchik qo’ng’izlarining bir necha turi qayd qilingan, jumladan, kichik kravchik, kugart kravchigi, mis rang kravchik, qora kravchik, bronza tusli kravchik va do’mboqchali kravchik shular jumlasidandir. Bu kravchiklarning hammasi q o’ n g’ izlik davrida o’ simliklarga deyarli bir 12 xil zarar yetkazadi. Ular lalmi g’alla va boshqa ekinlarni ayniqsa bug’doy, arpa, maxsar va zig’irni, ba’zan yangi o’zlashtirilgan yerlardagi ekinlarni maysalik davrida yeb katta zarar yetkazadi. Bitta kravchik qo’ng’izi 1,5-2 m 2 maydondagi ekin maysasini qirqib yo’q qilishi mumkin. Bu qo’ng’izlar Respublikamizning Jizzax, Qashqadaryo viloyatlarida keng tarqalgan. Kravchik qo’ng’izlarining tanasi qisqa va yo’g’on, boshi va yelkasi juda katta, qorni ko’kragining keyingi ikkita bo’g’imi proportsional bo’lmagan tarzda kichik, shuning uchun ba’zan kravchik xumkalla deb yuritiladi. Qo’ng’izning qanot usti choki qo’shilib ketganganligi uchun ucha olmaydi. Og’zining ustki jag’lari juda kuchli rivojlangan (2b-rasm). Tuxumi capg’ish yoki oq rangda, oval shaklida. Lichinkasi oq rangda, y o’g’ on va biroz egilgan. G’umbagi xira oqish yoki sarg’ish. Kravchiklarning barcha turining hayot kechirishi asosan bir-biriga o’xshaydi. Kravchiklar voyaga yetgan qo’ng’iz davrida qishlaydi. Qo’ng’izlar erta ko’klamda qishlovdan yer betiga chiqib, yaqinida yashil o’simliklar ko’p bo’lgan, qattiq, haydalmagan zich yerni tanlab, chuqur in yasaydi. Ba’zi turlarining ini 75 sm va undan ham chuqur bo’lishi mumkin. Urg’ochi kravchik ini tagining chetida uzunchoq katakcha-chuqurchalar yasaydi va uning ichida alohida uyaga bittadan tuxum qo’yadi; shundan keyin uya ustini tuproq bilan berkitib, katakchalar ichini tashqaridan tashib kelingan o’simlik poyasi, bargi va shoxchalari bilan to’ldiradi. Tuxumdan chiqqan lichinka onasi tayyorlab qo’ygan o’simliklarni yeb, rivojlanishini tugatadi va g’umbakka aylanadi. Kuzda g’umbakdan voyaga yetgan kravchik qo’ng’izlar chiqib, kelasi yil bahorgacha shu yerda qishlab qoladi. Kurash choralari. Qo’riq va partov yerlarni o’zlashtirish kravchiklarning yashashi uchun noqulay sharoit yaratadi va ular ekin maydonlaridan uzoqqa suriladi. Ekin dalalarining kravchik tushgan qismi (asosan dala chetlari) ga hamda ekin bilan chegaradosh bo’lgan 3-5 m kenglikdagi begona o’simliklarga ichidan ta’sir etuvchi kimyoviy preparatlar purkaladi. 13 Qarsildoq qo’ng’izlar (simqurtlar). Qarsildoq qo’ng’izlarning (simqurtlar – qo’ng’iz lichinkalari) bir necha turlari, jumladan, mo’ylovdor qarsildoq qo’ng’iz va lalmi ekin qarsildoq qo’ng’izi lichinkalari zararidan g’alla ekinlari ko’chatlari ancha, ba’zan 70% gacha siyraklashadi (2a-rasm). Zararkunanda qo’ng’izlar lalmidagi maxsar, zig’ir va no’xat ekinlariga ham ancha shikast yetkazadi. Uzun mo’ylov va lalmi qarsildoq qo’ng’izlari respublikamizning g’allakor mintaqalarida keng tarqalgan. Mo’ylovdor qarsildoq qo’ng’izning bo’yi 9-11 mm, erkagining mo’ylovi tana uzunligi bilan barobar; ypg’ochisining mo’ylovi esa tanasidan qisqaroq. Erkagining oyoqlari ham urg’ochi qo’ng’izning oyoqlariga nisbatan uzunroq. Qo’ng’iz tanasi qoramtir tusli. Lichinkasi (simqurt) ning uzunligi 15 mm, rangi och sariq, tanasining so’nggi bo’limi oxiri ikkiga ajralgan. Lalmi ekin qarsildoq qo’ng’izining bo’yi 7,5-8 mm, rangi qora, yosh qo’ng’izlar sertukligidan kulrang bo’lib ko’rinadi. Lichinkasi (simqurt) ning rangi och sariq, siyrak tukli. Tanasining oxiri konussimon yumaloq. Bu zararkunandalar tuproqda (20 sm gacha chuqurlikda) lichinka va qo’ng’izlik davrida qishlaydi. Qo’ng’izlar mart-aprel oylarida qishlovni tugatib, yer betiga chiqadilar va tuproqqa tuxum qo’yadilar. Tuxumdan chiqqan lichinkalar dastlabki yoshda chirindilar bilan oziqlanib ekinga zarar bermaydi. Katta yoshdagi lichinkalar esa ekinlarga katta zarar yetkazadi (fevralning ikkinchi yarmidan aprelning uchinchi o’n kunligi boshlariga qadar). Zararkunandaning ikki yilda yoki uch yilda bir avlod berishi, yilning turli fasllarida turlicha rivojlanish fazalarining uchrashiga sabab bo’ladi. Kurash choralari. Ekin ang’izini yumshatish, yerni haydash, begona o’tlarga qarshi kurashish, ayniqsa simqurtlarni o’ziga jalb qiluvchi sudralib o’sadigan bug’doyiqqa qarshi kurashish zararkunandalar miqdorini ancha kamaytiradi. 14 A B 2-rasm. A. Qarsildoq qo’ng’iz: a-lichinkasi, b-qarsildoq qo’ng’iz lichinkalari zararlayotgan don va k o’ chat ; B . Kravchik (xumkala) qo’ng’izi . 15 Ekinni ertaroq muddatlarda, simqurtlar tuproq yuza qatlamiga to’liq ko’tarilganiga qadar urug’ni belgilangan chuqurlikka ekish ko’chatlarning tez unib chiqishi va rivojlanishini ta’minlaydi, bu esa o’z o’rnida zararlanishni birmuncha kamaytiradi. Ekin maydonlaridagi tuproqda zararkunanda lichinkalari soni 1 m 2 da 5-10 tadan qayd qilinganda, zararkunandalar bilan kamroq zararlanadigan zig’ir, bir yillik dukkakli ekinlarni almashtirib ekish yaxshi samara beradi. Bahori g’alla ekinlar ekilishidan oldin 1 m 2 tuproqda 4-6 zararkunanda lichinkalari uchrasa urug’lik donni tegishli kimyoviy preparatlar bilan dorilash lozim (ilovadagi jadval ). Qoratanli qo’ng’izlar (soxta simqurtlar). Qo ratanli qo’ng’izlarning tuproqda hayot kechiruvchi lichinkalari (soxta simqurtlar) ba’zan kuzgi bug’doyning 40% ga yaqin sepilgan urug’ini nobud kiladi. Uning zarari bahori ekinlarda ham ancha kuchli bo’ladi. Yirik yoshdagi lichinkalari ko’pincha urug’ni batamom yeb qo’yadi, kichik yoshdagilari esa urug’ning murtagini zararlaydi, natijada qisman zararlangan urug’lar ham chiriydi. Bundan tashqari lichinkalar poyaning tuproq ostki qismini ham kemirib zararlaydi, voyaga yetgan qo’ng’izlar esa o’simlikning pastki barglarini yeb shikastlaydi. O’zbekistonda qoratanli qo’ng’izlar juda keng tarqalgan. Uning 20 dan orti q turi g’alla ekinlarini turli darajada zararlaydi. Ayniqsa, respublika janubidagi tog’ oldi mintaqalaridagi lalmikor ekinlarda ularning zarari kuchliroq bo’ladi. Qoratanli qo’ng’izlarning tanasi katta-kichikligi va shakli jihatidan juda xilma-xil. Tanasi ko’pincha salgina yaltiraydigan qora tusda bo’ladi, shuning uchun ham qoratanli qo’ng’izlar deb yuritiladi. Tanasining xitin qavati juda qalinlashgan. Lichinkalari simqurtlarga o’xshaydi. Tanasi uzun va sariq tusda. Bu lichinkalar qarsildoq qo’ng’iz lichinkalaridan kallasining bo’rtib turishi, lablarining rivojlanganligi, oldingi oyoqlarining keyingi juft oyoqlariga nisbatan yirikligi va boshqa xususiyatlari bilan farq qiladi. Qornining oxirgi bo’limi 16 sertuk bo’ladi. Qora tanli qo’ng’izlar quruq joylarni yoqtiradi va qurg’oqchilik yillari yaxshiroq rivojlanadi. Ko’pchilik qora tanli qo’ng’izlarning lichinkalari tuproqning yuza qatlamida yashaydi va noqulay sharoitlarga birmuncha chidamli bo’ladi. Urg’ochi qo’ng’izlar tuxumlarini tuproq orasiga qo’yadilar. Tuxumdan chiqqan lichinkalar uzoq muddat (1 yil va undan ortiq) tuproqda hayot kechirib, keyin shu yerda g’umbakka aylanadi. G’umbakdan chiqqan qo’ng’izlar bir necha yil yashab, o’z umrida bir necha marta, bir necha yuztadan tuxum qo’yadi. Kurash choralari. Dal al ar ga yaxshilab ishlov berish, hosil yig’ishtirib olinganidan so’ng o’simlik qoldiqlarini yo’qotish, tuproqqa mineral o’g’it kiritish. Sim qurtlarga qarshi tavsiya etilgan tadbirlar bu zararkunandalarga ham ta’lluqlidir. 1.3. Tanga qanotlilar yoki kapalaklar H avfli zararkunandalar sifatida kapalaklar turkumidan tunlamlar va parvonalar oilalari vakillarini k o’ rsatish mumkin. Tunlamlar. R espublikamiz hududlarida tunlamlarning 300 dan ortiq turi qayd qilingan. G’alla ekinlariga kuzgi, undov, yovvoyi tunlam qurtlari jiddiy shikast yetkazadi. Kuzgi yoki ko’k qurt tunlami. Kuzgi tunlam qurtlari 160 turdan ko’proq o’simliklar bilan oziqlanadi, jumladan, kuzgi g’alla ekinlarini, makkajo’xorini kuchli zararlaydi. Ekilgan urug’likni va undan hosil bo’lgan o’simtalarni asosan tuproq yuzasidan qirqib (kemirib) katta zarar yetkazadi. Natijada ekinzorlarda yalang’och joylar hosil bo’ladi. Makkajo’xori maydonlarida ham 1-chi avlod qurtlari ekilgan ypyg’ni kemiradi, hosil bo’lgan maysalarni tuproq yuza qavatidan qirqadi. Yoz 17 o’rtalarida ekilgan makkajo’xorini ham tunlam 2-chi avlod qurtlari yuqorida eslatilgan tartibda zararlaydi, shuningdek o’simlik poyasi ichini ham kemiradi, kuzda esa makkajo’xori so’tasini ham zararlaydi. Kuzgi tunlam respublikaning hamma viloyatlarida keng tarqalgan. Ayniqsa, Farg’ona vodiysi, Xorazm, Sirdaryo, Qashqadaryo viloyatlari ekinzorlariga ko’proq zarar keltiradi. Bundan tashqari Surxondaryo viloyati tog’ oldi tumanlarida ham ko’plab uchraydi. Kuzgi tunlam kapalagi qanotlari yozilganda 4 s m gacha yetadi. Oldingi qanotlari qo’ng’ir, bo’z rangli bo’lib, ba’zan birmuncha qo’ng’ir yoki sarg’ish rangda tovlanib turadi. Oldingi qanotida qoramtir buyraksimon dog’i bor. Keyingi qanotlari oq. Tuxumi gumbazsimon, oqish, sirti qovurg’achali, rivojlangan sari qoraya boradi. Qurtining uzunligi 5 s m gacha yetadi, tanasi yaltiroq ko’kish rangda tovlanib turadigan qoramtir bo’z tusda. G’umbagining uzunli 14-20 mm, rangi och qo’ng’ir, qornining oxirida ikkita ayri tikanchasi bor. Kuzgi tunlamning katta yoshdagi qurti asosan g’alla ekinlari dalalarida, uvat va yo’l yoqalarida, bedapoyada, poliz ekinlari va makkajo’xori maydonida, tuproq ostida 5-15 sm chuqurlikda qishlaydi. Martda, bahor salqin kelganida esa aprel boshlarida tunlam qurti tuproqning yuza qavatiga ko’tarilib 3-6 sm chuqurlikda "beshikcha" yasab shu yerda g’umbakka aylanadi. Kapalaklar uchib (aprel-may) chiqqandan keyin bir necha kun o’tgach, tuxum qo’yishga kirishadi. Ular tuxum qo’yishi uchun o’tlar siyrak, ayniqsa tez qiziydigan yengil tuproqli dalalarni tanlaydi. Kapalaklar o’z tuxumlarini ituzumning yosh ko’chatlariga (70-80%) qo’yishni yoqtiradi. Kapalaklar ko’pi bilan 2000 ta, o’rtacha esa 500-600 dona tuxum qo’yadi. Qo’yilgan tuxumlardan havo haroratiga qarab 3-6 kun ichida qurtlar chiqib, ular kunduzi begona o’tlar ostidagi tuproq yuza qavatiga bekinib oladi, faqat kechalari tuproq betiga chiqadi. Zararkunanda 3-4 nasl beradi. Kuzgi tunlam kuzgi bug’doyning har 1 m 2 maydonida 2 dona, 18 makkajo’xorida esa 0,5 dona qurtning uchrashi aniqlangan. Kuzgi tunlamning 80 ga yaqin turdagi tabiiy kushandalari qayd qilingan. Ular zararkunandani tuxumlik, qurtlik va g’umbaklik davrida birmuncha kamaytirib turadi. Kuzgi tunlam parazitlaridan trixogramma, apantelas, rogas, mikrogaster, barilipa, yirtqichlardan esa vizildoq qo’ng’izlar va stafilinidlar samarali hisoblanadi. Kurash choralari. O’simlikning yaxshi o’sishi va rivojlanishini ta’minlaydigan barcha agrotexnik tadbirlar majmuini amalga oshirish; boshoqli ekinlarda kuzgi tunlam tuxumlariga qarshi dalaga ikki muddatda: tuxum qo’yish boshlanishida gektariga 20 mingta va tuxum qo’yish ommaviy boshlanganda 50 mingta trixogramma tarqatish; ehtiyoj tug’ilganda uchinchi marta qo’shimcha yana gektariga 30 ming dona hisobidan trixogramma tarqatish zarur. Makkajo’xorida: ekin maysalari hosil bo’lgandan keyin kuzgi tunlam tuxumlariga qarshi trixogrammadan foydalanish tavsiya etiladi. Bunda trixogramma har bir gektarga 100 mingtadan tarqatiladi. Dastlabki tarqatish zararkunanda kapalaklari tuxum qo’yishni boshlaganda, keyingilari esa birinchi tarqatishdan 5-7 kun o’tkazilib, takroriy amalga oshiriladi. Zararkunandaning 1- 2-chi yosh qurtlariga qarshi dendrobatsillin, 100 mlrd. spor/g mikrobiologik preparatidan gektariga 0,7-1 kg hisobidan ishchi suspenziyasi purkaladi. Parvonalar. Bu kapalaklar oilasi vaki l lari ham keng tar q algan hasharotlar bo’lib, O’ zbekistonda jiddiy zararkunandalar sifatida qayd q ilingan. Makkaj o’ xori kapalagi. Makkajo’xori kapalagining qurti hammaxo’r bo’lib, 50 turdan ortiq madaniy va 100 turdan ortiq yovvoyi o’simliklarni zararlaydi. Makkajo’xoridan tashqari zararkunanda kanop, g’o’za, oqjo’xori, shakarqamish, tariq, arpa, sholi va boshqa ekinlarni ham jiddiy shikastlaydi. Zararkunanda makkajo’xori so’ta poyachasini, keyinchalik so’tasini zararlaydi. Makkajo’xorining qurtlar bilan zararlangan poyalari va so’tasi sinib ketadi. Bu zararkunanda respublikamizning barcha hududlarida keng tarqalgan. 19 Kapalagi qanotlarini yozganda 27-28 mm, oldingi qanotlari keyingisidan uzunroq, erkagining qanoti qo’ng’ir kul tusda, urg’ochisiniki esa sarg’ish rangda. Keyingi qanotlari och-sar g’ ish kulrang, erkagida bu q anotlar qoramtirroq (4 - ra s m). Tuxumi yassilangan, bir-birining ustiga cherepitsa singari mingashtirib qo’ yiladi. Qurtining uzunligi 25 mm gacha, oq yoki xira sarg’ish tusda, yelkasi bo’ylab uzunasiga qoramtir yo’l o’tgan. Har bir bo’g’imida xitinlashgan to’rtta kichik qora dog’chasi bor, keyingi bo’g’imlarda dog’chalar 2 tadan bo’ladi. G’umbagi qo’ng’ir, uzunligi 20 mm, qornining uchida to’rtta ilmoqchasi bor. Zararkunandaning qurti oziqlanayotgan o’simlikning poyasi ichi da (qo’ytikan, shuvoq, qiyoq, nasha, makkajo’xori , oqjo’xori, tariq ang’izlarida) qishlaydi. Qurtlar erta ko’klamda g’umbakka aylanadi va 2-3 haftadan so’ng kapalaklar uchib chiqadi. Kapalaklar o’rtacha 250-300 dan, ko’pi bilan 1250 donagacha tuxum qo’yadi. Respublikamiz sharoitida makkajo’xori kapalagi 2-3 avlod beradi. Kurash choralari. Zararkunandaning qurtlari oziqlanadigan begona o’tlarni muntazam ravishda yo’qotib turish; yozda (ertagi) va kuzda (kechki) makkajo’xori silos va don uchun yig’ib olinishida poya tagidan o’rilishi (kuzda makkajo’xori kapalagining ko’pchilik qurtlari poya ostiga tushadi) kerak; ekinlar (makkajo’xori, kanop va b.q.) yig’ishtirib olingandan so’ng qurtlar qishlashi mumkin bo’lgan barcha o’simlik qoldiqlarini yo’qotish; ekinlardan bo’shagan yerlarni chuqur shudgorlash zarur. Biologik kurash vositalaridan, zararkunanda kapalaklar uchib chiqib tuxum qo’ya boshlashi bilanoq gektariga 100-300 mingtadan trixogramma 5-7 kun oralatib, bir necha marta takroriy tarqatiladi. Qurtlariga qarshi brakon yaydoqchisi uch marta quyidagi nisbatda: birinchi tarqatishda 1:20 (parazit : zararkunanda), ikkinchi 1:10 va uchinchi 1:5 nisbatda 7-8 kun oralatib tarqatiladi. Kimyoviy kurash vositalaridan karate, 5% em. k. (0,2 l/ga) va bosh q alar ishlatiladi (ilovadagi jadval ) . 20 4 - ra s m. Makkajo’xori kapalagi . a. ur g’ ochi kapala k; b . erkak kapala k; v . qurti ; g . zararlangan makkajo’xori . 21 1.4. Boshoqli don ekinlarining ixtisoslashgan zararkunandalari Bu g’ doy tripsi – Haplothrips tritici . Bu zararkunanda bu g’ doyga, ayniqsa q ur g’ o q chilik yillari katta zarar yetkazadi. Bunda hosil 50% gacha kamayib ketishi mumkin. Bug’doy tripsi keng tarqalgan, bo’yi 1,47-2,2 mm keladi, qanotlarida tomirlari yo’q, qanoti chetlarida uzun kiprikchalar bor. Voyaga yetgan tripsning rangi qora yoki to’q qo’ng’ir, lichinkalari och qizil tusda bo’ladi (5-rasm). Bug’doy tripsi yosh lichinkalik davrida ang’izda, tuproqda qishlaydi. Erta bahorda, harorat +8 0 С ga yetganda lichinkalar uyg’onib ang’iz ustiga chiqib, shu yerda voyaga yetadi. May oyida tuxumlarini boshoq bandiga va don qobig’iga bittadan yoki to’p-to’p qilib qo’yadi. Tuxumlardan chiqqan lichinkalar boshoq qobig’i ichiga kirib, qobiq va gul shirasini so’radi. Zararkunanda bug’doydan tashqari arpa, so’li, makkajo’xori va boshqa g’allasimon o’simliklarni ham zararlaydi. Yiliga bir marta avlod beradi. G’alla ekinlarida o’simlikxo’r tripslar bilan 50 turdan ortiq yirtqichlar oziqlanadi. Ulardan aelotrips, melatrips, ripindotrips avlodlariga mansub tripslar zararkunandaning tuxum va lichinkalarini so’rib kamaytiradi. Kurash choralari. H osil yig’ishtirib olingandan keyin ang’izni sug’orish va yerni ag’darib haydash, almashlab ekishni joriy qilish, bahorgi ekinlarni ertaroq muddatlarda ekish zarur. Ekinlarga bug’doy tripsi ommaviy tushganda karate,5% em.k. (0,2 l/ga), detsis, 2,5% em.k. (0,25 l/ga) va boshqa ruxsat etilgan preparatlar hosil yig’ishtirilishidan 30 kun oldin purkalishi mumkin (ilovadagi jadval ) . 22 5 - ra s m. Bug’doy tripsi 23 a. voyaga yetgani; b. lichinkasi; v. trip s zararlagan bug’doy boshog’i. 24 Oq jo’xori tripsi – Anaphothrips flavicinctus . Bu zararkunanda makkajo’xorini, ayniqca oq jo’xorini zararlaydi, o’simliklar bargi qinining shirasini so’rib yashaydi. Bunda, ayrim barglar qinidan bu hasharotning yuzlarcha, hatto minglarcha nusxasi topilgan. Trip s tushgan o’simlikning o’sishi shubhasiz susayadi, barglari burishib qoladi. Bu zararkunanda O’zbekistonning Buxoro, Andijon, Farg’ona va Toshkent viloyatlarida qayd qilingan. Oq jo’xori tripsining bo’yi 0,99-1,2 mm, tanasi cho’ziq, tusi o’ng’ir, qornining uchinchi, to’rtinchi va beshinchi bo’g’imlari va oyoqlari och-sariq, qanoti oqish-kulrang, oldingi qanotining uzunasiga ketgan tomirida 5-6 ta tuk, keyingi tomirida 7-10 ta tuk bo’ladi. Oq jo’xori tripsining qanday hayot kechirishi shu vaqtgacha yaxshi o’rganilmagan. Faqat shu narsa ma’lumki, trips tuxumini barg to’qimasining ichiga qo’yadi. Trips oq jo’xori va makkajo’xoridan tashqari qumay bargiga ham tushadi. Bu zararkunanda may- iyun oylarida ko’plab paydo bo’ladi. Oq jo’xori tripsini aelotrips, yirtqich trips va orius qandalalari qirib turadi. Kurash choralari. Zararkunandaning makoni bo’lgan g’umayning o’sishiga yo’l qo’ymaslik va umuman bug’doy tripsiga qarshi tavsiya etilgan kurash choralarini bu zararkunandaga ham qo’llash yaxshi samara beradi. G’allagullilar shiralari. G’alla ekinlariga shiralarning bir necha turi ancha katta zarar yetkazadi, jumladan, katta g’alla shirasi – bug’doy, arpa, makkajo’xori, oq j o’ xori va tariqqa; g’alla shirasi – arpa, qisman bug’doyga; makkajo’xori shirasi – arpa, bug’doy, makkajo’xori, oq j o’ xorini shikastlaydi. Shiralar ekinlar shirasini so’rishi natijasida o’simlik zaiflashadi, yaxshi o’smaydi, don tugishdan orqada qoladi. O’simlikning doni ko’pincha puch bo’lib qoladi, barglari so’lib sarg’ayadi. G’allagullilar shiralari juda keng tarqalgan zararkunandalar bo’lib, ular respublikamizning barcha hududlarida uchraydi. Shiralarning tanasi 1,5- 2,8 mm bo’lib, tusi yashildan to’q qo’ng’irgacha bo’ladi. Qanotsiz va qanotli formalarda uchrab, tirik lichinka tug’ib ko’payadi (6-rasm). 25 70 turdan ortiq ixtisoslashgan (afidofaglar) va 80 turdan ortiq hammaxo’r tabiiy kushandalar g’allagullilar shiralari ko’payishining oldini oladi. Ulardan eng samaralilari: xonqizi qo’ng’izlari, sirfid pashshalari, oltin ko’zlar, o’rgimchaklar va h.k. G’allagullilar shiralari mavsumda 10 martadan ortiq avlod berib ko’payadi. Kurash choralari. Bahori g’allalarni mumkin qadar ertaroq muddatlarda ekish; ang’izni erta haydash. Ekinlar chetlarini ruxsat berilgan preparatlar bilan ishlab chiqish. Zararli xasva – Eurygaster integriceps . Xasva bug’doy va arpa poyalari, boshog’ining shirasini so’rishi natijasida ekinlarning ayrim poyalari nobud bo’ladi yoki poya shikastlanishi tufayli hosil ancha kamayib ketadi. Xasva poyani kechroq zararlasa, uning ichidagi don puch va oqsili kam bo’lib qoladi va natijada bunday dondan tayyorlangan non sifatsiz, hamiri yopishqoq bo’ladi va h.k. Bug’doy va arpadan tashqari xasva sholini ham zararlaydi. Xasva zararlagan maydonlardan olingan urug’lik donning unib chiqishi 50% gacha kamayadi. Zararli xasva respublikamizning barcha hududlarida tarqalgan bo’lsada, tog’ oldi zonalarida ko’p miqdorda uchraydi. Zararli xasvaning bo’yi 10-12 mm, tanasining rangi sariq yoki sariq- kulrang, sirti marmarsimon naqshli, qalqonining tubida ikkita oqish dog’cha bor (7-rasm). Zararli xasva voyaga yetgan xolda, asosan tog’larda toshlar yoki o’simliklar ostida qishlaydi. Mart-aprel oylarida qishlov joylaridan chiqib, ekin dalalariga yopiriladi. 26 6 - ra s m. G’alla shirasi . a . q anotligi ; d . nimfasi ; b . q anotsizi ; ye . bargdagi shiralar ; v . bargdagi tuxumlari ; j . shira koloniyalari bilan q opla n gan, zararlangan o’ simli k.g . lichinkasi ; 27 7 - ra s m. Zararli xasva . a . voyaga yetgani ; b . zararli xasva bug’doy bargiga qo’ygan tuxum ; v . zarari. 28 O’simlikning xasva jarohatlagan joyida oqish dog’ hosil bo’ladi. Tez orada xasva g’alla o’simliklari barglarining har ikki tomoniga tuxum qo’yishga kirishadi. Bitta urg’ochi xasva 100-180 va hatto 300 ta gacha tuxum qo’yadi. Xasva voyaga yetgan va lichinkalik davrida o’simlikning barg, poya va boshoqlarini so’rib zararlaydi. O’simlikning shikastlangan boshog’i qurib, oqish tusga kiradi; qiltig’i noto’g’ri o’sadi va pastga osilib qoladi. Zararlangan don burishib, t o’ liq yetilmaydi. Zararli xasva yiliga bir marta avlod beradi. G’alla ekinlariga zararli xasvadan tashqari nayza boshli va tog’ xasvalari ham bir muncha jiddiy zarar yetkazadi. Voyaga yetgan xasvada faziya pashshalari 20-25 % gacha, tuxumida telenomus tuxumx o’ rlari tekinx o’ rlik qilib zararkunanda tuxumini 80 % gacha kamaytiradi. Xasvani ko’pgina parrandalar (ayniqsa kaklik), vizildoq, stafilin qo’ng’izlari, yirtqich qandalalar va o’rgimchaklar ko’plab qirib turadi. Bundan tashqari xasva qishlash joylarida myuskardin zamburug’idan ayrim yillari 50% gacha qirilib ketadi. Kurash choralari. Bahori don ekinlarini erta muddatda ekish, hosilni vaqtida va qisqa muddatda yig’ib olish, ekinlarda zararli xasva miqdori iqtisodiy zararlash mezonidan ortiq bo’lsa ruxsat berilgan preparatlar bilan ishlash yaxshi samara beradi (ilovadagi jadval ) . Saratonlar. O’ zbekistonda g’alla ekinlarini 30 turdan ortiq saratonlar zararlab, bulardan ayniqsa, ola saraton, olti nuqtali, qoramtir saratonlar o’zlarining ko’plab uchrashi va zarari bilan boshqa turlardan ajralib turadi. Ola saraton (tsikada) – Psammotettix striatus. Ola saraton kuzgi ekinlarni sanchib-so’rib zararlashi tufayli ekinlarning tuplanishi susayadi, o’simliklar so’liydi va hattoki nobud bo’ladi. Zararlangan kuzgi o’simliklar zamburug’ kasalliklariga tez chalinuvchan va sovuqqa chidamsizroq bo’ladi. Bahori ekinlar boshoqlash va sutli pishiqlik davrida zararlansa don to’lishishini susaytiradi, uning sifatini yomonlashtiradi va 20-45% hosil yo’qotilishiga olib keladi. Ola saraton bu g’ doyga mozaika kasalligini yuqtiradi. Saraton tanasi 29 uzunligi 3,5-5 mm, xira sar g’ ish rangli. Tuxumlik davrida kuzgi ekinlar bargida qishlaydi. Lichinkalar aprelda tuxumdan chiqib, may oyida rivojlanishini tugallaydi. Voyaga yetgan saraton bahori ekinlar boshoqlash davrida tuxum qo’yadi. Yiliga 3 martagacha avlod beradi (8-ra s m). Kurash choralari. Yer chu q ur h aydaladi. Kimyoviy kurashda zararli xasvaga qarshi tavsiya etilgan preparatlarning biri bilan ishlash tavsiya etiladi. Vizildoq qo’ng’iz lar. G’alla ekinlarining jiddiy zararkunandalari sifatida vizildoq qo’ng’izlardan g’alla vizildoq qo’ng’izi ( Zabrus tenebrioides) va janub g’alla qo’ng’izi (Zabrus morio) qayd qilingan. Bu turlar ayniqsa lalmi g’alla ekinlariga katta talafot yetkazishi mumkin. Zararkunanda lichinkalari tuproqda uya yasab yashaydi va kechqurunlari tuproq betiga chiqib kuzgi g’alla ekinlari barglari bilan, hamda barg bo’laklarini uyasiga tashib, oziqlanadi. Zararlangan o’simliklar quriydi. Qo’ng’izlari boshoqda donning bir qismi bilan oziqlanib, bir qismini turtib tushiradi, natijada don to’kilishi ko’payadi. Qattiq zararlangan g’alla ekinlari maydonlarida yalang’och joylar hosil bo’ladi. G’alla vizildoq qo’ng’izining tanasi cho’zinchoq, uzunligi 12-16 mm, usti qora yoki qoramtir qo’ng’ir rangli ma’dansimon yaltiroq; tuxumining uzunligi 2,0-2,3 mm, sutsimon oq rangli, oxirgi yoshdagi lichinkasining uzunligi 25 mm gacha, kulrang oq rangli, g’umbagi sarg’ish rangli (9-rasm). Janub vizildoq g’alla qo’ng’izining rangi qora-qo’ng’ir, uzunligi 12-15 mm. Bu ikkala vizildoq g’alla qo’ng’izlarining hayot kechirishi bir-biriga o’xshash bo’lib, g’alla o’rib olingandan keyin qo’ng’izlar don to’kilgan joylarga va g’alla o’rilmay qolgan maydonchalarga to’planadi. Bu yerda qo’ng’izlar kuzga yaqin tuproqning 5-15 sm chuqurligiga, bir- biridan 2-5 sm masofada 10-25, ba’zan 50 tadan tuxum qo’yadi. 30 A B 8-rasm. A. Ola saraton; B. Ola saraton yuqtirgan virus bilan kasallangan o’simlik. 9-rasm. Vizildoq qo’ng’iz. 31 Tuxumlardan 10-15 kunda lichinkalar chi q ib kuzgi bu g ’ doy maysalari bilan oziqlanadi. Dastlabki sovuqlar boshlanishi bilan lichinkalar tuproqning 30- 40 sm pastiga tushib qishlaydi. Qishlashga 3 yoshdagi lichinkalar qoladi. Bahorda qishlovdan chiqqan lichin kalar kuzda ekilgan g’alla bilan oziqlanadi. Lichinka tuproqning 10-18 sm chuqurligida aprel may oylarida g’umbakka aylanadi. Zararkunandaning lichinkalik fazasi 7-8 oy, g’umbaklik davri esa 10- 14 kun davom etadi. Kurash choralari. Kuzgi g’allani yaxshi tayyorlangan dalalarga ekish; donni tez yig’ib yanchish; ekindan bo’shagan dalalardagi o’simlik ang’izini yumshatish va tezda chuqur shudgorlash. Almashlab ekishni amalga oshirish; kuzgi urug’lik donni dorilab ekish; zararkunanda lichinka va qo’ng’izlariga qarshi kuzgi va bahori g’alla ekinlariga insektitsidlar purkash tavsiya etiladi. Pyavitsa (shilimshiq qurt) – Lema melanopus. Qo’ng’izlari g’allagulli o’simliklar bargini kemirib, uzunchoq teshikchalar hosil qilsa, lichinkalari bahori ekinlarni (arpa va suli) kuchli, bug’doyni kuchsizroq zararlaydi. Qurg’oqchilik yillari pyavitsa hosilga kuchli salbiy ta’sir ko’rsatadi, hosilning yarmi yo’qotilishi mumkin. Pyavitsa keng tarqalgan zararkunanda, qo’ng’izining uzunligi 4-6 mm, tanasi cho’zinchoq, rangi yashilsimon, qanot usti yashil-ko’kish bo’lib, nuqtachalar qatori yaqqol ko’rinib turadi (10-rasm). Tuxumi uzunchoq-oval, sariq rangli. Lichinkasining bo’yi 5 mm, rangi och sariq yoki oqish, boshi qora, sirt tomonidan o’zining axlatidan iborat, qo’ngir tusli shilimshiq modda bilan qoplangan bo’ladi. G’ umbagining uzunligi 4-5 mm, tuproq ichida k o’ zachasimon pillada joylashgan. 32 10-rasm. Pyavitsa (shilimshik qurt) . a . qo’ n g’ izi ; g . pilladagi g’ umbagi ; b . bargdagi tuxumi ; d . lichinka va qo’ng’izi zararlayotgan g’alla tupi.v . lichinkasi ; 33 Zararkunanda qo’ng’izlari mart oxiri, aprel boshlarida ekinlarga tarqaladi va ikki haftadan keyin, urg’ochi qo’ng’izlar arpa, ba’zan bug’doy (dag’al bargli navlariga) barglariga tuxum qo’yishga kirishadi. Tuxum bittadan yoki 3-7 tadan qator qilib qo’yiladi. Bitta qo’ng’iz 200 tagacha tuxum qo’yadi. Tuxumdan chiqqan (3-10 kun) lichinkalar g’alla barglarining etini yeb hosilga zarar yetkazadi. Oziqlanishni tugatgan lichinkalar tuproqqa tushib g’umbakka aylanadi va 14-25 kun orasida g’umbaklardan qo’ng’izlar chiqib, ular yer yoriqlari, kesaklar orasi va tuproqning yuza qavatida qishlaydi. Pyavitsa yiliga bir marta avlod beradi. Pyavitsaning tuxumi, lichinkalari va g’umbaklarini xonqizi qo’ng’izlari, oltinko’zlar, yirtqich qandalalar, anastid kanalari va boshqa turdagi tabiiy kushandalar muntazam ravishda qirib, kamaytirib turadi. Kurash choralari. Hosil yig’ishtirilgach, darxol ang’iz yumshatilib, yer chuqur haydaladi. Arpa va suli ekinlarini oldingi yili pyavitsa bilan zararlangan maydonlardan uzoqroq masofalarda ekish ma’qul. Kimyoviy preparatlardan zolon, 30% n.kuk. (1,6-2,3 kg/ga), zolon 35 % em.k. (1,5-2,0 l/ ga), va boshqa preparatlarning biri bilan ishlov berish tavsiya etiladi (ilovadagi jadval ) . G’alla poya burgasi. Bu zararkunanda lar ning ikki turi uchraydi. Ular arpa, bug’doy va ayniqsa bahori ekinlarni jiddiy shikastlab, hosilni 50-70 % gacha kamaytirishi mumkin. Bu zararkunandalar keng tarqalgan. Ular bir-biriga juda o’xshash. Chaetocnema hortensis – bo’yi 1,6-2,8 mm gacha bo’ladi. Rangi qoramtir-bronza tusda, tuxumi biroz cho’zinchoq. Lichinkaning bo’yi 5 mm ga yetadi, rangi oq, yelkasi va qorin oxirgi bo’g’imi yirik, qolgan barcha tana bo’g’imlari esa mayda xitin qalqonchalar bilan qoplangan (11-rasm). Zararkunanda qo’ng’izlik davrida xazon va begona o’simliklar qoldiqlari orasida qishlab, mart oyining boshlarida qishlovdan chiqadi. 34 11-rasm. Katta g’alla burgasi. a. qo’ng’izi; v. lichinka; b. tuxumlari; d. zararlangan barglar va poya. 35 Qo’ng’izlar aprel oyining ikkinchi o’ n kunligidan boshlab tuxum qo’yishga kirishadi. Qo’yilgan tuxumlardan 5-7 kundan so’ng lichinkalar chiqib, poya ichiga kemirib kiradi va uning ostki tomonining etini yeb oziqlanadi. Bitta lichinka bir necha poyani shikastlaydi. Oziqlanib bo’lgan lichinkalar tuproqka tushib, g’umbakka aylanadi va g’umbakdan chiqqan lichinkalar kelasi yilgacha qishlab qoladi. Kurash choralari. G’allani ertaroq muddatlarda ekish (bunda burgalar ekinning unchalik ahamiyati bo’lmagan yon poyalarini zararlaydi). Kimyoviy preparatlardan karate, 5 % em.k. (0,2 l/ga), tsipi 25 % em.k. (0,2 l/ga) larni qo’llash yaxshi samara beradi (1-jadval). Ko’sak qurti – Helicoverpa armigera . Ko’sak qurti yosh qurtchalari makkajo’xori so’tasining iplarini qirqib shikastlasa, o’rta va katta yoshdagilari so’tadagi donni zararlaydi. Odatda bitta qurt 2-3 % donni yeb bitiradi. SHu bilan birga ko’p xolatlarda zararlangan so’talar fuzarioz va mog’orlanish kasalliklariga yo’liqishi mumkin. Bu zararkunanda oq jo’xorini ham kattiq shikastlaydi. Ko’sak qurti keng tarqalgan, ayniqsa Surxondaryo, Qashqadaryo, Toshkent, Farg’ona vodiysi viloyatlarida ko’proq zarar keltiradi. Kapalagi qanotlari yozilganda 3-4 sm. Oldingi qanotlari sarg’ish kul rang tusda va qanotlarining o’rtasida ikkita dog’ bor, bu dog’lardan biri to’q kul rangli buyrak ko’rinishida, ikkinchisi kichikroq, kul-rang, dumaloq. Keyingi q anotlarining rangi oldingilariga nisbatan ochro q . Tuxumi gumbazsimon, qobirg’ali, yangi qo’yilgan tuxumlarning rangi oqimtir capg’ish. Qurtining uzunligi 4 sm gacha keladi, och yashil ko’kish sarg’ish rangdan tortib qo’ng’ir ranggacha bo’ladi. G’umbagi to’q qo’ng’ir rangli, 1,5-2 sm; qornining oxirgi bo’g’imida bir- biriga yaqinlashgan 2 ta uzun tikanchasi bor. Zararkunanda g’umbaklik davrida dalalarda tuproqning 10-15 sm chuqurligida qishlaydi. Dastlabki kapalaklar aprel oxiri may oyining boshlarida uchib chiqadi. Yiliga 3-4, janubda 5 martagacha avlod beradi. Birinchi avlod kapalaklari 36 1000 donagacha, keyingi avlod kapalaklari 400-600 tagacha tuxum qo’yadi. Ko’sak qurti makkajo’xorida ham ko’plab yig’ilib, katta zarar yetkazadi. Kurash choralari. Ekinlardan bo’shagan yerlarni chimqirqarli plug bilan chuqur shudgorlash; dalalarga, ayniqsa qattiq sovuqlar tushishidan oldin yaxob suvi berish; feromon tutqichlardan olingan ma’lumotlarga asoslanib, zararkunanda tuxumiga qarshi trixogrammani qo’llash: dastlab ko’sak qurti tuxum qo’ya boshlashida har bir gektar makkajo’xori maydoniga 80 ming dona trixogramma tarqatish, keyingilarini esa oradan 3-4 kun o’tkazib takrorlash. Umuman, h ar bir avlodiga qarshi 300-350 ming dona h isobida trixogramma chi q ariladi. Trixogramma tarqatilganidan 6-7 kun o’ tgach, har 100 tup makkajo’xorida k o’ sak qurtining kichik yoshdagi qurtlari qayd qilinsa dendrobatsillin (100 mlrd.spor/g) mikrobiologik preparatini (1 kg/ga) qo’ llash. Zararkunandaning tirik qolgan o’ rta va katta yoshlardagi qurtlariga qarshi brakon yaydo q chini qo’ llash; bunda h ar 7-8 kun oralatib brakon q u yidagi mi q dorda: birinchi galda 1:20 (tekinxur : zararkunanda), ikkinchisi 1:10 va uchinchisi 1:5 nisbatda tarqatiladi. E h tiyoj tu g’ ilganda kimyoviy preparatlardan detsis 2,5% em. k. (0,7 l/ga) fenkil 20 % em.k . (0,4 l/ga), tsipi 25 % em. k. (0,3 l/ga), tsiraks 25 % em. k. (0,3 l/ga) va h. k. foydalanish mumkin (ilovadagi jadval ) . Gessen pashshasi – Mayetiola destructor . G’allagulli o’simliklar qancha yosh bo’lsa, hamda sust va zaif o’ssa, bunday ko’chatlarga pashshaning zarari shunchalik kuchli bo’ladi. Yosh o’simliklarga tuplanish davrigacha va tuplanish davrida gessen pashshasi tushsa, o’simlik quriydi. Pashsha bug’doyga kechroq tushsa (boshoqlash davrida), bug’doy hosili kamayib ketadi. Gessen pashshasi keng tarqalgan zararkunanda. Voyaga yetgani 2,5-3,5 mm kattalikda, rangi qo’ng’ir, urg’ochisining qornida qizil yoki qo’ng’ir-sariq dog’lar bor; ko’kragi qora, biqinlarida pushti chiziqlar bor. Tuxumi 0,5 mm uzunlikda, tayo q chasimon ch o’ ziq qizg’ish tusli. 37 Lichinkasi oxirgi yoshida 4 mm atrofida, tanasi urchu q simon, sal yapaloqlashgan, rangi sutsimon oq, ba’zan pushtiroq tovlanib turadi (1 2- ra s m). Soxta pillasi shakli va tu si ji h atidan zi g’ ir doniga o’ xshaydi, uning ichida dastlab o q , so’ngra pushti tusga kirgan g’ umbak joylashadi. Gessen pashshasi asosan kuzgi bug’doy, q isman bug’doyiq o’ tida soxta pilla davrida qishlaydi. Voyaga yetgan pashsha aprelda uchib chiqadi va tuxumini asosan bug’doyga, ba’zan arpaga va javdarga qo’yadi; yovvoyi o’tlardan esa bug’doyiqdagina yashay oladi. Urg’ochi pashsha bir necha o’n donadan 500 ta gacha tuxum qo’yadi. Mavsumda 2 va undan ortiq avlod berib rivojlanadi. Gessen pashshasining tabiiy kushandalaridan (tuxumi va yosh lichinkalarida) eng samaralisi ixtisoslashgan tekinxo’r platigasterdir. Ko’pincha u kuzgi bug’doyda to’planib, zararkunandani 40% gacha yo’q qiladi. Shuningdek trixatsis tekinxo’ri ham zararkunandani 15-20 % kamaytiradi. Kurash choralari. Gessen pashshasi miqdorini keskin kamaytirishda agrotexnika tadbirlarining ahamiyati kattadir. Donni tez yanchib, somonni yig’ishtirib olish zararkunanda ko’pchilik soxta g’umbaklarini qirilib ketishiga olib keladi. Hosil yig’ishtirilgandan keyin ang’izni yumshatish va yerni chuqur haydash dalada qolgan zararkunanda lichinkalarini yo’qotadi. Almashlab ekish, ekinlarni qulay muddatlarda ekish, o’z vaqtida oziqlantirish pashshadan keladigan zararni ancha kamaytiradi. Kimyoviy preparatlar: zolon 35% em.k. (1,5-2,0 l/ga), sumialfa 5% em.k. (0,3 l/ga) va boshqalar pashsha uchish davrida qo’llansa yuqori samaradorlikka erishiladi (ilovadagi jadval ) . Shved pashshasi – Oscinella frit . Bu pashsha, ayniqsa kech ekilgan bug’doy va arpa ekinlarini kuchli shikastlaydi. Pashsha tushgan g’alla ekinlarining maysasi sarg’ayadi, barglarning uchi va boshoqning embrional boshlang’ichlari qurib qoladi. Sutli pishi ql ik davrida lichinkalar donni kemirib, unda egatchalar hosil qiladi, natijada hosil kamayib ketadi. Shved pashshasi keng tarqalgan zararkunanda. 38 1 2- ra s m. Gessen pashshasi . a . ur g’o chisi ; d . soxta pillasi ; b . erkagi ; v . bug’doy bargidagi tuxumi ; ye . zararlangan o’simlikda soxta pilla ; g . l ichinkasi ; j . zararlangan kuzgi bug’doy. 39 Voyaga yetgan pashshaning bo’yi 1,5 mm, ko’rinishi bukriga o’xshaydi, rangi qora, yaltiroq, qornining ost tomoni och sariq (1 3 -rasm). Tuxumi oq, 0,5 mm, cho’ziq. Lichinkasi 4,5 -5 mm uzunlikda, rangi sarg’ish yoki yaltiroq oq tusda, keyingi uchi to’mtoq bo’lib, ikkita ortig’i, bosh qismida esa arra tishchali o’roqsimon ikkita ilmog’i bor. Soxta pillasining uzunligi 1,75-3 mm, tusi to’q jigar rangdan och sariq ranggacha bo’ladi. Shved pashshasi katta yoshdagi lichinkalik davrida kuzgi ekinlarda, yovvoyi g’allasimon begona o’ tlarda, xas-ch o’ plar orasida qishlaydi. Ko’klamda g’umbakka aylanadi. May oyi oxiri va aprel boshlarida voyaga yetgan pashsha uchib chiqadi. Urg’ochi pashsha tuxumini yosh o’simlik bargiga, tuplanayotgan o’simlikning barg pardasiga, barg qini tilchasiga qo’yadi. Tuxum rivojlanishi haroratga qarab 2-12 kun davom etadi. Tuxumdan chiqqan lichinka barg qini ichiga kirib, poyaning yumshoq (k o’ pincha ichki) qismi bilan ovqatlanadi. O’simliklar sutli pishiqlik davrida esa pashsha tuxumini boshoq va don pardasiga qo’yadi, tuxumdan chiqqan lichinkalar don bilan (don qotguncha) ovqatlanadi. Respublikamiz sharoitida Shved pashshasi 3 va undan ortiq avlod beradi. Shved pashshasida 19 turdagi tekinxo’rlik qiluvchi tabiiy kushandalar qayd qilingan bo’lib, xususan ulardan roptromerus va trixomalyus katta ahamiyatga egadir. Kurash choralari. Bahori g’alla ekinlarini ertaroq, kuzgi g’allalarni aksincha kechiktiribroq ekish ekinlar zararlanishini birmuncha kamaytiradi. G’alla ekinlari yig’ishtirib olingandan keyin, ang’iz yumshatilib, yer chuqur haydaladi. Chidamli g’alla navlarini tanlab ekish, ko’chatlarni oziqlantirish muhim ahamiyatga ega. 40 1 3- ra s m. Shved pashshasi . a . voyaga yetgan pashsha ; g . soxta pillasi ; b . bargidagi tuxumi ; d . zararlangan kuchat ; v . lichinkasi ; ye . zararlangan boshoq . 41 Zararkunandaga qarshi o’simlik tuplanishi davrida q u yidagi kimyoviy preparatlarning biri bilan ishlanadi: nugor 40 % em. k. (1,5 l/ga); sumi-alfa 5% em. k. (0,3 l/ga); trebon 30 % k. e. ( 0,3 l/ga) va h. k. (ilovadagi jadval ). Tar iq pashshasi – Stenodiplosis panici . Tariq pashshasi ko’payib ketgan ayrim dalalarda ekin hosili batamom nobud bo’ladi, bunday xollarda tariq faqat poxoli uchun o’riladi, xolos. Voyaga yetgan tariq pashshasining bo’yi 2 mm, rangi qizil, ko’kragi hamda qorin qismidagi ko’ndalang halqa shaklli yo’li qo’ng’irsimon . Oyoqlari uzun, urg’ochisining qorni uchida ichiga tortiladigan uzun tuxum qo’ygichi bor. Lichinkasi cho’ziq-oval, qornining uchi naysimon, rangi qizil, bo’yi 2 mm ga yetadi. Gumbagining bo’yi ham 2 mm, rangi qizil. Tariq pashshasi lichinkalik davrida pilla ichida, asosan tariq to’ponlarida, daladagi tariq qoldiqlarida, kurmakda, hatto tariq doni, somoni va poxolida qishlaydi. Lichinka erta ko’klamda g’umbakka aylanadi, so’ngra tez orada g’umbakdan voyaga yetgan pashshalari uchib chiqadi. Pashsha tariq gullaguncha, uning ro’vagidagi qobiqchalar ostiga bir nechtadan, umuman bitta pashsha 100-140 tagacha tuxum qo’yadi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar tariqning gul osti pardasini yeb yashaydi. Bitta gulda bir qancha lichinka bo’lishi mumkin. Tariq pashshasi 5 martagacha avlod beradi. Kurash choralari. Tariqni ertaroq va qisqa muddatda ekish pashshadan keladigan zararni ancha kamaytiradi. Ekin orasida va dala chekkasida o’sayotgan kurmakni o’tab tashlash; tariqni qisqa muddatlarda nobud qilmay o’rish; tezda yanchish va chiqindilarni yo’qotish. Hosil yig’ilgandan keyin ang’izni yumshatish va yerni chuqur haydash ham dalada qolgan zararkunandani yo’qotadi. Tariq ro’vak chiqargan davrda g’allasimonlilar pashshalariga qarshi tavsiya etilgan preparatlarning biri bilan ishlanadi (ilovadagi jadval ) . G’alla (poya) arrakashi – Cephus pygmaeus . Bu zararkunanda tushgan g’alla ekinlarining hosili kamayadi, donning sifati pasayadi (puch bo’lib qoladi), 42 zararlangan poyalar shamolda va o’rim-yig’imda shikastlangan yeridan sinib ketadi. Arrakash lichinkasi ko’proq kuzgi bug’doyni va sulini zararlaydi. Keng tarkalgan zararkunanda. Voyaga yetgan arrakashning bo’yi 8-9 mm, tanasining rangi asosan qora. Erkagining qornidagi 3-7 va 9 bo’g’imlari sariq yo’l bilan hoshiyalangan; ypg’ochisida sariq hoshiyalar faqat 4-6 va 9 bo’g’imlarida bo’ladi. Tuxumi cho’zinchoq, 0,8-1 mm, suvsimon oqish tusli (1 4 -rasm). Lichinkasining bo’yi 10 mm gacha yetadi. Rangi xira oqish yoki sarg’ish tusda, poyadan chiqarib olinsa, S harfi shakliga kirib oladi. G’umbagi yupqa shaffof pilla ichiga joylashgan. G’alla arrakashi ang’izda – arpa, bug’doy poyasining ostki qismi ichida lichinkalik davrida qishlaydi. Ko’klamda shu yerning o’zida g’umbakka aylanib, aprel oyi uchinchi o’n kunligi boshida voyaga yetgan arrakash uchib chiqa boshlaydi va uchish may oxiri – iyun boshigacha davom etadi. Tez orada arrakash g’alla poyasining yuqorigi bo’g’im oraliqlaridan birida poyani arralab teshib, uning ichiga bittadan, jami 35-50 ta tuxum qo’yadi. Tuxumdan 7-10 kun ichida lichinka chiqib, poya ichki qismini yeb, poya bo’ylab pastga tushadi. G’alla doni dumbullik davriga yetganda lichinka o’sishini tugallab, poyaning ildiz bo’g’zi qismiga yaqinlashib qoladi; bu yerda poyaning yer beti bilan tekis yoki 1-5 sm yuqoriroq joyidan, poya ichi devorini xalqasimon egat shaklida kemirib o’yadi, poyaning faqat yupqa tashqi qavatiga tegmaydi va shu yerda pilla o’rab, g’umbakka aylanadi, shu holda kelasi yil ko’klamigacha qishlab qoladi. G’alla poyasi shikastlangan joyidan shamolda oson sinib tushadi yoki yotib qoladi. Yiliga bir marta avlod beradi. Arrakashning tabiiy kushandalaridan uning ixtisoslashgan tuxum- lichinkalik tekinxo’ri koleriya zararkunandani 60-90 % gacha kamaytirib turadi. 43 1 4- ra s m. G’alla (poya) arrakashi . a . voyaga yetgani ; d . poya ichidagi g’ umba k; b . tuxumlari ; ye . zararlangan poya bosho g’i; v . lichinkasi ; j. poyani z ararlayotgan lichinka. g . g’ umbagi ; Kurash choralari. Ekin ang’izi yumshatiladi va yer chuqur haydaladi, 44 bunda arrakashning 60-70% qirilib ketadi. Arrakashning ommaviy uchishi davrida ekinni tavsiya qilingan preparatlar bilan purkash (ilovadagi jadval ) . Boshqa zararkunandalar. Yuqorida keltirilgan zararkunandalardan tashqari respublikamiz hududlarida g’alla ekinlariga bug’doy nematodasi zarar yetkazadi. Bu zararkunanda bilan ayrim yillari bug’doy ekinining 17% gacha zararlangani qayd qilingan. Chigirtkasimonlardan g’alla ekinlariga otbosar va turkman chigirtkalari ham anchagina zarar yetkazadi. Sug’oriladigan kuzgi g’alla ekinlarini esa to’qay qo’ng’izining zararlashi aniqlangan. Ayrim uchastkalarda uning zararidan hosilning batamom nobud bo’lishi qayd qilingan. To’qay qo’ng’izining lichinkalari, ekin maysalarining ildiz bo’g’zini kemirishi tufayli maysalar sarg’ayib quriydi. G’alla ekinlari tuplanish davrida zararlansa ham, butun tup yoki uning bir qismi qurib qolishi mumkin. Respublikamiz lalmikor ekinzorlarida, jumladan bug’doy, arpa, maxsar, no’xat va ayniqsa zig’irga may qiziloyoq qo’ng’izining katta zarar yetkazishi bir necha bor qayd qilingan. Qo’ng’izlar ekin bargini yoki o’simlikni batamom kemirib nobud qiladi. G’allagullilar filchasi ham arpa va bug’doy maysalarini birmuncha jiddiy zararlaydi, ya’ni filcha yosh g’alla ekini barglarini kemirib o’yadi va ilma-teshik qiladi. Shikastlangan barg batamom yoki uning uchki qismi quriydi. Ayrim yillari Qamashi, Chiroqchi va boshqa tumanlarda lalmi g’alla ekinlari filcha bilan 70% gacha shikastlanganligi kuzatilgan. G’alla ekinlariga changxo’r qo’ng’izlar, jumladan, sariq qanot changxo’r va serjun changxo’rlarning lichinkalari kuzda sepilgan bug’doy urug’ini hamda bahorda unib chiqqan maysalarini kemirib ancha kuchli shikastlaydi. Lalmikor g’alla ekinlariga Turkiston g’alla buzoqbosh qo’ng’izi, qattiq buzoqbosh qo’ng’izi va boshqa buzoqbosh qo’ng’izlari ham ancha katta zarar yetkazib turadi. Yangi o’zlashtirilgan yerlarga ekilgan g’alla buzoqboshi qo’ng’izlaridan ayniqsa qattiq zarar ko’radi. Janub poya tunlami odatda lalmi g’alla ekinlaridan arpa va bug’doyni 45 shikastlaydi. Bu zararkunanda qurti bilan zararlangan o’simlikda boshoq barg qinidan chiqmasdanoq qurib qoladi yoki barg qinidan boshoqning ostki yarmisigina chiqadi, ustki yarmisini esa tunlam qurti yegan bo’ladi. Poya tunlami shikastlagan yosh o’simliklar ko’pincha quriydi va ekin ola- bo’la bo’lib qoladi. Bug’doy va arpa poyalarini meromiza pashshasi zararlashi kuzatilgan. Shikastlangan poyalarning 40% gachasi nobud bo’lishi mumkin. Lalmikorlikdagi arpa va bug’doy maysalari ba’zida barg arrakashidan jiddiy zararlanishi natijasida partov yerlar bilan chegaradosh bo’lgan 30-35 m kenglikdagi ekin ko’chatlari nobud bo’ladi. Yo’g’onoyoqlilarning ikki turi (qanotsiz va shish) ba’zan bug’doy poyasini jiddiy shikastlaydi. Qanotsiz yo’g’onoyoqning birinchi avlodi ikkinchi avlodiga qaraganda ekinga ko’proq zarar yetkazadi, chunki birinchi avlodi bilan shikastlagan ekin hosil bermaydi, buning ustiga qanotsiz yo’g’onoyoqning birinchi avlodi bug’doyning eng baquvvat dastlabki poyasini tanlab shikastlaydi. 46 2. OMBOR VA BINOLARDA SAQLANADIGAN BOSHOQLI DON MAHSULOTLARI ZARARKUNANDALARINING BIO-EKOLOGIK XUSUSIYATLARI Ombor va binolarda saqlanadigan boshoqli don mahsulotlariga umurtqasiz hayvonlarning bo’g’imoyoqlilar (Arthropoda) tipining hasharotlar (Insecta) va o’rgimchaksimonlar (Arachnida) sinflari vakillari katta zarar etkazadi. Bunda ombor zararkunandalari hasharotlarning qattiq qanotlilar yoki qo’ng’izlar (Coleoptera) va tangaqanotlilar yoki kapalaklar (Lepidoptera) turkumlari doirasida namoyon bo’lsa, o’rgimchaksimonlarning kanalar (Acari) turkumi vakillaridan iboratdir. Qo’ng’izlar. Qo’ng’izlar oziqlanish xususiyati juda ham o’ziga xos gruppa bo’lib, ular orasida g’alla, don, sholi, o’simlik, teri va boshqa mahsulotlarga zarar keltiruvchilari, shuningdek, hammaxo’r turlari ham bor. G’ alla parmachisi – Stegobtum paniceum . Xilma-xil ma h sulot va narsalarga – g’alla, un, undan tayyorlangan mahsulotlar , dorivor o’ simliklar, tamaki, k o’ kat, shokolad, q uritilgan g o’ sht, gerbariylar, h asharotlar kollektsiyasi, q o g’o zlar, yumsho q yo g’ ochga zarar etkazadi. G’ alla parmachisi h amma erda uchraydi. G’ alla parmachisi 2,0 - 3,5 mm kattalikdagi jigar rang qo’ng’iz b o’ lib, tsilindrik tanasi tuk bilan q oplangan; boshini yu qo ridan oldinga turtib chi q ib turadigan oldingi or q asi berkitib turadi, qo’ n g’ izning ipsimon m o’ ylovlari bor, ularning s o’ nggi uchta b o’g’ imi bosh q alaridan uzunro q , q anot ustliklarida ya qq rl k o’ rinib turadigan chu q ur egatlar b o’ ladi. Lichinkasi 0 ,5 sm gacha boradi, rangi oq, orqasida tuklar va mikroskopik tikanaklar bo’ladi; boshi och sariq yoki och jigar rang; ko’krak segmentlari qorin segmentlaridan birmuncha yo’g’on; lichinkaning anal teshigi uzunasiga ketgan yoriqqa o’xshaydi. 47 G’ umbagi 2,5-3,5 mm kattalikda, qorin uchi yumaloqlangan, keyingi oyoqlarini uzun qanot ustliklari berkitib turadi; orqasining old qismi q avariq bo’ladi. H ash a rot yiliga bir necha marta na s l beradi, h ar gal na s l berishi taxm i nan 2 oy, no q ulay sharoitda esa 4 oygacha davom etadi. Voyaga etgan qo’ n g’ iz ozi q lanmaydi va lichinka stadiyasida tanasida t o’ plangan yo g’ h isobiga yashaydi. Urg’ ochisi turli oziq-ovqat va narsa larga 40 tagacha tuxumini to’p qilib qo’yib ketadi. Urg’ochi qo’ng’iz 60 tadan 140 tagacha tuxum qo’yadi. Tuxumlardan 6- 12 kunda lichinka chiqadi. Lichinkasi qattiq narsalarni o’ yib yo’l ochadi va o’sgan sayin uni kengaytira boradi. Unda li chinka yo’l ochish o’rniga un zarrala rini axlati bilan yopishtirib, shar simon katak quradi. Lichinkalar ning rivojlanishi sharoitga qarab 40 kundan 100 kungacha davom etadi. Lichinka katakda, oziq modda yuzasiga yaqin joyda g’umbakka ay lanadi. G’umbaklik stadiyasi 15-20 kun davom etadi. G’ umbakdan qo’ n g’ izlar chi qad i, tushgan narsalarni o’y ib, yumalo q teshik ochadi, shu teshiklarga q arab, omborga h asharot tushganligi bemalol ani q lanadi; bunday teshiklar aksari k o’ p b o’ lib, bir-biriga ya q in joylashadi. Isitiladigan binolarda g’ alla parmachisi yiliga 4 tagacha na s l beradi. Mug’ombir qo’ng’iz – Ptinus far. Bu qo’ng’iz h ammaxo’r hasharot bo’lib, g’alla, un va undan tayyorlangan mahsulotlar, har xil o’simlik urug’lari, quruq garimdori, dorivor o’simliklar, kiyim- kechak, mo’yna, hayvonlarning terisi va tulumlari, entomologik kollektsiya, gerbariy, qog’ozlarga zarar etkazadi. Mu g’ ombir qo’ n g’ iz deyarli butun Palearktikada va Shimoliy Amerikada uchraydi. Qo ’ ng ’ izning uzunligi 2,0 - 4,3 mm; tanasi oval shaklda , erkagining tanasi ur g ’ ochisinikidan ch o ’ zi q ro q . Qo’ng’iz jigar rang yoki qizg’ish tusli; erkagi bir xil tusda, urg’ochisining qanot ustliklarida ikkitadan ko’ndalang yo’l yoki ikkitadan dog’ bor. Qo’ng’iz tanasi kalta tuk bilan qoplangan; orqasining oldingi qismida 48 to’rtta sertuk sarg’ish do’mboqcha bor; qanot ustliklari uzunasiga ketgan nuqtasimon egatlarda joylashgan. Mu g’ ombir qo’ng’i zning g’ umbagi 4.0 - 4.5 mm kattalikda, rangi o q , tanasi ancha bukilgan, elkasida r o’ y-po st do’mboq chalari b o r, m o’ ylovlar i juda uzun b o’ lib, tanasiga ta q alib turadi: ur g’ ochisining g’ umbagida m o’ y lovlar q anot ustliklarining oxirigacha bormaydi, erkaklarida esa q anot ustliklaridan oshib o’ tib, keyingi juft oyo q largacha etadi. G’umbak orqasining old qismidagi do’mboqchalari orqa tomonda bo’ladi; qorin uchida orqaga o’ralgan o’tkir o’simta bor; keyingi juft oyoqlari qanot ustliklarining orqasidan ancha turtib chiqib turadi. Lichinkasining uzunligi 5 mm gacha, rangi och sari q, boshi sar g’ ish va ja g’ lari jigar rang. Mayin parmachiga qarama-qarshi o’laroq, lichinka jag’larining ichki yuzasi silliq. Lichinkaning yo’g’on dug shaklida egilgan tanasi tuk bilan qoplangani ko’rinib turadi; anal teshigi kalta, ko’ndalang yoriq shaklida bo’lib, yuqori tomondan burchak shaklida xitinlashgan o’siq bilan chegaralangan. Mu g’ ombir qo’ n g’ izning ur g’ ochisi tuxumini lichinkalari uchun ozi q - ov q at b o’ ladigan turli ma h sulotlarga qo’ yadi. Qo’ng’iz taxminan uch oy yashaydi. U tunda hayot kechiradi, juda qo’rqoq bo’lib, havf-xatar paydo bo’lganda oyoqlarini va mo’ylovlarini yig’ishtirib olib o’zini «o’likka» soladida, ag’anab tushadi. Uning shu xossasi borligi, tunda hayot kechirishi va xilma-xil narsalarga ziyon keltirishi tufayli unga «mug’ombir qo’ng’iz» deb nom berilgan. Lichinka o’ zi egan un zarralari, don uvo qla ri va bosh q a materiallardan pilla yasab, uning ichida g’ umbakka aylanadi. G’umbaklik davri ikki haftacha davom etadi; to’la nasl berishi uchun taxminan 3,5 oy vaqt ketadi. Yil bo’yi kamida 3 ta nasl beradi, lekin qo’ng’izning rivojlanishi bir yilga va hatto undan ham ko’pga cho’zilishi mumkin. Bu xol qo’ng’iz lichin kalarining ba’zan diapauzaga kirishini ko’rsatadi. Mayin parmachi – Niptus hololeucus. Bu qo’ng’iz ham mug’ombir qo’ng’iz qanday mahsulot va narsalarga zarar etkazsa, o’ sha mahsulot va 49 narsalarga, bundan tashqari, gilam, par, pat, jun buyumlar hamda teriga zarar etkazadi. Mayin qo’ng’iz deyarli hamma joyda: Evropa, O’rta Osiyo, Kavkazda, Sibirda, Xitoy, Tasmaniyada va Shimoliy Amerikada uchraydi. O’zbekistonda esa barcha viloyatlarda tarqalgan. Mayin parmachining uzunligi 4,0-4,5 mm; tanasi juda q avariq bo’lib, qalin, kalta, tilla rang-sariq qillar bilan qoplangan; ko’kragining old qismi silliq, deyarli sharsimon. Erkaklari ning tana shakli huddi urg’ochilarining tana shakliga o’xshash bo’ladi. Lichinkasi sar g’ ish b o’ lib, rivojlanishining oxirida uzunligi 6 - 9 mm ga etadi, tanasi shaklan mu g’ ombir qo’ng’ iz lichinkasinikiga o’ xshaydi ; b u lichinkaning h am uzun q illari bor; h ar bir ja g’i ning asosiga ya q in joyda katta tishi bor. G’umbagining rangi o q , uzunligi 0,5 sm chamas i da, q orni juda h am q avari q b o’ lib, uchida konus shaklidagi kichkina q irrasi bor; boshi katta, m o’ ylovlari o’ rta oyo q b o’g’ imlaridan ancha nariga o’ tib turad i . Mu g’ ombir qo’ n g’ iz bilan mayin parmachining h ayot kechirishi bir-biriga juda h am o’ xshaydi, lekin mayin parmachi mu g’ ombir qo’ n g’ izga q araganda bir yarim baravar uzo q ro q yashayd i , shuning uchun unchalik tez k o’ paymaydi. Mag’rib qo’ng’izi – Tenebrioides mauritanicus. Bu qo’ng’iz un va undan tayyorlangan mahsulotlarga zarar etkazadi, g’allasimonlarning don murtagini kemiradi, chigit va kunjaraga tushadi. Mag’rib qo’ng’izi er yuzining hamma mamlakatlarida uchraydi va kosmopolit hasharot hisoblanadi. Qo’ng’izning uzunligi 7-11 mm, tanasi yaltiroq, rangi to’q qo’ng’irdan tortib qoragacha, tanasi juda ham yassilangan, oldin gi orqasi bilan qornining orasi ro’y-rost ajralib turadi. Oldingi orqa sining oldingi burchaklari oldinga qirra shaklida turtib chiqadi. 50 Lichinkasining uzunligi 18 mm gacha boradi, rangi xira oq, so’nggi segmenti qoramtir; tananing birinchi segmenti tergitida yarim yumaloq, ikki qismga bo’lingan, xitinlashgan qalqon bo’ladi, ikkinchi va uchinchi bo’g’imlarning yuqorisida ikkitadan yumaloq dog’ bor; so’nggi seg mentning orqaga qaragan ikkita o’sig’i bo’ladi. G’ umbagi taxminan 1 sm uzunlikda; or q a to monida uzunasiga ketgan ikki q ator yarim do i ra bur malari bor, m o’ ylovlari kalta b o’ lib, fa q at o’ rta oyo q larn i ng b o’g’ imlariga etadi; tanasining uchida keng q irra va uning bur chaklarida kichkina d o’ mbo q chalar bor. Mag’rib qo’ng’izi lichinkalik stadiyasida qishlaydi. Erta ko’klamda l oy va taxta devorli uylarda g’umbakka aylanadi (lichinka yog’ochni, paxsani ozgina o’yadi, g’umbak shu joyda yotadi) . G’umbaklik davri bir oygacha davom etadi. Urg’ochi qo’ng’iz tuxumini 20-25 tadan to’p-to’p qilib don, un va boshq a oziq-ovqat mahsulotlariga, ba’zan esa daraxtlarning ko’chgan po’stloq lariga qo’yadi. Ur g’ och i qo’ n g’ iz o’ z umrida 400 - 1300 ta tuxum qo’ yadi. Tu xumlardan 10 - 12 kunda lichinka chi q adi. Bu lichinkalar kelgusi yil ko’klamida rivojlanishni tugallaydi. Mag’rib qo’ng’izi yiliga bir marta nasl beradi. Voyaga etgan qo’ng’izlar ikki yilgacha yashaydi. Ombor uzunburuni – Calandra granaria . Bu hasharot ham eng asosiy ombor zararkunandasi h isoblanadi. U asosan javdar, bug’doy, arpa, ba’zan oqjo’xori, makkajo’xori, suli, guruch, tariq, suk, ba’zida un va undan tayyorlangan mahsulotlarga zarar etkazadi. Zararlangan ozi q -ov q at ni ng t o’ yimlilngi kamayadi; ombor uzunburuni k o’ p tush g an mahsulotlarni eyish odam va uy h ayvonlari uchu n zararlidir, chunki qo’ n g’ iz va lichinkalarning tezagida kantaridinga o’ xshash za h arli mod dalar bor. Uzunburun tushga n ypy g’l ap unuvchanligini q isman yoki bu tunlay y o’q otadi. Ombor uzunbu runi er yuzidagi hamma ombor larda uchraydi. Qo’ng’izining uzunligi 2,4 mm, t o’q jigar rang, ba’zan qo ra b o’ ladi; 51 m o’ ylovlari va oyo q lari q izil- qo’ n g’ ir; boshi ch o’ zi q b o’ lib, uzun xartumga, aylangan; tanasi ch o’ zi q ; or q asini n g old q ismi kat t a , q anot ustl i klaridan bir oz gin a kaltaro q b o’ lib, nu q ta shaklidagi uzuncho q chu q ur chalar bilan qo plangan, q anot ustliklarida uzunasiga ketgan chu q ur egatcha lar va asosi q avargan orali q lar navbat bilan uchraydi; xartumi ing i chka b o’ lib, asosida chu q ur burmalari bor, keyingi q anotlari chala rivojlangan. Tuxumining uzunligi 0,71 mm gacha etadi, rangi avval kul rang simon b o’ lib, rivojlangan sayin sar g’ i sh tusga kira boradi. Lichinkasi yo’g’on, ko’pgina ko’ndalang burmalari bor, uzunligi 3 mm gacha boradi, oyoqsiz, rangi oq, boshi sarg’ish. G’umbagining uzunligi 3-5 mm, rangi oq yoki sarg’ish. Ombor uzunburuni nuqul ombor va turli oziqabop mahsulotlar saqlanadigan binolarda hayot kechirishga moslashgan, u tabiatda erkin xolda faqat tropiklarda yashaydi. Uzunburunlarning ko’pchiligi binolarning teshik va yoriqlarida qo’ng’ iz stadiyasida qishlaydi; qisman esa lichinkalik va g’umbaklik stadiyasida don ichida qishlab chiqadi. Bu uzunburunning tuxumlari kamdan-kam qish laydi. Kunlar isishi bilan, taxminan ombor temperaturasi 10 0 С dan yuqori ko’tarilganda qo’ng’izlar juftlashadi. Urg’ochi qo’ng’iz 25-30 0 С da ko’p lab tuxum qo’yadi; 17° dan past temperaturada tuxum qo’ymaydi. Qo’ng’iz ima golik stadiyasida 6-7 oy va hatto 10 oy yashaydi. Urg’ochi qo’ng’iz 50 tadan 300 tagacha tuxum qo’yadi. Urg’ochi qo’ng’iz tuxumini donga, ko’pincha uning yo’g’on uchiga bittadan qo’yadi; bunda donni xartumi bilan teshib, unga tuxumni joylaydi, so’ngra tuxum kamerasini qo’ ng’ir un bilan berkitadi va uni jinsiy sistemasining ortiq bezlaridan chiqqan va havoda tez quriydigan suyuqlik bilan suvab qo’yadi. Uzunburun tushgan don xira tortadi, chunki unga urg’ochi qo’ng’iz tuxum qo’yayotganda ho sil bo’lgan don qoldiqlari va qo’ng’ir un tekkan bo’ladi. Yirik donlarga, masalan, makkajo’xori doniga urg’ochi qo’ng’iz ba’zan ikkitadan 52 tuxum qo’yadi. Quruq dondan ko’ra nam donga ko’proq tuxum qo’yadi. Tuxumlardan 8-12 kunda lichinkalar chiqadi va donning ichidagi mag’zini eb qo’yadi. Zararlangan don engillashib va xira tortib qoladi. Lichinkalar javdar donining mag’zini batamom eb, faqat po’stini qoldiradi, bug’doy, arpa va makkajo’xori donlarining esa faqat bir qismini eydi; bug’doy donining yarmichasini – egatchaning ikkala tomonidan eya boradi. Lichinkalar temperaturaga q arab 20 ku n dan 40 kungacha rivojlanadi. Ular donning ichida g’umbakka aylanadi. Nami 12% dan kam bo’lgan (juda quruq) donda lichinkalar rivojlana olmay nobud bo’ladi. Uzunburunning g’umbaklik davri 1-2 hafta davom etadi. qo’ng’izning rivojlanish tsikli O’zbekiston sharoitida 40 kungacha cho’ziladi. Donni qo’ n g’ iz n ing lichinkalarigina emas, balki voyaga etgan formalari h am zararlaydi. Qo’ng’iz oziqlanar ekan, donni ko’p joyidan teshadi va donning zararlangan po’stiga, shuningdek nam donga yopishadi, odatda quruq donga zarar etkazmaydi. Ombor uzunburuni 40 kundan 60 kungacha ovqatsiz yashay oladi; tempe ratura qancha past bo’lsa, u ochlikka shuncha ko’p chidaydi. Ombor uzunburuni h atto anchagina sovu qq a h am yaxshi bardosh beradi. Qo’ n g’ iz uchu n optimal temperatura 25 - 30° dir; 50 - 55° dan orti q temperaturada u no bud b o’ ladi. Biio ichidagi nam havo qo’ng’izga juda xush keladi. Omborlarda qo’ ng’izlar donning asosan 70 sm dan chuqur bo’lmagan ustki qatlamlarini zararlaydi. Qulay sharoitda qo’ng’izlar uzluksiz ko’payadi; O’zbekistonda ombor uzunburuni yoz bo’yi kamida 4 ta nasl beradi. Qo’ng’iz sekin o’rmalaydi va qanotlari etarli rivojlanmaganligidan uchmaydi. Qo’ng’izlar zararlagan donni keltirish boshqa omborlarga mita oralashiga ham sabab bo’ladi. 53 Tangacha qanotlilar. Ombor va binolarda saqlanadigan qishloq xo’jalik mahsulotlariga tangacha qanotlilar yoki kapalaklar (Lepidoptera) turkumining kuya kapalaklari va parvonalar katta zarar etkazadi. Ombor kuyasi – Tinea granella. Ombor kuyasi asosan javdar doni zararkunandasi bo’lib, ko’pincha bug’doy, arpa va suli doniga ham ziyon etkazadi. Kuya tushgan don foydalanish uchun butunlay yaroqsiz bo’lib qoladi. Ombor kuyasi O’rta Osiyo, Kavkaz, Sibir, Evropa va Yapo niyada uchraydi. Ombor kuyasi kapalagining kattaligi q anotlarini yozganda 9 - 14 mm b o’ ladi. Oldingi qanotlari oqimtir bo’lib, yoyiq, qo’ng’ir va qora dog’lari hamda nuqtalari bor; keyingi qanotlari kul rang bo’lib, uzun shokilasi bor; boshi sarg’ish-oq tukli. Kapalak tinch turganda qanotlarini tanasiga taqab, orqa tomonini esa bir oz ko’tarib turadi. Tuxumi juda mayda, oqimtir bo’lib, oval shakldadir. Qurtining uzunligi 1 sm gacha etadi, xira oq yoki sarg’ish-oq, boshi esa mallaroq-jigar rangda. Birinchi va so’nggi segmentida xitinlashgan va och qo’ng’ir tusli bittadan qalqoni bor; shu bilan birga orqa qalqoni ensa qalqoniga qaraganda ochroq. G’umbagining uzunli gi 4 - 7 mm, rangi qo’ n g’ ir, uchida ikkita tikani bor. Ombor k uyasi ozi q lanishni tamomlagan va k o’pi ncha, pilla o’ ragan q urt lik stadiyasida q ishla y di, k o’ k lamda g’ umbakka aylanadi. G’um baklik stadiyasi 10- 15 kun davom etadi. G’umbakdan chiqqan kapalaklar donxonalarda uchib yuradi va don yuza siga bir-ikkitadan tarqatib tuxum qo’yadi. Kuya 50-100 ta tuxum qo’yadi. Tuxumlardan 10-15 kunda qurtlar chiqadi. Ular donning ichini eb, zaharli tezaklarini qoldirib ketadi. Bu tezaklarda kantaridin degan zaharli modda bor. Qurt oziqlanganda ayrim donlarni o’rgimchak ipi bilan birik tiradi, shunga ko’ra, omborga to’kilgan don yuzasida zararlangan don, te zak va o’rgimchak ipidan iborat yumaloqlangan bo’lak paydo bo’ladi. Buning ichida qurtlar yashaydi va oziqlanadi. Bir qurt rivojlanish davrida 20-40 ta donga zarar 54 etkazadi. Don qattiq zararlansa yaxlit po’stga aylanib qoladi. Donxonaga to’kilgan donning ichkarisiga qurt kirmaydi, uning faqat yuza qavatidagi donlarga zarar etkazadi. Kuzda qurtlar donni tashlab, donxonaning devorlari va poliga o’rmalab chiqadida, pilla o’raydi. Ba’zi qurtlar kuzdayoq zararlangan donlar orasida g’umbakka aylanadi. Kuya yiliga bitta nasl beradi. Janub parvonasi – Plodia interpunctella. Janub parvonasi xilma-xil oziq- ov q atga : un , ayni qs a mak kaj o’ xori uni , h ar xil g’ allagullilar don i, yorma, tal q o n, konfet , ay ni q sa shokolad , h amma q uritilgan mevalar , cha q ilgan yon g’ o q va q uru q sab zavotlarga zarar etkazadi . Agar q uru q mevalar , un va don yaxshi qa rab tu rilmasa , ularning fa q at tezak va o’ rgimchak ipi bilan ifloslangan p o’ sti va kukunigina qoladi . Janub parvonasi O’ rta Osi yo , Q ozo g’ iston, Ukrainada , R ossiya ning janubi- shar q ida, Eron, Af g’o nist o n, H indiston, Janubiy va O’ rta Evropa, Kichik Osiyo, Shimoliy Afrika, Shimoliy Amerika va Avstraliyada uchraydi. Kapalagining kattaligi q anotlarini yo zganda 13 -18 mm keladi. Oldingi qanotlari kambar, asosiy yarmi sarg’ish yoki xira oq, uchidagi yarmi jigar rangda bo’ladi. Qanotining shu jigar rang yarmida ko’ndalangiga ketgan ikkita to’q qo’ng’ir dog’i bor, u qo’rg’oshinday yaltirab turadi. Keyingi qanotlari xira oq bo’lib, tashqi chekkasi qo ramtir rangda; pastki lab paypaslagichlarining so’nggi bo’g’imi pastga qiyshayib chiqqan. Tuxumi oval shaklda, 0,5 mm chamasi uzunlikda, rangi oq yoki och sariq. Qurtining uzunligi 13 mm gacha etadi, rangi sarg’ish, boshi och jigar rangda, jag’lari qoramtir, tanasining birinchi segmenti ustida zarg’aldoq qalqoni bor. Uning tanasi va boshi yakkam-dukkam och rang dagi qillar bilan qoplangan, tanasining uchida esa bu tuklar zichroq joy lashgan. G’umbagining uzunligi 6,2-9,0 mm, rangi avval sariq bo’lib, keyin qorayadi va kapalak chiqishidan oldin jigar rang tusga kiradi. Ko’zi qora. 55 Qornining uchida gajak bo’lib tugaydigan ilmoqlari bor. Xartumining tavaqalari (pastki jag’lari) orasida lab paypaslagichlarining boshlang’ichi ko’rinib turadi. Parvona asosan qurtlik va qisman g’umbaklik stadiya sida qishlaydi. Aprel o’rtalaridan voyaga etgan kapalaklar paydo bo’la boshlaydi. So’nggi naslning kapalaklari dekabrda uchishdan to’xtaydi. Kapalaklar tunda hayot kechiradi, kunduz kunlari qorong’i joylarga kirib oladi. Tunda chiro qq a uchib kelmaydi. Kapalak 3 - 12 kun yashaydi. Urg’ochisi shu vaqt ichida 200 tacha tuxum qo’yadi. Tuxumlarini bittadan tarqatib qo’yadi, oziq-ovqat etishmagandagina to’p-to’p qilib qo’yadi. Kapalak tuxum qo’yish vaqtida quruq sabzavot yoki meva uyumining ichkarisiga kiradi, idish yoki qopda turgan oziq-ovqatga, hatto 2 millimetrli yoriqdan ham kira oladi. Tinch turgan kapalak narsaning pastki tomoniga, ba’zan esa yon tomoniga qo’na di, ustiga qo’nmaslikka h arakat qiladi. Parvona tuxumini meva va donlarning asosan pastki yuzasiga, mevalarning yorilgan va burishgan joylar i ga, donlarning egatchalariga qo’ yadi. Ombor parvonasi tuxumini o’rik, nok va shaftolining ortiqcha quritilgan mevalariga emas, balki me’yorida quritilgan mevalariga qo’yadi va uni substratga yopishtirib, sal bosib qo’yadi. Tuxumdan 2,5 - 3,5 kunda q urt chi q adi, yosh q urtlar juda ser h arakat b o’ ladi, 0,3 - 0,5 mm li teshiklardan o’ tib ketadi. Quruq meva yoki un solingan qoplardagi tuxumlardan chiquvchi qurtlar birinchi kuni qopning ichida bo’ladi, ikkinchi kundan boshlab o’rgimchak ipini to’qiydi, tezagini shu ipga biriktirib qo’yadi; keyinchalik qurtlar o’rgimchak ipini naysimon shaklda yasab, uning himoyasida yashay boshlaydi. Qurt bezovta qilinsa, avval o’rgimchak ipining ostidan o’rmalab chiqadi, keyin yana tez berkinib oladi. Ba’zan qurtlar, ayniqsa yoshlari, tezaklar bilan berkitilgan va o’rgimchak ipidan to’qilgan naychasini tashlab ketib, yangi joyda yangi o’rgimchak ipini to’qiy boshlaydi. O’rgimchak ipidan to’qilgan naycha un, don yoki quruq meva va sabzavotlarda yashaydigan qurtlar uchun xarakterlidir, meva yoki konfet ichiga kirib olgan qurtlar esa o’rgimchak ipidan 56 naycha qurmaydi. Qurtlarning rivojlanish davri bir oydan ikki oygacha davom etadi; shu davrda uch marta po’st tashlaydi. Qurtlar quritilgan olchadan ko’ra turshakda oziqlanganda tezroq rivojlanishi qayd qilingan. Qurtlar yarim tiniq pilla ichida, ba’zan esa ochiqda g’umbakka aylanadi. Parvonaning pronimfa fazasi yozda ba’zan 20 kungacha cho’ziladi. G’umbaklik stadiyasi 8-10 kun davom etadi. Na s l berish d avri 40 k u ndan 65 kungacha ch o’ ziladi ( q ishki uy q u davr i bundan mustasno) . Parvona yil bo’yi 3-4 ta nasl beradi. Parvona asosan ombor, skladlarda va turar joy binolarida hayot kechiradi, lekin ular tabiatda ham uchraydi. Parvonaning ko’pgina qurtini skladlarda, turar joy binolarida u bilan birga yashaydigan va Vraconidae oilasiga kiradigan pardaqanotli parazitlar qirib turadi. Don parvonasi – Ephestia elatella. Don parvonas i don, yorma, un, makaron, suxari, pechene, talqon, shokolad, kakao, quruq meva va sabzavotlarga, ba’zan tamaki xom ashyosi, gerbariy va entomologik kollektsiyalarni zararlaydi. O’ rta Osiyoda don parvonasi janub parvonasi bilan bir q atorda q uru q mevalarning eng asosiy zararkunandasi h isoblanadi. Don parvonasi O’ rta Osiyo, Kavkaz, Sibir, butun Evropa, Kichik Osiyo, Shimoliy Afrika, Avstraliya, Shimoliy va Janubiy Ameri kada uchraydi. Kapalagining kattaligi q anotlarini yozganda 12 -1 7 mm keladi. Oldingi qanotlari och kul rang, cheti ko’pincha qizg’ish yoki zang tusli qo’ng’ir bo’ladi. Lupada qaralsa, qanotlarining kul rang fo nida qora va oq tangachalar ko’rinadi; ba’zan qizg’ish-och qo’ng’ir tusli ka palaklar uchraydi. Oldingi qanotlarida ikkita och rangli ko’ndalang xoshiya ko’rinadi (ba’zan ular bilinar-bilinmas bo’ladi). Bu qanotlar ning o’rta katagida bir-biriga yaqin joylashgan ikkita qoramtir dog’ bor. Keyingi qanotlari och kul rang, ya’ni oldingi qanotlaridan ochroq; urg’ochi parvona oldingi qanotlarining oldingi chekkasi burmali. Oldingi q anotlari kambar, keyingi qanotlari esa xiyla kengroq bo’ladi. 57 Tuxumi dastlab och sariq bo’lib, keyin oqaradi, shar shaklida, diametri 0,35-0,45 mm keladi. Qurtining uzunligi 12,5 mm gacha etadi, dugsimon, tanasining e ng keng qismi qornining beshinchi segmentiga to’g’ri keladi. Birinchi seg mentida xitinlashgan ayri qalqoni bor. Qurtning hamma bo’g’imlarida bittadan ko’ndalang burma bo’ladi, shunga ko’ra uning segmentlari 13 ta emas, balki 26 ta bo’lib tuyuladi. Qurt xira oq tusli bo’lib, uzunasiga ketgan och qo’ng’ir-pushti yo’llari bor; shu yo’llardan biri orqasi bo’ylab o’tadi; ikki yon tomonida uchtadan yo’l bo’lib, shu bilan birga eng pastdagi yo’l uziq-uziqdir. Oyoqlari yaqinida har tomonda yana bittadan juda uziq- uziq yo’l bor. Bu yo’llar ikkinchi, uchinchi va to’rtinchi yoshdagi qurtlarda yaxshi ko’rinib turadi, shu sababli qurtlar bir rangli, qizg’ish-pushti bo’ lib ko’rinadi; beshinchi yoshdagi qurtlarda bunday yo’llar yo’qoladi, qurt larning boshi qizil-qo’ng’ir, birinchi segmentining qalqoni to’q qo’ng’irdir. G’umbagi sarg’ish-qo’ng’ir, silliq bo’lib, uzunligi 6,5 mm keladi. Don parvonasi bilan janub parvonasining hayot ke chirishi bir-biriga juda ham o’xshaydi, lekin don parvonasi kamroq bola laydi; O’rta Osiyoda don parvonasining urg’ochisi kamdan-kam xollardagina 150 tadan ortiq tuxum qo’yadi. Kapalagi 2-5 kun yashaydi. Don parvonasi tunda ham hayot kechiradi, lekin kunduz kunlari ham uchib yuradi. Don parvonasi janub parvonasidan farq qilib, chiroqqa uchib keladi. Don parvonasi qornini bukib, teshik va yoriqlarning pastiga yoki yon tomoniga, oziq-ovqatning o’nqir-cho’nqir joylariga tuxumini yopishtirib ketadi. Tuxumdan 4 - 5 kunda q urtlar ch i q a d i. A yrim q urtlarn i ng rivojlanish muddati juda ham farq qiladi; pronimfa davrini qo’shganda bu muddat 40-80 kunga boradi. G’ umbaklik stadiyasi 6 - 11 kun davom e tadi. Q urtlarning qishki uyqusini qo’shmaganda, nasl berishi 50-90 kun davom etadi. Don parvonasining qurtlari - 3° S sovu q da n obud b o’ ladi, + 40 0 С dan yuqori temperaturaga h am chidash bermaydi. 58 Don parvonasi yiliga 3 - 4 ta na s l beradi. Kanalar . Kanalar turkumining bir nechta turlari ombor va binolarda saqlanadigan mahsulotlarga zarar keltiradi. Bu turlar umumiy bir oilaga birlashtirilgan. Ombor kanalari – Tyroglypho i dea . O’ rta Osiyoda un, kepak, kunjara, don, chigit va bosh q a ekin uru g’ lari sa q lanadigan omborlarda ushbu oilaning bir necha turi, ayni q sa un kana si (Tyroglyphus farinae) , ch o’ zi q kana (Tyrophagus noxis ) , turon kanasi (Acotyledon turanica) , Rodionov kanasi va q oramtir ka n a (Caloglyphus rodionovi va Gohieria fusca) anchagina zarar etkazadi. Kana tush g an ozi q -ov q at b o’ rsib, undan chuchmal asal h idi yoki ach q imsi q maza paydo q iladi. Kana tushgan unda yoki shunday dondan tortilgan unda kislotalar ko’payib, gigroskopik xossasi kuchayadi, darrov qotib qoladi, ba’zan normal rangini yo’qotadi. Urug’lar unuvchanligini yo’qotadi, chunki kanalar murtakka zarar etkazadi. Ko’p kana tushgan mahsulot odam va hayvonlar uchun yaroqsiz xolga keladi, iste’mol qilingan taqdirda ba’zan o’tkir me’da-ichak kasalliklari kelib chiqa di. Ombor kanalari qishloq xo’jaligi mahsulotlarining zamburug’ va bakterial kasalliklarini ham tarqatadi. Un kanasi kosmopolit hayvonlardir; cho’ziq kana O’ rta Osiyo, Kavkaz, Uzoq Sharqda uchraydi. Turon kanasi ho zircha faqat O’rta Osiyoda qayd qilingan; Rodionov kanasi O’ rta Osiyo bilan Shimoliy Kavkazda, Rossiyaning markaziy zonasida, Boshqirdistonda, Oltoy o’ lkasida va Germaniyada qayd etilgan; q oramtir kana O’ rta Osiyo, Ozarbayjon, Shimoliy Kavkazda, Oltoy o’lkasida, Gollandiya, Frantsiya va Angliyada tarqalgan. Un kanasi erkagining uzunligi 0,32-0,43 mm, urg’ochisiniki 0,35-0,67 mm; tanasi cho’zinchoq, orqa tomoni bir oz kesilgan, rangi yarim tiniq, oqimtir; oyoqlari va xartumi q izil; tanasining ketki uchida ikki juft qili bor, uning uzunligi idiosoma uzunligining 30-40% ni tashkil etadi; oyoq bo’g’imlari qirrasiz. 59 Erkagining oldingi oyoqlari yo’g’on, sonlarining pastki yuzasida baquvvat tikani bor. Urg’ochisining birinchi juft oyoq panjalari 4-juft oyoq panjalariga qaraganda to’rt baravarcha uzun va o’rtasidagi diametridan 6 marta uzun. Urg’ochisining anal teshigi orqadagi chekkasidan uzoqda emas. Un kanasi tuxumining uzunligi 0,12 mm, eni 0,08 mm bo’lib, oval ko’rinishida, rangi oq. Lichinkasi to’g’ri-yumaloq, oval ko’rinishda, kichkina jussasi va faqat uch juft oyog’i borligi bilan voyaga etgan kanadan farq qiladi; lichinkasining orqasidagi qillar mayda, uchidagi qizil qillari esa idiosoma uzunligining choragidan oshmaydi. Ko’krak tayoqchalarining uchi sal-pal yo’g’on tortgan. Kana gipopusining og’zi va anal teshigi bor; tanasining qorin tomonida voyaga etgan kana kabi to’rt juft oyog’i va so’rgichlari bor. Gipopus stadiyasi ikkita, bular: qimirlamaydigan va ko’chib yuruvchi stadiyalardir. Qimirlamaydigan gipopusning uz unligi 2,0 mm va eni 0,16 mm, shakli keng oval bo’lib, ustki tomoni juda h am qavariq, gnatosomasi ikkita to’m toq do’mboqchaga o’xshaydi, tana so’rg’ ichlari rudiment xolida, oyoqlari keng va kalta, tana qilchalari mik roskopik ko’rinishda. K o’ chib yuruvchi gipopusning uzun ligi 0,20 - 0.26 mm, eni 0,14 - 0, 18 mm, rangi o q bo’lib, pushti tusda tovlanadi, shakli tuxumsimon, oldingi uchi juda h am toraygan. Ko’chib yuruv chi gipopusning ustki tomoni qi mirlamaydigan gipopusnikiga qara ganda kam qavariq, chuqurchalar bilan qo plangan, gnatosomasining uzunligi enidan bir yarim baravar uzun, oxirgi bo’g’imlari juda kalta; tana qillari ancha uzun; oyoqlari qimirlamaydigan gipopusnikiga qaraganda uzunroq: birinchi va ikkinchi juft oyoqlari idiosomaning 30-35%, 3-juft oyoq lari taxminai 25% va 4-juft oyoqlari taxminan 20% ni tashkil etadi; so’rg’ichlari rivojlangan. S o’ ruvchi diski uzunlik ji h atdan o’ zi bilan tana uchi orasidagi masofaga deyarli baravar keladi. 4-juft oyoq panjalarining uchida bittadan juda uzun qil bor. Cho’ziq kana erkagining uzunligi 0,28-0,35 mm, urg’ochisiniki 0,32-0,42 60 mm. Kana tanasining tusi oqish, tanasi un kanasinikiga nisbatan cho’ziqroq, qorin uchi yumaloqlangan, erkagining oldingi oyoqlari yo’g’on tortgan emas; kanalarning oyoqlari deyarli pigmentsiz bo’lib, un kanasining oyoqlaridan uzunroq: orqadagi oyoqlari qorin uchigacha boradi; oyoq panjalarining uchida uchta kichkina to’g’ri tikan bor. Cho’ziq kana lichinkasi voyaga etgan kanaga o’xshaydi, lekin undan kichikroq va oyoqlari faqat 3 juft bo’ladi . Turon kanasining uzunligi taxminan 0,5 mm bo’lib, rangi o qi mtir; idiosomaning or q a va yo n yu zasida 15 juft q i l bor; erkagining q illari ur g’ ochisinikidan bir muncha uzunro q . Erkagining oyo q lari ur g’ ochisiniig oyo q lariga q araganda ingichkaro q va uzunro q : oyo q panjalarining uchida 6 ta t i kani bor; 1- va 3-juft oyo q panjalarining uchidagi hamma q illar soch tolas iga o’ xshaydi, uchi kengaymaga n . Erkagining kopulyativ so’rg’ichlari yostiqchaga o’xshash bo’lib, xitin romkasi yo’q, tanasining uchida yaxshi rivojlangan uch juft qili bor. Urg’ochisining anal teshigi jinsiy teshikdan va tananing orqa chekkasidan teng masofada joylashgan; tananing orqa uchida bir juft uzun qil bor. Lichinkasi voyaga etgan kanadan kichikroq bo’lib, 3 juft oyog’i bor, boshqa ombor kanalari kabi, qillarining soni, uzunligi va joylashuvi (xetotaksiya) bilan farq qiladi. Gipopuslarning bir oz xitinlangan oval idiosomasi bor; gipopusning ustki tomoni tekis qavariq, orqa tomonidagi qillar bir muncha uzun va ingichka; so’ruvchi diski (tanasining pastki tomonida) pardali, yumshoq, juda ham cho’ziq; undagi so’rg’ichlar sal-pal bilinadi; gipopus oyoqlari ancha keng, uzunligi o’rtacha. Rodionov kana si bosh q a ombor kanalariga q araganda yirikro q . Urg’ochisining uzunligi 0,51 - 1 , 24 mm, eni 0,25-0,86 mm. Erkakl ari dimorf: bir formasining uzunligi 0,58-1,00 mm, ikkinchi forma siniki 0,70-0,95 mm; tanasining tusi oqish; terisi silliq, idiosomaning yon chekkalari orqaga qarab, 61 o’rtaga turtib chiqib turuvchi elka do’mboqlaridan tortib dastlab qavariq, so’ngra tekis toraygan. Erkak larining ikkala formasi kattaligi, oyoqlariniig uzunligi (uzun oyoqli formasida) va ularning uzun tikanlari borligi bilan farq qiladi; uzun oyoqli kana idiosomasining qillari kalta oyoqli kana idiosomasining q illariga qaraganda yo’g’onroq va o’rta hisob bilan olganda uzunroq, asosi piyozga o’xshab yo’g’on tortgan. Ikkinchi (kalta oyoqli) formasi birinchi (uzun oyoqli) formasiga qaraganda ko’proq uchraydi. Erkagining anal tomonidagi kopulyativ orti g’ i tuxum shaklida, sal-pal xitinlashgandir. Ur g’ ochisining oyo q lari erkaginikiga q araganda kaltaro q va y o’g’ onro q bo’lib, kalta va serbar tika n lari bor; ur g’ ochi tanasining or q a uchi erkaginikiga q araganda kengro q; ur g’ ochisining anal teshigi tananing ketki uchidan anchagina uzo q da. Tuxumi oval shaklda, tus o q imtir, uzunligi 0,11 - 0,21 mm va eni 0,08 - 0,13 mm. Lichinkasining uch juft oyo g’ i bor; k o’ krak tayo q chalari 0,02 mm, bulavkasimon, uchida yarim sharga o’ xshash gumbazi bor. Tanasining ayniqsa oldingi qismida xetotaksiya reduktsiyalangan. Gipopusning uzunligi 0,25 - 0,34 mm va eni 0,17 - 0,22 mm, rangi sar g’ ish- pushti, o yoq lari qo ramtir; tanasi ancha xitinlashgan; idiosomasi eniga q araganda bir yarim baravar uzunro q , oval shaklda; g n atosomasi kambar va uzun. Gipopusning oyo q lari uzun; 3-juft oyo q panjalarida t o’ rttadan, 4-juft oyo q panjalarida esa uchtadan n a shtarsimon q illari bor. Q oramtir kana erkagining uzunligi 0,30 - 0,32 mm, eni 0,18 - 0,20 mm, urg’ochisiniki 0,38 - 0,41 mm, eni 0,24 - 0,26 mm. Kana och pushti-qo’ng’ir tusli; idiosomasi oval shaklda (erkagining idiosomasi urg’ochisinikiga qaraganda kambarroq); tanasining orqa uchi keng yuma loqlangan. Terisi pishiq, silliq. Oyoqlari uzun bo’lib, idiosoma uzun ligining 50% igacha boradi; urg’ochilarining oyoqlari erkaginikiga qaraganda kaltaroq, oldingi oyoqlari yo’g’onroq, oyoq 62 yuzasi uzunasiga q irrali, oyoq chetlari zixli, shu bilan birga urg’ochisining oyoq skulptu rasi erkaginikiga qaraganda yaxshiroq bilinadi. 2-va 4-juft oyoq boldir larining pastki tomonidagi qillar ingichka patga o’xshaydi. Erkagining jinsiy teshigi 4-juft oyog’ining asosidadir. Erkagi va urg’ochisining anal teshigi uzun bo’lib, klapanlari tananing orqa chekkasidan turtib chiqib turadi; urg’ochisining jinsiy sistemasi sohasida rivojlangan traxeya lari bor. Lichinkasi uch oyoqli, terisi mayda burmali; idiosoma qillari patsimon; tana terisi pigmentlangan emas, ko’krak tayoqchalari juda mayda. Nimfalari 4 oyoqli, pigmentlanmagan, ko’rinishi voyaga etgan ka nalarga o’xshaydi; terisi g’adir-budir; tananing ustidagi qillarn silliq, bir oz yassilangan, tana oxiridagi qillar esa ro’y-rost bo’laklarga bo’lingan. Ombor kanalarining hayot tarzi. Q ulay sharoitda ombor kanalari yil b o’ yi (diapauzaga kirmasdan) rivojlana v eradi. Un kanasining rivojlanishi uchun 22- 25 0 S temperatura va 80-90% havo namligi qulaydir; bu donning 16-17% namligiga va unning 18% namligiga mos keladi; un namligi 12,4% dan kam bo’lganda kanalarning ko’payishi juda ham susayadi . Zi g’ ir uru g’ ida kanalar 7% dan orti q namlikda k o’ payadi. Un ka nasining rivojlanishi uchun minimal temperatura +7° С chamasida va h avoning minimal namligi 60% dir. Cho’ z iq kananing rivojlanishi uchun optimal sharoit 25 - 30° S temperatu ra va 85 - 90% namlikda vujudga keladi; bu kananing rivojlanishi uchun minimal temperatura + 9 0 С va maksimal temperatura 35° S h isoblanadi. Rodionov kanasining rivojlanishi uchun minimal namlik 22% va maksimal namlik 8 0%, optimal temperatura 30° С , minimal temperatura 16,5° С h isoblanadi. 15 0 li sovu q rivojlanishning barcha stadiyalaridagi ombor kana lariga h alokatli ta’sir etadi ( q imirlamaydigan gipopus stadiyasi bundan mustasno b o’ lishi mumkin). 42 - 45° S issi q h am ombor kanalari va ularning tuxumlariga h alokatli ta’sir etadi. 63 Q ulay sharoitda kanalar juda h am tez k o’ payadi . Masalan, 2,5 sm 3 unda 100 mingtagacha kana topish mumkin; bu xolda kanalar oziq-ovqatni 1 sm dan ortiq qalin qatlam kabi qoplaydi va unning yuza qavati qimir layotganga o’xshab ko’rinadi. Oziqa etishmaganda, past temperaturada va namlik kam bo’lganda gipopus hosil qilmaydigan cho’ziq kana bilan qo ramtir kanadan boshqa kanalar gipopus stadiyasida turib uzoq vaqtgacha rivojlanmay qolishi mumkin. Bu stadiyada kanalar qorin so’rg’ichlari yordami bilan ko’pincha ombor hasharotlariga, sichqonlarning juniga va har xil narsalarga yopishib, ular bilan birgalikda noqulay sharoitdan yangi joyga ko’chib o’tadi. Yangi joydagi qulay sharoitda gipopuslardan katta yoshli kanalar chiqadi va ular qaytadan ko’payadi. Kanalar rivojlanishning boshqa stadiyalarida ham ombor kemiruvchilarining juniga, odamlarning kiyim- kechagiga, oziq-ovqat idishlariga qillari bilan yopishib olib ham tarqaladi; ularning tanasidagi uzun qillari shamolda tarqalishga ham imkon beradi. Lekin kanalar asosan odam orqali tarqaladi; kana tushgan oziq-ovqatni odam bir joydan ikkinchi joyga olib boradi. Kanalarning oyoq bilan yurib aktiv ravishda ko’chib o’tish qobiliyati deyarli yo’q. Un kanasi imagoga aylangandan keyin (voyaga etgandan keyin) o’ sha kuni yoki ertasiga juftlashadi. Juftlashgandan ikki-uch kun keyin o’zi tushgan oziq-ovqat yuzasida har kuni 3-4 tadan tuxum qo’yadi. Qulay sharoit da un kanasining urg’ochisi 200 tacha tuxum qo’yadi. Optimal sharoitda 3-4 kundan keyin tuxumdan lichinkalar chiqadi. Lichinkalarning aktiv oziqlanish stadiyasi 3-4 kun davom etadi; o’sgan lichinka 1-2 kun qilirlamay, oziqlanmay turadi, so’ngra tullaydi; 6-7 kun davom etadigan nimfa stadiyasidan keyin deytonimfa p aydo bo’ladi. Qulay sharoitda kananing butun rivojlanish tsikli 15-17 kunga cho’ziladi. Rodionov kanasi yanada tezroq ko’payadi; urg’ochisi 620 tacha tuxum qo’yadi; q ulay sharoitda embrional taraqqiyoti 1,5-2 kunda, postembrional 64 taraqqiyoti esa 5-9 kunda tugaydi; noqulay sharoitda rivojlanish 28 kungacha cho’zilib ketadi va urg’ochisi juda kam tuxum qo’yadi. Qoramtir kananing urg’ochisi atigi 11-24 ta tuxum qo’yadi, shunga qaramay bu kana ba’zan juda ko’p uchraydi. Un kanasi, Rodionov kanasi va turon kanasining bir qismida har bir avlod sayin gipopuslar hosil bo’ladi, shu bilan birga noqulay sharoit da gipopuslar juda ko’plab vujudga keladi. Gipopus stadiyasi – nimfa stadiyasi bilan deytonimfa stadiyasining orasidagi rivojlanish davridir. Turon kanasi jiddiy zararkunanda sifatida faqat chigit bilan kun jaraga zarar keltiradi. Kanalarning boshqa xillari xilma-xil oziq-ovqat larga: don, un, kepak, kunjara, pichan, oqshoq va shu kabilarga tushadi. Rodionov kanasi omborda saqlanayotgan piyoz va ildizmevalarga h am zarar etkazadi . Un kanasi bilan Rodionov kanasi ayniqsa x ammaxo’r bo’lib, o’simlik mahsulotlaridan tashqari hayvon mahsulotlari bilan ham oziqlanadi – teri, mo’yna, hasharotlar kollektsiyasi, parranda va hayvonlarning tuxumlariga zarar etkazadi. Un kanasi bilan Rodionov kanasi ombor va skladlardan ta shq ar i dagi turli ma h sulotlarda, ayni q sa poxol, somon, don uyimlarida h am uchraydi. Ombor kanalarini k o’ pincha ular bilan birga yashaydigan yirt q ich kanalar q irib yuboradi, yirt q ich kanalarning tu si och sar g’ ish yoki ola oq bo’lib, ular tez va keskin h arakat q iladi. Havo namligi yuqori bo’lganda ko’pgina kanalar zamburug’ kasalliklaridan ham nobud bo’ladi. 65 XULOSA 1. Boshoqli don ekinlarining asosiy zararkunandalari Insecta sinfi vakillari bo’lib, keng tarqalgan turlar sifatida chigirtkalar, qo’ng’izlar va kapalaklar qayd etildi. 2. Ilmiy kuzatuvlar natijasida chigirtkalarning ikki turi: marokash va to’qay chigirtkasi g’allaga katta zarar yetkazishi e’tirof etildi. 3. Q o’ n g’ izlar turkumida donli ekinlarga iqtisodiy zarar yetkazadigan darajada uchrovchi turlar yassim o’ ylovlilar , qarsildoqlar oilalariga mansub bo’lib , bularga kravchik (xumkalla, keskir) q o’ng’izlari , kichik kravchik, kugart kravchigi, mis rang kravchik, qora kravchik, bronza tusli kravchik , do’mboqchali kravchik , qarsildoq qo’ng’izlar va ularning lichinkalari (simqurtlar), qoratanli qo’ng’iz lar ni ko’rsatish mumkin . 4. Boshoqli don ekinlarining h avfli zararkunandalar i sifatida kapalaklar turkumidan tunlamlar va parvonalar oilalari vakillarini k o’ rsatish mumkin. R espublikamizda tunlamlarning 300 dan ortiq turi qayd qilingan bo’lib, g’alla ekinlariga kuzgi, undov, yovvoyi tunlam qurtlari jiddiy shikast yetkazadi. Parvonalar oilasi vaki l lari ham keng tar q algan hasharotlar bo’lib, O’ zbekistonda jiddiy zararkunandalar sifatida qayd q ilingan. Donli ekinlarga jiddiy zarar yetkazuvchi parvonalar sifatida makkaj o’ xori kapalagi qayd etildi. 5. Boshoqli don ekinlarining ixtisoslashgan zararkunandalari sifatida tripslar (bug’doy tripsi, oq jo’xori tripsi), g’alla shiralari, xasvalar, saratonlar, vizildoq qo’ng’izlar, pyavitsalar, g’alla burgalari, ko’sak qurti, shved va gessen pashshasi, tariq pashshasi, arrakashlar aniqlandi. 6. Ombor zararkunandalari sistematik jihatdan umutqasiz hayvonlarning bo’g’imoyoqlilar (Arthropoda) tipi, hasharotlar (Insecta) va o’rgimchaksimonlar (Arachnida) sinflari vakillaridir. 7. Boshoqli don ekinlari zararkunandalariga qarshi agrotexnik, kimyoviy va biologik usullarda kurash olib borish maqsadga muvofiqdir. 66 8. Biologik usulda kurash olib borilganda oltinko’z, yaydoqchilar va trixogrammalardan foydalanish tavsiya etiladi. 9. Kimyoviy kurash choralari eng samarali usullardan bo’lib, bunda o’zimizda va horijda ishlab chiqarilgan bir qator insektitsidlardan foydalanish tavsiya etiladi. 10. Omborlarni zararkunandalardan saqlash, ularga qarshi kurash asosan profilaktik va qarshi kurash dezinfektsiya laridan iborat bo’lib, dezinfeksatorlar sifatida metil bromid, dixloretan va oltingugurt-uglerod dan foydalani sh tavsiya etiladi . 67 ADABIYOTLAR RO ’ YXATI 1. Барнс Р., Кейлоу П., Олив П., Голдинг Д. Беспозвоноч ни е. Москва, «Мир» 1992. с.213. 2. Бей-Биенко Т.Я. Об щ ая энтомология. Изд. М. « В ы сшая школа » 1980. с.322. 3. Boshoqli don , sholi , makkajo ’ xori ekinlari zararkunanda , kasalliklariga va begona o ’ tlarga qarshi uyg ’ unlashtirilgan kurash tizimiga oid yon daftarcha . Toshkent , 1998. 92 b . 4. Догел В.А. Зоология беспозвоночных. М., «В ы сшая школа» 1981. 5. Захваткин Ю.А. Курс об щ ей энтомологи и . М. « Агропомиздат » , 1986 . 6. Корчагин В.Н. Защита растений от вредителей и болезней на садово- огородном участке. Москва, « Агропомиздат », 1987. с.309. 7 . Лаврова И.Х. Зоология беспозвоночн и х. Москва «Владос» 2002 . 8. Mavlonov O.M., Xurramov Sh., Umurtqasizlar zoologiyasi. Toshkent «Mehnat» 1998. 9. Mirzaaliyeva O. Entomofaglarni biolaboratoriyalarda ko’paytirish usullari. Toshkent, “Mehnat”, 1998. 10. Муродов С.А. Умумий энтомология курси . Тошкент, 1986 йил. 11. Насруллаев Д. Қишлоқ хўжалиги экинлари ҳимоясининг уйғунлашган тизими. Самарқанд, 2005. 12. Олимжонов Р.А. Энтомология. Тошкент , 1977 йил. 13. Росс Г. и др. Энтом о логия М осква , «Мир», 1985. 14. Содиқов Я. Қишлоқ хўжалик екинларидаги зараркунандаларга қарши кураш усуллари. Тошкент, “Меҳнат”, 1989. 1 5 . Тиловов Т ., Ўроқов С . Ҳашоратлар оламида . Тошкент, «Ўқитувчи» 1984 й. 16. Hamroyev A.Sh, Hasanov B.A, Ochilov R.O va boshqalar. G’alla va g’o’zani zararkunanda, kasalliklar va begona o’tlardan himoya qilish. Toshkent, 68 “O’qituvchi”, 1999. 1 7 . Xo’jaev Sh.T., Xolmurodov I.A. Entomologiya. Toshkent , 2009 yil . 18. Xo’jaev Sh.T. va boshq. O’zbekistonda g’alla ekinlarini zararli organizmlardan samarali himoya qilish bo’yicha tavsiyalar. Toshkent, 2009. 15 1 9 . Яхонтов В.В. Ўрта Осиёдаги қишлоқ хў жалик ўсимликлари ва ма ҳ сулотларнинг зараркунандалари ва уларга қарши кураш чоралари . Тошкент, 1953 йил. 20. O’simliklarni zararkunandalardan himoya qilishda ilg’or tajriba. Toshkent, «Talqin» 2008. 118 b. 69 ILOVALAR 70 1- jadval Boshoqli don ekinlari zararkunandalari va kasalliklariga qarshi foydalaniladigan preparatlar Preparatning nomi, ishlab chiqaruvchi firma, mamlakat Prepa rat sarfining meyori, l,kg/t Preparatdan foydalaniladi-gan ekin turi Qaysi organizmlarga qarshi ishlatiladi Ishlatish muddati, usuli va tavsiya etilgan cheklovlar Hosilni yig’ishga qancha vaqt qolganda ishlov tugallana d i , k u n Bir mavsumda ko’pi bilan necha marta ishlatiladi INSEKTOAKARITSIDLAR Benzofosfat, 30% em.k. O’zbekiston 1.6-2,3 Bug’doy Pyavitsa, shiralar, o’tloq parvonasi O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 2 Benzofosfat, 30% n.k. O’zbekiston 1,7 Arpa Donli ekinlar pashshasi O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 1 1,7 Arpa Shiralar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 2 Zolon, 30% n.kuk. "Ron Pulenk", Frantsiya 1,5-2.0 Bug’doy Pyavitsa, shiralar, o’tlok, parvonasi O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 2 1,5 Arpa Donli ekinlar pashshasi O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 1 Zolon, 35% em.k. "Ron Pulenk" Frantsiya 1,5 Arpa Shiralar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 2 Kvark, 10% em.k. O’zbekiston 4,8-6,9 Bug’doy Pyavitsa, shiralar, utlok parvonasi O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 2 71 Kvark, 10% n.kuk. Uzbekiston 5,1 Arpa Donli ekinlar pashshasi O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 2 5,1 Arpa Shiralar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 2 Buldok, 2,5% em.k. "Bayer" Germaniya 0,5 Bug’doy Xasva O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 1 0,5-0,35 Bug’doy Pyavitsa O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 1 Detsis, 2,5% em.k. "AgrEvo" Germaniya 0,7 Makkajo’xori G’o’za tunlami O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 2 0,25 Bug’doy Zararli xasva, pyavitsa, shiralar, tripslar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 2 Diazinon, 60% em.k. "Nippon Kayaku" Yaponiya 1,5-1,8 Bug’doy Shiralar, tripslar, pyavitsa O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 1 Karate, 5% em.k. "Zeneka" Angliya 0,2 Bug’doy Don qo’ng’izlari, tripslar, burgalar, saratonlar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 1 0,15 Bug’doy Xasva, pyavitsa, shiralar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 2 0,15-0,2 Arpa Pashsha, pyavitsa, saraton, tripslar, arrakash, shiralar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 2 0,2 Makkajo’xori Makkajo’xori parvonasi O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 1 72 Karbofos, 50% em.k. Rossiya 0,5-1,2 Donli ekinlar Shiralar, tripslar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 2 Malfos, 50% em.k. "Yunayted Fosforus" X,indiston 0,5-1,0 SHoli Xasva, saratonlar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 1 Fufanon, 57% e.m. "Keminovo Agro", Daniya 1,2 Bug’doy Shiralar. pyavitsa O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 1 1,5-2,0 Bug’doy Trips, xasva O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 1 Kinmiks, 5% em.k. "Sanofi Xinoin" Vengriya 0,2 Bug’doy Xasva, pyavitsa O’simlikning o’suv davrida purkaladi 15 2 Nugor, 40% em.k. "Yunayted Fosforus" Hindiston 1,5 Bug’doy Xasva, pyavitsa, shiralar, g’alla pashshalari, tripslar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 2 1,0-1,2 Arpa. javdar Shiralar, tripslar,pyavitsa, g’alla pashshalari O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 2 1,0-1,2 Suli G’alla pashshalari, shiralar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 2 Regent, 80% s.p. "Ron Pulenk"Frantsiya 15 gr/ga Bug’doy Xasva, tripslar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 30 1 Sumi-alfa, 5% em.k. "Sumitomo Kemikal" Yaponiya 0,2 Arpa Pyavitsa, pashshalar, burgalar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 1 0,2-0,25 Bug’doy Xasva, pyavitsa O’simlikning o’suv davrida purkaladi 15 2 0,3 Bug’doy Pashshalar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 15 2 73 Sumi-alfa, 20% em.k. "Sumitomo Kemikal" Yaponiya 0,07 Bug’doy Xasva, pyavitsa O’simlikning o’suv davrida purkaladi 15 2 Sumition, 50% em.k. "Sumitomo Kemikal" Yaponiya 0,6-1,0 Bug’doy Xasva, shiralar, tripslar, pyavitsa O’simlikning o’suv davrida purkaladi. 15 2 Trebon, 30% em.k. "Mitsui Kemikle" Yaponiya 0,3 Bug’doy Yashirin poya pashshalari O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 2 0,2 Arpa Yashirin poya pashshalari O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 2 Fenkil, 20% em.k. "Yunayted Fosforus" Hindiston 0,4 Makkajo’xori F o’z a tunlami O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 2 0,5 Bug’doy Shiralar, tripsl ar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 2 0,3 Bug’doy Xasva, pyavitsa O’simlikning o’suv davrida purkaladi 15 2 0,2 Arpa Shiralar, pyavitsa O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 2 Tsimbush, 25% k.e. "Zeneka" Angliya Arrivo, 25% k.e. "FMS" AQSH Tsiperkil, 25% k.e. "Mitchel Kote" Angliya Tsipi, 25% em.k. "Agrotreyd" Bolgariya 0,3 Makkajo’xori F o’z a tunlami O’simlikning o’suv davridapurkaladi 20 2 0,2 Bug’doy Xasva, pyavitsa, shiralar, burgalar, tripslar O’simlikning o’suv davrida purkaladi 20 2 74 75

Koson tumani boshoqli don ekinlari agrotsenozlarining asosiy zararkunandalari va ularga qarshi kurashni optimallashtirish

Sotib olish