Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 81.2KB
Xaridlar 3
Yuklab olingan sana 14 Fevral 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

221 Sotish

Kredit ta’lim tizimida fanlarni o’qitishda innovasion ta’lim texnologiyalari klassifikasiyasi va metodikasi.

Kredit ta’lim tizimida fanlarni o’qitishda innovasion ta’lim texnologiyalari klassifikasiyasi va metodikasi. MUNDARIJA: Kredit ta’lim tizimida fanlarni o’qitishda innovasion ta’lim texnologiyalari klassifikasiyasi va metodikasi. . 1 Kirish ............................................................................................................................................................ 2 I.Bob.Kredit – modul tizimini joriy etish bo‘yicha takliflar ........................................................................... 4 1.1.Kredit modul tizimi haqida tushuncha ................................................................................................... 4 1.2.Kredit – modul tizimini joriy etish bo‘yicha takliflar ............................................................................... 5 1.3 Kredit–modul ta'lim tizimida talabalarning mustaqil ta'lim faoliyatining dolzarbligi ............................. 8 II.Bob.Kredit ta’lim tizimida fanlarni o’qitishda innovasion ta’lim texnologiyalari klassifikasiyasi va metodikasi. ................................................................................................................................................ 16 2.1 Kredit tizimi asosida ta’lim jarayonlarini rejalashtirishning afzalliklari va muammoli jihatlari ............. 16 2.2 Kredit-modul tizimining afzallik va muammoli jihatlari ........................................................................ 18 Xulosa ........................................................................................................................................................ 25 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ............................................................................................................. 26 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi : Hozirgi davrda mamlakatimizda turli sohalarda, jumladan oliy ta’lim tizimida ham, mamlakatning kelajagi uchun mustahkam poydevor qurish va rivojlangan mamlakatlar darajasiga erishish uchun ko‘plab islohotlar va ishlar amalga oshirilmoqda. Kelajak avlodning bilimli va barkamol bo‘lib yetishishi ta’minlash maqsadida mamlakat ta’lim tizimiga yangi ta’lim texnologiyalari, xorij tajribalari joriy etilmoqda. Jumladan, 1999 yil iyun oyida Italiyaning Bolonya shahrida dunyoning 29 ta mamlakati o‘rtasida imzolangan, ayni paytda dunyoning 48 ta mamlakati ishtirokchisiga aylangan Bolonya deklaratsiyasiga O‘zbekiston Respublikasining qo‘shilishi va ta’lim tizimiga kredit-modul tizimini joriy etish borasida ishlarning boshlab yuborilishi mamlakat oliy ta’lim tizimida zamonaviy o‘zgarishlar davrini boshlab berdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoniga ko‘ra 2017-2021 yillarda oliy va oliy ta’limdan keyingi ta’lim tizimida O‘zbekistonning Bolonya deklaratsiyasiga qo‘shilishiga shart-sharoitlar yaratildi va oliy ta’lim muassasalarida o‘quv jarayoniga kredit-modul tizimi joriy etildi. O‘zbekiston Respublikasining Bolonya jarayoniga qo‘shilishining zarurati zamon talabidan kelib chiqib, bir qancha ijtimoiy-siyosiy faktorlarga va ta’lim sohasida ro‘y berayotgan ob’ektiv voqeliklar bilan bog‘liqdir. O‘zbekiston Respublikasi suveren mamlakat sifatida jahon hamjamiyatida o‘z o‘rnini mustahkamlab bormoqda, demak u hozirgi xalqaro taraqqiyot tendensiyalaridan chetda tura olmaydi. O‘zbekiston Respublikasining Bolonya jarayoni ta’lim tizimiga qo‘shilishi unga dunyoning ko‘plab mamlakatlari bilan oliy ta’lim sohasidagi aloqalarni yanada kengaytirishni 2 ta’minlaydi va mamlakatimiz ta’lim tizimining xalqaro miqyosidagi reytingini oshishiga olib keladi. Bolonya jarayoni - bu Yevropa mamlakatlari orasida oliy ta’limni uyg‘unlashtirish jarayonidir. U tushunish oson bo‘lgan va o‘xshash oliy ta’lim darajalar tizimini yaratishni, ta’limda kredit-modul tizimiga o‘tishni, ta’lim sifatini ta’minlashda erkin akademik harakatlanishni va Yevropadagi ta’lim hamkorligini o‘z ichiga oladi. Qisqa qilib aytganda, bu Yevropa mamlakatlarining oliy ta’lim tizimlarini uyg‘unlashtirish, har bir kishi uchun teng ravishda ta’limni ta’minlash, intellektual, madaniy, ijtimoiy, ilmiy va texnologik salohiyatni shakllantirish va mustahkamlash, ta’lim sifatini takomillashtirish jarayonidir 3 I.Bob.Kredit – modul tizimini joriy etish bo‘yicha takliflar 1.1.Kredit modul tizimi haqida tushuncha O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-oktabrdagi Farmoni bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030- yilgacha rivojlantirish konsepsiyasiga” ga ko’ra mamlakatdagi oliy ta’lim muassasalarining 85 foizi 2030-yilgacha bosqichma-bosqich kredit –modul tizimiga o’tishi rejalashtirilgan.Ta’lim jarayonini tashkil qilishning kretid-modulli tizimi- bu modulli o’qitish texnologiyalari va kredit yoki kredit ta’limi bo’linmalarining kombinatsiyasiga asoslangan o’quv jarayonini tashkil etish modeli. Ta’lim jarayonini tashkil etish va amalga oshirish ko’p qirrali va murakkab harakatlar va o’zaro ta’sir tizimidir.Kredit-modul tizimidagi e’tibor uning ikkita xususiyatiga qaratilgan: - talabalarning mustaqil ishiga; - o’quv jarayonini tashkil etishning kredit-modulli tizimini va talabalarning ta’lim yutuqlarini baholashning reyting tizimini ta’minlash. Ilk bor kredit-soat tizimi, AQShda paydo bo’lgan va rivojlangan. 1869yilda Amerika ta’limining taniqli arbobi, Garvard universiteti prezidenti Charlz Eliot tomonidan «kredit soati» tushunchasini kiritildi va 1870-80yillarda kredit soatlarida o’lchangan akademik ish miqdori joriy etildi.1892 yildan «kredit-soat» tizimi rivojlanishining ikkinchi bosqichiga start berildi. AQSh Milliy ta’lim qo’mitasi tomonidan «kollej-maktab» aloqasini yaxshilash, o’quv dasturlarini standartlashtirish maqsadida umum ta’lim maktablarida nafaqat kollejlarda, balki o’rta maktablarda ham «kredit»tushunchasi joriy etildi. Maktablar, bakalavr, magistratura va doktorantura ta’lim dasturlari mazmuni hajmini baholash uchun kredit tizimiga o‘tildi. 4 Kredit-modul tizimi- O zbekistondagiʻ oliy ta limning o lchov birligi ʼ ʻ hisoblanadi. Unga ko ra, universitetda o tiladigan har bir fan undagi o qish ʻ ʻ ʻ yuklamasi miqdoriga qarab, kreditlarda aks etadi. Masalan, har bir fan o rtacha 5, 6 yoki 7,5 kreditlarda aks etishi mumkin. Talaba esa har semestr, ʻ o quv yilida muayyan miqdorda ʻ kreditlar to plab borishi mumkin va bu ʻ miqdorga qarab, unga bakalavr yoki magistr darajasi beriladi. Kredit-modul tizimida bir yillik kreditlar miqdori 60 ni tashkil etadi. Bir o quv yili 2 semestrdan iboratligini hisobga olsak, talaba o qishi davomida ʻ ʻ har semestrda 30 kredit to plab borishi kerak bo ladi. ʻ ʻ Bakalavr dasturi odatda 4 yilligi hisobga olinsa, talaba ushbu darajani qo lga kiritish uchun jami 240 ʻ kredit, magistratura dasturini tugallash uchun esa 120 kredit to plashi talab ʻ etiladi. Kreditlar shunchaki raqamlar emas. Har bir kredit talaba bajarishi kerak bo lgan ma lum miqdordagi o qish yuklamasini bildiradi. ECTS kredit- ʻ ʼ ʻ modul tizimida 1 kredit o rtacha 25-30 soatlik o qish yuklamasini anglatadi. ʻ ʻ Bu degani, agar fan 6 kreditli fan bo lsa, talaba ushbu fan bo yicha ʻ ʻ belgilangan miqdordagi kreditlarni qo lga kiritish uchun semestr davomida ʻ 150-180 soatlik o qish yuklamasini bajarishi kerak bo ladi ʻ ʻ 1.2.Kredit – modul tizimini joriy etish bo‘yicha takliflar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Muhammad al-Xorazmiy 5 nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universitetida kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish va samaradorligini oshirish chora-tad birlari to‘g‘risidigi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 24-iyuldagi 569-son qaroriga asosan Toshkent axborot texnologiyalari universiteti va uning filiallarida ta’lim tizimi kredit-modul tizimiga o‘tkazilgan edi. 2021-2022 o‘quv yilidan boshlab O‘zbekistonning barcha oliy o‘quv yurtlarida o‘quv jarayoni kredit- modul tizimi asosida tashkillashtirildi [4]. Universitet va uning filiallarida ta’limning kredit tizimini joriy etishning asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilangan edi: - rivojlangan davlatlarning axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi ilg‘or tajribalari va tavsiyanomalardan foydalangan holda, xalqaro ta’lim standartlarini joriy qilish, Universitet va uning filiallarini malakali professor-o‘qituvchilar bilan ta’minlash, sifatli o‘quv dasturlari va o‘quv materiallarini ishlab chiqish orqali ta’lim sifatini oshirish; - xorijiy oliy ta’lim muassasalari bilan talabalar, professor- o‘qituvchilar, izlanuvchilarning almashinuv dasturlarini kengaytirish; - zamonaviy ta’lim texnologiyalari va o‘quv jarayonlarini tashkil etishning samarali shakllarini o‘zlashtirish orqali pedagog kadrlar salohiyatini oshirishga ko‘maklashuvchi raqobat muhitini yaratish; - talabaga ta’lim dasturini mustaqil shakllantirish imkoniyatini yaratish va bilimini baholashning oshkoraligini ta’minlash. O‘tgan davr mobaynida ushbu qarorni amalga oshirish va ta’lim tizimida kredit – modul tizimini joriy etish bo‘yicha qator ishlar amalga oshirildi. Lekin shu bilan birga hozirgi kunda kredit tizimi o‘z maqsadiga erishdi deb hisoblash qiyin. Bunga ob’ektiv va sub’ektiv sabablar mavjud 6 bo‘lib, ular kredit tizimining to‘liq tadbiq etilishiga to‘sqinlik qilmoqda. Bizning fikrimizcha quyidagi ishlarga alohida e’tibor berilishi lozim. 1. Oliy ta’lim jarayonini kredit-modul tizimi asosida tashkillashtirish uchun kredit – modul tizimiga bevosita oid hamda oliy ta’lim o‘quv jarayonining parametrlarini belgilovchi me’yoriy hujjatlarga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish. Kredit tizimini tashkil etishga zid bo‘lgan tushunchalarni bartaraf etish va cheklovlarni bartaraf etish. 2. Har bir talabani butun ta’lim olish davri bo‘yicha majburiy va tanlov zaruriy fanlari nomlari, har bir fan bo‘yicha kreditlari ko‘rsatilgan o‘quv rejalari hamda fan sillabuslari va boshqa o‘quv-uslubiy materiallarni o‘z ichiga olgan o‘quv metodik kompleks bilan ta’minlash. 3. Professor-o‘qituvchi va talabani ularning o‘qish shaklini (kunduzgi, sirtqi, masofaviy va kechki) hisobga olgan xolda ishlab chiqilgan universitetdagi kredit tizimi tuzilmasi va faoliyati bo‘yicha to‘liq yo‘riqnoma bilan ta’minlash. 4. Mustaqil ta’limni (o‘qish shaklini hisobga olgan holda) tashkil etish metodikasini va uslubiy ta’minotini ishlab chiqish. 5. Talabalarning professor-o‘qituvchilarni va fanlarni tanlash huquqini amalga oshirish. 6. Talabalarning fanlar bo‘yicha ruxsat etilgan soatlardan ortiq sababsiz dars soatlarini qoldirishlariga yo‘l qo‘ymasliklariga erishish va ularning tegishli fanlarni qayta o‘qishlarini ta’minlash. 7. Kafedralar tarkibini va professor-o‘qituvchilar yuklamalarini o‘z vaqtida shakllantirish maqsadida talabalarning fanlarni tanlash jarayonini tegishli o‘quv semestridan 2 oy oldin o‘tkazish. 8. Talabalar bilan mustaqil ishlar samaradorligini va o‘quv jarayoni sifatini keskin oshirish maqsadida professor-o‘qituvchilar yuklamalarining o‘quv mashg‘ulotlari soatini kamaytirish. Bunda umumiy 1540 soatli 7 yuklamadan o‘quv mashg‘ulotlariga (ma’ruza, kurs ishi, amaliy, laboratoriya va seminar mashg‘ulotlari olib borish, bitiruv ishi va magisterlik dissertatsiyaga rahbarlik xamda maslahat berish, amaliyotlarga rahbarlik va boshqalar) - 40%, o‘qituvchi rahbarligida mustaqil ishlarni olib borishga - 30%, ilmiy va metodik ishlarga-30% ajratilishiga erishish. 1 Shubhasiz, ushbu takliflarning qisman bo‘lsa ham amalga oshirilishi oliy ta’limda o‘quv jarayoni sifatiga ta’sir etuvchi omillardan bo‘ladi. 1.3 Kredit–modul ta'lim tizimida talabalarning mustaqil ta'lim faoliyatining dolzarbligi "O'zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontsepsiyasi"da oliy ta'lim jarayonlariga raqamli texnologiyalar va zamonaviy o'qitish usullarni joriy etish, yoshlarni ilmiy faoliyatga keng jalb etish, korrupsiyaga qarshi kurashish, muhandislik-texnik ta'lim yo'nalishlarida tahsil olayotgan talabalar ulushini oshirish, kredit- modul tizimini joriy etish, o'quv rejalarida amaliy ko'nikmalarni oshirishga qaratilgan mutaxassislik fanlari bo'yicha amaliy mashg'ulotlar ulushini oshirish bo'yicha aniq vazifalar belgilab berilgan. O'zbekiston Respublikasi Prezidentning 2019 yil 8 oktyabrdagi Farmoni bilan tasdiqlangan "O'zbekiston Respublikasi oliy ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontsepsiyasi"ga ko'ra mamlakatdagi oliy ta'lim muassasalarining 85 foizi 2030 yilgacha bosqichma-bosqich kredit-modul tizimiga o'tishi rejalashtirilgan. Bu yaqin yillar davomida mamlakatdagi deyarli barcha oliy ta'lim muassasalarining kredit-modul tizimida faoliyat yurita boshlashidan darak beradi. Kredit-modul tizimi, bu — ta'limni tashkil etish jarayoni bo'lib, o'qitishning modul texnologiyalari jamlamasi va kredit o'lchovi asosida baholash modeli hisoblanadi. Uni bir butunlikda olib borish serqirra hamda 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5847-son Farmoni. 8 murakkab tizimli jarayondir. Kredit-modul tamoyilida ikkita asosiy masalaga ahamiyat beriladi: talabalarning mustaqil ishlashini ta'minlash; talabalar bilimini reyting asosida baholash. Kredit-modul tizimining asosiy vazifalari sifatida quyidagilar e'tirof etiladi: • o'quv jarayonlarini modul asosida tashkil qilish; • bitta fan, kurs (kredit)ning qiymatini aniqlash; • talabalar bilimini reyting ball asosida baholash; • talabalarga o'zlarining o'quv rejalarini individual tarzda tuzishlariga imkon yaratish; • ta'lim jarayonida mustaqil ta'lim olishning ulushini oshirish; • ta'lim dasturlarining qulayligi va mehnat bozorida mutaxassisga qo'yilgan talabdan kelib chiqib o'zgartirish mumkinligi. Yuqoridagilar dars mashg'ulotlarini nafaqat o'qitishni innovasion ta'lim texnologiyalari asosida olib borish, balki talabadan mustaqil o'qib-o'rganish, ta'limga yangicha munosabatda bo'lish, mehnat bozori talabidan kelib chiqib, zaruriy va chuqur nazariy bilimlarni egallash, amaliy ko'nikmalarini shakllantirishga o'rgatishdan iboratdir. Muxtasar aytganda, mazkur tizim talabaning kasbiy rivojlanishi va kamolotiga yo'naltirilgan. Ilm sohibining butun hayoti davomida bilim olishini ta'minlashga hamda mehnat bozori va zamonaviy talablarga javob bera oladigan inson kapitalini shakllantirishga qaratilgandir. Keling, shu o'rinda modul va kredit tushunchalari mohiyatiga qisqacha to'xtalib o'tamiz. Modul — bu, bir nechta fan hamda kurslar o'rganiladigan o'quv rejasining bir qismi. U talabalarda ma'lum bir bilim va ko'nikma hosil qilish, tahliliy- mantiqiy mushohada yuritish salohiyatiga ega bo'lishiga qaratilgan bir nechta 9 fanlar (kurslar) majmui hisoblanadi. Bunda o'qituvchi o'quv jarayonini tashkil qiladi, jonli, video hamda audio ma'ruzalar o'qiydi, talabaning faoliyatini muvofiqlashtiradi va nazorat qiladi. Talaba esa mavzuni mustaqil o'rganadi hamda berilgan topshiriqlarni bajaradi. Xorijiy tajribaga ko'ra, kredit-modul tizimida o'quv jarayoni har semestrda 2-4 tagacha moduldan iborat bo'ladi. Modulda jamlangan fanlar osondan murakkablik sari, nazariy-uslubiy fanlardan amaliy fanlarga qarab hamda mantiqiy jihatdan bir-birini o'zaro uzviy to'ldirish printsipi asosida shakllantiriladi. Talaba mutaxassis bo'lib shakllanishi uchun nafaqat axborotlar, balki ularni qayta ishlash, amaliyotga joriy qila olish malakasiga ega bo'lishi talab etiladi. Modulga asoslangan o'quv dasturlari maxsus sxema asosida ishlab chiqiladi va quyidagilarni o'z ichiga qamrab oladi: • o'quv maqsadi hamda vazifalarning to'liq ochib berilishi; • talabaning fanni (kursni) boshlashi va tugatishidan keyingi orttirishi lozim bo'ladigan malakasiga qo'yiladigan talablar; • modul tarkibiga kirgan har bir fanning qisqacha mazmuni (sillabus), ya'ni ma'ruzalar mavzulari, seminar va amaliy mashg'ulotlarning rejasi, mustaqil ta'limni baholash uchun mo'ljallangan topshiriqlar; • o'qitishning qisqacha bayoni: ta'lim berish usul hamda vositalari; bilimlarni baholashning usul va shakllaridan iborat. 2 Modul asosida o'qitish tizimida talabalar bilimi, malakasi hamda ko'nikmasini baholashda reyting baholash tizimidan foydalaniladi. Unda talabaning barcha o'quv faoliyati, ya'ni auditoriya va auditoriyadan tashqarida olgan, o'zlashtirgan bilimlari ball berish orqali baholanadi. 2 Usmonov B.Sh., Xabibullaev R.A. Oliy o‘quv yurtlarida o‘quv jarayonini kredit-modul tizimida tashkil qilish. O‘quv qo‘llanma.–Toshkent, TKTI, 2020. – 120 bet. 10 Bu o’z navbatida oliy ta’limda taxsil olayotgan yosh kadrlardan o’z sohalari bo’yicha yetuk mutaxassis bo’lish bilan birgalikda o’zlari egallayotgan sohalari bo’yicha mustaqil faoliyat yurita oladigan, zarur paytda mustaqil fikr yurita oladigan raqobatbardosh kadrlar bo’lishlarini talab qilmoqda. Ta’lim jarayonida talabaning mustaqil ta’lim olishini faollashtirish zarur. Mustaqil ta’lim masalasini qo’yilishi, yechish, o’z–o’zini nazorat qilish va baholashning yo’llarini talaba tomonidan tanlanishi va bajarilishi bilan xarakterlanadi. Hozirgi vaqtda oliy ta’limda o‘quv jarayoni mutaxassislarni har tomonlama shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning ma’lum kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallash sharoitida talabalarning bilish faoliyatini rivojlantirish va boshqarish bo‘yicha har tomonlama tizimli ish olib borishni talab etadi. Oliy ta’limda dars jarayoni ko‘plab ma’lumotlar sig‘imini egallashga, samarador, ijodiy tafakkurni shakllantirishga, shaxsning intellektual salohiyatini rivojlantirishga, mantiqiy tahlil va ma’lumotlarni har tomonlama qayta ishlashga bo‘ysundirilmog‘i lozim. Mutaxassislar tayyorlashda zamonaviy talablarga binoan ta’lim jarayonini tashkil etishning muhim shartlaridan biri talabalarning mustaqil o‘quv faoliyatini faollashtirish hisoblanadi. Talabalarning mustaqil ta’lim olish tizimida mustaqil ta’lim mazmuni uning asosini tashkil etadi. Mustaqil ta’lim mazmunini mustaqil ta’lim materiallari, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning faoliyati tashkil etadi. Bunda o‘qituvchi va talaba muloqoti asosiy rol o‘ynaydi. Mustaqil ta’lim olishning asosiy vositasi - bu mustaqil ta’lim materiallaridir. Ular uzviy bog‘langan tizim bo‘lib, darsliklar, o‘quv- metodik qo‘llanmalar va ma’ruza matnlaridan farq qiladi. Ularda teran va mazmundor uslubiy ko‘rsatmalar, ta’lim oluvchining bilish faoliyatini boshqarish bloki, kasbiy tayyorgarligi jarayonida mustaqil o‘qish mezonlari, uning o‘z-o‘zini mustaqil o‘qishga yo‘naltirib borishi, o‘z-o‘zini nazorat qilishi, o‘z-o‘zini namoyon etishi va shaxsiy bilish faoliyati jarayonida o‘z - 11 o‘zini baholay olishi uchun psixologik -pedagogik tavsiyalar mavjud bo‘ladi. Mustaqil ta’lim materiallari o‘quv-uslubiy qo‘llanmalari, ma’ruza matnlari, kompyuter dasturlari, audio va videomateriallar, mavjud an’anaviy darsliklardan foydalanishga doir tavsiyalar, axborotning boshqa manbalari ko‘rinishida bo‘ladi.[2] Mustaqil ta’lim materiallari bir necha belgilari bo‘yicha tasniflanadi. 1. O‘quv materiali tavsifiga ko‘ra: bular darslik, o‘quv va metodik qo‘llanmalardan olinadigan bilim va ma’lumotlar; qo‘shimcha materiallar; namunaviy ma’ruza matni va boshq. 2. O‘quv axboroti hajmiga ko‘ra: O‘rganilayotgan masalalar, o‘quv fani mavzui bo‘yicha axborotning to‘la hajmi. Axborot texnologiyalari bilan bog‘liq materiallar. 3. Foydalanish muddatiga ko‘ra: Ta’lim oluvchilarga bir marta foydalanish uchun tarqatiladigan materiallar; Mashg‘ulotlarda bir necha marta foydalaniladigan materiallar. Mustaqil ta’lim olish jarayonida mustaqil ta’lim materiallari hamda ta’lim oluvchi va o‘qituvchi muloqoti yetakchi komponentlar hisoblanadi. 3 Bu ikki komponentning o‘zaro ta’sir darajasi ochiq ta’lim modellarini tenglashtirishga yordam beradi. Ko‘plab talabalarning ilgari mustaqil ta’lim materiallari bilan mustaqil ishlash muammosiga hech qachon duch kelmaganini e’tiborga olish lozim. Mustaqil ta’lim materiallari darsliklar, o‘quv va metodik qo‘llanmalardan farqli o‘laroq tuzilishi jihatdan murakkab xarakterga ega. Amaliyot ko‘rsatadiki, ko‘plab ta’lim oluvchilar tahsil jarayonida o‘zlarining mustaqil ta’lim materiallari bilan ishlay olish ko‘nikmalarini xolis baholay olmaydilar. Bu baholashlar hamisha shaxsiy (sub’ektiv) xarakterga ega. Bu jarayonning xolisligini qay tarzda ta’minlash borasida jiddiy muammo chiqadi. Ta’lim oluvchilarning mustaqil ta’lim materiallari bilan mustaqil ishlash ko‘nikmasini baholash mezonlarini ishlab chiqish, belgilash, asoslab berish va undan foydalanishni ko‘rsatish lozim. Har bir ta’lim oluvchi o‘zini o‘zi baholashi va o‘z faoliyatini to‘g‘rilashi yoki 3 O‘rinov V. O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim muassasalarida ECTS kredit-modul tizimi: asosiy tushunchalar va qoidalar. O‘quv qo‘llanma. Nyu Bransvik Universiteti, 2020 y. 12 tashkil qilishga tayyorgarligiga muvofiq holda mezonlar tanlaydi. Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarda talabalarning o’quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi, ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo’llashga doir katta tajriba to’plangan bo’lib, bu tajriba asosini interfaol metodlar tashkil etmoqda. Talaba asosan, o’zi o’zlashtirgan bilimlarni namoyish etadi, o’qituvchi esa uning fikrlarini tinglaydi, zarur o’rinlarda o’qituvchi – talaba an’anaviy ta’limdagi suhbat ishtirokchilari savollar bilan murojaat qiladi. Talabalar guruhi (jamoasi) bu vaziyatda butunlay sust ishtirokchi, tinglovchi bo’lib qoladi. Bir qarashda talaba yoki o’qituvchi tomonidan uzatilayotgan axborotlarning qabul qilinishi talabalar guruhi (jamoasi) uchun bilimlarni o’zlashtirish imkoniyatini yaratayotgandek taassurot uyg’otadi. Biroq, psixologik tadqiqot natijalarining ko’rsatishicha, shu tarzda qabul qilingan bilim (ma’lumot)lar juda tez unutiladi. Hususan, amerikalik psixolog olimlar R. Karnikau va F. Makelrouning o’rganishlariga ko’ra shaxsning tabiiy fiziologik – psixologik imkoniyatlari muayyan shakllarda o’zlashtirilgan bilimlarni turli darajada saqlab qolish imkonini beradi. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo’yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni talabalarga yetkazib berish asosida ma’lum faoliyat ko’nikma va malakalarni shakllantirish, faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan nazariy va amaliy bilimlar darajasini baxolash o’qituvchidan yuksak pedagogik mahoratni, ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi. "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da ta’lim jarayoniga yangi pedagogik texnologiyalarni kiritish ta’kidlanadi. Pedogogik texnologiya bu ta’lim jarayoniga sistemali yondashuv bo’lib, unda ta’lim jarayonining tashkil etishda texnika va inson imkoniyatlari hisobga olinadi va ularning o’zaro munosabati ta’limning optimal formalari 13 yaratilishiga zamin bo’ladi. Pedagogik texnologiyalarni quyidagi tarkibiy qismlarga bo’lish mumkin: - ta’lim - tarbiya ishtirokchilari shaxsiga qo’yiladigan ijtimoiy talablar; - hamkorlik faoliyati a’zolarining kasbiy tayyorgarligi; -ta’lim jarayoning maqsadi, mazmuni, mohiyati, amalga oshirish vositalari; - ta’lim jarayonini diffentsiyalashtirish; - ijodiylik. Ya’ni shaxs: manbani o’zi o’qiganida 10 %; ma’lumotni eshitganida 20 %; sodir bo’lgan voqea, hodisa yoki jarayonni ko’rganida 30 %; sodir bo’lgan voqea, hodisa yokijarayonni ko’rib, ular to’g’risidagi ma’lumotlarni eshitganida 50 %; ma’lumot (axborot)larni o’zi uzatganida (so’zlaganida, bilimlarini namoyish etganida) 80 %; o’zlashtirilgan bilim (ma’lumot, axborot)larni o’z faoliyatiga tatbiq etganida 90 % hajmdagi ma’lumotlarni yodda saqlash imkoniyatiga ega. Talabalarda mantiqiy tafakkurni rivojlantirish uchun fikrlash xususiyatlarini shakllantirish zarur. Fikrlash operatsiyalari asosida dars jarayoni faollashtiriladi. Bu o’qituvchining: nima uchun?, qanday maqsadda?, sababalari qanday?, natija nima uchun shunday bo’ldi? singari savollarning muhokamasi orqali amalga oshirilishi mumkin. O’qituvchilarni evristik, muammoli vaziyatlarga tortish, tanqid, gumon xolatlarini muhokama qilish, ulardagi muammolarni mustaqil holda topish va ularni yechish uchun o’z loyihalarini tuzish va himoya qilish talabalar tafakkurining ma’nodor va unumdor bo’lishiga xizmat qiladi. Ko’nikma va malakalarni shakllantirish bilimlarni o’zlashtiribgina qolmay xilma-xil ko’nikma va malakalarni hosil qiladilar. Ko’nikma-mashq qilish natijasida yuzaga kelgan xatti-harakatlarning avtomatlashgan usuli. Fiziologik jihatdan ko’nikma bosh miyaning katta yarim sharlari po’stlog’ida hosil bo’lib, vaqtinchalik nerv bog’lanishlarining barkaror tizimining funksiyasini ta’minlaydi. Dinamik- stereotiplarni yaratish sharoitlari bir vaqtning o’zida avtomatlashgan akt bilan murakkab analitik- sintetik faoliyatini yuzaga keltiradi. Buning natijasida nafaqat ko’nikmalar, balki malakalar ham yuzaga keladi. Ta’lim 14 jarayoni tashkil etishning o’ziga xos metodlaridan biri ishbop o’yinlardir. Ishbop o’yinlar munosabatlar sistemasini modellashtirish, faoliyat harakteristikasini tashkil etishga yordam beradi. Ta’lim oluvchilarning ta’lim faoliyatiga ko’ra ta’limning quyidagicha metodlari ajratiladi: 1. Tushuntiruv ko’rsatmalilik metodi – bu metod reproduktiv metod bo’lib unda faoliyat o’qituvchi tomonidan olib boriladi. Talabalar ta’lim jarayonida bilim oladilar, tanishadilar. Bu metod juda keng tarqalgan metodlardan biri bo’lib, uni albatta takomillashtirilgan usullari mavjud. Bu dasturlashtirilgan ta’limdir. 2. Reproduktiv metod – bu metodda talaba faoliyat ko’rsatib, unda talaba berilayotgan bilimni qayta xotirada tiklab, olingan bilimni nusxa sifatida qabul qiladi. 3. Muammoli ta’lim metodi – o’qituvchi tomonidan tashkil etilib, u produktiv harakterga egadir. Ushbu metod orqali talaba bilim va malakalarini shakllantiradi. Ushbu metodning takomillashtirish yo’llaridan biri ishchan o’yinlarni tashkil etishdan iboratdir. 4. Qisman izlanish metodi – o’qituvchi nazorati ostida tashkil etiladigan metod bo’lib, u ham produktiv harakterga ega bo’lib, bunda talaba ijod qiladi. 5. Tadqiqot metodi – o’qituvchi ilm yordamisiz tashkil etiladigan ta’lim metodi bo’lib, u talabaning mustaqil izlanish, fikrlash va bilimlar transformatsiyasini talab etadi. Xulosa sifatida yuqorida aytib o’tilgan barcha sifatlar yosh o’zgargan sari o’zgarib boradi. Ijodiy ishda fikrlashning mustaqilligi va tanqidiyligi zarur bo’lib, u aqliy faoliyatning produktivligini ta’minlaydi. Ta’lim jarayonida noan ь anaviy metodlar talaba shaxsining har tomonlama kamol topishiga zamin hozirlaydi. SHuni alohida ta ь kidlash joizki, bugun biz ta’lim va tarbiya berayotgan talabalar vatanimizning ertangi kunini, taqdirini belgilashda katta ahamiyat kasb etadi. 15 II.Bob.Kredit ta’lim tizimida fanlarni o’qitishda innovasion ta’lim texnologiyalari klassifikasiyasi va metodikasi. 2.1 Kredit tizimi asosida ta’lim jarayonlarini rejalashtirishning afzalliklari va muammoli jihatlari O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktabrdagi PF5847-son Farmoni bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasi Oliytta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi”da oliy ta’limtjarayonlariga raqamli texnologiyalar va zamonaviy o‘qitish usullarni joriy etish, yoshlarni ilmiy faoliyatga keng jalb etish, korrupsiyaga qarshi kurashish, muhandislik-texnik ta’lim yo‘nalishlarida tahsil olayotgan talabalar ulushini oshirish, kredit-modul tizimini joriy etish, o‘quv rejalarida amaliy ko‘nikmalarni oshirishga qaratilgan mutaxassislik fanlari bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlar ulushini oshirish bo‘yicha aniq vazifalar belgilab berilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoevning 2020 yil 24 yanvardagi Oliy Majlisga yo‘llagan murojaatnomasida 2020 yilga “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili” deb nom berishning taklif etilishi, maktab bitiruvchilarini oliy ta’lim bilan qamrab olish darajasini bosqichma-bosqich oshirib borish, ta’lim yo‘nalishlari va o‘qitiladigan fanlarni qayta ko‘rib chiqish, mutaxassislikka aloqasi bo‘lmagan fanlar sonini 2 barobar qisqartirish, oliy ta’limda o‘quv jarayoni kredit-modul tizimiga o‘tkazish, qator oliy ta’lim muassasalarini o‘zini o‘zi moliyaviy ta’minlashga o‘tkazish, ta’lim sohasini to‘liq raqamlashtirish, davlat-hususiy sheriklik mexanizmlarini ta’lim sohasiga ham keng tatbiq etish masalalari shu kunning dolzarb masalalari ekanligi ta’kidlab o‘tilgan. 4 Ushbu murojaatnomada birinchi o‘ringa xalqning bilim darajasini oshirish masalasi qo‘yilgan, bu esa millatning raqobatbardoshligini 4 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universitetida kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish va samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2018 yil 24 iyuldagi 569-son Qarori. 16 belgilovchi omil hisoblanadi. Shu sababli, tabiiyki, ushbu hujjatda zamonaviy talablar va jahon standartlariga javob beradigan milliy ta’lim tizimini yaratish muammosining elementlari ham o‘z aksini topgan. “Kredit-modul tizimida o‘qitishning qanday afzalligi va biz amalda foydalanib kelayotgan ta’lim tizimidan qanday farqi va ustunliklari bor?”. Ushbu savollarga javob berish uchun dastlab kredit-modul tizimi haqida, kredit-modul tizimi va uning O‘zbekiston ta’lim tizimida joriy etilishining ahamiyati, dunyo mamlakatlarining ta’lim tizimida kredit-modul tizimining o‘ziga xos xususiyatlari, imkoniyatlari va afzalliklari borasida izlanishlar olib borish muhim hisoblanadi. O‘zbekistonda kredit ta’lim tizimiga asoslangan milliy modelni ishlab chiqishda, Yevropa ECTS krediti va Amerika kredit soatlari tizimlarining yutuqlarini inobatga olgan holda yuqori ta’lim sifatini va dunyo ta’lim jarayonlariga integratsiyalashish uchun ishonchli asosni tanlash maqsadga muvofiqdir [2]. ECTS kredit tizimi ko‘p millatli Yevropa an’analarini inobatga olgan holda turli ta’lim tizimlarini yaqinlashtiradi. Kredit-modul tizimida ahamiyat beriladigan asosiy masalalar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin [3]: - talabalarning mustaqil ishlashini ta’minlash; - talabalar bilimini reyting asosida baholash; - o‘qitishning modulli texnologiyasini ishlab chiqish va takomillashtirish; - talabalarning o‘z ustida mustaqil ishlashini ta’minlash uchun fanning metodik ta’minotini yanada takomillashtirish. Kredit-modul tizimining asosiy vazifalari sifatida quyidagilarni e’tirof etish mumkin: 17 - o‘quv jarayonini modul asosida tashkil qilish; - bitta fan va kurs kesimida kreditning qiymatini aniqlash; - talabalar bilimini reyting asosida aniqlash va baholash; - talabalarning o‘z shaxsiy o‘quv rejalarini individual tarzda shakllantirishga imkoniyat yaratish; - ta’lim jarayonida mustaqil ta’lim olishning ulushini oshirish; - ta’lim dasturlarining qulayligi va mehnat bozorida mutaxassisga qo‘yiladigan talabdan kelib chiqib o‘zgarishlarni amalga oshirish; - talabalarning fanlar va professor-o‘qituvchilarni tanlashi uchun imkoniyatlar yaratish. 2.2 Kredit-modul tizimining afzallik va muammoli jihatlari Kredit-modul tizimiga o‘tishda bir qator muammoli jihatlarga e’tiborimizni qaratishimiz va bu tizimning afzallik jihatlariga urg‘u berish maqsadga muvofiqdir. Ma’lumki, talabaning umumiy yuklamasi auditoriya va mustaqil ta’lim yuklamalaridan iborat. Amaldagi ta’lim tizimida auditoriya yuklamalariga katta e’tibor qaratilib kelinmoqda, lekin mustaqil ish turlari hali ommalashmagan. Kredit tizimida eng avvalo talabaning mustaqil ishiga jiddiy e’tibor qaratiladi. Kredit bu baho emas, balki ish hajmi hisoblanadi. Masalan, talaba 6 kreditlik fanni o‘zlashtirgan bo‘lsa, u 6 kredit hajmidagi ishni bajargan hisoblanadi, ya’ni u ushbu fanning ma’ruzalarida, amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlarida qatnashgan, mustaqil ish topshiriqlarini bajargan hisoblanadi. Demak, bu fanni o‘zlashtirgan talaba uni qanday bahoga o‘zlashtirganidan qat’iy nazar u 6 kreditni qo‘lga kiritadi. Kredit-modul tizimining mazmun-mohiyatini ochib berishda uni faqat 18 “kredit” va “modul” atamalari orqali izohlash yetarli bo‘lmaydi. Bu atamalar uni ixcham nomlash uchun qo‘llanilgan. Kredit-modul tizimining mohiyatini boshqacha qo‘yidagi usulda ochib berish maqsadga muvofiqdir. Ya’ni, asosiy tamoyillar, kredit-modul tizimining amaldagi ta’lim tizimidan farq qiluvchi jihatlari qo‘yidagicha. Avval ta’kidlab o‘tilganidek, kredit-modul tizimining asosiy tamoyillari va elementlari qisman O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimiga tatbiq qilingan. Bu yerda kredit-modul tizimining faqat biz uchun yangi bo‘lgan va amaldagi ta’lim tizimida mavjud bo‘lmagan quyidagi muammoli jihati va afzalliklarini va uni amalga oshirish bo‘yicha takliflarni keltirib o‘tamiz: 1) Oliy ta’limning samaradorligi. Amaldagi ta’lim tizimida talabalar 1- kursdan boshlab yo‘nalishlar va ular ichida tarmoqlar bo‘yicha ajratilib ixtisoslik fanlarini o‘qishni boshlashadi. Ya’ni, biz talabani hali abiturientlik paytidayoq tanlovdan mahrum qilib ixtisoslikka biriktirib qo‘yamiz. Kredit- modul tizimida esa eng avvalo talabaga tanlov imkoni beriladi. Tanlov fanlari semestrdan semestrga oshib boradi. Ilg‘or xorij tajribasi shuni ko‘rsatadiki, bakalavriatni ikkita bosqichga ajratish orqali, 1-2 kurslarda tayanch fanlarni, 3-4 kurslarda esa tanlov asosida ixtisoslik fanlarini o‘qitish mumkin. Demak, endilikda kadrlarga bo‘lgan ehtiyojni qondirish uchun 4 yil emas, 2 yil yetarli bo‘ladi. Bu esa oliy ta’limning ish unumini, samaradorligini 2 barobar oshiradi. 2) “Talaba-o‘qituvchi” nisbati. Hozirgi kunda O‘zbekiston oliy ta’lim tizimida maxsus fanlarni past kurslardan boshlab rejalashtirish, o‘quv rejalardagi takrorlanadigan fanlarni har xil mutaxassisliklar bo‘yicha alohida o‘qitish, auditoriya soatlari hajmini oshirish kabi holatlar mavjud. Bunday jarayonlar o‘quv yuklamalarining keskin oshishiga sabab bo‘ladi. 19 Biroq, biz bilamizki oliy o‘quv yurtida bitta o‘qituvchiga to‘g‘ri keladigan yuklama hajmi oliy o‘quv yurti bo‘yicha umumiy o‘quv yuklamasi hajmini talabalar soni asosida hisoblangan o‘qituvchilar soniga bo‘lish orqali aniqlanadi. Ya’ni, o‘qituvchilar shtati o‘quv yuklamalari asosida belgilanmaydi, balki talaba- o‘qituvchi nisbati orqali belgilanadi. Oliy o‘quv yurti bo‘yicha umumiy o‘qituvchilar soni aniqlangandan so‘ng, ushbu asosda kafedralar shtatini shakllantiriladi, bunda esa kafedra o‘quv yuklamalari hajmiga asoslaniladi. Kredit-modul tizimida talaba-o‘qituvchi nisbati 16:1 va undan ham yuqori bo‘lishi ko‘zda tutiladi. Bunga auditoriya yuklamalarini kamaytirish, talabaning mustaqil ishi hajmini oshirish, o‘quv rejalarni unifikatsiyalash, darslarni katta auditoriyada tashkil qilish orqali erishish mumkin. 3) Talabaning mustaqil ish turlari. Amaldagi ta’lim tizimida asosan auditoriyadagi darslarga ko‘proq e’tibor beriladi, talabaning mustaqil ishiga esa jiddiy e’tibor qaratilmaydi, chunki bu faoliyat turi chuqur o‘rganilmagan. Kredit-modul tizimida esa fan moduli tarkibidagi “O‘qituvchi rahbarligidagi talabaning mustaqil ishi” va o‘qituvchiga bog‘liq bo‘lmagan “Mustaqil ta’lim” muhim ahamiyat kasb etadi. O‘qituvchi rahbarligidagi talabaning mustaqil ishiga: keyslar, topshiriqlar, intervyu, krossvord, viktorina, esse, dayjest, taqdimot, hisob ishi, hisob-chizma ishi, kurs loyihasi, kurs ishi, ilmiy izlanishlar, fan to‘garaklarida qatnashish va h.k.larni misol qilib keltirish mumkin. Bunday faoliyat turlariga rahbarlik qilish uchun alohida o‘quv yuklamalari joriy etilishi maqsadga muvofiq. Mustaqil ta’limga esa vodkastlar, o‘rgatuvchi testlar, virtual trenajyorlar, FAQ, forumlarni misol qilib keltirish mumkin. O‘qituvchi rahbarligidagi talabaning mustaqil ishi va mustaqil ta’lim turlari ro‘yxatini, glossariylarni, ularni qo‘llash bo‘yicha uslubiy qo‘llanmalarni zarur darajada 20 shakllantirishimiz mumkin, lekin eng asosiy masala – har bir fan bo‘yicha o‘ziga xos o‘qituvchi rahbarligidagi talabaning mustaqil ishi va mustaqil ta’lim turlarini ishlab chiqishdir. Ayniqsa, ushbu mustaqil ish turlarini masofaviy ta’lim platformalarida shakllantirish shu kunning eng dolzarb muammolaridan biridir. Bu jarayonlarni ilg‘or pedagoglarning tajribalarini ommalashtirish orqali jadallashtirish mumkin. 4) O‘quv rejalarining mosligi. Hozirgi kunda O‘zbekiston oliy ta’lim tizimida bir xil yo‘nalishdagi o‘quv rejalarning turdosh OTMlarda o‘zaro farq qilishini kuzatish mumkin. Kredit-modul tizimi joriy qilinishi bilan esa o‘quv rejalar Bolonya jarayoni ishtirokchi davlatlaridagi o‘quv rejalarga to‘liq mos bo‘ladi va diplomlarning o‘zaro tan olinishiga sharoit yaratiladi. Buning uchun birinchi nav-batda o‘quv rejalarimizning xorijiy o‘quv rejalarga mosligini tahlil qilishimiz zarur. 5) Ta’lim natijalari. Kredit-modul tizimida ta’lim mazmuni “ta’lim natijalari” asosida rejalashtiriladi. Yanada aniqroq aytadigan bo‘lsak, talabalarga o‘qitiladigan fanlar va ularning mazmuni kelgusidagi kasbiy faoliyat turi uchun qanchalik zarurligidan kelib chiqib shakllantiriladi. Ochig‘i, hozirgi kunda biz bu borada maqtana olmaymiz, chunki o‘quv rejalariga ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga ko‘ra har xil fanlar kirib qolgan. Bu muammoni hozirgi kunda ikki xil usulda yechish mumkin. Birinchidan – bakalavriat va magistratura ta’lim dasturlari bo‘yicha kompetensiyalar jadvalini shakllantirish, professiogrammalarni tuzish zarur. Bu juda aniq, lekin katta hajmdagi ish hisoblanadi. Ikkinchidan – o‘quv rejalarini xorijiy tahlil qilish zarur. Bunda yetakchi xorijiy oliy o‘quv yurtlarining o‘quv rejalari va sillabuslari mazmuniga mo‘ljal olinadigan bo‘lsa kamroq xatoga yo‘l qo‘yiladi va bu ishni mutaxassislik kafedralarining mas’ul o‘qituvchilarining imkoniyatlari 21 darajasida hal qilish mumkin. O‘quv rejalarini shakllantirib bo‘lganimizdan so‘ng “tanlov fanlari katalogi”ni tuzib, ularni talabalar tanloviga taqdim qilishimiz zarur. Shu orqali o‘quv rejalaridagi fanlar talabalarning qiziqishlariga, kadrlar iste’molchilarining talablariga qay darajada mos kelishini bilib olish mumkin. 6) Registrator Ofisi. Amaldagi ta’lim tizimida talabalar kontingenti bilan dekanatlar, o‘quv bo‘limi, kadrlar bo‘limi, qabul bo‘limi kabi ko‘plab bo‘linmalar shug‘ullanishadi. Talabalar kontingenti bilan shug‘ullanadigan markazlashgan bo‘linma esa mavjud emas. Kredit-modul tizimida talabalar kontingenti bilan markazlashtirilgan bo‘linma – Registrator Ofisi shug‘ullanadi. Uning vazifasi - akademik taqvim tuzish va uning o‘z vaqtida bajarilishini nazorat qilish, qabul komissiyasining ishini tashkil qilish, fanlarga yozilishni tashkil qilish (Enrollment), akademik guruhlarni shakllantirish, kirishda bilimlarini aniqlashni tashkil qilish va uni nazorat qilish, yakuniy nazorat va oraliq attestatsiyalarni tashkil qilish va o‘tkazish, yakuniy davlat attestatsiyasini tashkil qilish va o‘tkazishni nazorat qilish, talabalarning shaxsiy hujjatlarini arxivgacha saqlash, “Registrator” ma’lumotlar bazasini shakllantirish va muntazam yangilash, transkriptni yuritish va unga talabalarning baholarini kiritish, tantanali marosimlarni tashkil qilish va o‘tkazish (bitiruvchilarning diplomlarini rasmiylashtirish va tantanali ravishda taqdim etish), talabalar kontingenti bo‘yicha statistika yuritish kabi vazifalardan iborat bo‘ladi. Bu tuzilma kredit-modul tizimida talabaga qaratilgan bo‘linma bo‘lib, uni kredit-modul tizimiga to‘liq o‘tilgunga qadar vaqtincha dekanat va bo‘limlardan xodimlarni jalb qilish orqali tashkil qilish mumkin. 7) Modulli o‘qitish. Kredit-modul tizimining amaldagi ta’lim tizimidan 22 farq qiluvchi jihatlaridan yana biri shundaki, bunda fanlar modulli asosda tashkil qilinadi va o‘qitiladi. Ya’ni har bir modul (fan va uning bo‘limi) kirish nazorati, nazariy materiallar, amaliy va laboratoriya ishlari materiallari, mustaqil ish topshiriqlari, keyslar, nazorat materiallari, testlar, tarqatma materiallar, glossariy, adabiyotlar, chiqish nazoratlari va h.k. qismlardan tashkil topgan bo‘ladi. 8) Talabaning shaxsiy traektoriyasi. Kredit-modul tizimida talabalarni hayotda mustaqil bo‘lishga ko‘niktirish amaliyoti qo‘llaniladi. Ya’ni, talabaga o‘z shaxsiy traektoriyasini tuzish va har semestrda boshqa akademik guruhda o‘qish imkoni beriladi. Shuningdek, talabalarni tabaqalab o‘qitishga jiddiy e’tibor qaratiladi, bunda ilg‘or talabalarni alohida o‘qitish orqali ta’lim samarasi oshirish, ularning akademik yutuqlariga zamin yaratish mumkin. 9) Yozgi semestr va ekstern imtihonlar. Sust o‘qiydigan talabalarning fanlarni qayta-qayta topshirishlariga chek qo‘yiladi. Fanni birinchi qayta topshirishdan o‘ta olmagan talabaga yozgi semestrda fanni qayta o‘qishga imkon beriladi. Ilg‘or talabalarga esa semestr boshida ekstern imtihon topshirish orqali kreditlarni oldindan olish imkoni ham taqdim etilishi mumkin. 10) Baholash tizimining shaffofligi. Amaldagi ta’lim tizimida haligacha “o‘qituvchining o‘zi o‘qitib - o‘zi baholash” amaliyotini kuzatish mumkin. Kredit-modul tizimida esa o‘qituvchi asosan o‘qitish bilan shug‘ullanadi. Baholashni esa komissiya amalga oshiradi. Ya’ni, pedagoglar “lektor” va “tyutor” larga ajratiladi. Lektor – nazariy bilim beradi, tyutor – nazariy bilimlar asosida talabalarning amaliy ko‘nikmalarini shakllantiradi, oddiy qilib aytganda talabalarni imtihonga tayyorlaydi. Imtihonni esa komissiya qabul qiladi. 23 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 5-iyundagi PQ3775- sonli Qarorida muayyan fandan dars bergan pedagogning yakuniy nazorat jarayonlaridagi ishtiroki istisno etildi va talabaning o‘zlashtirish darajasi – professor-o‘qituvchilar faoliyatini baholashning asosiy mezoni etib belgilandi. Ya’ni, endilikda “o‘qituvchining o‘zi o‘qitib-o‘zi baholash” usuli kun tartibidan olib tashlandi. 24 Xulosa So‘ngi yillar ichida insoniyat olamida turli o‘zgarishlar, yutuqlar, kamchiliklar va xavflar ortib bormoqda. Buni har bir jabxada ko‘rish, kuzatish, anglash mumkin. Pandimiya sababli, yuzaga kelgan va davom etayotgan voqe’a-hodisalarni kuzatar ekanmiz, uning nafaqat inson salomatligiga, hatto uning ta’lim olishiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu faqat salbiy tusga emas, shu bilan bir qatorda ijobiy natijalarga ham egaligi bilan insoniyatni quvontiradi. Misol, yurtimizda masofaviy ta’limning shakllanib, rivojlanib borishiga zamin yaratdi. Ammo, yangiliklarning ilk davri kamchiliklarsiz bo‘lmasligi tajribalardan ma’lum. Masofaviy ta’limning qulayliklari keng bo‘lib, unda o‘qituvchi va o‘quvchi erkin faoliyati olib borish imkoniyatlariga (vaqt va masofa nuqtai nazaridan) ega. Biroq masofaviy ta’limda asosiy “tarkibiy qism” internet hisoblanadi. Yurtimizda mavjud internet bilan bog‘liq muammo va kamchiliklar, ushbu ta’lim tizimi rivojidagi katta to‘siqdir. Bundan ma’lum bo‘ladi-ki, yurtimizda internet qamrovining kamligi, internet tezligi talab darajasida emasligi va unga belgilangan narxning yuqoriligi joriy qilinayotgan ta’lim tizimining eng og‘riqli va muammoli tomoni hisoblanadi. Bunday sifat bilan talabalar belgilangan topshiriqlarni o‘z vaqtida to‘liq yuklab olishi, uning ustida ishlashi, kerakli ma’lumotlarni izlashi va belgilangan vaqtgacha uni joylashida sezilarli darajada qiyinchiliklarni yuzaga keltiradi. Oliy ta’limda ushbu tizimni rivojlantirishda keltirilgan muammolarni bartaraf etish asosiy vazifalar qatoriga kiradi. 25 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 oktabrdagi “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PF-5847-son Farmoni. 2. Usmonov B.Sh., Xabibullaev R.A. Oliy o‘quv yurtlarida o‘quv jarayonini kredit-modul tizimida tashkil qilish. O‘quv qo‘llanma.–Toshkent, TKTI, 2020. – 120 bet. 3. O‘rinov V. O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim muassasalarida ECTS kredit-modul tizimi: asosiy tushunchalar va qoidalar. O‘quv qo‘llanma. Nyu Bransvik Universiteti, 2020 y. 4. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Muhammad al- Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universitetida kadrlar tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish va samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida» 2018 yil 24 iyuldagi 569-son Qarori. Internet saytlari 1. https://www.xabar.uz/talim/kredit-modul-oqitish-tizimi-haqida . 22:40/18.03.2021 4. https://xs.uz/uzkr/post/kredit-modul-tizimiga-otish-nima- uchun-kerak-maqsad-mohiyat-va-afzallik 23:00/18.03.2021 2. https://kun.uz/news/2020/07/22/oliy-talimda-kredit-modul-kelayotgan-oquv- yilida-talabalarni-nimalar-kutmoqda 22:34/18.03.2021 3. https://xs.uz/uzkr/post/ozbekistonda-internet-boshqa-davlatlarga-nisbatan- qimmatmi 20:03/19.03.2021 4. https://www.terabayt.uz/post/ozbekistonda-internet-nega-qimmat-akt-vazirligi- izoh-berdi 20:25/19.03.2021 26

Kredit ta’lim tizimida fanlarni o’qitishda innovasion ta’lim texnologiyalari klassifikasiyasi va metodikasi.

Sotib olish