Lankasterlar va Yorklar. Qizil va Oq gullar urushi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	52.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Mirzobek Bozorov

Ro'yxatga olish sanasi 07 Iyun 2024

11 Sotish

Lankasterlar va Yorklar. Qizil va Oq gullar urushi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY
TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR
FAKULTETI
JAHON TARIXI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Lankasterlar va Yorklar. Qizil va oq
gullar urushi
Bajardi: Sharifboyeva To‘tijon
Ilmiy rahbar: Karimov Yashin
2024-yil
1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………..……………………………….3
ASOSIY QISM
I BOB. Angliyada bu davrdagi siyosiy
ahvol……………………………………..5
1.1. Angliyada siyosiy boshboshdoqliklarning boshlanishi……..
………………….5
1.2. Sulolalar uzra ichki kurashlar…………………………………………………
10
II BOB. Qizil va oq gullar
urushi………………………………………………..19
2.1. Lankasterlar va Yorklar janggi……………………………………………….19
2.2. Tyudorlar sulolasining taxtga kelishi…………..
……………………………..24
XULOSA…………………………………………………………………………31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………..……………………………33
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Qizil va oq atir gullar urushi (1455—1485) —
Angliya taxti uchun plantagenetlar sulolasining 2 yo nalishi: Lankasterlar (Genrixʻ
VI) va yorklar (Eduard IV, Richard III) o rtasidagi fuqarolar urushi hisoblanadi.
ʻ
«Qizil va oq atirgullar urushi» deya nomlanishiga asosiy sabab tomonlardan biri,
ya'ni Lankasterlarning ramzi qizil, ikkinchisiniki, ya'ni Yorklarniki esa oq rangda
bo‘lganligidir. Lankasterlarni iqtisodiy qoloq Shimoliy va Uels baronlari, yorklarni
iqtisodiy taraqqiy qilgan Janubiy Sharqning yirik zodagonlari, dvoryanlar hamda
shaharlik boylar qo llab quvvatlashgan.
ʻ
Mavzuning o rganilish darajasi.
ʻ Ushbu mavzuda o zbek olimlardan ʻ
Sarimsoqov, Salimov, rus olimlaridan Ignatyev, ingliz olimlaridan esa Koehler,
Baymin, Kepler kabi tadqiqotchilar izlanish olib borishgan. Undan tashqari
www.ukarchive.com , www.worldhistory.org kabi internet nashrlari ham
izlanishlar olib borishgan.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi davomida ilgari surilgan
g‘oyalardan, uning samaradorligini ta’minlovchi yondashuv va kurs ishining
natijalaridan pedagogik fanlardan ma’ruzalarni tayyorlash, o‘quv qo‘llanmalar
yaratish, shuningdek, uslubiy tavsiyalar yaratish, ish tajribalarini ommalashtirishda
samarali foydalanishga xizmat qiladi.
3

I BOB. Angliyada bu davrdagi siyosiy ahvol
1.1. Angliyada siyosiy boshboshdoqliklarning boshlanishi
Qizil va oq atir gullar urushi (1455—1485) — Angliya taxti uchun
plantagenetlar sulolasining 2 yo nalishi: Lankasterlar (Genrix VI) va yorklarʻ
(Eduard IV, Richard III) o rtasidagi fuqarolar urushi hisoblanadi. «Qizil va oq
ʻ
atirgullar urushi» deya nomlanishiga asosiy sabab tomonlardan biri, ya'ni
Lankasterlarning ramzi qizil, ikkinchisiniki, ya'ni Yorklarniki esa oq rangda
bo‘lganligidir. Lankasterlarni iqtisodiy qoloq Shimoliy va Uels baronlari, yorklarni
iqtisodiy taraqqiy qilgan Janubiy Sharqning yirik zodagonlari, dvoryanlar hamda
shaharlik boylar qo llab quvvatlashgan. Urushda ikkala sulola asosiy vakillari
ʻ
o limidan keyin taxtni tyudorlar sulolasi egallagan. Genrix VII Tyudor qirol bo lib
ʻ ʻ
tyudorlar sulolasiga asos solgan. U yorklar vorisi Eduard IV ning qiziga uylanib,
gerbida qizil va oq gullarni birlashtirgan. Urushning sabablari Angliyadagi og‘ir
iqtisodiy vaziyat (yirik patrimonial iqtisodiyot inqirozi va uning rentabelligining
pasayishi), yuz yillik urushda Angliyaning mag‘lub bo‘lishi (1453) bo‘lib, bu
feodallarni Fransiya erlarini talon-toroj qilish imkoniyatidan mahrum qildi; 1451
yilda Jek Ked isyonini bostirish (qarang Cad Jek qo‘zg‘oloni) va u bilan birga
feodal anarxiyaga qarshi bo‘lgan kuchlar 1
. Lankaster asosan qoloq shimolning
baronlariga, Uels va Irlandiyaga, Yorkilarga - Angliyaning iqtisodiy jihatdan ancha
rivojlangan janubi-sharqidagi feodallarga tayanar edi. Savdo va
hunarmandchilikning erkin rivojlanishi, feodal anarxiyani yo‘q qilish va
mustahkam hokimiyatni o‘rnatishga qiziqqan o‘rta zodagonlar, savdogarlar va boy
shaharliklar Yorkni qo‘llab-quvvatladilar.
Lankaster qiroli Genri VI zaif (1422-61) davrida mamlakatni bir necha yirik
feodallardan iborat klik boshqargan, bu esa aholining qolgan qismida norozilik
uyg‘otdi. Ushbu norozilikdan foydalanib, York gersogi Richard Richard o‘zining
vassallarini atrofiga to‘plab, ular bilan Londonga yo‘l oldi. 1455 yil 22 mayda
Sent-Albans jangida u Skarlet Roza izdoshlarini mag‘lub etdi. Tez orada
1
Kannon, J. Britaniya qirollari va qirolichalari. Oksford universiteti nashriyoti, 2009 yil. 132-b.
4

hokimiyatdan chetlashtirildi, u yana isyon ko‘tarib, ingliz taxtiga bo‘lgan
da'volarini e'lon qildi. O‘zining izdoshlari armiyasi bilan u Blor Xit (1459 yil 23
sentyabr) va Shimoliy Xempton (1460 yil 10 iyul) da dushman ustidan g‘alaba
qozondi; ikkinchisi paytida u shohni qo‘lga oldi, shundan so‘ng u yuqori palatani
o‘zini davlat himoyachisi va taxt vorisi sifatida tan olishga majbur qildi. Ammo
Genrix VI ning rafiqasi qirolicha Margaret va uning izdoshlari Ueykfildda
kutilmaganda unga hujum qilishdi (1460 yil 30-dekabr). Richard butunlay mag‘lub
bo‘ldi va jangda yiqildi. Dushmanlar uning boshini yulib, qog‘oz tojda York
devoriga qo‘yishdi. Uning o‘g‘li Edvard Uorvik grafining ko‘magi bilan
Mortimers Xoch (1461 yil 2 fevral) va Totton (1461 yil 29 mart) da Lankasterlar
sulolasining tarafdorlarini mag‘lub etdi. Genri VI taxtdan tushirildi; u va Margarita
Shotlandiyaga qochib ketishdi. G‘olib shoh Edvard IV bo‘ldi.
Ma'lumki, qizil va oq atirgullar urushi XV asr o‘rtalarida Angliyada vujudga
kelgan siyosiy beqarorlik tufayli boshlangan. Jamiyatning aksariyat qismi Yuz
yillik urush natijalaridan noroziligini bildirdi va hukumatda tub o‘zgarishlarni talab
qildi. Bunday holat imbecilning qobiliyatsizligi va ko‘pincha to‘liq ongsizlikka
tushib qolishi tufayli og‘irlashdi, Lancaster qiroli Genri VI, unda haqiqiy kuch
uning rafiqasi qirolicha Margaret va uning ko‘p sevimlilarining qo‘lida edi 2
. York
gersogi Richard oppozitsiyaning boshida edi. Plantagenets avlodi, u o‘z fikriga
ko‘ra tojga nisbatan ma'lum huquqlarga ega edi. Oq gul partiyasining ushbu
vakilining faol ishtiroki bilan siyosiy qarama-qarshiliklar tez orada qonli
to‘qnashuvlarga aylanib ketdi, ulardan birida 1455 yilda Sankt-Albans shahri
yaqinida sodir bo‘lgan Dyuk tarafdorlari qirol qo‘shinlarini butunlay
mag‘lubiyatga uchratdilar. Shunday qilib, o‘ttiz ikki yil davom etgan va Tomas
Mor va Shekspirning asarlarida tasvirlangan Malla va Oq gulning urushi
boshlandi. Ularning ishlarining qisqacha mazmuni bizga ushbu voqealar tasvirini
beradi. Yorklik Richardning qonuniy hokimiyat ustidan erishgan bunday yorqin
g‘alabasi parlament a'zolarini ushbu bezorini bezovta qilmaslik yaxshiroq
2
Kannon, J. Britaniya qirollari va qirolichalari. Oksford universiteti nashriyoti, 2009 yil. 48-b.
5

ekanligiga ishontirdi va ular uni davlat himoyachisi, qirol o‘lgan taqdirda esa taxt
vorisi deb e'lon qilishdi. Gersog bu o‘limni tezlashtirgan bo‘larmidi yoki yo‘qmi,
deyish qiyin, ammo qarshi tomon qo‘shinlari bilan navbatdagi jangda u o‘ldirildi.
Urush qo‘zg‘atuvchisi vafotidan so‘ng, oppozitsiyani 1461 yilda Edvard IV
nomi bilan toj kiygan otasining eski orzusini amalga oshirgan o‘g‘li boshqargan.
Ko‘p o‘tmay, uning qo‘shinlari lankastriyaliklarning qarshiliklarini bostirishdi va
ularni Mortimer Xoch jangida yana bir bor mag‘lub etishdi. T. Moraning tarixiy
asarining qisqacha mazmuni tushkunlikka tushgan Genri VI va uning beparvo
xotinidan tushkunlik chuqurligini anglatadi. Ular qochishga harakat qilishdi va
agar Margarita chet elda yashirinishga muvaffaq bo‘lgan bo‘lsa, unda uning
omadsiz eri asirga olingan va minorada qamalgan. Biroq, yangi zarb qilingan shoh
g‘alabani nishonlash uchun juda erta edi. Uning partiyasida fitnalar boshlandi,
unga eng yaqin aristokratlarning talabchan da'volari sabab bo‘ldi, ularning har biri
sharaf va mukofotlarni taqsimlashda eng katta qismni olishga intildi. Ayrim
mahrum bo‘lgan Yorkliklarning zararlangan mag‘rurligi va hasadlari ularni
xiyonat qilishga undadi, natijada yangi qirolning ukasi Klarens gersogi va Uorvik
grafi barcha sharaf qonunlarini oyoq osti qilib, dushman tomoniga o‘tib ketdi.
Katta armiyani to‘plab, ular baxtsiz Genri VI ni minoradan qutqarib, taxtga
qaytarishdi. Taxtni sog‘inib qolgan Edvard IV qochishga navbat keldi. U va uning
ukasi Glouzester Burgundiga etib kelishdi, u erda ular mashhur bo‘lib, ko‘plab
tarafdorlariga ega edilar. Buyuk Shekspir tomonidan qisqacha tavsiflangan Malla
va Oq gulning urushi bu safar lankastriyaliklar uchun yoqimsiz syurpriz tayyorladi.
Xiyonat qilish bilan o‘zini sharmanda qilib murosaga keltirgan va qarindoshi
Londonga qanday kuchli qo‘shin bilan qaytib kelayotganini bilib, taxtni Genriga
qaytarib bergan Kingning ukasi Klarens uning shoshilayotganini tushundi. U aniq
o‘zini dorga osib qo‘yishni xohlamadi - xoinlar uchun eng munosib joy va u
Edvardning lagerida paydo bo‘lib, uni chuqur tavba qilishiga ishontirdi.
Birlashib, birodarlar va ularning ko‘plab yorklik tarafdorlari Barnet va
Tewkesberry-da ikki marta lankastriyaliklarni mag‘lub etdilar. Birinchi jangda
6

Uorvik vafot etdi, u Klarens bilan birga xiyonat qilgan, ammo oxirgisidan farqli
o‘laroq, sobiq egasiga qaytishga ulgurmagan. Ikkinchi jang valiahd shahzoda
uchun halokatli bo‘ldi. Shunday qilib, Lancaster sulolasi chizig‘i Angliyani egallab
olgan Skarlet va Oq gulning urushi bilan to‘xtatildi. G‘alabani qo‘lga kiritib,
Edvard IV o‘zi tushirgan shohni Minora minorasiga yubordi. Genri VI odatdagi va
ilgari yashagan kameraga qaytdi, lekin u erda uzoq vaqt turmadi. Xuddi shu yili
London maydonlarida uning o‘limi chuqur afsus bilan e'lon qilindi. U tabiiymi
yoki yangi xo‘jayin o‘zini yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan muammolardan
qutqarishga qaror qildi, deb aytish qiyin, ammo o‘sha paytdan beri ham xotini,
ham tabiati tomonidan tashlab qo‘yilgan Genri VI ning kullari Vindzor qal'asida
zindonda dam oldilar. Siz nima qila olasiz, shohlik taxti ba'zan juda qaltiraydi 3
.
O‘zidan oldingi va potentsial raqibidan xalos bo‘lgan Edvard IV 1483
yilgacha hukmronlik qildi, u to‘satdan noma'lum sabab bilan vafot etdi. Qisqa vaqt
ichida uning o‘g‘li Edvard taxtga o‘tirdi, ammo tez orada qirollik kengashi
tomonidan hokimiyatdan chetlashtirildi, chunki uning tug‘ilishining qonuniyligiga
shubha tug‘ildi. Aytgancha, uning marhum otasi York gersogidan tug‘ilgan emas,
balki ona knyazinyaning maxfiy muhabbati mevasi va kelishgan kamonchi bo‘lgan
degan guvohlar bo‘lgan.
Shunday qilib, ular haqiqatan ham shunday edi yoki yo‘q edi, ular
qazishmadi, lekin ehtimol, taxt yosh merosxo‘rdan olingan va uning ustiga Richard
III nomi ostida toj kiygan Gloucester qiroli Richardning ukasi o‘rnatilgan edi.
Taqdir uni uzoq yillar tinch hukmronlik qilishga tayyorlamadi. Tez orada taxt
atrofida ochiq va yashirin oppozitsiya paydo bo‘lib, monarxning hayotini bor kuchi
bilan zaharladi. XV asrning tarixiy arxivlari kelgusida Scarlet va White Roses
urushi qanday rivojlanganligi haqida hikoya qiladi. Ularda saqlanadigan
hujjatlarning qisqacha mazmuni shundan dalolat beradiki, Lankaster partiyasining
etakchi vakillari qit'ada asosan frantsuz yollanma askarlaridan iborat muhim
qo‘shinni to‘play olishgan. Genri Tudor boshchiligida u 1486 yilda Buyuk
3
Crouch, D. O'rta asr Britaniyasi, taxminan 1000-1500. Kembrij universiteti nashriyoti, 2017. 98-b.
7

Britaniyaning qirg‘og‘iga tushdi va Londonga zafarli sayohatni boshladi. Qirol
Richard III dushmanni kutib olishga chiqqan, ammo Bosvortdagi jangda vafot
etgan qo‘shinni shaxsan o‘zi boshqargan. Angliyadagi Malla va Oq atirgul urushi
yaqinlashmoqda edi. Shekspirning ushbu voqealar haqidagi bayonining qisqacha
mazmuni Tudorga qanday qilib bezovtalanmasdan Buyuk Britaniya poytaxtiga etib
borganligi haqidagi rasmni qayta tiklaydi. O‘sha vaqtdan boshlab Lankaster
sulolasi taxtga mustahkam o‘rnashdi va ularning hukmronligi bir yuz o‘n etti yil
davom etdi. Qirolni ag‘darishga qaratilgan yagona jiddiy urinish, 1487 yilda
Richard III ning jiyani isyon ko‘targan, lekin keyingi jangda o‘ldirilgan Linkoln
grafi tomonidan qilingan.
Qizil va oq atirgullar urushi (1455-1487) Evropa O‘rta asrlaridagi so‘nggi
bo‘g‘in ekanligi odatda qabul qilingan. Ushbu davrda nafaqat qadimgi Plantagenet
oilasining barcha to‘g‘ridan-to‘g‘ri avlodlari, balki ingliz ritsarligining ko‘p qismi
yo‘q qilindi. Asosiy ofatlar oddiy odamlarning elkasiga tushdi, ular barcha asrlarda
boshqa odamlarning siyosiy ambitsiyalari garoviga aylandilar.
8

1.2. Sulolalar uzra ichki kurashlar.
XVI asrda Angliya hudud jihatidan kichik bir mamlakat edi. Shot¬landiya
hali Britaniya qirolligi tarkibiga qо‘shilmagan edi. Angliya va Irlandiyaning yerlari
XVII asrning sо‘nggi о‘n yillariga qadar uncha kо‘p emas edi. Irlandiyadagi jamoa
yо‘lboshchilarining kо‘pchiligi ingliz qirolining hokimiyatini nomigagina tan olar
edi.
Angliya aholisining soni Fransiya, Germaniya yoki Ispaniya aholisining
sonidan bir necha marta kam edi. Fransiyaning 15 million, Germaniyaning 20
million, Ispaniyaning esa 10 million aholisi bо‘lgani holda, Angliyaning aholisi
salkam 3 million edi. XVII asrning boshlarida Angliya aholisi 1603 yilda Angliya
bilan birlashgan Shotlandiyani hisobga olmaganda, 4 million kishiga yetdi.
XVI asrda Angliyani shaharlar mamlakati deb bо‘lmas edi, undagi aholining
kо‘pchiligi qishloqlarda yashardi, hatto XVI asrning oxirida shaharlarda aholining
kо‘pi bilan 5/1 qismi yashardi. XVII asr boshlariga kelib mamlakat aholisining 5/4
qismi qishloqlarda yashaganligi sababli, agrar sohadagi о‘zgarishlar Angliyada
islohotlar rivoji uchun asos bо‘ldi. Ammo Yevropaning bir chekkasidagi orolda
joylashgan bu mamlakatda XVI asrda xо‘jalikning kapitalistik formalari jadal
rivojlanib bormoqda edi. XVI asr Angliyasida kapitalizm ayni bir vaqtda xalq
xо‘jaligining hamma tarmoqlarida sanoat, qishloq xо‘jaligi, savdo, dengiz
kemachiligida ham katta muvaffaqiyatlar qozonmoqda edi 4
. XVI asr Angliya
uchun kapitalistik manufaktura (lot.”qо‘lda yasalgan buyum” degani) ning gullab-
yashnagan, agrar о‘zgarish boshlangan, ingliz savdogarlari okeanlarni keza
boshlagan, dastlabki ingliz mustamlakalariga (kuchli davlatlar tomonidan zо‘rlik
bilan egallangan mamlakat yoki hududni siyosiy va iqtisodiy mustaqillikdan
mahrum etib, о‘ziga boysundirish, qaram qilish, talash siyosati) asos solingan davr
edi. Movut sanoati XVI asrga kelib Angliyaning «milliy sanoatiga» aylandi.
Aholining yarmidan kо‘prog‘i shu sanoatda band edi. Movut tо‘qish bilan
shaharlardagina emas, qishloqlarda ham kо‘p shug‘ullanardilar. Angliya
4
Crouch, D. O'rta asr Britaniyasi, taxminan 1000-1500. Kembrij universiteti nashriyoti, 2017. 156-b.
9

qirolligining hamma burchaklarida har xil, jumladan, a’lo sifatli mayin movut
ishlab chiqaradigan mahalliy sanoat markazlari paydo bо‘ldi.
Chunonchi, Sharqiy Angliyada Norich shahri, Yorkshirda Boston shahri,
g‘arbda Preston va Lankashirdagi Vigan, О‘rta Angliyada Nyu-Beri, g‘arbiy-
janubda Ekzetar shahri shunday markazlar edi.
Angliya qishloqlarida tо‘qilgan movut dag‘al, oxorlanmagan va
bо‘yalmagan bо‘lardi. Keyin ularning bir qismi Angliya shaharlariga olib kelinib
ishlov berilar, bir qismi esa yarim tayyor mahsulot holida Niderlandiyaga
jо‘natilib, Flandriya va Brabantda tayyor holga keltirilar edi. Chet ellarga
chiqariladigan oliy nav va dag‘al movut XVI asrning 60- yillarida butun ingliz
eksportining 80% dan kо‘prog‘ini tashkil qilardi.
XVI asrda Yevropadagi eng yirik shahar London edi. Angliyaning poytaxti
bir necha qismdan iborat edi: Siti shaharning ishbilarmonlik markazi,
Vestminsterda qirol, parlament va boylar istiqomat qilardi, Temza sohili bо‘ylab
oddiy xalq yashardi, daryoning chap qirg‘og‘ida teatrlar ham bor edi, 1630 yilda
Londonda 16 ta teatr bor edi, Parijda esa bu davrda bitta teatr bor edi. London
qurilishida XV asr boshlaridan g‘isht ishlatilgan. London yirik savdo markazi va
bozorlari bilan mashhur edi, Londondagi birinchi usti yopiq bozor Blekuelxoll
bozori 1397 yilda qurilgan edi. 1666 yilgi yong‘indan sо‘ng, qayta qurilgan
Londonda usti yopiq bozor о‘zining kattaligi bilan mashhur edi. Bozorlar turli xil
mollarga ixtisoslashgandi.
Angliya va Uelsda XVII asrda 800 ta bir yoki bir nechta bozori bо‘lgan
shaharlar mavjud edi. Ulardan 300 tasi ixtisoslashgan bо‘lib: 133ta don, 6ta meva,
32 qо‘y, 13 ot, 14 chо‘chqa, 30 baliq, 21 parranda, 12ta sariyog‘ va pishloq, 27ta
movut bilan savdo qiladigan bozorlar bо‘lgan.
XVI asrdagi Angliyada sanoatning boshqa tarmoqlaridan konchilik- temir,
qalay, qо‘rg‘oshin, mis qazib chiqarish rivojlangan edi.
10

XVI asrdagi Angliyada ishlab chiqarishning о‘rta asrlarda bо‘lmagan,
asosan, manufaktura tipidagi yangi turlari; shisha sanoati, sovun pishirish, porox
yasash, qog‘oz ishlab chiqarish, bosmaxona ishi tez rivojlanib bormoqda edi.
XVI asrda Angliyada kо‘plab toshkо‘mir qazib chiqarila boshlandi, biroq
bu kо‘mirdan uy-joy binolarini isitish uchun foydalanilardi. Angliya kо‘mir qazib
chiqarishning markazi bо‘lib qoldi. U yerda yuz yil davomida, 1540 yildan 1640
yilgacha uni qazib chiqarish 250 ming tonnadan 1,5 mln.tonnaga oshdi 5
.
Angliya о‘z sanoatining taraqqiyoti natijasida juda kо‘p tovarga ega bо‘lib,
XVI asr davomida tashqi savdo-sotiq ishlarini keng kо‘lamda rivojlantirib yubordi.
Yevropaning turli bozorlarini, shuningdek, mustamlakalarni ham movut bilan
ta’minlashni ingliz savdogarlari о‘z qо‘llariga oldilar.
XVI asr Angliya uchun muvaffaqiyatli bо‘ldi. Sanoat tez rivojlana boshladi.
1540-1640 yillar mobaynida kо‘mir qazib chiqarish 8 marta, ishqor, qо‘rg‘oshin va
tuz ishlab chiqarish 6-8 marta, temir rudasi qazib olish 3 marta ortdi. “Yengilmas
armada” ning mag‘lubiyatidan keyin mamlakat dengizda hukmronlikni qо‘lga
kiritdi. Dengiz savdosi rivojlandi: Moskva, Marokash, Ost-Indiya va boshqa bir
qator savdo kompaniyalari Erondan Shimoliy Amerikagacha, Shveysariyadan
Hindiston va Seylongacha bо‘lgan katta hududda faol harakat qildilar.
«Dengizning narigi yog‘ida» inglizlar olib borgan savdo-sotiq ishlarining
kengayishini va asosan qaysi tomonlarda rivojlanganligini XVI asr davomida
birin-ketin paydo bо‘lgan ingliz savdo kompaniyalarining tarixi yaqqol kо‘rsatib
turibdi. Bular orasida Moskva kompaniyasi katta rol о‘ynadi, bu kompaniya 1553
yilda Richard Chenslerning Moskvaga qilgan sayohati natijasida tashkil etilgan
edi.
Bu kompaniyaga a’zo bо‘lgan ingliz savdogarlari Rossiya bilangina emas,
О‘rta Osiyo mamlakatlari, Eron hamda Kavkaz orti mamlakatlari Armaniston,
Ozarbayjon bilan ham savdo-sotiq ishlari olib borardi. XVI asrning 70-80
5
Xiks, M. Atirgullar urushi. Osprey nashriyoti, 2003-yil. 189-b.
11

yilla¬rida Boltiq dengizida savdo sotiq ishlarini olib borish uchun Istlandiya (yoki
Ostzey) kompaniyasi, О‘rta dengizda savdo-sotiq ishlari olib borish uchun Turk
(yoki Levant) kompaniyasi tashkil topdi. Taxminan shu vaqtlarda Gvineya
kompaniyasi tuzilib, keyinchalik uning savdo maqsadida qilgan sayohatlari
natija¬sida mashhur Ost-Indiya (Ost-Indiya ing.East Indeis-Sharqiy Hindiston;
Hindiston hamda janubiy va janubi-sharqiy Osiyodagi ba’zi mamlakatlar
hududlarining yevropaliklar о‘rtasidagi eski nomi) kompaniyasi vujudga keldi, bu
kompaniya 1599-1601 yillarda tashkil topdi. Markaziy (Vest-Indiya) va Shimoliy
Amerika bilan savdo-sotiq ishlari olib borish uchun bir necha savdo kompaniyasi
bor edi. Dastlabki ingliz koloniyalari (lot.mustamlaka) XVI asr oxirlarida barpo
qilingan edi.
Shimoliy Amerikada Virginiya koloniyasi barpo qilindi. Vest-Indiyadagi
Barbados orolini va Ost-Indiyadagi Surat shahrini Angliya XVII asrning
boshlarida bosib olgan edi.
XVI asrga kelib Angliyada krepostnoy (feodal davlatlarda qaramlikning
tо‘liq kо‘rinishini mustahkamlagan huquqiy hujjat) huquq batamom yо‘qoldi.
Oldin krepostnoy bо‘lgan dehqonlar yerga egalik qiluvchi dehqonlarga
aylanlandilar.
Dehqonlar oddiy yer egalari yoki kopigolderlar (kopigold, ing.copuhold,
copu-nusxa,hold-mulk; Angliyada XV-XVII asrlarda qaram dehqonlar yer
egaligining asosiy shakli) deb atalardilar, chunki ularga berilgan yer uchun bitim
kopiyasini (qarordan nusxa)ni о‘z qо‘llarida saqlardilar. Ularning yerga egaligi
ma’lum muddatga (odatda 21 yilga), ushbu muddat tugashi bilan lordlar (lord,ing.
xо‘jayin, hukmdor-о‘rta asrlarda Angliyada dastlab yer egalari, keyinchalik ingliz
oliy dvoryanlarining umumlashma nomi) yer renta (nem.qaytarib berilgan-mulk
egalarining yer, mol-mulkdan oladigan daromadi) haqini oshirishi mumkin edi.
XVII asr о‘rtalariga kelib kopigolderlar tо‘laydigan renta haqi XVI asrdagiga
nisbatan Seffolk va Essaksda- 4 marta, Uorkvirshirda- 3 marta, Nottengemda- 6
marta, Uoltshirda- 8 marta oshirildi.
12

Yer egalari о‘zlari bosib olgan bu yerlarni qoziqlar qoqib, xandaqlar kovlab,
daraxtlar о‘tqazib va boshqa har xil g‘ovlar tutib tо‘sib olardilar. Shuning uchun
lordlarning ingliz dehqonlarini yerdan mahrum etish jarayoni «g‘ov tutish» deb
ataldi. G‘ov tutishlar natijasida butun butun qishloqlar tamomila yо‘q bо‘lib
ketardi. Bir necha о‘n minglab dehqon oilalari tirikchilik vositalaridan mahrum
bо‘lib, о‘z joylarini tashlab, daydi va gadoy bо‘lib ketishga majbur bо‘lardilar.
XVI asr Tyudorlar asri bо‘ldi. Shu davrda ingliz monarxiyasi boshqa
Yevropa monarxiyalaridan 3 ta jihat bilan farq qilardi:
1) Joylarda byurokratik apparat kuchsiz edi. Mahalliy boshqaruv,
tabaqali monarxiya davridagi singari, о‘z ahamiyatini saqlab qoldi, u qirol
siyosatini amalga oshirdi. Grafliklar va shaharlarda muhim lavozimlarni jentrilar
(XVI-XVII asrlarda Angliyada kapitalistik munosabatlarga moslasholgan о‘rta va
mayda dvoryanlar) bilan shahar burjuaziya (G‘arbiy Yevropada о‘rta asrlarda
shahar aholisi) sining imtiyozli yuqori qatlami vakillari egallagandilar.
2) О‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun Tyudorlar parlamentdan ham
foydalandilar, chunki, asosan mayda va о‘rta zodagonlardan hamda shahar
boshliqlaridan tashkil topgan quyi palata qirol hokimiyatini qо‘llab-quvvatlar,
asosan aristokrat (iqtisodiy hukmron sinf, zodagonlarning siyosiy hokimiyati,
hukmronligi) lardan tashkil topgan yuqori palata ham Tyudorlardan katta-katta
yerlar olganligi uchun qirolga tobe edilar 6
.
3) Bu yerda muntazam armiya yо‘q edi. Davlatni geografik joylashuvi
sababli Tyudorlar asosiy e’tiborni flotni mustahkamlashga qaratdi, armiya esa eski
xalq lashkari xarakterini saqlab qoldi. Angliya XVI asrda 3 ta g‘oya uchun
kurashdi; bular, reformatsiya, absolyutizmning kuchayishi, dengizda hukmronlik
uchun kurash. Tyudorlar hukumatiga 1485 yilda lankasterlar sulolasining sо‘nggi
vakili Genrix Tyudor Bosvort jangida g‘olib chiqib, Genrix VII nomi bilan taxtga
о‘tirdi va Tyudorlar sulolasiga asos soldi. Tyudorlar Qizil va Oq gullar urushidan
6
Xiks, M. Atirgullar urushi. Osprey nashriyoti, 2003-yil. 178-b.
13

sо‘ng hokimiyat tepasiga kelib, yorklar sulolasiga barham berdi. Bu sulola (1485—
1603)yillarda boshqardi. Tyudorlar sulolasini boshqargan qirollar; Genrix VII
(1485-1509), Genrix VIII (1509-1547), Eduard VI (1547-1553), Mariya I (1553-
1558), Yelizaveta I (1558-1603) lar boshqarishgan.
Bu sulola vakillari g‘ov tutishlar oqibatidan qо‘rqib qoldi. Ommaviy faqirlik
(pauperizm), qashshoqlik, daydilik mulkdor sinflarning xotirjamligini xavf ostida
qoldirdi. Mamlakatda xususiy mulkka qarshi jinoyatlar kо‘paydi. Dehqonlarning
lendlordlarga (ing.Angliyada imtiyozli aslzodalar ichidan chiqqan katta yer egasi)
qarshi g‘azab va nafrati oshmoqda edi.
G‘ov tutuvchilarga qarshi turli grafliklarda tez-tez mahalliy qо‘zg‘olonlar
bо‘ldi. Hukumat g‘ov tutishlarning keng yoyilib ketishi davlat xazinasiga va
harbiy ishlarga ham katta zarar keltirishidan xavotirga tushib qoldi 7
.
Xonavayron bо‘lgan dehqonlar soliq tо‘lay olmas edilar. Dehqonlar
sonining kamayishi mamlakatning lashkar tо‘plash ishiga ham putur yetkazardi.
Hukumat yuz ellik yildan ortiqroq davr ichida (XV asr oxiridan XVII asr
о‘rtalarigacha) g‘ov tutishlarga qarshi juda kо‘p statut va ordonanslar
(fran.buyurmoq-о‘rta asrlarda Fransiya va Angliyada qirolning qonun kuchiga ega
farmonlari) chiqardi.
Genrix VII tomonidan 1489 yilda chiqarilgan statutda 20 akrdan (3 gektarga
teng yer maydoni) ortiq yeri bо‘lgan dehqon xо‘jaliklarida g‘ov tutish va
xо‘jaliklarni buzish ta’qiqlangan edi.
Genrix VII oldida muhim ikkita muammo turar edi: birinchisi eski
dvoryanlarning harbiy kudratini sindirish, ikkinchisi esa juda katta boylikka ega
bо‘lib, qirollikni moliyaviy tomondan mustaqil, hech kimga murojaat etmaydigan
qilish edi. Uning keyingi muammoni ancha ijobiy hal qilganligidan keyingi 24 yil
ichida parlamentning 7 marotaba chaqirilgani ham guvoxdik beradi, ya’ni u soliq
tо‘plash uchun rozilik olish maqsadida parlamentni kamroq chaqiradigan bо‘ldi.
7
Phillips, C. Britaniya qirollari va qirolichalari uchun to'liq tasvirlangan qo'llanma. Southwater, 2016- yil. 23-b.
14

Genrix VII ning pul tо‘plash yо‘llari turlicha bо‘lgan, shundan eng kо‘p
qо‘llaniladigani quyidagilar edi: 1)Parlament qirol xayoliga ham keltirmagan urush
xarajatlari uchun soliqlar undirishni tasdiqlar edilar va bu soliqlar yig‘ilib qirollik
xazinasiga tushar, ammo urush bо‘lmagani uchun hech narsaga sarflanmay qirol
boyligiga aylanar edi; 2)Qonunga xilof ish tutgan mulkdor kishilarga juda katta
jarimalar solindi; 3)Qirol homiyligidan foydalangan savdogarlar uchun homiylik
evaziga xazinaga pul tо‘lash zarurligi tо‘g‘risidagi eski qonunlar qaytadan tiklandi.
Qirol savdogarlardan majburiy tarzda mablag‘ qarz berish va hadya etishini talab
qila boshladi. Natijada, yuqoridagi barcha «tadbir»lardan sо‘ng Genrix VII о‘zidan
2 mln.funt sterling boylik qoldirdi, bu о‘sha davr uchun juda katta boylik edi.
Ma’lumotlarga kо‘ra, XVI asrning 60-yillariga kelib (1568 yili),
Angliyaning boyligi uch marotaba kо‘paygan. Boylikning bunday tez
kо‘payishining asosiy sabablari: 1)g‘ov tutishning oqibatlari; 2) dehqonlarning
yersizlantirilishi; 3)dastlabki jamg‘arma jarayonining g‘ayrat bilan amalga
oshirilishi; 4)Angliyaning koloniyalarni talashdagi ishtirokining boshlanishi
oqibatlari bо‘ldi.
1516-yilda Genrix VIII chiqargan statutda konversiya, ya’ni ekinzorlarni
yaylovga aylantirish man qilingan edi 8
.
Genrix VIII ning 1533-yilgi qonuni esa, bir mulkdorning asraydigan qо‘yi 2
ming boshdan oshmasin deb chegaralab qо‘ygan edi.
1597-yilda qirolicha Yelizaveta hukumati dehqonlarning buzib yuborilgan
xо‘jaliklarini tiklash va barcha g‘ov tutishlarni tо‘xtatish haqidagi talablarni
takrorlagan edi.
Hukumat g‘ov tutishlarni tekshirish uchun bir necha marta; 1517, 1548 va
1607 yillarda reviziya tayinlagan edi. Statutlarni buzgan aybdorlarga jarimalar
solindi. Lekin chiqarilgan shu qonunlarning hammasi natijasiz qoldi. Tyudorlar
8
Phillips, C. Britaniya qirollari va qirolichalari uchun to'liq tasvirlangan qo'llanma. Southwater, 2016- yil. 78-b.
15

hukumati dvoryanlarni dehqonlarni yerdan mah-rum etishlarga qarshi izchillik
bilan kurasha olmas edi.
G‘ov tutishlar munosabati bilan deh¬qonlar kо‘targan qо‘zg‘olonlardan eng
kattasi Norfolkdagi Robert Ket qо‘zg‘oloni edi. Bu qо‘zg‘olon Eduard VI
podsholik qilgan davrda, ya’ni 1549 yil yozida, Angliyaning sharqidagi sanoati
taraqqiy qilgan grafliklardan biri bо‘lgan Norfolkda kо‘tarilgan edi. Bu
qо‘zg‘olonda Norfolk dehqonlari bilan birga sharqiy grafliklardagi, ayniqsa
qо‘shni Seffolk grafligidagi aholi ham qatnashgan edi.
Robert Ket о‘z ukasi Vilyam bilan birgalikda bu qо‘zg‘olonga boshchilik
qildi. Qо‘zg‘olon iyun oyining oxirida Norfolk janubida aka-uka Ketlar
yashaydigan Uindem degan joyda boshlanib, bu yerdan shimolga, to Norich
shahrigacha yoyilib ketgan edi.
Ket qо‘zg‘oloni dehqonlarni Norichga qarab olib bordi, ular 10 iyulda bu
yerga etib keldilar. Norich shahrining kambag‘allari dehqonlarga qо‘shildilar.
Hammasi bо‘lib 20 mingta qurolli dehqonlardan iborat bо‘lgan qо‘zg‘olonchilar
shahar atrofidagi о‘rmon bilan qoplangan tepaliklardan birida lager qurib
oldilar. Qо‘zg‘olonchilar Londonga qirol nomiga yuborilgan talablar
dasturini tayyorladilar. 29 moddadan iborat bu dasturning bir qancha
moddadalarida g‘ov tutishlarni tо‘xtatish va dehqonlarga lordlar jamoalardan
tor¬tib olgan yaylovlardan foydalanish uchun tо‘la huquq berish talab qilingan edi.
Hukumat qо‘zg‘olonni bostirish uchun kо‘pchiligi yollangan nemis va
italyanlardan iborat 15 ming kishilik butun bir armiyani yubordi. Muntazam
qо‘shinlarga qarshi urush olib borishni bilmagan qо‘zg‘olonchilarni graf Uorvik
qо‘mondonligi ostidagi hukumat qо‘shinlari tor-mor qildi.
Norich yonidagi Dyussendayl vodiysida jang 1549 yilning 27 avgustida
bо‘lgan edi. Chet ellik yollanma askarlar qо‘zg‘olonchilarni qirib tashladilar.
О‘ldirilgan dehqonlarning soni 3500 taga yetardi. Asir olingan Robert va Vilyam
16

Ket osib о‘ldirildi. Qо‘zg‘olon qatnashchilaridan jazolab о‘ldirilganlarning soni
300 dan ortiq edi.
Tyudorlar hukumati dehqonlarning qо‘zg‘olonlarini shafqatsizlik bilan
bostirib, g‘ov tutishlar natijasida juda kо‘plab xonavayron bо‘lgan dehqonlarga
qarshi qatag‘on boshladi.
Angliya qishloqlari va yо‘llarini tо‘ldirib yuborgan gadoy va daydilarga
qarshi XVI asrda Angliyada daydilarga qarshi shunday shafqatsiz qonunlar qabul
qilindiki, xalq ularni “qonli” deb atadi; xohlagan kishi daydini majburan о‘z
ishchisiga aylantirishi mumkin edi. Qochib ketgan, lekin qо‘lga tushgan daydiga
tamg‘a bosishardi.
Agar mehnatga yaroqli kishi tilanchilik qilsa, qonunga binoan uni kaltaklab,
boshqa bu ishni takrorlamaslikka qasam ichdirib keyin qо‘yib yuborishgan.
Ikkinchi marotaba bu gunohi uchun aybdor kaltaklanib qulog‘ining yarmi kesib
tashlangan va yuziga tamg‘a bosilgan. Uchinchi safar ushlansa, u о‘lim jazosiga
hukm qilingan. Bu qonunga binoan XVI asrning birinchi yarmidayoq Angliyada
70 ming kishi qatl qilingan.
Qirol Eduard VI (1547-1553 yillarda boshqargan) ning 1547 yilgi qonuniga
binoan ishlamasdan yurgan daydilar haqida xabar bergan kishiga daydilarni
qullikka berishgan.
Faqat mehnatga yaramay qolganlarga va keksalargagina sadaqa sо‘rash
ruxsat etilgan edi. Tilanchilik qilgan «sog‘lom gadoy»larni qamchi bilan savalash
va qamoq jazosi kutardi.
Xonavayron bо‘lgan dehqonlar ochdan о‘lmaslik uchun yoki dorga
osilishdan qо‘rqib eng kam maoshga ham rozi bо‘lib ishga yollanardilar. Bu
narsadan manifaktura egalari va yangi dvoryanlar manfaatdor edilar. Angliyadagi
bu qonunlar sobiq dehqonlar tabaqasi vakillarini zо‘ravonlik bilan yollanma
ishchilarga aylantirilishiga yordam berdi.
17

II BOB. Qizil va oq gullar urushi
2.1. Lankasterlar va Yorklar janggi
XV asrning oxiridan XVII asr boshlarigacha Angliyani idora qilgan
Tyudor¬lar sulolasi qirol hokimiyatini ancha mustahkamlashga muvaffaq bо‘ldi.
Sulolani boshlab bergan Genrix VII (1485—1509) va uning о‘g‘li Genrix VIII
(1509—1547) qizil va oq gul urushlaridan keyin hali ham saqlanib qolgan feodal
zodagonlarning qoldiqlariga qarshi ayovsiz kurash olib bordi 9
.
Tyudorlar chekka о‘lkalarni: Kornuell, Uels va Angliyaning shimoliy
grafliklarini ham markaz ta’siri ostiga oldilar.
Tyudorlar davrida favqulodda siyosiy va ma’muriy sudlar- Yulduz palatasi
sudi (XV-XVII asrlarda Angliyada mavjud bо‘lgan, qirol saroyi shipi yulduzlar
bilan bezatilgan majlislar zali nomidan olingan, 1487 yili qirol Genrix VII
tomonidan ta’sis etilgan) Iltimoslar palatasi sudi, Kansler sudi va boshqa sud¬lar
tuzilib, ular idora qilishda ma’murchilikni kuchaytirdilar.
Yoshligida yaxshigina maxsus diniy ta’lim olgan Genrix VIII Lyuterga
qarshi munozarada ham shaxsan ishtirok qilgan edi. U 1521yil noyabrida yozgan
«Yetti sirning himoyanomasi» degan pamfletni Rimga papa nomiga yuborgan edi.
Genrix VIII Yekaterina Aragonskayaga uylangach, Karl V bilan sulolaviy
bog‘lanish tufayli, Fransiyaga qarshi uyushtirilgan koalitsiya (ittifoq) da ham
qatnashgan edi.
20- yillar oxiridan Angliyaning tashqi siyosatida о‘zgarish paydo bо‘la
boshlaganligi Gabsburglar, juda kuchayib ketganligi tufayli Fransiya bilan
yaqinlashganligi «taqvodor qirol»ni cherkov masalasida tutgan о‘z siyosatini
о‘zgartirishga majbur etdi.
Genrix VIII ning xotini bilan ajrashishi bu о‘zgarishga rasmiy bahona
bо‘ldi. Genrix VIII Yekaterina Aragonskayani (yoshi о‘zidan katta bо‘lganligi va
9
Saul, N. O'rta asr Angliyasining Oksford tasvirlangan tarixi. Oksford universiteti nashriyoti, 2001-yil. 169-b.
18

о‘g‘il tug‘maganligi uchun) qо‘yib yubormoqchi bо‘¬lib, Rimga murojaat qildi,
chunki katolik qonunlariga muvofiq ajralishni papa rasmiylashtirishi kerak edi.
Yekaterina Karl V ga xola bо‘lganligi uchun, asosan shu vaj bilan papa bu
ajralishga ruxsat berishdan bosh tortdi. Chunki Karl V 1527 yildan keyin Rimga
xо‘jayin bо‘lib qolgan, papa esa tamomila uning ixtiyorida edi. Nihoyat qirolning
xotinidan ajralishi Rim papasining ruxsatisiz Angliyada 1533-yilda
rasmiylashtirildi. Shundan keyin Genrix VIII qirolichaning avval freylinasi
(nem.Fraulen-qiz, oyimqiz sо‘zidan olingan,- qirolicha huzurida xizmat qiluvchi
aslzodalar oilasidan chiqqan qiz) bо‘lgan Anna Boleynga uylandi. Papa siyosatidan
g‘azabga kelgan Genrix VIII 30-yillar о‘rtalarida Rim bilan aloqasini butunlay
uzdi.
1534 yili parlament qirolni va uning vorislarini Angliya cherkovining
boshlig‘i degan qaror chiqardi. Bu qaror barcha aholiga yetib borishi uchun 1535
yildan har yakshanba va bayram kunlari ibodatxonalar va maktablarda qirol
Angliya cherkovining boshlig‘i ekanligi aytiladigan va shunday fotiha
о‘qitiladigan alohida farmon chiqardi.
Angliyada 3 mingta monastr yopildi. Monastr yerlarining bir qismini qirol
о‘z tarfdorlariga bо‘lib berdi, bir qismini sotib yubordi, qolganlari esa davlat
ixtiyorida qoldi, monastr mulklarining 9/1 qismini 38 ta ruhoniylar oldi. 1547 yilga
kelib cherkovdan olingan mulkning 3/2 qismi sotilgan edi. 1554 yilga kelib
sotishdan tushgan umumiy daromad 1 mln. 260 ming funtni tashkil qildi. Shu
tariqa Angliyada cherkov boshlig‘i qirol bо‘lib qoldi, papalik inkor qilindi, katolik
cherkovidagi barcha boyliklar tortib olindi, bu narsa absolyutizmni
mustahkamlanishiga kо‘maklashdi.
Genrix VIII reformatsiya masalalarida jonbozlik kо‘rsatgan bо‘lsa-da,
iqtisodiy sohada muhim bir tadbirni qо‘lladi. 1536 va 1539 yillarda u monastrlar
(monastr yunon.monasterion-monaxlar maskani; cherkovning muayyan yо‘l-
yо‘riqlari asosida birgalikda yashovchi monaxlar jamoasi, monaxlar jamoasi
19

foydalanadigan ibodatxona, turarjoy va xо‘jalik binolari majmui) ni bekitdi va
monastrlarning mulki, binolari, ziynat buyumlari, oltin va kumush boyliklarini, eng
muhim monastrlarga qarashli juda katta yerlarni musodara qildi.
Genrix VIII zamonida о‘tkazilgan reformatsiya natijasida yangi dvoryanlar
sinfi tashkil topdi va keyinchalik bu sinf XVII asr о‘rtalarida bо‘lgan ingliz
inqilobida burjuaziyaning ittifoqchisi bо‘ldi.
Genrix VIII vafotidan keyin uning yosh о‘g‘li Eduard VI qirol bо‘ldi (1547-
1553). Uning davrida qirollikning regenti (boshqaruvchi) avval boshda yosh
qirolning tog‘asi gersog Eduard Seymur Somerset, sо‘ngra 1549 yildagi
qо‘zg‘olonni bostirgan va Somersetni hokimiyat tepasidan olib tashlagan graf
Uorvik regent bо‘ldi.
Har ikki regent ham protestantlar partiyasiga mansub edi. Ular davrida
anglikan cherkovi protestantizmning qit’adagi formalariga bir qadar yaqinlashib
qoldi. Anglikanizmda, jumladan, kalvinizm ta’siri aniq kо‘rinardi.
Eduard VI vafotidan keyin uning о‘rniga Genrix VIII ning Yekaterina
Aragonskayadan tug‘ilgan qizi Mariya Tyudor (1553-1558) taxtga о‘tirdi. Gen¬rix
VIII saroyiga ispan katoliklari muhitida tarbiyalangan Mariya Tyudor kо‘proq
g‘arb bilan shimolning xiyla qoloq okruglaridagi ingliz dvoryanlarining ba’zi bir
qismidan madad olgan katoliklar partiyasiga boshchilik qildi. Bundan tashqari,
qirolicha ona tomon qarindoshi, ispan qiroli Filipp II ga 1554 yilda turmushga
chiqqan edi. Uning ortida qudratli katolik qirol turardi. Filipp II esa XVI asrning
ikkinchi yarmida katolik cherkovi reaksiyasining eng fanatik arboblaridan biriga
aylangandi.
Mariya Tyudor ispan katoliklari muhitida, ya’ni Angliyadagi yangi dinga
nisbatan nafrat ruhida tarbiya topgan edi. Bu qirolicha mamlakatning shimoliy-
g‘arbiy hududidagi qoloq okruglardagi ingliz dvoryanlarining ba’zi bir qismidan
madad topgan katoliklar partiyasiga boshchilik qildi.
20

Mariyaning taxtga chiqishidan kо‘p о‘tmasdan 1555 yilning 5 oktabridan
yangi parlament ish boshladi va uning birinchi ishi 1536 yildagi Mariyaning
noqonuniy tug‘ilgani haqidagi chiqarilgan aktni qayta kо‘rib chiqish bо‘ldi.
Parlament bu ishni о‘rganib Mariyani qonuniy tug‘ilgan deb hisobladi.
Mariyaning ikkinchi qadami «Angliyani yeretiklardan tozalash uchun» chet
elliklarning Angliyadan chiqarib yuborilishi bо‘ldi. Angliyaga kelgan ajnabiylar 24
soat ichida mamlakatni tark etishlari kerak edi. Angliya yana katolik davlatiga
aylandi.
Mariya Tyudor ispanlar madadiga tayanib, Angliyada katolik cherkovini
tiklab protestantlarni qattiq ta’qib ostiga oldi. Bir zamonlarda о‘rta asr yeretiklarini
gulxanga tashlab qanday qilib kuydirgan bо‘lsalar, Angliyada protestantlarni ham
shunday tiriklayin kuydirar edilar. 300 ga yaqin erkak va ayollar «dindan
adashganliklari uchun» о‘lim jazosiga hukm qilindi. Boshqalarga namuna sifatida
21 ta yepiskop (ruhoniy), 8 ta dvoryan, 84 ta hunarmand, 100 ta dehqon va ishchi,
55 ta ayol va 4 ta bolalar о‘tda kuydirildi. Mariya Tyudor davrida yirik va obrо‘li
arxiyepiskoplardan Kranmer, Latimer va boshqalar о‘tda kuydirib о‘ldiriladi.
Ayniqsa, arxiyepiskop Tomas Kranmerga quyidagi og‘ir ayblar qо‘yilgandi:
1) Genrix VIII va Yekaterina о‘rtasidagi nikohni noqonuniy bekor qilganligi
uchun; 2) Mariyani qirolning qonunsiz tug‘ilgan qizi deb e’lon qilganligi uchun; 3)
Mariyani taxtdan mahrum etish tо‘g‘risidagi fitnaga ixtiyoriy ravishda
qо‘shilganligi uchun aybdor deb jazolangan.Mariya parlamentda Angliya ustidan
papa hokimiyatini qayta tiklash haqida qaror qabul qildi. Shakkoklikni tugatish
uchun maxsus komissiya tuzildi. Shakkoklikka qarshi о‘rta asr qonunlari qayta
tiklandi. Butun mamlakat bо‘ylab katoliklarning dushmanlari yoqilardi 10
.
Kо‘pgina protestantlar qit’aga –Germaniya va Shveysariyaga qochib о‘tishdi
va u yerdan Qonli Mariyaga qarshi qaratilgan varaqalar yubordilar.
10
Seward, S. Atirgullar urushlarining qisqacha tarixi. Robinson nashriyoti, 2007 yil. 148-b.
21

50-yillar boshida mamlakatda bir necha marta fitnalar uyushtirildi, bundan
maqsad, Mariyani taxtdan ag‘darib tashlash va ajnabiy bо‘lgan ispanlar ta’sirini
yо‘qotish edi. Bu fitnalar bostirildi. Ammo Mariya Tyudor uzoq vaqt qirollik
qilmadi. U 1558 yilda vafot etadi. U farzandsiz edi, uning eri Filipp II Angliya
qonunlari bо‘yicha taxtga о‘tirish huquqiga ega emasdi va toj Yelizavetaga о‘tdi.
Ingliz zodaganlari orasidagi protestantlar ustun chiqib, Genrix VIII ning Anna
Boleyndan bо‘lgan qizi Yelizaveta I ni qirolicha etib qо‘ydilar, u 1558-
1603yillarda podsholik qildi.
Yelizaveta 25 yoshda qirolicha bо‘ldi, u taxtga chiqqandan sо‘ng birinchi
ishi protestantlikni davlat dini deb e’lon qildi. Angliyada protestant cherkovi
barcha tomondan qirolga bо‘ysungani uchun anglikan cherkovi deb atala boshladi.
Yelizaveta “cherkov va dunyoviy ishlarning oliy hukmdori” unvonini oldi.
Barcha cherkov rahbarlari, davlat amaldorlari, oliy mansabdor shaxslar
yangi qonunga qasamyod qildilar. Qasamyod qilishdan bosh tortganlari yangilari
bilan almashtirildi, cherkov milliylashtirildi, diniy marosimlar endi latin tilida
emas, ingliz tilida olib boriladigan bо‘ldi, cherkov ustidan papa hukmronligi va
indulgensiya (katolik cherkovida gunohlarni, hatto qilinmoqchi bо‘lgan gunohlarni
ham tо‘liq yoki qisman kechirish haqidagi shahodatnoma), ziyoratlar, kо‘p sonli
bayramlar bekor qilindi.
22

2.2. Tyudorlar sulolasining taxtga kelishi.
Yelizaveta I mо‘tadil anglikan formasidagi protestantizmni uzil-kesil tikladi.
1559 yilda parlament taxt egasining cherkov ishlariga boshchilik qilish huquqini
yana tasdiqladi. Qirolichaga yepiskoplarni tayinlash huquqi beril¬di. Yepiskoplar
esa isloh qilingan cherkovda ham qolib, о‘z yepiskoplik yerlarini hamda lordlar
palatasida majlis о‘tkazish huquqini saqlab qoldilar.
1571 yilda anglikan din ramzi ishlab chiqildi va parlament tomonidan qabul
qilindi, u 39 bobdan iborat bо‘lib, unda ba’zi bir katolitsizm aqidalari bilan bir
qatorda protestantizm, kalvinizm ta’siri ham sezilib turardi. Ibodat qilishda bir
xillik joriy etildi. Ibodat hukumat tomonidan tasdiqlangan alohida qо‘llanmaga
binoan ingliz tilida amalga oshirilishi kerak edi.
Yepiskoplar (nazorat qiluvchi, pravoslav, katolik, anglikan cherkovlarida
oliy martabali ruhoniy, cherkovga qarashli ma’muriy-hududiy birlik boshlig‘i)
qirol hukmronligiga bо‘ysunishardi va ularni ruhoniylar majlisi saylasa ham qirol
yorlig‘i kimni saylash kerakligini kо‘rsatar edi.
Yelizaveta I Tyudorning uzoq muddat (qirq besh yil) qirollik qilgan davri-
Angliya iqtisodiy jihatdan taraqqiy qilgan davr edi. Yelizaveta hukmronligi
yillarida Angliya savdo va dengizchilikning rivojlanishida ulkan yutuqlarga
erishdi, Reformatsiya yakunlandi, doimiy raqibi Ispaniya ustidan g‘alaba qozondi.
45 yillik hukmronligi davrida Yelizaveta parlamentni 13 martagina chaqirdi,
u tejamkor edi, qirollik xazinasini tо‘ldirishga harakat qildi. Boshqa mamlakatlar
bilan, jumladan, Hindiston va Amerika bilan savdo-sotiq ishlarini olib borish
uchun juda kо‘p savdo kompaniyalari tuzildi, dengizning narigi tomonida inglizlar
kolonizatsiyasi boshlandi, ingliz savdo floti juda о‘sib ketdi, movut manufaktura
sida muvaffaqiyatlarga erishildi, fermerlik tobora keng yoyila boshladi, ana shu
hodisalarning hammasi «Yelizaveta asri» deb atalgan davrning eng yorqin
xususiyatlaridir.Atirgullar urushi (1455-1487) ingliz zodagonlari va monarxiyasi
o‘rtasidagi sulolaviy to‘qnashuv bo‘lib, qirq yillik oraliq janglar, qatllar va qotillik
23

fitnalariga olib keldi. Ingliz elitasi ikkita lagerga bo‘lindi, ularning har biri
Angliyaning Edvard III (1327-1377 yillar hukmronligi) avlodlari bo‘limi atrofida
joylashgan edi: g‘alaba qozongan Yorklar va Lankasterlar 11
.
Urushlarning nomi har bir tomonning nishon belgisidan kelib chiqadi, garchi
ular o‘sha paytda unchalik keng qo‘llanilmagan bo‘lsa ham: Yorkning oq
atirgullari va Lankasterning qizil atirgullari. Angliyaning aqldan ozgan
Lankastriyalik qiroli Genrix VI (1422-61 va 1470-71) gersogi York Richard (1411-
1460) tomonidan tahdid qilinadi, uning o‘g‘li Angliya qiroli Edvard IV (1461-70
va 1471) bo‘ldi. -83). Oxir oqibat, Edvardning o‘rniga uning ukasi angliyalik
Richard III (1483-85 yillar hukmronligi) keldi, uning Edvardning yosh
merosxo‘rlari, «Minoradagi shahzodalar»ning o‘limi bilan mash'um aloqasi
zodagonlarni hayratda qoldirdi. Shunday qilib, Lankastriyalik Genri Tyudor 1485
yilda Bosvort maydonidagi jangda Richardning o‘limidan so‘ng taxtga o‘tirishi
uchun eshik ochildi. Genrix Tyudor Angliyaning Genrix VII (h. 1485-1509) bo‘ldi
va uning nikohi orqali Yorklik Elizabeth, u ikkita uyni birlashtirdi va yangisini
yaratdi: Tudorlar. To‘qnashuv kengroq aholiga faqat cheklangan ta'sir ko‘rsatgan
bo‘lishi mumkin, ammo oilalar ko‘tarilib, qulab tushgach, zodagonlarni larzaga
soldi. 15-asrda Angliyani bezovta qilgan sulolaviy to‘qnashuvlarning romantik
nomi «Atirgullar urushi» birinchi marta romanchi ser Valter Skott (1771-1832)
tomonidan ikki asosiy oilaning keyingi nishonlaridan keyin (ularning hech biri)
kiritilgan. O‘sha paytda haqiqatan ham eng sevimli liboslar edi: York uchun oq
atirgul va Lankaster uchun qizil atirgul. Bo‘linish bu ikki oiladan biroz
murakkabroq edi, chunki ularning har biri Angliyaning boshqa zodagon oilalari
orasida ittifoqchilarni to‘pladi va shu bilan ikkita keng guruhni yaratdi:
Lankastriyaliklar va Yorkistlar. Ikkala tomonning ittifoqchilari ham mojaro
davomida manfaatlar, o‘limlar va imkoniyatlarga qarab bay'atlarini o‘zgartirishi
mumkin edi. Bu nom bilan bog‘liq yana bir muammo shundaki, sulolaviy
to‘qnashuvlar urushlar emas, balki bir qator oraliq janglar, to‘qnashuvlar, bir
11
Jeward, S. Atirgullar urushlarining qisqacha tarixi. Robinson nashriyoti, 2007 yil. 321-b.
24

nechta kichik qamallar, qatl va qotillik fitnalari edi. 15-asrda Angliyada yashovchi
odamlar o‘zlarini biz hozir «Atirgullar urushi» yorlig‘i ostida birlashtirgan yaxlit
tarixiy voqealar to‘plamining bir qismi deb hisoblaganliklari juda shubhali. Genrix
VI ham shohlikni yanada qutblashtirib, o‘z baronlari o‘rtasidagi shaxsiy nizolarga
aralashish uchun aqlsiz edi. Bu holat faqat 1445 yilda Genrixning Fransiya qiroli
Karl VII ning jiyani Anju Margaret (vaf. 1482) ga turmushga chiqish qarori bilan
yanada yomonlashdi (1422-1461). Ba'zi baronlar buni frantsuzlarga taslim bo‘lish
deb bilishgan va Margaretning egiluvchan va urushga moyil bo‘lmagan qirolga
aniq ta'siri yana bir tortishuv mavzusi edi. Go‘yo Genrixning mashhur emasligi
bundan buyon ham pasaymagandek, uning tanlagan saroy a'yonlari, xususan,
mashhur bo‘lmagan Uilyam de la Pole, Suffolk grafi, qirolga yana ko‘proq
dushman qilib qo‘ydi. Jek Keyd boshchiligidagi 1450 yildagi qo‘zg‘olon
ko‘tarilgan soliqlar, sudda korruptsiya va mahalliy darajada adolat yo‘qligidan
norozilik bildirgan oddiy odamlar ham xursand emas edilar. Oddiy aholi
hukumatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta'sir qilmagan bo‘lishi mumkin edi, ammo
kelishmovchilik, ehtimol, rejimni ag‘darish istagida bo‘lgan zodagonlarga o‘z
manfaatlarini ko‘zlashdan tashqari yana bir bahona berdi. Bu barcha stresslar va
uning ona tomondan bobosi frantsiyalik Karl VI (1422-1461 yillar
hukmronligi)ning ruhiy muammolarini hisobga olgan holda, Genrixning 1453
yilda ruhiy tushkunlikka uchraganligi ajablanarli emas. Bu, ehtimol, oxirgi
mag‘lubiyatdan kelib chiqqan. Frantsiyaga va u erda Kaledan tashqari barcha
ingliz hududini yo‘qotish. Genri shunchalik kasal bo‘lib qoldiki, u qimirlay
olmadi, gapira olmadi va hech kimni taniy olmadi. Bunday vaziyatda qirollikka
regent kerak edi va shuning uchun Angliya ikki qarama-qarshi guruhga
bo‘linganligi sababli davlat muammolari haqiqatan ham qo‘ziqorinni ko‘tara
boshladi. Angliya baronlari tojning mos ravishda qulashi natijasida o‘zlarining
boyliklari va kuchlarini oshirib bordilar. Tarixchilar o‘zlari «bechora feodalizm»
deb ataydigan hodisani qayd etishgan. Bu jarayonning bir qismi mahalliy darajada
tojning er, boylik va siyosiy hokimiyat ustidan zaiflashishi edi. Yirik mulk egalari
o‘z hududlarini qirollar kabi boshqargan va faqat ularga sodiq bo‘lgan o‘zlarining
25

shaxsiy qo‘shinlarini yaratishga muvaffaq bo‘lgan. Oxir-oqibat, bu baronlarning
ba'zilari shu qadar shuhratparast bo‘lib, Genri Bolingbrokning muvaffaqiyatini
eslab, hatto o‘zlarini Angliya qiroli roliga loyiq deb bilishdi. Tomirlarida ozgina
qirollik qoni bo‘lgan baron boshqalarni, ayniqsa, amaldagi qiroldan norozi bo‘lgan
baronlarni o‘ziga ergashishga ko‘ndira oladi. Bunday kuchli siyosiy o‘yinchilarni
ba'zi tarixchilar «o‘ta qudratli» deb atashgan, chunki ular qonuniy monarxni
ag‘darishga qodir edilar. Bundan tashqari, Frantsiyadagi urushlar tugagach, bu
«juda qudratli» odamlar o‘zlarining barcha qurolli askarlarini va boyliklarini
o‘zlarining shaxsiy ambitsiyalari uchun uyda ishlatishlari mumkin edi.
Bu davrdagi baronlarning eng kuchlisi York gertsogi Richard edi.
Richardning o‘zi uchun ikkita narsa bor edi. Birinchidan, u angliyalik Edvard III
ning nevarasi va mart grafining jiyani bo‘lib, u o‘zini Angliya qiroli Richard II
ning (1377-1399 yillar hukmronligi) qonuniy vorisi deb da'vo qilgan edi.
Ikkinchidan, u Angliyadagi eng boy odam edi. Gertsogning shuhratparastligi va
harbiy iste'dodiga ushbu ikki omilni qo‘shing va natija Genrixning taxtdagi
allaqachon noqulay pozitsiyasiga o‘ta xavfli tahdid bo‘ldi. Genri birinchi jinnilik
epizodini boshdan kechirganida, regent uchun aniq tanlov Richard edi va u
haqiqatan ham 1454 yilda Qirollikning Himoyachisiga aylandi. Qizig‘i shundaki,
Genrixning hukmronligi haqidagi fikr shu qadar past ediki, Richard islohotlarning
chempioni sifatida ko‘rindi. Ehtimol, gersog sudni tozalash va qirollikni tartibga
solishga intilgan bo‘lishi mumkin, lekin oxir-oqibat u jackpotni yutish uchun
kartalarini o‘ynadi: toj. Birinchidan, Richard Genrixning rasmiy vorisi sifatida
nomzod bo‘lishga intildi (o‘sha paytda qirolning farzandlari yo‘q edi). Gertsogning
kuchli ittifoqchilari bor edi, xususan, o‘zlarining shaxsiy dushmanlari, kuchli Persi
oilasiga qarshi do‘st bo‘lishni xohlaydigan Midlxem Nevilllari. Biroq, Richardning
ikkita muhim dushmani bor edi: gersogdan nafratlangan Anju Margaret va
Somerset grafi Edmund Bofort, shuningdek, Edvard III ning avlodi va hamma kabi
shuhratparast zodagon. Somerset grafi bilan oxir-oqibat jang maydonida kurash
olib borildi - u 1455 yil 22 mayda Avliyo Albansda, atirgullar urushining birinchi
26

jangida o‘ldirilgan. Qirolicha Margaret aqldan ozgan eridan o‘z boshqaruvini olib,
York gersogiga qarshi qo‘shinlarni boshqargani uchun ancha qiyin raqib ekanligini
isbotladi. 1459 yil 12 oktyabrda Ludford ko‘prigidagi jangda Ludlovda
mag‘lubiyatga uchraganidan so‘ng, Richard Irlandiyaga qochishga majbur bo‘ldi.
Shu bilan birga, 1459 yilgi «Iblislar parlamenti» parlamenti uni xoin deb aniqladi
va merosxo‘rlarini merosdan mahrum qildi. O‘g‘li Edvard 1460 yil 10 iyulda
Nortgemptonda qirolicha Margaretni mag‘lub etganidan keyin Angliyaga qaytib
kelgan York gertsogi hozir London minorasida bo‘lgan Genrixni taxtning rasmiy
vorisi deb nomlashga ko‘ndirdi, bu qaror ratifikatsiya qilingan 12
. 24 oktyabrdagi
kelishuv akti. Biroq, orzu qilingan toj deyarli qo‘lida bo‘lgan Richard 1460 yil 30
dekabrda Ueykfild jangida yana qirolicha boshchiligidagi qirollik tarafdorlari
tomonidan o‘ldirilgan. Richardning boshi Yorkdagi Micklegatedagi paypoqda
ko‘rsatilgan va hammaga uning oddiy zo‘ravonlik qilganini eslatish uchun qog‘oz
toj bilan bezatilgan. Biroq, bu Yorkistlarning oxiri emas, balki ularning yanada
ko‘proq yuksalishining boshlanishi edi. Richardning o‘g‘li Edvard York uyining
rahbari va qirol va qirolichaning birinchi raqamli dushmani rolini o‘z zimmasiga
oldi. Yorklik Edvardning kozi bor edi, uning buyuk ittifoqchisi, nihoyatda boy
Richard Nevill, Uorvik grafi (1428-71), u shunchalik qudratli bo‘lib, u «shoh
yaratuvchisi» sifatida tanildi. Edvard 1461 yil mart oyida Angliya tarixidagi eng
katta va eng uzoq davom etgan Towton jangida g‘alaba qozonganida qo‘llab-
quvvatlashga arziydigan sababni isbotladi. Genrix VI taxtdan chetlatildi, Edvard
Edvard IV bo ldi, 1461-yil 28-iyunda birinchi Yorkist qirollik taxtiga o tirdi.ʻ ʻ
Eduardning hukmronligi qisqa muddatga to xtatilgandan so ng, urushlar butunlay
ʻ ʻ
qorong ilashdi, chunki uning sobiq ittifoqchisi Uorvik unga qarshi o girilib, 1470-
ʻ ʻ
yilda Genrix VI ni qayta tikladi. «O‘qish»). Keyingi yili Edvard o‘z taxtini jang
maydonida qaytarib oldi (1471 yil 14 aprelda Barnet va 1471 yil 4 mayda
Tyuksberi janglarida) va Uorvik grafi va Genrix VI ning yagona o‘g‘li halok
bo‘ldi. 1471-yil 21-mayda qirolicha Margaret qamoqqa tashlandi va Genri London
minorasida o‘ldirildi. Bu qonli ish edi, ammo Yorklar urushda g‘alaba qozonganga
12
S. Atirgullar urushlarining qisqacha tarixi. Robinson nashriyoti, 2007 yil. 321-b.
27

o‘xshardi. Edvard IV ning ukasi Gloster gertsogi Richard (1452 yilda tug‘ilgan)
edi va u bu halokatli musiqiy taxt o‘yinining navbatdagi markaziy qahramoni
bo‘lar edi. Richard qirol bo‘lishidan oldin ukasi bilan birga sadoqat bilan
kurashgan va Edvard 1483 yilda kutilmaganda, ehtimol insultdan vafot etganida,
Richard dramatik ko‘tarilish imkoniyatini ko‘rdi. Edvard rasman o rniga uningʻ
o g li boshqa Edvard (1470-yilda tug ilgan), lekin u atigi 12 yoshda edi. Shunga
ʻ ʻ ʻ
qaramay, baronlar balog‘atga etmagan monarx atrofida aylanib yurib, ustunlik
uchun kurashdilar va eng dahshatlisi uning amakisi Richard edi. Angliyalik yosh
va hali tojsiz Edvard V va uning ukasi Richard (1473 yilda tug‘ilgan) London
minorasida qamoqqa tashlangan va u erda ular «minoradagi shahzodalar» nomi
bilan mashhur bo‘lgan. Shu bilan birga, qirollikni Gloster gertsogi Richarddan
boshqa hech kim Qirollik Himoyachisi boshqargan. Shahzodalarni yozda Minora
hududida bir necha marta ko‘rishgan, ammo keyin ular g‘oyib bo‘lgan. Richard
ularni o‘ldirgan deb keng tarqalgan edi - bu umumiy ayblovni keyinchalik Tudor
tarixchilari va Uilyam Shekspir (1564-1616) qabul qilgan, u ham Richardning
hukmronligini bo‘lganidan ko‘ra yomonroq qilib tasvirlagan. E'tiborlisi, Edvard V
ning o‘limidan ko‘proq foyda ko‘rgan odam 1483 yil 6 iyulda Vestminster
Abbeyda Richard III taxtini o‘rnatgan amakisi edi. Biroq, bunday dahshatli jinoyat
orqali taxtni egallash faqat muammo so‘rash edi, hatto Yorkliklar ham hayratda
qolishdi va shuning uchun «Atirgullar urushi» yana bir dramatik burilish oldi.
Lankastriyaliklar, Edvard IV tomonidan tozalangan bo‘lsalar ham, butunlay yo‘q
bo‘lib ketishmagan va endi ularni bitta Genri Tyudor boshqargan. Genrining
tomirlarida Edvard III ning o‘g‘li Jon Gaunt avlodidan bo‘lgan noqonuniy Bofort
liniyasi orqali bir oz qirollik qoni bor edi. 1407 yilda Beaufort liniyasi
qonuniylashtirilganiga qaramay, bu qirollik aloqasi emas edi, lekin Genrix VI
omon qolgan merosxo‘r qoldirmaganidan keyin Lankastriyaliklar umid qilishlari
mumkin bo‘lgan eng yaxshisi edi. Shunga qaramay, Genri Tudor u haqida juda
foydali ittifoqchilarni to‘plashga muvaffaq bo‘ldi. G‘azablangan sobiq Yorkist
tarafdorlaridan tashqari, Vudvillar ham bor edi - Elizabet Vudvil Edvard IV ning
malikasi, Bukingem gertsogi va kanal bo‘ylab Genri quvg‘inda bo‘lgan frantsuz
28

Charlz VIII (1483-1498 yillar) barqarorlikni buzishga intilgan. Angliya va uni o‘z
hududlaridan tashqarida saqlang.
Ehtimol, atirgullar urushini qaytadan qo‘zg‘atgan uchqun 1484 yilda
Richard III ning merosxo‘rining o‘limi bo‘lgan (yana yana bir Edvard). Endi Genri
Tyudorning o‘zi va taxt o‘rtasida faqat bitta odam bor edi va bu juda mashhur
emas edi. 1485 yil avgustda Genri Tyudor frantsuz yollanma askarlari armiyasi
bilan Janubiy Uelsdagi Milford Xeyvenga tushdi va 1485 yil 22 avgustda
Lestershirdagi Bosvort maydonida Richard armiyasiga qarshi yurish qildi. U erda
Richard o‘zining asosiy ittifoqchilari (ser Uilyam Stenli va) tomonidan tashlab
ketildi. Ser Genri Persi) va qirol Genri Tyudorning o‘ziga to‘qnash kelganda
o‘ldirilgan. Yangi qirol 1485-yil 30-oktabrda Angliyaning Genrix VII (1485-1509
yillar hukmronligi) taxtiga o‘tirdi. Genri hali ham da’vogar Lambert Simnel
atrofida yorkchilarning uyg‘onishiga duch kelishi kerak edi, biroq bu 1487-yilning
iyunida Stok Field jangida yo‘q qilindi. Bu atirgullar urushining so‘nggi harakati
edi, garchi keyingi yarim asr davomida Yorkistlar tomonidan yana bir oz
jonlanishlar bo‘lsa ham. Urushlar aholining aksariyat qismiga ta'sir qilmagan,
chunki bu odatda zodagonlar uchun mo‘ljallangan mojaro edi, hatto ba'zi janglar
va yurishlar sodir bo‘lgan hududlarda o‘lim, vayronagarchilik va buzilishlarga olib
kelgan bo‘lsa ham. Darhaqiqat, butun davr mobaynida 24 oydan kam davom etgan
haqiqiy janglar bo‘ylab 13 ta alohida kampaniya mavjud edi. Mamlakatning
ko‘plab hududlari butunlay ta'sirlanmagan. Urushlar, albatta, zodagonlarga ta'sir
qilgan bo‘lsa-da, Angliyaning 60 zodagon oilasi lordlarining yarmini o‘ldirdi.
Buning sababi shundaki, ko‘plab to‘qnashuvlar faqat zodagonlar ishtirokida
bo‘lgan va to‘lov evaziga garovga olishning eski odati endi ishlamay qoldi, chunki
odamlar to‘lashlari yoki to‘lashlari mumkin emas va raqiblar o‘yindan butunlay
olib tashlanishi kerak edi. Bundan tashqari, ko‘plab baronlar urushlardan foyda
ko‘rgan bo‘lsalar-da, ularning oxiriga kelib qirol o‘z saltanatini qat'iy nazorat qilib
oldi, soliqlarni avvalgidan ko‘ra yaxshiroq nazorat qildi va yo‘q bo‘lib ketgan
oilalar va siyosiy raqiblarning mulklarini musodara qildi.
29

XULOSA
Ko‘pincha qizil va oq atirgullarning tasvirlari bilan qoplangan atirgullar
urushi ingliz tarixidagi notinch va o‘zgaruvchan davr edi. 1455 yildan 1487
yilgacha davom etgan Lankaster (qizil atirgul) va York (oq atirgul) xonadonlari
o‘rtasidagi sulolaviy to‘qnashuvlar nafaqat ingliz taxtining vorisligini belgilabgina
qolmay, balki mamlakatning siyosiy manzarasini ham tubdan o‘zgartirdi.
Mojaroning ildizlari iqtisodiy tanglik, zaif rahbarlik va olijanob
fraksiyachilik bilan kuchaygan chuqur adovat va raqobatlarga borib taqaladi.
Genrix VI hukmronligining beqarorligi va undan kelib chiqadigan hokimiyat
bo‘shlig‘i Yorkistlar uchun kurash uchun qulay zamin yaratdi, bu qonli janglarning
ketma-ketligiga va o‘zgaruvchan sodiqliklarga olib keldi.
Urushning ta'siri ko‘p qirrali edi. Siyosiy jihatdan bu monarxiya hokimiyatni
markazlashtirishga intilib, tyudorlarning kuchli, barqaror hukmronligiga yo‘l
ochib, feodal hokimiyatning tanazzulga yuz tutishini ko‘rsatdi. Ijtimoiy va
iqtisodiy jihatdan uzoq davom etgan to‘qnashuv ingliz zodagonlari safini
kamaytirdi va aholiga azob-uqubatlarni keltirdi, shu bilan birga u oxir-oqibat O‘rta
asr Angliyasining tugashiga va Uyg‘onish davrining paydo bo‘lishiga yordam
beradigan o‘zgarishlarni tezlashtirdi.
Bundan tashqari, atirgullar urushi bor tarixiy va adabiy tasavvurni o‘ziga
tortdi, son-sanoqsiz adabiyot asarlariga, jumladan, Shekspirning pyesasiga ta’sir
qildi. Ushbu madaniy tasvirlar konflikt merosini abadiylashtirishga yordam berdi,
inson dramasini va hokimiyat uchun kurashning chuqur oqibatlarini yoritib berdi.
1485-yilda Bosvort maydonidagi jangda urushning eng yuqori cho‘qqisi va
keyinchalik Genrix VII boshchiligida Tudorlar sulolasining o‘rnatilishi “Atirgullar
urushi”ning tugashini ko‘rsatdi. Genrixning Yorklik Elizabeth bilan nikohi ramziy
ma'noda urushayotgan uylarni birlashtirib, nisbatan barqarorlik davrini yaratdi va
ingliz tarixida yangi davrni boshladi. Bu ittifoq nafaqat o‘nlab yillar davom etgan
sulolaviy nizolarga barham berdi, balki zamonaviy Britaniya davlatiga asos soldi.
30

Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, «Atirgullar urushi» Angliyaning o‘tmishida
o‘zining shiddatli raqobatlari va muhim oqibatlari bilan ajralib turadigan hal
qiluvchi bob bo‘ldi. Tudorlar sulolasini o‘rnatish orqali ushbu mojaroning hal
etilishi nafaqat sulolalar bilan bog‘liq nizolarni hal qildi, balki Angliyaning
siyosiy, ijtimoiy va madaniy tuzilishiga doimiy ta'sir ko‘rsatadigan o‘zgarishlar
davrini ham boshladi. Atirgullar urushi merosi hokimiyatning murakkabligi,
mojarolar oqibatlari va barqarorlik va birlikka bo‘lgan doimiy izlanishlar haqida
kuchli eslatma bo‘lib xizmat qiladi.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Kannon, J. Britaniya qirollari va qirolichalari. Oksford universiteti
nashriyoti, 2009 yil.
2. Crouch, D. O‘rta asr Britaniyasi, taxminan 1000-1500. Kembrij universiteti
nashriyoti, 2017.
3. Xiks, M. Atirgullar urushi. Osprey nashriyoti, 2003-yil.
4. Jons, N. Tower. Griffin, 2013-yil.
5. Phillips, C. Britaniya qirollari va qirolichalari uchun to‘liq tasvirlangan
qo‘llanma. Southwater, 2016- yil.
6. Saul, N. O‘rta asr Angliyasining Oksford tasvirlangan tarixi. Oksford
universiteti nashriyoti, 2001-yil.
7. Seward, S. Atirgullar urushlarining qisqacha tarixi. Robinson nashriyoti,
2007 yil.
8. Turvey, R. Lancastrians, Yorkistlar va atirgullar urushi, 1399-1509. Hodder
Education Publishers, 2015-yil.
INTERNET SAYTLARI
1. www.britannica.com
2. www . worldhistory . com
3. www . history . org
4. www . ukarchive . com
5. www . wikipedia . com
32

Lankasterlar va Yorklar. Qizil va Oq gullar urushi mavzusida tayyor kurs ishi

Sotib olish