Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 1.6MB
Покупки 0
Дата загрузки 13 Сентябрь 2023
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет Физика

Продавец

Bohodir Jalolov

Lazer nurlanishi yordamida ma’lumotlarni uzatish va qayd qilish qurilmasini yasash

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ OLIY TA ’ LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ISLOM KARIMOV NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI «ELEKTRONIKA VA AVTOMATIKA»FAKULTETI « LAZER TEXNOLOGIYALARI VA OPTOELEKTRONIKA » КАFEDRASI 5312900 – «Lazer texnologiyalari va optoelektronika» yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun Lazer nurlanishi yordamida ma’lumotlarni uzatish va qayd qilish qurilmasini yasash BITIRUV MALAKAVIY ISHI Toshkent - 2023 Mundarija Kirish I. Bob lazer asoslari I.1 Lazerlar klasfikatsiyasi I.2 Lazerlarning ishlash prinsipi I.3 Texnika va sanoatda qo`llaniladigan lazerlar II. Bob Optik Aloqa Tizimlarida Lazerlarning Ahamyati II.1 Elektromagnit to`lqinlar yordamida ma`lumot uzatishning rivojlanish bosqichlari II.2 Optik to`lqinlarni modulyatsiya qilish turlari II.3 Ma’lumot uzatishda lazer nurlanishining tutgan roli. III. Bob Ma’lumotlarni Uzatish Va Qayd Qilish Qurilmasini Yaratish 3.1 Lazer orqali aloqa 3.2 Lazer yordamida tovush to’lqinini uzatish qurilmasining prinsipial sxemasi 3.3 Lazer nurlanishi yordamida malumotlarni uzatish qurilmasi haqida Iqtisodiy qism Hfx qismi Xulosa Foydalanilgan adabyotlar 1 Kirish : So’nggi yillarda lazerlar zamonaviy texnologiyalarning muhim qismiga aylandi, ularning qo’llanilishi turli sanoat va texnologiyalarni qamrab oladi. Lazerlar yoki nurlanish emissiyasi orqali yorug’likni kuchaytirish, 60 yil oldin ixtiro qilinganidan beri fan va texnologiya olamida inqilob qildi. Ularning uyg’unligi, yuqori intensivligi va tor spektrli tarmoqli kengligi kabi noyob xususiyatlari ularni keng ko’lamli ilovalar, jumladan, aloqa, tibbiyot, ishlab chiqarish va uchun ideal qiladi. Ushbu diplom ishida biz lazer asoslari va ularning optik aloqa tizimlarida amaliy qo’llanilishi haqida to’liq ma’lumot beramiz. Biz lazerlarning asosiy tamoyillari, jumladan, ularning tarixi, tuzilishi va ishlashi bilan tanishishdan boshlaymiz. Shuningdek, biz qattiq holatdagi, gazli va yarim o’tkazgichli lazerlar kabi lazerlarning har xil turlarini va ularning turli sohalarda qo’llanilishini muhokama qilamiz. Keyinchalik, optik aloqa tizimlarida lazerlarning ahamiyatini o’rganamiz. Optik aloqa tizimlari ma’lumotlarni uzatish uchun lazer nurlanishidan foydalanadi va biz ma’lumot uzatishning turli bosqichlarini, jumladan kodlash, modulyatsiya va demodulyatsiyani muhokama qilamiz. Shuningdek, biz optik to’lqinlarda ishlatiladigan turli xil modulyatsiya turlarini, masalan, amplitudali modulyatsiya, chastotali modulyatsiya va fazali modulyatsiyani ko’rib chiqamiz. Bundan tashqari, biz lazer nurlanishining ma’lumotlarni uzatishdagi muhim roliga e’tibor qaratamiz va ma’lumotlarni uzatish va qaytarish moslamasini yaratishni muhokama qilamiz. Qurilma optik signallarni uzatish va qabul qilish uchun mo’ljallangan bo’lib, optik aloqa tizimining ishlashini tekshirish uchun ishlatiladi. Eksperimental qismda biz ma’lumotlarni uzatish va qaytarish qurilmasining dizayni va tuzilishini tasvirlab beramiz. Biz lazerlar, fotodetektorlar va modulyatorlar kabi elektron komponentlarni tanlash va ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish uchun zarur bo’lgan sxemalarni muhokama qilamiz. Shuningdek, biz sinov jarayonlarini yoritamiz va eksperimental natijalarni taqdim etamiz. 2 Bundan tashqari, biz eksperimental natijalarni tahlil qilamiz va qurilmaning cheklovlari va mumkin bo’lgan yaxshilanishlarni muhokama qilamiz. Shuningdek, biz optik aloqa tizimlarining kelajakdagi rivojlanishi uchun natijalarning oqibatlarini muhokama qilamiz. Umuman olganda, ushbu diplom ishi o’quvchilarga lazer asoslari va ularning optik aloqa tizimlaridagi roli haqida to’liq tushuncha berishga qaratilgan. Eksperimental qism orqali o’quvchilar ma’lumotlarni uzatish va qaytarish qurilmasini loyihalash va qurish va optik aloqa tizimining ishlashini sinab ko’rish bo’yicha amaliy tajribaga ega bo’ladilar. 3 1– bob. Lazer asoslari. Lazer asoslari lazerlarning asosiy tamoyillariga ishora qiladi, ular stimulyatsiya qilingan emissiya jarayoni orqali izchil, monoxromatik yorug’lik hosil qiluvchi qurilmalardir. Lazerlar tor spektral tarmoqli kengligi, yuqori intensivlik, izchillik va yo’nalish kabi o’ziga xos xususiyatlarga ega, bu ularni tibbiyot, ishlab chiqarish, aloqa, ko’ngilochar va tadqiqot kabi keng ko’lamli ilovalarda foydali qiladi. Lazer asoslarini o’rganish lazerlarning texnologiyasi va qo’llanilishini va ularning zamonaviy fan va texnologiyani shakllantirishdagi rolini tushunish uchun juda muhimdir. 1.1 Lazerlar klasfikatsiyasi Sanoat kesish va payvandlash: sanoatda lazerlarning asosiy qo’llanilishidan biri kesish va payvandlashdir. Lazerlar metall, plastmassa va keramika kabi turli xil materiallarni yuqori aniqlik va tezlik bilan kesishi mumkin, bu ularni ishlab chiqarish ilovalari uchun ideal qiladi. 1-rasmda lazerli kesish mashinasining namunasi ko’rsatilgan . Lazer dasturiy ta’minotidagi rivojlangan metallni kesish xususiyatlari metallni kesish jarayonini to’liq boshqarish imkonini beradi. Kesish harakati boshlanishidan oldin lazer metalni teshib o’tishini ta’minlaydigan lazerda kechikish mavjud. Shlangi havo bosimi lazerda turish, normal lazerni kesish va qismlar orasidagi joy uchun mustaqil ravishda o’rnatilishi mumkin. Lazerni modulyatsiya qilish chastotasini 500 - 50,000 Hz oralig’ida o’rnatish mumkin, bu esa ikkinchi darajali nosozlash jarayoniga ehtiyoj sezmaydi. 3D bosib chiqarish: Lazerlar 3D bosib chiqarish sohasida ham qo’llaniladi, bu yerda ular metall, plastmassa va keramika kabi kukunli materiallarni eritib, eritib, murakkab shakllarga aylantirish uchun ishlatiladi. 2-rasmda lazerlardan foydalanadigan 3D bosib chiqarish mashinasining namunasi ko’rsatilgan Yuqori darajadagi texnologiya sifatida lazerli dastur texnologiya, 4 1-rasm. Lazerli kesish mashinasi Material Ilova Metalllar Avtomobil qismlari Aerokosmik komponentlar Elektron komponentlar Plastmassalar Tibbiy asboblar Maishiy elektronika Keramikalar Plitkalarni kesish Stomatologiya ishlab chiqarish Implantlar 1-jadval: Lazerli kesish va payvandlashning sanoatda qo’llanilishi 5 3D lazerli kesish va payvandlash texnologiyasi avtomobil sanoatida keng qo’llanilgan; avto ehtiyot qismlar, avtokorpus, avtomatik eshik ramkasi, avtomatik yuklash, avtomatik tom paneli va boshqalar. Hozirgi vaqtda 3D lazerli kesish va payvandlash texnologiyasi dunyodagi bir nechta kompaniyalarning qo’lida. lazerli to’g’ridan-to’g’ri struktura qisqacha LDS texnologiyasi deb ataladi. U lazer yordamida uch o’lchamli plastik qurilmalarni bir necha soniya ichida faol elektron sxemasiga aylantiradi. Uyali telefon antennalariga kelsak, u lazer texnologiyasi orqali plastik qavslarda metall naqsh hosil qiladi. Hozirgi vaqtda LDS-3D markalash texnologiyasi smartfonlar kabi 3C mahsulotlarini ishlab chiqarishda keng qo’llaniladi. LDD-3D markalash orqali u mobil telefon qutilarining antenna izlarini belgilashi mumkin; u shuningdek, telefoningiz bo’sh joyini maksimal darajada tejash uchun 3D effektini yaratishi mumkin.Shu tarzda, mobil telefonlar kuchli barqarorlik va zarba qarshiligi bilan yanada nozikroq, nozikroq bo’lishi mumkin. 2-rasm. 3D buyum ishlab chiqarish mashinasi Material Ilova Metalllar Aerokosmik komponentlar Tibbiy implantlar 6 Zargarlik buyumlari Plastmassalar Iste’mol mahsulotlari Avtomobil qismlari Keramikalar Protezlash Tish implantlari 2 - jadval: Lazerli 3D o`lchamda buyum ishlab chiqarishning sanoatda qo’llanilishi Lazer markalash va o’yma: lazerlar, shuningdek, metall, plastmassa va keramika kabi turli xil materiallarni yuqori aniqlik va tezlik bilan markalash va o’ymakorlik qilish uchun ishlatiladi. Lazer markalash va gravyura brending, identifikatsiya va bezak maqsadlarida ishlatilishi mumkin. 3-rasmda lazer markalash mashinasining namunasi ko’rsatilgan. Lazer markalash lazer turidan lazer markalash mashinasi bozorining asosiy mahsuloti CO2 lazerli markalash mashinasi, yarimo’tkazgichli lazer markalash mashinasi, tolali lazer markalash mashinasi, ultrabinafsha lazer markalash mashinasi va boshqa mahsulotlardir. Lazer markalash mahsulotidan lazer markalash mashinasi bozorining asosiy mahsuloti ish stoli lazer markalash mashinasi, portativ lazer markalash mashinasi, parvoz lazer markalash mashinasi va boshqalar. Kelajakda texnologiya, mahsulotni tadqiq qilish va ishlab chiqish, taraqqiyot va yutuqlar sohasidagi global lazer markalash mashinalari sanoati zanjiri korxonalari bilan lazer markalash bozorida tobora ko’proq ultra tez lazer markalash mashinalari, yashil lazer markalash mashinalari, 3D lazerlar ko’proq bo’ladi. markalash mashinalari kabi lazer markalash mashinasi mahsulotlari, quyi oqim terminali ilovalari mijozlari uchun kengroq mahsulot tanlovini ta’minlaydi. Material Ilova Metalllar Brendlash Identifikatsiya 7 Plastmassalar Tibbiy asboblar Maishiy elektronika Keramika Bezatish San’at asari 3-jadval: Sanoatda lazerlarning markalash va o’ymakorchilikda qo’llanilishi 3-rasm. Lazerli markalash mashinasi Optik aloqalar: lazerlar optik aloqa sohasida ham qo’llaniladi, ular optik tolali kabellar orqali uzoq masofalarga ma’lumotlarni uzatish uchun ishlatiladi. Lazerlar ma’lumotlarni yuqori tezlikda past zaiflashuv bilan uzatishi mumkin, bu ularni telekommunikatsiya ilovalari uchun ideal qiladi. 4-rasmda optik tolali aloqa tizimining namunasi ko’rsatilgan. 8 4-rasm. Optik tolali aloqa tizimlari 4-jadval: Optik aloqada lazerning qo’llanilishi Ilova Tavsif Telekommunikatsiya Ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish Video konferentsiya Internetga ulanish Eshittirish 4-jadval: Optik aloqada lazerning qo’llanilishi Umuman olganda, lazerlar texnologiya va sanoat sohasida inqilob qildi va ularning qo’llanilishi kesish va payvandlashdan 3D bosib chiqarish va optik aloqalargacha keng tarqalgan. Turli xil ilovalarda lazerlardan foydalanish samaradorlik va aniqlikni sezilarli darajada oshirib, ularni zamonaviy ishlab chiqarish va aloqa sanoati uchun muhim vositaga aylantir adi 9 1.2 Lazerlarning ishlash prinsipi Lazerlar rag’batlantirilgan emissiya fenomeniga asoslanadi , uning mavjudligi 1917 yilda Eynshteyn tomonidan bashorat qilingan. Eynshteynning fikricha, oddiy nurlanish va rezonans yutilish jarayonlari bilan bir qatorda uchinchi jarayon - stimulyatsiya qilingan (induktsiyalangan) nurlanish ham mavjud. Rezonans chastotasining yorug’ligi, ya’ni atomlar singdira oladigan chastota yuqori energiya darajalariga o’tib, bu darajadagi atomlarning nurlanishiga olib kelishi kerak, agar mavjud bo’lsa, muhitda. Ushbu nurlanishning xarakterli xususiyati shundaki, chiqarilgan yorug’lik harakatlantiruvchi nurdan farq qilmaydi , ya’ni chastotasi, fazasi, qutblanishi va tarqalish yo’nalishi bo’yicha ikkinchisiga to’g’ri keladi. Bu shuni anglatadiki, rag’batlantirilgan emissiya yorug’lik nuriga aynan bir xil yorug’lik kvantlarini qo’shib, rezonansli yutilish undan chiqaradi. Muhitning atomlari quyi energiya darajasida bo’lgan yorug’likni o’zlashtirishi mumkin, lekin ular yuqori darajada nurlanishadi. Bundan kelib chiqadiki, quyi darajadagi ko’p miqdordagi atomlar (hech bo’lmaganda yuqori darajadagi atomlar sonidan ko’p) bilan muhitdan o’tadigan yorug’lik zaiflashadi. Aksincha , agar yuqori darajadagi atomlar soni qo’zg’atmaganlar sonidan ko’p bo’lsa, u holda yorug’lik berilgan muhitdan o’tib, kuchayadi. Bu shuni anglatadiki, bu muhitda rag’batlantirilgan emissiya ustunlik qiladi. Ko’zgular orasidagi bo’shliq faol muhit bilan to’ldiriladi, ya’ni qo’zg’atmaganlarga qaraganda ko’proq qo’zg’atilgan atomlarni (yuqori energiya darajasida joylashgan atomlar) o’z ichiga olgan muhit. Muhit stimulyatsiya qilingan emissiya tufayli u orqali o’tadigan yorug’likni kuchaytiradi, uning boshlanishi atomlardan birining o’z- o’zidan chiqishi bilan beriladi. Lazer nurlanishi - bu ob’ektlarning normal haroratda o’zidan yorug’lik chiqarishi. Ammo normal sharoitda ko’pchilik atomlar eng past energiya holatida bo’ladi. Shuning uchun moddalar past haroratlarda porlamaydi. Elektromagnit to’lqin 10 moddadan o’tganda uning energiyasi so’riladi. To’lqinning yutilgan energiyasi tufayli atomlarning bir qismi qo’zg’aladi, ya’ni ular yuqori energiya holatiga o’tadi. Bunday holda, yorug’lik nuridan ma’lum energiya olinadi:hv = E2− E1 (1.2.1) Bu yerda hn - sarflangan energiya miqdoriga mos keladigan qiymat , E 2 - eng yuqori energiya darajasidagi energiya, E 1 - eng past energiya darajasining energiyasi. G’alayonlangan atom to’qnashuvda o’z energiyasini qo’shni atomlarga berishi yoki istalgan yo’nalishda foton chiqarishi mumkin. Endi tasavvur qilaylik, biz qaysidir ma’noda atrof-muhit atomlarining ko’pini qo’zg’atdik. Keyin, chastotali elektromagnit to’lqinning moddasi orqali o’tayotganda Bu yerda v - to’lqinning chastotasi, E 2 - E 1 - yuqori va quyi darajadagi energiya o’rtasidagi farq, h - to’lqin uzunligi , bu to’lqin zaiflashmaydi, aksincha, induktsiyalangan nurlanish tufayli kuchayadi. Uning ta’siri ostida atomlar doimiy ravishda quyi energiya holatlariga o’tib, chastotasi va fazasi bo’yicha tushadigan to’lqin bilan mos keladigan to’lqinlarni chiqaradi. Lazerlar noyob yorug’lik manbalaridir. Ularning o’ziga xosligi oddiy yorug’lik manbalariga ega bo’lmagan xususiyatlar bilan belgilanadi. Masalan, an’anaviy elektr lampochkadan farqli o’laroq, optik kvant generatorining turli qismlarida hosil bo’lgan, bir-biridan makroskopik masofalar bilan ajratilgan elektromagnit to’lqinlar bir-biri bilan kogerent bo’lib chiqadi. Bu shuni anglatadiki, lazerning turli qismlarida barcha tebranishlar kontsertda sodir bo’ladi. Kogerentlik tushunchasini batafsil tushunish uchun interferensiya tushunchasini esga olish kerak. Interferentsiya - bu to’lqinlarning amplitudalari qo’shiladigan to’lqinlarning o’zaro ta’siri. Agar siz ushbu o’zaro ta’sir jarayonini suratga olishga muvaffaq bo’lsangiz, unda siz interferentsiya deb ataladigan naqshni ko’rishingiz mumkin (bu qorong’u va yorug’lik joylarining almashinishiga o’xshaydi). Interferentsiya sxemasini amalga oshirish juda qiyin, chunki odatda o’rganilayotgan to’lqinlarning manbalari mos kelmaydigan to’lqinlarni hosil qiladi va 11 to’lqinlarning o’zi bir-birini yo’q qiladi. Bunday holda, interferentsiya sxemasi juda xira bo’ladi yoki umuman ko’rinmaydi. O’zaro damping jarayoni sxematik tarzda 1(a)-rasmda keltirilgan. Shuning uchun interferentsiya naqshini olish masalasini hal qilish ikkita bog’liq va mos keladigan to’lqin manbalaridan foydalanishda yotadi. Mos manbalardan to’lqinlar shunday nurlanadiki , to’lqinlar yo’lidagi farq to’lqin uzunliklarining butun soniga teng bo’ladi. Agar bu shart bajarilsa , to’lqin amplitudalari bir-birining ustiga qo’yiladi va to’lqinlarning interferentsiyasi paydo bo’ladi (1-rasm). Keyin to’lqin manbalarini kogerent deb atash mumkin. va to’lqinlarning o’zi bir-birini yo’q qiladi. Bunday holda, interferentsiya sxemasi juda xira bo’ladi yoki umuman ko’rinmaydi. O’zaro damping jarayoni sxematik tarzda 1-rasmda keltirilgan. Shuning uchun interferentsiya naqshini olish masalasini hal qilish ikkita bog’liq va mos keladigan to’lqin manbalaridan foydalanishda yotadi. Mos manbalardan to’lqinlar shunday tarqaladiki , to’lqinlar yo’lidagi farq to’lqin uzunliklarining butun soniga teng bo’ladi. Agar bu shart bajarilsa, to’lqin amplitudalari bir-birining ustiga qo’yiladi va to’lqinlarning interferensiyasi paydo bo’ladi (1-rasm). Keyin to’lqin manbalarini kogerent deb atash mumkin. va to’lqinlarning o’zi bir-birini yo’q qiladi. Bunday holda, interferentsiya sxemasi juda xira bo’ladi yoki umuman ko’rinmaydi. O’zaro damping jarayoni sxematik tarzda keltirilgan. Shuning uchun interferentsiya naqshini olish masalasini hal qilish ikkita bog’liq va mos keladigan to’lqin manbalaridan foydalanishda yotadi. Mos manbalardan to’lqinlar shunday tarqaladiki, to’lqinlar yo’lidagi farq to’lqin uzunliklarining butun soniga teng bo’ladi. Agar bu shart bajarilsa, to’lqin amplitudalari bir-birining ustiga qo’yiladi va to’lqinlarning interferensiyasi paydo bo’ladi (1-rasm). Keyin to’lqin manbalarini kogerent deb atash mumkin. Interferentsiya naqshini olish muammosini hal qilish ikkita bog’liq va mos keladigan to’lqin manbalaridan foydalanishda yotadi. Mos manbalardan to’lqinlar shunday tarqaladiki, to’lqinlar yo’lidagi farq to’lqin uzunliklarining butun soniga teng bo’ladi. Agar bu shart 12 bajarilsa, to’lqin amplitudalari bir-birining ustiga qo’yiladi va to’lqinlarning interferensiyasi paydo bo’ladi (1-rasm). Keyin to’lqin manbalarini kogerent deb atash mumkin. Interferentsiya naqshini olish muammosini hal qilish ikkita bog’liq va mos keladigan to’lqin manbalaridan foydalanishda yotadi. Mos manbalardan to’lqinlar shunday tarqaladiki, to’lqinlar yo’lidagi farq to’lqin uzunliklarining butun soniga teng bo’ladi. Agar bu shart bajarilsa, to’lqin amplitudalari bir-birining ustiga qo’yiladi va to’lqinlarning interferensiyasi paydo bo’ladi (1-rasm). Keyin to’lqin manbalarini kogerent deb atash mumkin. To’lqinlarning kogerentligini va bu to’lqinlarning manbalarini matematik tarzda aniqlash mumkin. E1 birinchi nur tomonidan yaratilgan elektr maydon kuchi bo’lsin yorug’lik, E - ikkinchi. Faraz qilaylik , nurlar A fazoning qaysidir nuqtasida kesishadi. Keyin superpozitsiya printsipiga ko’ra, A nuqtadagi maydon kuchi teng bo’ladi. E = E 1 + E 2 (1.2.2) Chunki interferensiya va diffraktsiya hodisalarida ular nisbiy miqdor bilan ishlaydimiqdorlarning qiymatlari, keyin biz qiymat bilan keyingi operatsiyalarni bajaramiz - yorug’lik intensivligi, bu I bilan belgilanadi va unga teng bo’lad. I = E2 I ning qiymatini E ning oldindan belgilangan qiymatiga o’zgartirib, biz olamiz I = E 1 + E 2 + E 3 , (1.2.3) Bu erda - I 1 birinchi nurning yorug’lik intensivligi -ikkinchi nurning yorug’lik intensivligi. I1,2 oxirgi atamasi yorug’lik nurlarining o’zaro ta’sirini hisobga oladi va interferentsiya atamasi deb ataladi. Bu atama ga teng I 1,2 = 2 ¿ ) (1.2.4) Agar biz mustaqil yorug’lik manbalarini, masalan, ikkita lampochkani olsak , kundalik tajriba shuni ko’rsatadiki, I = I1+I2 ya’ni hosil bo’lgan intensivlik bir-biriga o’rnatilgan nurlarning intensivliklari yig’indisiga teng bo’ladi va shuning uchun 13 interferentsiya atamasi yo’qoladi. . Keyin ular nurlarning bir-biriga mos kelmaydiganligini aytishadi, shuning uchun yorug’lik manbalari ham mos kelmaydi. Biroq, agar bir-biriga o’rnatilgan nurlar bog’liq bo’lsa, interferentsiya atamasi yo’qolmaydi va shuning uchun I ≠ I 1 + I 2 Bunda fazoning ba’zi nuqtalarida hosil bo’lgan intensivlik kattaroq bo’lsa, boshqalarida I1 va I2 intensivliklaridan kam bo’ladi. Keyin to’lqinlarning aralashuvi paydo bo’ladi, ya’ni yorug’lik manbalari bir- biri bilan kogerent bo’lib chiqadi. Fazoviy kogerentlik tushunchasi ham kogerentlik tushunchasi bilan bog’liq. Elektromagnit to’lqinlarning ikkita manbai, o’lchamlari va o’zaro joylashishi interferentsiya naqshini olishga imkon beruvchi fazoviy kogerent deyiladi. Lazerlarning yana bir diqqatga sazovor xususiyati , ularning nurlanishining kogerentligi bilan chambarchas bog’liq bo’lib, energiyani konsentratsiyalash qobiliyatidir - vaqt, spektr, kosmosda, tarqalish yo’nalishi bo’yicha. Birinchisi, optik generatorning nurlanishi atigi yuz mikrosekundgacha davom etishi mumkinligini anglatadi. Spektrdagi kontsentratsiya lazerning chiziq kengligi juda tor ekanligini ko’rsatadi. Bu monoxromatik. Lazerlar shuningdek , juda kichik farqlanish burchagi bilan yorug’lik nurlarini ishlab chiqarishga qodir. Qoida tariqasida, bu qiymat 10-5 radga etadi. Bu Yerdan yuborilgan bunday nur Oyda diametri taxminan 3 km bo’lgan dog’ni beradi degan ma’noni anglatadi. Ba’zi kvant generatorlari nurlanishining juda yuqori darajadagi monoxromatikligi bilan ajralib turadi. Elektromagnit to’lqinlarning har qanday oqimi doimo chastotalar to’plamiga ega. Atom tizimining emissiyasi va yutilishi nafaqat chastota bilan, balki spektral chiziqning (yoki diapazonning) kengligi deb ataladigan bu miqdordagi ba’zi noaniqlik bilan ham tavsiflanadi. Mutlaqo monoxromatik bir rangli oqimni yaratish mumkin emas, ammo lazer nurlanish chastotalari to’plami juda tor , bu uning juda yuqori monoxromatikligini belgilaydi. Shuni ta’kidlash kerakki, lazer nurlanish chiziqlari murakkab tuzilishga ega va juda ko’p sonli o’ta tor chiziqlardan iborat. Tegishli optik bo’shliqlar yordamida ushbu strukturaning alohida chiziqlarini ajratish va barqarorlashtirish, shu bilan bir chastotali lazerni yaratish mumkin. 14 Lazerlar yorug’lik nurlanishining eng kuchli manbalari hisoblanadi. Spektrning tor diapazonida (taxminan 10-13 s vaqt oralig’ida) lazerlarning ba’zi turlari 1017 Vt /sm 2 radiatsiya kuchiga erishadi, Quyoshning radiatsiya quvvati esa atigi 7 * 103 Vt. / sm 2 va jami butun spektr bo’ylab. Tor oraliqda L = 10-6 sm (bu lazerning spektral chizig’ining kengligi), Quyosh faqat 0,2 Vt / sm 2 ga ega. Agar vazifa 1017 Vt / sm 2 chegarani engib o’tish bo’lsa, unda quvvatni oshirishning turli usullariga murojaat qiling. Radiatsiya quvvatini oshirish uchun induktsiyalangan nurlanish tufayli yorug’lik oqimining kuchayishida ishtirok etadigan atomlar sonini ko’paytirish va pulsning davomiyligini kamaytirish kerak. 1.3 Sanoatda va texnikada qo’llanadigan lazerlar Yarimo’tkazgichli chip texnologiyasi va optik texnologiyaning rivojlanishi bilan yarimo’tkazgichli lazerlarning chiqish quvvati doimiy ravishda yaxshilandi, nur sifati sezilarli darajada yaxshilandi va sanoat sohasida ko’proq dasturlar qo’lga kiritildi. Hozirgi vaqtda sanoatning yuqori quvvatli yarimo’tkazgichli lazerlarining chiqish quvvati va nurlanish sifati chiroq bilan ishlaydigan YAG lazerlaridan oshib ketdi va yarimo’tkazgichli nasosli YAG lazerlariga yaqin. Yarimo’tkazgichli lazerlar asta- sekin plastik payvandlash, qoplama va qotishma, sirtni issiqlik bilan ishlov berish, metallni payvandlash va boshqalarga qo’llanila boshlandi, shuningdek markalash, kesish va boshqa jihatlarda ma’lum darajada ilgarilab bordi. 15 1.3.1 Lazerli plastik payvandlash Yarimo’tkazgichli lazerning nurlari tekis uchli nur bo’lib, kesmaning yorug’lik intensivligining fazoviy taqsimoti nisbatan bir xil bo’ladi. YAG lazerining nurlari bilan taqqoslaganda, plastmassa payvandlash dasturlarida yarimo’tkazgichli lazer nurlari yaxshi payvandlash mustahkamligi va payvandlash sifatini olishlari mumkin va keng teshikli payvandlashni amalga oshirishi mumkin. Plastmassa payvandlash dasturlari uchun yarimo’tkazgichli lazerlarning quvvat talablari yuqori emas, odatda 50 ~ 700 Vt, nur sifati 100 mm / mrad dan kam, nuqta hajmi esa 0,5 ~ 5 mm. Ushbu texnika bilan payvandlash ishlov beriladigan qismning yuzasiga zarar etkazmaydi, mahalliy isitish plastik qismlarga issiqlik ta’sirini kamaytiradi, ko’milgan elektron qismlarga zarar etkazmaslik va plastik eritishni yaxshi oldini oladi. Xom ashyo va pigmentlarni optimallashtirish orqali lazerli plastmassa payvandlash turli xil sintetik ranglarni olishlari mumkin. Hozirgi vaqtda yarimo’tkazgichli lazerlar muhrlangan konteynerlar, elektron komponentli uylar, avtomobil qismlari va heterojen plastmassalar kabi payvandlash uchun keng qo’llanilgan. 16 1.3.2. Lazer bilan qoplash va sirtni issiqlik bilan ishlov berish Yuzaki issiqlik bilan ishlov berish yoki aşınma qarshilik va korroziyaga chidamliligi bo’yicha yuqori talablarga ega bo’lgan metall qismlarning mahalliy qoplamasi ishlov berishda yarimo’tkazgich lazerlarining muhim qo’llanilishi hisoblanadi. Xalqaro miqyosda lazer bilan qoplash va sirtni issiqlik bilan ishlov berish uchun ishlatiladigan yarimo’tkazgichli lazerlarning quvvati 1 dan 6 kVt gacha, nurlanish sifati 100 dan 400 mm / mradgacha va nuqta hajmi 2 × 2 mm 2 dan 3 × 3 mm 2 gacha yoki 1 × 5 mm 2. Boshqa lazerlar bilan taqqoslaganda, yarimo’tkazgichli lazer nurlari bilan qoplash va sirtni issiqlik bilan ishlov berishning afzalliklari yuqori elektro-optik samaradorlik, materialning yuqori singdirilishi, parvarishlash xarajatlari pastligi, to’rtburchaklar nuqta shakli va yorug’lik intensivligining bir tekis taqsimlanishi. Hozirgi vaqtda yarimo’tkazgichli lazerli qoplama va sirtni issiqlik bilan ishlov berish elektr energetikasi, neft-kimyo, metallurgiya, po’lat, mashinasozlik va 17 boshqa sanoat sohalarida keng qo’llanilib, yangi materiallarni tayyorlash, tez va to’g’ridan-to’g’ri ishlab chiqarish uchun muhim vositalardan biriga aylandi. metall qismlar va ishdan chiqqan metall qismlarni yashil rangda qayta ishlash 1.3.3 . Lazerli metall bilan payvandlash Yuqori quvvatli yarimo’tkazgichli lazerlarda metallni payvandlashda avtomobilsozlik sanoatida aniq nuqtali payvandlashdan tortib, ishlab chiqarish materiallarini issiqlik o’tkazuvchan payvandlash va quvurlarni eksenel payvandlashgacha bo’lgan ko’plab qo’llanmalar mavjud. Ularning choklarining sifati yaxshi va keyinchalik qayta ishlash talab qilinmaydi. Metalldan payvandlashda ishlatiladigan yarimo’tkazgich lazer uchun 300-3000 Vt quvvat, nurlanish sifati 40- 150 mm / mrad, dog ‘hajmi 0,4-1,5 mm va payvandlash materialining qalinligi 0,1- 2,5 mm. Issiqlik kiritish darajasi pastligi sababli qismlarning buzilishi minimal darajaga tushiriladi. Yuqori quvvatli yarimo’tkazgichli lazerlar silliq va chiroyli choklar bilan yuqori tezlikda payvandlashni amalga oshirishi mumkin. U payvandlash paytida va undan keyin mehnatni tejash nuqtai nazaridan alohida afzalliklarga ega va 18 sanoat payvandlashning turli ehtiyojlari uchun juda mos keladi. Bu asta-sekin an’anaviy payvandlash usullarini almashtiradi. 1.3.4 – rasm. Lazerda gradirovka qilish Lazerni markalash texnologiyasi lazerni qayta ishlashning eng katta qo’llanilish sohalaridan biridir. Hozirgi vaqtda ishlatiladigan lazerlarga YAG lazerlari, CO2 lazerlari va yarimo’tkazgichli nasos lazerlari kiradi. Ammo yarimo’tkazgichli lazer nurlari sifati yaxshilanishi bilan markalash sohasida yarimo’tkazgichli lazer markalash mashinalari qo’llanila boshlandi. 19 3.3.5 . Lazerni kesish Kesish sohasida yuqori quvvatli yarimo’tkazgichli lazerlarni qo’llash kech boshlandi." modulli yarimo’tkazgichli lazer tizimi" Germaniya Ta’lim va tadqiqotlar vazirligining (MDS) dasturi, Germaniyadagi Fraunhofer instituti 2001 yilda 800 Vt quvvatga ega yarimo’tkazgichli lazerli kesish mashinasini ishlab chiqdi. 0,4m / min. Lazerning qo’llanilish sohalari ‘Tibbiyot Sanoat va kundalik hayot Spektroskopiya Masofani o’lchash Fotokimyo Magnitlanish Interferometriya Golografiyasi Sovutish Termoyadroviy termoyadroviy Lazer qurollari " Yulduzlar jangi»Maqsadli dizaynerlar Lazerni ko’rish Lazerni boshqarish Skalpel Nuqtali payvandlash to’qimalar Jarrohlik diagnostikasi Shishlarni olib tashlash CD, DVD-pleer, printer, displey, fotolitografiya, shtrix kodli o’quvchi Optik aloqa , navigatsiya tizimlari (l. giroskop) Mikro ob’ektlarni manipulyatsiyasi so’ngi yarim asr ichida lazerlar oftalmologiya,onkologiya, plastik jarrahlik va tibbiyotning ko’plab boshqa sohalarida va biotibbiyot tadqiqotlarida keng qo’llanildi. Kasalliklarni davolash uchun yorug’likdan foydalanish imkoniyati ming yillar oldin ma’lum bo’lgan. Qadimgi yunonlar va Misrliklar terapiyada quyosh nuridan foydalandilar va bu ikki fikr hatto 20 mifologiyada bir-biri bilan bog’liq edi- yunon xudosi Apollo quyosh va shifo xudosi edi. Va bundan 50 yil oldin nurlanishning izchil manbaini ixtiro qilganidan keyingina tibbiyotda nurdan foydalanish potensiali aniqlandi. Maxsus xususiyatlari tufayli lazerlar quyosh yoki boshqa manbalardan keladigan nurlanishdan ko’ra samaraliroq. Har bir kvant generatorlari juda tor to’lqin uzunligi diapazonida ishlaydi va izchil yorug’lik chiqaradi. Shuningdek, tibbiyotda lazerlar katta kuchlarni yaratishga imkon beradi. Energiya nurini juda kichik bir nuqtada to’plash mumkin, buning natijasida uning yuqori zichligiga erishiladi. Ushbu xususiyatlar bugungi kunda lazerlar tibbiy diagnostika, terapiya va jarrohlikning ko’plab sohalarida qo’llanilishiga olib keladi. 1964 yilda kariesni davolash uchun yoqut lazeridan foydalanish imkoniyati taklif qilindi , bu butun dunyo e’tiborini tortdi. 1967 yilda, kariyesni olib tashlash va kavitni yoqut lazer bilan tayyorlashga urinayotganda, u tishlarini olishda yaxshi natijalarga qaramay, tish pulpasining shikastlanishidan qochib qutula olmadi. Yaqinda, CO2 lazer bilan o’xshash asosiy tadqiqotlar ham bu muammoga duch keldi. Issiqlik yig’ilishini minimallashtirish uchun doimiy nurlanish o’rniga impulsli lazerlar ishlatilgan. Keyingi tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, lazer kichik lokal behushlik ta’siriga ega bo’lishi mumkin. Keyingi o’zgarishlar, emal va dentinni to’liq burg’ilaydigan lazerning yaratilishiga olib keldi. Shu bilan birga, lazer yanada sog’lom tish to’qimasini saqlab qoladi. Zamonaviy lazer yordamida istalmagan isitish , shovqin va tebranish deyarli yo’q. Tish kreslosidan chiqqanda, ko’pchilik bemorlar og’riq sezmaydilar, behushlik va uyqusizlik yo’qolishini kutishmasdi va operatsiyadan keyingi bezovtalikni deyarli sezishmagan. Lazer aniq va deyarli og’riqsizdir va tish shifokoriga tashrif buyurish haqidagi fikringizni o’zgartirishi mumkin. Ular hamma narsani o’zgartirishi mumkin. Stomatologiyada lazerdan foydalanish Yoqut lazeri Lazerlarni tibbiyotda qo’llash oftalmologiya va dermatologiyadan boshlangan. Kvant generator 1960 yilda kashf etilgan. Va oradan bir yil o’tgach, Leon Goldman 21 tibbiyotda yoqut qizil lazer yordaminda kapilyar displazi, tug’ma belgilar va melanomani qanday olib tashlash mumkinligini namoyish etdi. Bunday dastur kogerent nurlanish manbalarining ma’lum bir to’lqin uzunligid ishlash qobiliyatiga asoslanadi. Kogerent nurlanish manbalari o’simtalarni, zarblarni, sochlarni va mollarni olib tashlash uchun kung qo’llaniladi. Dermatologiyada turli xil va to’lqin uzunlikdagi lazerlar qo’llaniladi, bu turli xil davolangan lezyonlar va ularning ichidagi asosiy singdiruvchi modda tufayli shuningdek bemorning terisiga bog’liq. Bugungi kunda dermatologiya yoki oftalmologiyani lazersiz mashq qilish mumkin emas, chunki ular bemorlarni davolashda asosiy vositaga aylandi.Ko’zni to’g’irlash va oftalmik qo’llanilishi uchun kvant generatorlaridan foydalanish 1961 yilda Charlz Kempbell tibbiyotda qizil lazerdan foydalangan holda , retinali parchalanish bilan og’rigan bemorni davolashda birinchi shifokor bo’lganidan keyin kengaydi. Keyinchalik, oftalmploglar bu maqsadda spektrning yashil qismida argonn kogerent nurlanish manbalaridan foydalanishni boshladilar. Bu yerda ko’zning o’ziga xos xususiyatlari, ayniqsa uning linzalari, nurni retinal dekolma hududida yo’naltirish uchun ishlatilgan. Qurilmaning yuqori konsentratsiyalangan kuchi uni tom ma’noda payvandlaydi. Lazer jarrohlik - lazer koagulyatsiyasi va fotodinamik terapiya - mokula degeneratsiyasining ba’zi shakllari bo’lgan bemorlarga yordam berishi mumkin. Birinch protsedurada qon tomirlarini muhrlash va makula ostida ularning paologik o’sishini sekinlashtirish uchun kogerent nurlanish nurlari qo’llaniladi. 22 2 – bob Optik aloqa tizimlarida lazerlarning ahamiyati. Optik aloqa tizimlari axborotni uzoq masofalarga uzatish uchun yorug’lik to’lqinlaridan foydalanadi. Lazerlar ushbu tizimlarning muhim tarkibiy qismidir, chunki ular ma’lumotlarni olib yuradigan yorug’lik to’lqinlarini yaratish va uzatish uchun ishlatiladi. Lazerlar an’anaviy elektr aloqa tizimlariga nisbatan bir qator afzalliklarga ega, jumladan, yuqori tarmoqli kengligi va tezroq ma’lumotlarni uzatish tezligi. Bundan tashqari, lazerlar elektromagnit to’lqinlarga qarshi bo’lib, ularni elektromagnit nurlanish darajasi yuqori bo’lgan muhitda ishlatish uchun ideal qiladi. Natijada, optik aloqa tizimlarida lazerlardan foydalanish telekommunikatsiya sohasida inqilob yaratdi va zamonaviy aloqa va ma’lumotlarni uzatish uchun zarur bo’lgan yuqori tezlikda, yuqori o’tkazuvchan tarmoqlarni rivojlantirish imkonini berdi. 2.1 Elektromagnit to’lqin yordamida ma’lumot uzatishning rivojlanish bosqichlari Elektromagnit to’lqinlar yordamida ma’lumot uzatishning rivojlanishini 19- asrning oxirlarida Guglielmo Markoni birinchi simsiz telegraf tizimini namoyish qilgan paytda kuzatish mumkin. Markoni tizimi uzoq masofalarga Morze alifbosidagi xabarlarni uzatish uchun radioto’lqinlardan foydalangan. 20-asrning boshlarida vakuum naychasining ixtirosi birinchi elektron kuchaytirgichlarning rivojlanishiga olib keldi, bu esa radio to’lqinlari orqali ovoz va musiqani uzatish imkonini berdi. 20-asr o rtalarida tranzistorning ixtiro qilinishi kichikroq, samaraliroq elektronʻ qurilmalarning rivojlanishiga olib keldi. Bu mikroto’lqinli texnologiyaning rivojlanishiga va aloqa uchun mikroto’lqinli chastotalardan foydalanishga olib keldi. Mikroto’lqinli texnologiya sun’iy yo’ldosh aloqasini rivojlantirishga imkon berdi, bu global aloqa va televidenie va radio signallarini uzatish imkonini berdi. 1960-1970-yillarda axborotni uzoq masofalarga uzatish uchun yorug lik ʻ to lqinlaridan foydalanadigan optik tolali aloqa tizimlari rivojlandi. Optik tolali aloqa ʻ 23 tizimlari an’anaviy elektr aloqa tizimlariga nisbatan yuqori tarmoqli kengligi va past zaiflashuvni ta’minlaydi, bu ularni yuqori tezlikda ma’lumotlarni uzatish uchun ideal qiladi. Birinchi optik tolali aloqa tizimi 1966 yilda Charlz K. Kao tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, u yorug’likni uzoq masofalarga uzatish uchun shisha tolalardan foydalanishning maqsadga muvofiqligini ko’rsatdi. Optik aloqa tizimlarida lazerlardan foydalanish 1980-yillarda birinchi amaliy yarim o’tkazgich lazerlarning rivojlanishi bilan paydo bo’ldi. Yarimo’tkazgichli lazerlar ixcham, samarali va yuqori chiqish quvvatini ta’minlaydi, bu ularni optik aloqa tizimlarida foydalanish uchun ideal qiladi. Lazerlar optik tolali aloqa tizimlarida ma’lumotlarni olib yuradigan yorug’lik to’lqinlarini yaratish va uzatish uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, lazerlar optik kuchaytirgichlarda qo’llaniladi, ular uzoq masofali optik tolali aloqa tizimlarida yorug’lik signallarini kuchaytiradi. Bugungi kunda lazerlardan foydalanadigan optik aloqa tizimlari telekommunikatsiya, internet va radioeshittirish sohalarida yuqori tezlikda ma’lumotlarni uzatish uchun keng qo’llaniladi. Lazerlardan foydalanish ma’lumotlarni uzatish tezligi va samaradorligini sezilarli darajada oshirib, zamonaviy aloqa va ma’lumotlarni qayta ishlash uchun zarur bo’lgan yuqori o’tkazuvchanlik tarmoqlarini rivojlantirish imkonini berdi. Istalgan aloqa tizimining asosiy vazifasi axborotlarni bir punktdan boshqasiga uzatishdan iborat. Optik to’lqin va signallar yordamida axborotlarni m a’lum m asofalarga uzatishga m o’ljallangan, boshqacha aytganda, optik signallarni shakllantirish, qayta ishlash va uzatishni ta’minlovchi optik qurilmalar va optik uzatish liniyasi yig’indisiga optik aloqa tizimi (OAT) deb ataladi. Optik aloqa tizimlarida axborotlarni uzatish mos keluvchi axborot signallari bilan modulyatsiyalangan elektromagnit tebranishlar, yorug’lik nuri yordamida amalga oshiriladi, ya’ni yorug’lik nuri o’zida elektromagnit tebranishlarni namoyon etadi. Elektromagnit tebranishlar esa o’zida o’zgaruvchan magnit va elektr maydonlarni namoyon etadi, bu maydonlarning tarqahsh yo’ nalishi bir-biriga perpendikulyar. Odatda, elektromagnit maydon sinusoidal egri chiziq sifatida 24 tasvirlanadi Yorug’lik nurlanishlari chastota yoki to ‘lqin uzunligi biian tavsiflanadi. Chastota bir sekundda sinusoidal tebranishlar soni bilan aniqlanadi va gersda (Hz) o ‘lchanadi. To’lqin uzunligi — ikki ketma-ket to’lqinlarning nuqtalari orasidagi masofa (yoki to’lqin bir sikl tebranishda o’tadigan masofa). To’lqin uzunligi va chastota o’zaro bog’liq. To’lqin uzunligi (X) to’lqin tezligini (5) uning chastotasi (/) ga nisbatiga teng: Demak, chastota qancha ortsa, to’lqin uzunligi shuncha qisqa boladi. Aloqa tizimlari ko’pincha elektromagnit tebranishlar va tashuvchi chastota signallari egallagan diapazon bilan tasniflanadi Spektral diapazonga mos holda radiodiapazonda o ’ta yuqori chastota, millimetrli va optik diapazon tizimlari farqlanadi. Optik aloqa tizimlarida tashuvchi chastota tebranishlari spektrning optik diapazonini egallaydi. Optik diapazon 5 THz (100 mm) dan boshlanib, unga infraqizil, ko’rinuvchi va ultrabinafsha diapazonlar kiradi. Bu diapazonlar yuqori chastota va qisqa to’lqin uzunligiga ega. Infraqizil diapazon 31042 dan 41014Hz doirasida joylashib, 100 — 0,75 mkm to’lqin uzunligiga mos keladi. Ko’rinuvchi spektr 41014 dan 0,751015 Hz (0,75 — 0,4 mkm) sohani egallaydi. Demak, inson ko’zi 0,4 - 0,75 mkm spektrdagi nurlarga sezgir. Quyosh spektri 0,3 dan 1,5 mkm diapazonda joylashadi . Ultrabinafsha diapazon juda kichik toTqin uzunliklariga ega. Ko’pincha optik aloqa tizimlarida toTqin uzunligi 0,8—1,5 mkm oraliqli infraqizil diapazon qoplaniladi, chunki shisha tola ko’rinuvchi yorug’likka nisbatan infraqizil nurlanishlarga shaffofroq. Yoruglik zarrachalari fotonlar deyiladi. Foton kvant yoki nurlanishni namoyon etadi. Kvant nurlanishning elementar birligi hisoblanadi. Foton energiyasi uning chastotasiga bogTiq. Chastota ortgan sari energiya ortadi. Ultrabinafsha diapazonga yuqori chastota va bunga bog’liq holda yuqori energiya mos keladi. 25 2.2 Modulyatsiya turlari Modulyatsiya ( lotincha : modulatio — bir tekislilik) — 1) fizika va radiotexnikada — biror o zgarmas fizik jarayonni ifodalovchi kattalikning muayyanʻ qonun bo yicha o zgarishi. Modulyatsiya. tashqi ta sir yordamida amalga oshiriladi. ʻ ʻ ʼ Elektronikada ko pgina elektron asboblarning ishi elektron oqimlarini ʻ Modulyatsiyalashga asoslangan. Mas, kines-koplarda ekranga uzatiluvchi televizion shakllarni hosil qiluvchi elektron nuri intensivligi Modulyatsiya.lanadi. Kli-stronlarda elektron oqimining tezligi bo yicha Modulyatsiyalash oqimda elektronlarni ʻ guruxlashga olib keladi. Bu esa, o z navbatida, guruxlashgan elektronlar kinetik ʻ energiyasini o ta yuqori chastotali tebranishlar energiyasiga aylantirilishiga olib ʻ keladi. Radio- va optik diapazonlarda elektromagnit tebranishlarning hamda akustik to lqinlarning Modulyatsiyalari katta amaliy ahamiyatga ega. ʻ 2.2.1 – rasm. Signalni modulyatsiya qilish Ma lumotlar uzatish samaradorligini oshirish, turli tizim va qurilmalarda ʼ chastota taqsimotini ta minlash, signallarning vaqtga bog liq parametrlarini o lchash ʼ ʻ ʻ uchun texnik qurilma va tizimlarda tebranishlar Modulyatsiyasi zarur hisoblanadi. Modulyatsiyasi jarayonida tebranishning o zgaradigan parametrlari (chastotasi, ʻ 26 amplitudasi, fazasi)ga qarab uning nomlanishi belgilanadi (chastotali, amplitudali, fazali M.). Ko pincha, Modulyatsiyalangan langan signal impuls tarzida, natijasi esa yuqoriʻ chastotali impulyelar to plami yoki radioimpuls ko rinishda bo ladi. Hozirgi paytda ʻ ʻ ʻ to rt turdagi impulyeli Modulyatsiya mavjud: amplituda-impulyeli, chastota- ʻ impulyeli, fazaviy-impulyeli va kenglik-impulyeli Modulyatsiya Impulyeli Modulyatsiya uzluksiz garmonik tebranishli Mmodulyatsiyaga karaganda shovqinga nisbatan kuchaytirilgan tayanchga egaligi bilan ajraladi; 2) yorug lik texnikasida — ʻ yorug lik nuri yorqinligini yoki yorug dog o lchamini kelayotgan signallarga ʻ ʻ ʻ ʻ muvofiq ravishda o zgartirish; ovozni optik usulda yozib olish, fototelegraf va boshqa ʻ sohalarda qo llanadi.[1] Elektromagnit to’lqinlar yordamida signallarni ʻ uzoq masofalarga uzatish Endi siz mavjud nima hodisalarni turlari ko’rish mumkin. Aslida, modulyatsiya - yuqori chastotali to’lqin uzatiladi bo’lgan jarayon. Eng tez-tez, quyidagi turlari: chastota, amplituda va faza. Qachon chastota modülasyonu amplitudali, lekin bir bosqichi bilan - - bosqich bir amplituda bilan chastotasi o’zgarishlarni sodir bo’ladi. aralash ko’rinishda bo’ladi. Kengligi modellashtirish va o’zgartirish turlari ajratish uchun xosdir. Bu holda, yuqori chastotali tebranish parametrlari discretely o’zgartirish. Amplituda modulyatsiya o’zgarish, bu turdagi tizimlar mln.yil ichida to’lqin orqali yuqori chastotada tashuvchisi to’lqin amplitudali bir o’zgarish. Qachon chiqish chastota tahlil usuli chastotasini, lekin ularning yig’indisi va farq nafaqat nozil. Bu holda, modülasyon bo’lsa - masalan, chastotalar bir qancha iborat nutq signallari, bu ikki guruh tashuvchi quyida biri, va yig’indisi va farq chastotalar ikkinchi a’zosi olishini, deb, murakkab to’lqin hisoblanadi. Ular lateral deyiladi: yuqori va quyi. Birinchi - original bir nusxa audio signal ma’lum bir chastota bilan banddir. kam frans - deb zid, original yuqori chastotalar o’tdi original uzatish, bir nusxasi - pastki tomonida bir kam chastota. pastki tomoni tashuvchisi chastotaga yuqori tomoni nisbatan bir egizak tasvir emas. amplitüd modülasyonu, uzatish aloqa operatoringiz 27 va ikki yon yordamida tizimi, ikki qatorli chaqirdi. tashuvchisi biron foydali ma’lumotlarni o’z ichiga olmaydi, shuning uchun ketkazilishi mumkin, lekin har qanday holatda ham, signal guruhning ikki marta original bo’ladi. guruhni qisgancha ularning tarkibidagi ma’lumotlarni bir parcha sifatida, qo’llab-quvvatlash, balki tomonida biri nafaqat joy bilan erishiladi. Bu tur bir bostirilgan tashuvchi bilan bitta- yon modülasyonunda sifatida tanilgan. 2.2.2 – rasm. Fazaviy modulyatsiya jarayoni. Demodulyatsiya - bu jarayon modulyatsiya chiqadi shu chastotasi bir tashuvchi bilan mln.yil ichida signal aralashtirish talab qiladi. Shundan so’ng, asl signal alohida chastota yoki chastota polosasida shaklida olinadi, so’ngra boshqa signallarga filtri. u har doim modülatörüne tashuvchisi chastota bilan mos kelmaydi ba’zan demodülasyon uchun tashuvchining avlod, erga sodir bo’ladi. Tufayli chastotalar orasidagi kichik farq bilan telefon mikrosxemalar uchun xos bo’lgan uyumsuzlukları, paydo bo’ladi. Impulslar modulyatsiyasi - bu holda, raqamli baseband signali, ya’ni u bir necha darajalariga ikkilik ma’lumotlarni signal kodlayarak bod boshiga bir necha oz kodlash imkonini beradi. ikki tomonlama uzatish bit ba’zan juft bo’linadi. Har bir juft to’rt amplituda darajadagi biri bilan taqqoslanadi, bu erdagi to’rt bit birikmasi tartibga 28 solishga, bir juft uchun foydalanish mumkin. Bunday kodlangan signal modulyatsiya darajasi original ma’lumotlar uzatish yarim bod tezligi bo’lishidir, shuning uchun bir an’anaviy tarzda 2.2.3 – rasm. Amplitudaviy modulyatsiya Chastota modulyatsiyasi Chastot a modultatsiya bilan tizimlari tashuvchisi chastota modulyatsiya signali shakli bilan shunga ko’ra farq qiladi, deb taxmin. Bu turdagi mavjud telefon tarmog’i ta’sirini aniqlash uchun amplitudali barqarorligi jihatidan ustun bo’lgan, shuning uchun katta tarmoqli kengligidan jalb qilish uchun hech qanday ehtiyoj bor qaerda u, kam tezlikda foydalanish kerak. birlashgan bosqichini va amplituda modulyatsiya bo’lishi mumkin bod boshiga bit sonini oshirish uchun. amplituda-o’zgarishlar modulyatsiya zamonaviy usullari biri sifatida multicarrier uzatish asoslangan bir so’z mumkin. Misol uchun, ayrim qo’llash tashuvchisi 48 45 edi, bir ipi bilan ajratilgan. Har bir tashuvchi uchun amplituda va o’zgarishlar modulyatsiyani birlashtirib imkon bod boshiga 5 bitni ko’tarib qilish, har bir Bod davrda alohida 32 diskret davlatlarga ajratildi. Bu butun bu to’siq Agar bod 29 boshiga 240 bitni o’tkazish imkonini beradi ekan. 9600 bit / s modulyatsiya kursi faoliyat qachon 40 bod talab qiladi. Bu kam ko’rsatkich amplitudali juda chidamli va davr telefon tarmog’iga tabiiy otlar. 2.2.4 – rasm. Chastotali modulyatsiya sxemasi. Kodlangan impuls modulyatsiya Bu turdagi odatda eshittirish uchun bir tizim sifatida qaraladi , analog signallarga masalan, raqamli ovozli. Bu modulyatsiya texnikasi modemlarni ishlatiladigan emas. Bu erda, katta bir stavka analog shaklida ikki marta eng yuqori chastota tarkibiy signal da analog signal shakllanadi. telefon tarmoqlarda bunday tizimlari yordamida qachon, katta sekundiga 8000 marta sodir bo’ladi. Har bir namuna - etti bit kodni kodlangan kuchlanish darajasi. Eng yaxshi vakillik qilish uchun og’zaki til, kodlash logaritmik ishlatiladi. bir signal hosil son guruhiga mavjudligini gapirib sakkizinchi bilan birga yetti bit. modellashtirish va 30 ochish Xabar signal qayta tiklash uchun zarur bo’lgan, deb teskari jarayon. Bu signal bir nochiziqli tarzda ishlashga bo’lsa. Nochiziqli element chiqish signali spektri yangi spektri komponentlarini boyitish va filtrlar past chastota komponentlarini ayirmoq uchun ishlatiladi. Modellashtirish va ochish bir nochiziqli element sifatida vakuum Diyot, tranzistorlar, yarim o’tkazgich diyot yordamida amalga oshirilishi mumkin. planar Kirish hajmi ancha katta, chunki An’anaga ko’ra, nuqta yarimo’tkazgich diyotlar ishlatiladi. 2.2.5 – rasm. Ko’ndalang impulsli modulyatsiya. Raqamli modulyatsiya juda katta axborot hajmini beradi va raqamli ma’lumotlarni xizmatlar turli mos keladi. takomillashtirilgan axborot xavfsizligi, yaxshilangan sifati aloqa tizimlari yordamida Bundan tashqari, ularga kirish tezlashtiradi. Aytish joizki elektr va chastota tarmoqli kengligi, va biron-bir shovqin darajasi kommunikatsiya tizimlari: har qanday tizimlar dizaynerlar tomonidan duch bir necha cheklovlar bor. Har kuni kommunikatsiya tizimlarini foydalanuvchilar soni, shuningdek, radio manba o’sishiga talab ularga bo’lgan talab tobora. tashuvchisi u katta hajmdagi ma’lumot uzatadi, shunday qilib, Digital modulyatsiya analog sezilarli farq qiladi. 31 2.2.6 – rasm. Aralash modulyatsiya Raqamli radio tizimlari ishlab chiquvchilari, bunday asosiy vazifasi hisoblanadi, - ma’lumotlar eshittirish guruhining kengligi va texnik tizimini murakkabligi o’rtasida murosaga topish. Shu maqsadda, tegishli foydalanish turli modulyatsiya texnikasi kerakli natijaga olish. Radioaloqa oddiy uzatuvchi va qabul davrlari yordamida tashkil, lekin a’zolar soni, bunday aloqa uchun foydalanish uchun chastota spektri proportsional bo’ladi mumkin. Uchun yanada murakkab etadi va qiluvchilar bilan bir xil hajmda namoyish ma’lumot uchun kamroq tarmoqli kengligi talab. shunga ko’ra uskunalar murakkablashtirish uchun zarur spektral samarali uzatish texnikasi ko’chib o’tishga. Bu muammo bog’liq emas muloqot turi.Pulse kengligi modulyatsiya puls chastotasi doimiy bo’lib, bu erda uning tashuvchisi signal, zarba ketma-ketlikni deb ta’riflanadi. o’zgarishlar aloqa mos ravishda mln.yil ichida signal, har bir zarba faqat davomiyligi. Impuls kengligi modulyatsiya chastota bosqichi farq qiladi. ikkinchisi bir sinus sifatida modulyatsiya signali o’z ichiga oladi. Bu doimiy amplitudali va o’zgaruvchan 32 chastotasi yoki bosqichi bilan xarakterlanadi. Pulse signallari ham chastotasi bilan mln.yil mumkin. Bu, bir qattiq zarba muddati bo’lishi mumkin, va ularning chastota ba’zi bo’lgan o’rtacha qiymati, lekin ularning darhol qiymati mln.yil ichida, signallari qarab farq qiladi. 2.2.7 – rasm. Chastotalarning spectral ko`rinish Bu mln.yil ichida, ma’lumotlar bilan shunga ko’ra farq qiladi faqat bitta parametr bilan, oddiy modulyatsiya turlari foydalanish mumkin. muloqot uchun zamonaviy asbob-uskunalar ishlatiladi birga modulyatsiya sxemasi, - bir vaqtning o’zida o’zgartirish va amplituda va tashuvchisi bosqichi bo’lganda. zamonaviy tizimlarida modülasyon muayyan turini foydalanadi har biri bir necha subcarriers, foydalanish mumkin. Bu holda, u bir signal modulyatsiya sxemalar hisoblanadi. Bu muddat to’liq tavsifi axborot bo’lishi uchun qo’shimcha xususiyatlarini talab murakkab ko’p turlari uchun ishlatiladi. 33 2.3 Ma’lumot uzatishda lazer nurlanishining tutgan roli Lazer nurlanishi optik aloqa tizimlarida ma’lumotlarni uzoq masofalarga yuqori tezlik va aniqlik bilan uzatish uchun ishlatiladi. Lazer nurlari uzatilishi kerak bo’lgan ma’lumotlar bilan modulyatsiya qilinadi va natijada olingan modulyatsiyalangan optik signal optik tolalar orqali qabul qiluvchiga uzatiladi. Lazer diodi: Lazer diodi - bu oqim qo’llanilganda lazer nurlanishini chiqaradigan yarimo’tkazgichli qurilma. Bu optik aloqa tizimlarida lazer nurlanishining eng ko’p ishlatiladigan manbai. Lazer diodining chiqishi yuqori yo’nalishga ega va uni optik tolaga osongina ulash mumkin. Lazerli diod oldinga yo’naltirilgan holatda ishlaydi, bu erda p-tipli hudud kuchlanish manbasining musbat terminaliga ulanadi va n-tipli mintaqa salbiy terminalga ulanadi. Modulyatsiya usullari: lazer nurlari uzatiladigan ma’lumotni kodlash uchun turli xil texnikalar yordamida modulyatsiya qilinishi mumkin. Eng keng tarqalgan modulyatsiya usullari amplitudali modulyatsiya (AM), chastotali modulyatsiya (FM) va fazali modulyatsiya (PM). Ushbu usullar radioaloqa tizimlarida qo’llaniladigan modulyatsiya usullariga o’xshaydi. Optik tola: optik tolali shisha yoki plastmassadan yasalgan nozik, moslashuvchan va shaffof tola bo’lib, yorug’lik signallarini uzoq masofalarga uzatish uchun ishlatiladi. Optik tola yadro, qoplama va qoplamadan iborat. Yadro yorug’lik uzatiladigan tolaning markaziy qismidir va qoplama - yadroni o’rab turgan va yadro ichidagi yorug’likni cheklashga yordam beradigan material qatlami. Qoplama qoplamani o’rab turgan va tolaning mexanik himoyasini ta’minlovchi himoya qatlamidir. 34 2.3.1 – rasm. To’g’ri burchakli impulsli lazer. Qabul qiluvchi: qabul qiluvchi modulyatsiyalangan optik signalni qabul qiluvchi va uni dastlabki ma’lumotga aylantiradigan qurilma. Qabul qilgich fotodetektor, kuchaytirgich va demodulyatordan iborat. Fotodetektor optik signalni elektr signaliga aylantiradi, keyin esa kuchaytirgich tomonidan kuchaytiriladi. Keyin demodulyator ma’lumotni kuchaytirilgan elektr signalidan chiqaradi. Lazer nurlarining modulyatsiyasini matematik tarzda quyidagicha ifodalash mumkin:r= pmin pmax . P max = 2 p med 1 + r ; p min = 2 p med 1 + r ∗ r ; rasmda LEO1 va GEO sun’iy yo’ldoshlari va yerosti stansiyasini o’z ichiga olgan an’anaviy optik aloqa tizimi ko’rsatilgan Sun’iy yo’ldoshlar orasidagi aloqa lazer yordamida o’rnatiladi, GEO sun’iy yo’ldoshi va yerosti stansiyasi o’rtasidagi aloqa optik yoki RF orqali bo’lishi mumkin. Sun’iy yo’ldosh va yerosti stansiyasi aloqasi holatida sun’iy yo’ldosh va Yer o’rtasidagi optik aloqaning atmosferada zaiflashishi va sun’iy yo’ldosh va tayanch stantsiya o’rtasidagi nurning aniqligi tufayli mumkin yoki yo’qligini aniqlash kerak. GEO sun’iy yo’ldoshining yerosti stansiyasi bilan aloqa qilishuchun ishlatilishining sababi uning statsionar rejimi bo’lib, ular orasidagi aloqani osonlashtiradi. LEO va GEO dan foydalanishsun’iy yo’ldoshlar o’z vazifalari tufayli muhim ahamiyatga ega (Yer da kuzatish, aloqa, ilmiy 35 va harbiy missiyalar) hamda axborotning tezroq va xavfsiz uzatilishini kafolatlaydigan optik aloqalarni amalga oshirish orqali uzatiladi. 2.3.2 – rasm. Lazer yordamida fazoda ma`lumot uzatish. Sun’iy yo’ldoshlar ishtirok etadigan muhitning xususiyatlariga uning balandligi ta’sir qiladi. Ko’rib chiqilishi kerak bo’lgan jihat - bu Yer atmosferasi. Yer atmosferasi yorug’likning tarqalishini buzadi va uning ta’sirini hisobga olish kerak. Bu effektlar, xususan, Yerning sun’iy yo’ldoshlari aloqalarida (yoki aksincha) ko’rsatilgan, chunki optik nur atmosferadan oshib ketadi. Optik nurning tarqalishiga ta’sir qiluvchi uchta eng muhim atmosfera effektlari mavjud: geometrik zaiflashuv, atmosfera zaiflashuvi va atmosfera turbulentligi. Geometrik zaiflashuv optik nurning tarqalish paytida diffraktsiya tufayli ortib borayotgan divergentsiyasidan iborat. Ushbu farq bilan nur energiyasining faqat bir qismi optik antennaning qabul qilish maydoniga qaratilgan va ushlangan. Atmosferaning zaiflashishi atmosferada mavjud bo’lgan turli xil zarralar, masalan, molekulalar (suv bug’lari, karbonat angidrid, ozon va boshqalar), suv tomchilari va to’xtatilgan zarrachalar (changlar) bilan o’zaro ta’siri tufayli nur energiyasining so’rilishi va tarqalishi natijasida yuzaga keladi. . Nihoyat, 36 atmosfera turbulentligi haroratning o’zgarishi tufayli atmosfera sinishi indeksining o’zgarishi natijasida yuzaga keladi. Ushbu o’zgarishlar, uning tarqalishi paytida uning traektoriyasidagi tasodifiy og’ishlar tufayli nurning deformatsiyasida yo’qotishlarga olib keladi. Biroq, odatda 100 km balandlikda amalga oshiriladigan sun’iyyo’ldoshlararo aloqalarda atmosfera ta’siri sezilarli emas va shuning uchun nurning tarqalish kanali bo’sh joy deb hisoblanadi. Ushbu ulanishlarning masofasi odatda minglab kilometrlarni tashkil qiladi, bu erda eng keng tarqalganlari 40000 km atrofida joylashgan. Biroq, 40000 km dan ortiq masofalar uchun texnologiyalar mavjud. Ushbu masofalar uchun faqat optik aloqalar yordamida Gbit /s atrofida bit tezligi bilan bog’lanishlar o’rnatilishi mumkin. E’tibor bering, masofaviy aloqa o’sishi bilan transmitterga talab qilinadigan quvvat darajasi oshadi va optik nurni transmitterdan qabul qiluvchiga aniqlik bilan ko’rsatish qiyinroq bo’ladi. Keyinchalik, ushbu turdagi havolalarni amalga oshirish to’plamni talab qiladi uzatiladigan quvvat: odatda havolaning ehtiyojlari va xususiyatlariga qarab, 10 Vt gacha yetib, bir necha yuz millivattga etadi; qabul qilgichdagi minimal quvvat: qabul qilgich nanovatt atrofida minimal quvvat talab qiladi. Bu quvvat optik qabul qiluvchilarning sezgirligi bilan bog’liq; • PAT (Pointing, Acquisition and Tracking) tizimlari: lazer nurini qabul qiluvchiga aniqlik bilan yo’naltirish, aloqa o’rnatish va uning traektoriyasini kuzatish imkonini beradi. Ular ushbu havolalarning muvaffaqiyati uchun muhim; elektron qurilmalarning kosmik muhitda ishonchliligi: ular kiritilgan kosmik muhit yuqori darajadagi radiatsiya va ekstremal harorat diapazonlariga ega. Sun’iy yo’ldoshlarga kiritilgan elektron qurilmalar ishonchliligini ta’minlashi kerak, chunki ularga texnik xizmat ko’rsatish va / yoki almashtirish juda qiyin (agar iloji bo’lsa) va yuqori xarajatlarga ega. Shuning uchun immunitet tizimini yaratish yoki hech bo’lmaganda ushbu noqulay sharoitlarga chidamliligini oshirishning uchta usuli mavjud: ortiqcha 37 sxemalar, qalqonlardan foydalanish va chidamliroq materiallar yoki texnikalar bilan elektron sxemalarni qurish. Optik aloqa tizimi havo yoki bo’sh joy bo’lishi mumkin bo’lgan havola turiga bog’liq bo’lgan uzatuvchi tizim, qabul qiluvchi va signal tarqalish kanalidan iborat. Biroq, sun’iy yo’ldoshlararo optik aloqalarda tarqalish kanali bo’sh joy deb hisoblanadi. Odatda, optik uzatgichning vazifasi elektr signalini (uzatiladigan ma’lumotni kodlaydigan) optik signalga aylantirishdan iborat bo’lib, u qabul qiluvchiga ma’lumotlarni uzatish uchun javobgar bo’ladi. Qabul qilgich optik domen ma’lumotlarini elektr domeniga aylantiradi, shuningdek, uzatilgan ma’lumotni minimal darajadaqayta tiklash uchun elektr signalini to’g’ri qayta ishlash funktsiyasiga ega. Rasmda optik aloqa tizimining standart blok diagrammasi keltirilgan rasm - Optik aloqa tizimining blok diagrammasi Modulator/ Demodulyator – Modulyatsiya texnikasiModulyatsiya va demodulyatsiya quyidagi tartibda amalga oshiriladi elektr domeni. Modulyator lazer tomonidan chiqarilgan signalda ishlaydi. 2.3.3 – rasm. Fazoda lazer yordamida ma’lumot uzatishning prinsipial sxemasi. 38 2.3.4 – rasm. Turli holatlar uchun prinsipial sxemalar. Ushbu ikkita modulyatsiya usulini tahlil qiladi: yoqish-o’chirish (OOK) va puls holatini modulyatsiya qilish (PPM). Ular yuqori ishonchlilik va pastamalga oshirish xarajatlari bilan oddiy texnikalar bilan ajralib turadi 39 3-Bob Malumotlarni uzatish va qayd qilish qurilmasini yaratish Lazer nurlanishidan foydalangan holda ma’lumotlarni uzatish va yozish moslamasini yaratish ma’lumotlarni uzatish va saqlashga innovatsion yondashuv hisoblanadi. Yuqori aniqlik va yo’naltirilganlik kabi lazer nurlarining o’ziga xos xususiyatlaridan foydalangan holda, ushbu texnologiya samarali va ishonchli ma’lumotlarni uzatish va saqlash usullarini taklif qiladi. Ushbu qurilmada lazer nurlanishi ma’lumotlarni kodlash, uzatish va yozib olish vositasi sifatida foydalaniladi, bu ma’lumotlarni uzatishning yuqori tezligi, uzoq masofali imkoniyatlar va atrof-muhit shovqinlariga potentsial qarshilik kabi bir qator afzalliklarni beradi. Ushbu qisqacha kirish ma’lumotlarni uzatish va yozish uchun lazer nurlanishidan foydalanish kontseptsiyasini o’rganadi, uning potentsial ilovalari va afzalliklarini ta’kidlaydi. III.1 Lazer orqali aloqa Qabul qiluvchining uchida uzatiladigan lazer LDR (yorug’likka bog’liq rezistor) ga yetib boradi, u signalni yana eshitiladigan diapazonga kuchaytira oladi, agar biz audio signalni uzatishdan foydalansak, biz audio signallarni qabul qila olamiz. Misol uchun, biz maishiy radio qabul qilish tizimini ulashimiz mumkin, masalan, radio to’lqinlari radio qabul qilgichga ulangan boshqa antenna tomonidan qabul qilinadi. Radio to’lqinlari qabul qiluvchi antennaga urilganda, ular metalldagi elektronlarni oldinga va orqaga suradilar, bu esa qabul qiluvchi tomonidan aniqlangan kichik tebranish oqimlarini hosil qiladi. Bu erda biz lazerdan signal yoki yorug’likni qabul qilish uchun antenna sifatida LDR dan foydalanamiz. Biz lazerni afzal ko’ramiz, chunki u yuqori tezlikda harakatlana oladi va u vakuumda ham shunday bo’ladi kosmosdagi ma’lumotni minimal kechikish bilan almashish uchun ishlatiladi ... hatto biz har qanday kompyuter ma’lumotlaridan foydalanishimiz mumkin, ah bu usul yordamida bir xil tezlikda almashish 40 Past ovozli signal transmitterning umumiy daromadini ta’minlaydigan LM 386 bilan qurilgan ikkinchi bosqichli kuchaytirgichdan o’tishdan oldin dastlab bir bosqichli tranzistorli kuchaytirgich sxemasi bilan kuchaytiriladi. Keyinchalik kuchaytirilgan signal elektr signalini yorug’lik signaliga aylantiradigan va uni bo’sh joygauzatadigan lazerli diodaga beriladi. I I I . 1 . 1 – r a s m . L a z e r l i a l o q a t i z i m l a r i . Transmitter kondensator mikrofoni yoki audio uyasidan keladigan modulyatsiya signali orqali tashuvchi vazifasini bajaradigan lazer signalining modulyatsiyasiga erishadi. Ovoz yoki signalning boshqa rejimi kuchaytiriladi va lazer orqali uzatiladi. Chiqishni tovush energiyasi sifatida lazerning kirishiga berib, signalni bir joydan ikkinchi joyga ko’chirishga yordam beradi, signal lazerlar bilan birga qabul qiluvchining oxirigacha boradi... Masalan, radiostansiyani shunday qilib yopishtirishimiz mumkin. Misol, biz uzatuvchining o’zi radiochastota o’zgaruvchan tokni hosil qiladi, u antennaga uzatiladigan signalga o’xshaydi, biz signalni lazer bilan uzatishimiz mumkin, chunki lazerlar yuqori chastotaga ega va yuqori tezlik har biriga 186000 milya (taxminan 299,338 km) ni tashkil qiladi. 41 Bu tizimning lazer nurlari orqali ma’lumot yoki tovush signalini bir bo’limdan boshqa bo’limga uzatish uchun yangi simsiz texnologiya. Ushbu tizim xavfsiz va radiatsiyasiz. Demak, bu tirik mavjudotlarga zarar keltirmaydi. Tizim ma’lumot va tovushni boshqa tizimga qaraganda tezroq uzatishi mumkin (masalan, 1 Gb/s), chunki bu lazer aloqa tizimi boshqa tizimga qaraganda mashhurroq tizimga aylandi. Maqolada birinchi navbatda dengiz lazer aloqa tizimlarining tarkibiy qismlari tahlil qilindi, qog’oz servo tizimning tarkibiy qismlari va funktsiyalari bo’yicha ba’zi tushuntirishlar berdi. 3.2 Lazer yordamida tovush to’lqinini uzatish qurilmasining prinsipial sxemasi. Lazer bilan tovushini uzatish audio signalni kodlash uchun lazer nurlarining intensivligini modulyatsiya qilishga tayanadi. Turli xil modulyatsiya usullari qo’llaniladi, jumladan amplituda modulyatsiyasi (AM), chastotali modulyatsiya (FM) yoki ikkalasining kombinatsiyasi. Ushbu usullar audio signalni lazer nurlari orqali uzatish uchun mos formatga aylantirish imkonini beradi. Modulyatsiya lazer tovushini uzatishning asosiy jihati hisoblanadi, chunki u audio signallarni lazer nurlari orqali samarali uzatiladigan formatga kodlash imkonini beradi. Bu yerda biz lazer bilan tovushni uzatishda keng qo’llaniladigan modulyatsiya usullarini qisqacha kp’rsatamiz: amplitudali modulyatsiya (AM), chastotali modulyatsiya (FM) va amplituda va chastota modulyatsiyasi (AFM) deb nomlanuvchi ikkalasining kombinatsiyasi. Amplituda modulyatsiyasi lazer nurlarining intensivligini yoki quvvatini audio signalga mutanosib ravishda o’zgartirishni o’z ichiga oladi. Lazer nurlarining intensivligi ma’lum bir chastotada, odatda eshitiladigan diapazonda modulyatsiya qilinadi. Amplituda o’zgarishlari ovozli signalning oniy amplitudasiga mos keladi, ovozli ma’lumotni kodlaydi. Qabul qiluvchining detektorida modulyatsiyalangan lazer nurlari aniqlanadi va amplituda o’zgarishlarini demodulyatsiya qilish orqali 42 audio signal chiqariladi. AM nisbatan sodda modulyatsiya usuli bo’lib, lazerli tovush uzatish tizimlarida keng qo’llaniladi. Chastota modulyatsiyasi ovozli signalga javoban lazer nurlarining chastotasini modulyatsiya qiladi. Ovozli signal lazer nurlarining chastotasida, odatda, tashuvchi chastotasi atrofida o’zgarishlarga olib keladi. Chastota o’zgarishlari ovozli ma’lumotni kodlaydi, yuqori chastotalar esa audio signalning yuqori amplitudalarini ifodalaydi. Qabul qiluvchining detektorida chastotali modulyatsiyalangan lazer nurlari aniqlanadi va chastota o’zgarishlarini ajratib olish orqali audio signal demodulyatsiya qilinadi. FM modulyatsiyasi yaxshilangan shovqin ta’siri va AM bilan solishtirganda kengroq dinamik diapazon kabi afzalliklarga ega. Amplituda va chastotali modulyatsiya, shuningdek, dual modulyatsiya yoki kompozit modulyatsiya sifatida ham tanilgan, AM va FM texnikasini birlashtiradi. AFM da lazer nurining intensivligi va chastotasi audio signalni kodlash uchun bir vaqtning o’zida modulyatsiya qilinadi. Ushbu modulyatsiya sxemasi yanada mustahkamroq uzatish usulini ta’minlaydi, chunki u amplituda va chastota o’zgarishlaridan foydalanadi. Asl audio signalni olish uchun qabul qiluvchi AFM signalini demodulyatsiya qiladi. Modulyatsiya texnikasini tanlash turli omillarga, jumladan, kerakli signal sifatiga, tizimning murakkabligiga, mavjud tarmoqli kengligi va shovqin bardoshliligiga bog’liq. AM oddiy va tez-tez ishlatiladi, lekin shovqin va shovqinlarga ko’proq moyil bo’lishi mumkin. FM yaxshilangan shovqin immuniteti va kengroq dinamik diapazonni taklif etadi, lekin yanada murakkab modulyatsiya va demodulyatsiya sxemalarini talab qiladi. AFM AM va FM ning afzalliklarini birlashtirib, soddalik va ishlash o’rtasidagi muvozanatni ta’minlaydi. Amalda, lazerli tovush uzatish tizimlarida qo’llaniladigan o’ziga xos modulyatsiya texnikasi dastur talablariga va tizimning dizayn mulohazalariga qarab farq qilishi mumkin. Muhandislar va tadqiqotchilar signalning aniqligi, uzatish diapazoni, atrof-muhit 43 sharoitlari va signalni qayta ishlash va demodulyatsiya qilish uchun mavjud resurslar kabi omillarga asoslangan eng mos modulyatsiya texnikasini tanlashlari mumkin. Lazer tovushini uzatishda ishlatiladigan lazer manbai dasturning o’ziga xos talablariga qarab farq qilishi mumkin. Lazerlarning keng tarqalgan turlariga diodli lazerlar, gaz lazerlari (geliy-neon yoki argon lazerlari kabi) yoki qattiq holatdagi lazerlar kiradi. Har bir turning quvvat chiqishi, to’lqin uzunligi va kogerentligi bo’yicha o’ziga xos xususiyatlari bor, bu tovush uzatish diapazoni va ishonchliligiga ta’sir qilishi mumkin. Qabul qiluvchi tomonda modulyatsiyalangan yorug’lik signalini elektr signaliga aylantirish uchun fotodetektorlar yoki yorug’lik sensorlari ishlatiladi. Lazer nurlarining to’lqin uzunligiga sezgir bo’lgan fotodiodlar yoki fototransistorlar kabi har xil turdagi fotodetektorlardan foydalanish mumkin. Fotodetektorni tanlash sezgirlik, tezlik va shovqin ko’rsatkichlari kabi omillarga bog’liq. Elektr signali fotodetektordan olingandan so’ng, u asl audio signalni olish uchun kuchaytirish va qayta ishlashdan o’tadi. Ushbu qayta ishlash filtrlash, demodulyatsiya va ovozni uzatish sifatini oshirish uchun kuchaytirish bosqichlarini o’z ichiga olishi mumkin. Signalni qayta ishlashning ilg’or usullari, shuningdek, uzatish paytida paydo bo’lishi mumkin bo’lgan shovqin, shovqin yoki buzilishlarni yumshatish uchun ham qo’llanilishi mumkin. Uzoq masofali aloqa: lazer tovushini uzatish an’anaviy usullar cheklovlarga duch keladigan stsenariylarda uzoq masofali aloqa uchun foydali bo’lishi mumkin. Masalan, ochiq havoda o’tkaziladigan tadbirlar yoki kontsertlarda lazer asosidagi audio uzatish katta hajmdagi kabellar yoki murakkab o’rnatishlarni talab qilmasdan katta masofalarda katta auditoriyaga yuqori sifatli ovozni etkazib berishi mumkin. Lazer tovushini uzatish suv osti aloqalarida qo’llaniladi, bu erda radio to’lqinlari yoki an’anaviy akustik usullar signalning buzilishi yoki zaiflashishiga olib kelishi mumkin. Lazer nurlaridan foydalangan holda tovush signallari suv ostida uzoq 44 masofalarga minimal yo’qotish bilan uzatilishi mumkin, bu suv osti kemalari, suv osti transport vositalari yoki g’avvoslar o’rtasidagi aloqani yaxshilash imkonini beradi. Lazerli ovoz uzatish yuqori maqsadli va xavfsiz aloqani ta’minlovchi yuqori darajada yo’naltirilgan nurlarning afzalliklarini taqdim etadi. Bu, ayniqsa, maxfiylik yoki ma’lumotlar xavfsizligi muhim bo’lgan holatlarda, masalan, harbiy aloqalar, maxfiy ish uchrashuvlari yoki nozik muhitda xavfsiz audio uzatishda qimmatli bo’lishi mumkin. Lazerli ovoz uzatish immersiv audio tajribalar yoki mavzuli diqqatga sazovor joylar kabi maxsus audio qurilmalarda ishlatilishi mumkin. Lazer nurlarini ma’lum joylarga aniq yo’naltirish orqali u to’g’ri va mahalliylashtirilgan ovozni qayta ishlab chiqarish imkonini beradi va tomoshabinlar uchun umumiy audiovizual tajribani oshiradi. Ilmiy va sanoat ilovalari: lazerli tovush uzatish boshqariladigan muhitda aniq ovoz uzatish talab qilinadigan ilmiy tadqiqotlarda ilovalarni topadi. Bundan tashqari, u xavfli yoki shovqinli muhitda audio signallarni uzatish kabi monitoring va aloqa maqsadlari uchun sanoat sharoitida ham foydalanish mumkin. Lazer tovushini uzatish lazer nurlarining xususiyatlarini audio signallarni uzatishni ta’minlash uchun ishlatadi. Lazer intensivligini modulyatsiya qilish va fotodetektorlardan foydalanish orqali tovush uzoq masofalarga yuqori aniqlik bilan uzatilishi mumkin. Ko’rish chizig’i talablari va atrof-muhit omillariga sezgirlik kabi cheklovlarga ega bo’lsa-da, lazer tovushini uzatish yo’nalish, aniqlik va uzoq masofali imkoniyatlar nuqtai nazaridan noyob afzalliklarni taqdim etadi va bu uni aloqa, o’yin-kulgi va ixtisoslashgan turli ilovalar uchun mos qiladi. audio o’rnatish. Oldingi javobdagi chalkashlik uchun uzr. Bluetooth, fotodetektor, modulyator, lazer, demodulyator va TP4056ni o’z ichiga olgan lazer tovushini uzatish bilan bog’liq komponentlarga aniqlik kiritaylik. Bluetooth texnologiyasi lazer tovushini uzatishda bevosita ishtirok etmaydi. Bu qisqa masofali ma’lumotlar va qurilmalar o’rtasida audio uzatish uchun tez-tez ishlatiladigan simsiz aloqa protokoli. Biroq, ba’zi hollarda, Bluetooth ovoz 45 manbalarini (masalan, smartfonlar, kompyuterlar) lazerli ovoz uzatishni o’z ichiga olgan tizimga ulash uchun ishlatilishi mumkin. Fotodetektor, shuningdek, yorug’lik sensori sifatida ham tanilgan, lazer tovush uzatish tizimlarida hal qiluvchi komponent hisoblanadi. U modulyatsiyalangan lazer nurini aniqlaydi va uni elektr signaliga aylantiradi. Fotodiodlar yoki fototranzistorlar odatda lazerli tovush uzatish dasturlarida fotodetektor sifatida ishlatiladi. Ular lazer nurining to’lqin uzunligiga sezgir va qabul qilingan yorug’lik signalini proportsional elektr signaliga aylantiradi. Modulyator yorug’lik tashuvchisiga audio signalni kodlash uchun lazer nurlarining intensivligini yoki boshqa xususiyatlarini modulyatsiya qilish uchun javobgardir. Bu elektr tokini yoki lazer diyotini boshqaradigan kuchlanishni modulyatsiya qiluvchi sxema yoki lazer nurining chiqishini boshqarishning boshqa usullarini o’z ichiga olishi mumkin. Maxsus modulyatsiya texnikasi (masalan, AM, FM yoki AFM) audio signalning lazer nuriga qanday kodlanganligini aniqlaydi. Lazer lazer tovush uzatish tizimlarida yorug’lik manbai bo’lib xizmat qiladi. U kodlangan audio signalni olib yuradigan izchil, monoxromatik yorug’lik nurini chiqaradi. Har xil turdagi lazerlardan foydalanish mumkin, jumladan, yarimo’tkazgichli lazerlar yoki diodli lazerlar, gaz lazerlari yoki qattiq holatdagi lazerlar, qo’llash talablariga va quvvat, to’lqin uzunligi va kogerentlik kabi kerakli lazer xususiyatlariga qarab. Demodulyator modulyatorning teskari jarayonini amalga oshiradi. U fotodetektor tomonidan qabul qilingan modulyatsiyalangan lazer nuridan audio signalni chiqaradi. Demodulyatsiya jarayoni modulyatsiyalangan yorug’lik signalini asl audio signalni ifodalovchi elektr signaliga aylantirishni o’z ichiga oladi. Bu audio ma’lumotni to’g’ri olish uchun filtrlash, kuchaytirish va boshqa signallarni qayta ishlash usullarini o’z ichiga olishi mumkin. TP4056 odatda lityum-ion yoki lityum-polimer batareyalarni zaryadlash uchun ishlatiladigan o’ziga xos integral mikrosxema (IC). Bu lazer tovushini uzatish bilan bevosita bog’liq emas. Bu batareyalar uchun boshqariladigan zaryadlash mexanizmini 46 ta’minlaydi va ularning xavfsiz va samarali zaryadlanishini ta’minlaydi. Biroq, u turli xil elektron komponentlarni quvvatlaydigan batareyalarni zaryadlash uchun lazerli tovush uzatish tizimlarida ishlatilishi mumkin. 3.3 Malumotlarni uzatish va qayd qilish qurilmasini haqida. Bu qurilma lazer nuri yordamida malumot uzatish uchun yaratilgan bo’lib buni ishlash prinsipi asosan ikki qismga bolinadi birinchi qismda signal uzatuvchi qism ikkinchi qismi esa priyomnik yani qabul qilgich signal uzatuvchi qism boyicha signal tashqi qurilma orqali apparatga blutootoh bor mavjud qurima orqali(telefon,kompyuter,player,)signal uzatuvchi qismga ulanadi va uzatuvchi qism uni qabul qiladi va uni kuchaytirib modulyatsiya qiladi signal kuchaytirish uchun PM8403 modul ishlatilgan bunda signal chastotasiga qarab signal gersi oshiriladi. Qurilma faqat raqamli signalni uzatadi va qabul qilgich va ovoz kuchaytirgich ham raqamli signal qabul qiladi bu sinal endi modulyatsiyalangan signal hisoblanadi va u lazerga jonatiladisignal modulining chiqish joyidan signalni tebranishini lazerga yuboramiz lazerimiz yarim otgazgichli lazer hisoblanadi chunki bu lazerda ishlash prinsipi juda past 2W-3W ni tashkil qiladi shunda diapazoni keng bo’ladi buni bizga zarari yo’q chunki qurilmada resistor mavjud bo’lib tokni qisqartirib turadi. Ovoz kuchaytirgichdan chiqqan signalni lazerdan to’g’ridan to’g’ri yarim o’kazgichli lazerga jo’natamizva unda modulyatsiyalangan signal paydo bo’ladi va kamutatsiya qiladi qabul qilgich intensivligi yuqori bo’lgan nurni tutishga mo’ljallangan nimagaki intensivlik past bo’lgan signalni qayd qila olmaydi. Qabul qilgich qismida birinchi fotopriyomnik joylashgan(fotodiod) lazer nuri shu fotodiod kristaliga tushadi bu yerda nur intensivligi past va yuqori qismlarga bo’lib ketadi va intensivligi yuqori bo’lgan lazer nurlanishni qabul qiladi va juda kam tok hosil qiladi va bu tokni demodulyatorga yuborishni boshlaydi va demodulyator uni qabul qiladi va kuchaytiradi va dimakka yuboradi shunda biz qayd qiluvchi qurilmaning qabul qilgichidan ovoz to’lqinlarini eshitishni boshlaymiz 47 Iqtisodiy Qism Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchisi ishlab chiqarish loyihasining maqsadi turli sanoat jarayonlarida samarali issiqlik almashinuvini osonlashtiradigan yuqori sifatli issiqlik almashinuvchilarini ishlab chiqarish va etkazib berishdir. Ushbu issiqlik almashtirgichlar ikkita suyuqlik o’rtasida issiqlikni uzatishda hal qiluvchi rol o’ynaydi va ularning ajratilishini saqlab qoladi, bu esa keng ko’lamli ilovalarda samarali sovutish yoki isitish operatsiyalarini amalga oshirishga imkon beradi. Lehimlangan plastinka issiqlik almashtirgichlarining vazifasi ikkita suyuqlik, odatda issiq suyuqlik va sovuq suyuqlik o’rtasida ularning aralashishiga yo’l qo’ymasdan issiqlik almashinuvini ta’minlashdir. Ular ikkita suyuqlik uchun o’zgaruvchan kanallarni hosil qilish uchun bir-biriga o’ralgan va qirralariga lehimlangan bir nechta gofrirovka qilingan plitalardan iborat. Suyuqliklar bu kanallar orqali oqib o’tayotganda, issiqlik bir suyuqlikdan ikkinchisiga plitalar orqali uzatiladi, bu esa issiqlik samaradorligini maksimal darajada oshiradi. 48 Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchilari samarali issiqlik uzatish muhim bo’lgan ko’plab sanoat va jarayonlarda muhim komponentlardir. Ularning ahamiyati ularning qobiliyatidadir: Energiya samaradorligini oshirish: Suyuqliklar o’rtasida issiqlikni samarali o’tkazish orqali lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari energiya sarfini minimallashtiradi, bu esa sezilarli xarajatlarni tejashga va atrof-muhitga ta’sirni kamaytiradi. Jarayonning ishlashini optimallashtirish: Samarali issiqlik uzatish turli sanoat jarayonlarida, jumladan HVAC (Heating, Ventilation, and Air Conditioning) tizimlari, sovutish, kimyoviy ishlab chiqarish, elektr energiyasi ishlab chiqarish va boshqalarda optimal ish sharoitlarini saqlash uchun juda muhimdir. Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchilari jarayonlarning samarali va ishonchli ishlashini ta’minlaydi, bu esa mahsuldorlik va mahsulot sifatini oshirishga olib keladi. Ixcham dizayn: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlarining ixcham o’lchamlari va yuqori issiqlik uzatish samaradorligi yangi va mavjud tizimlarda joyni tejash imkonini beradi. Bu, ayniqsa, cheklangan joylarga ega bo’lgan sohalarda yoki issiqlik almashinuvchilarini mavjud qurilmalarga qayta jihozlashda juda muhimdir. Hozirgi talabga javob berish qobiliyati: Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchilari quyidagi omillar tufayli samarali issiqlik uzatish echimlariga bo’lgan talabga javob berish uchun juda mos keladi: Ko’p qirralilik: Ular yuqori harorat va bosimlarni o’z ichiga olgan turli xil ish sharoitlariga bardosh bera oladi, bu ularni turli sanoat ilovalari uchun mos qiladi. Masshtablilik: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari turli xil issiqlik uzatish talablarini qondirish uchun osongina kattalashtirilishi yoki kamaytirilishi mumkin. Ushbu moslashuvchanlik mijozning muayyan ehtiyojlariga moslashtirish va moslashtirish imkonini beradi. 49 Tez ishlab chiqarish: lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari uchun ishlab chiqarish jarayoni nisbatan tez va samarali bo’lib, ishlab chiqaruvchilarga mijozlar talablariga zudlik bilan javob berish va mahsulotlarni qisqa muddatlarda etkazib berish imkonini beradi. Sifat va ishonchlilik: ilg’or ishlab chiqarish texnikasi va qat’iy sifat nazorati choralari bilan lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari yuqori mahsuldorlik, chidamlilik va ishonchlilikni taklif qiladi. Bu ularning turli sohalarning talabchan talablariga javob berishini va qiyin sharoitlarda uzluksiz ishlashga bardosh berishini ta’minlaydi. Umuman olganda, lehimli plastinka issiqlik almashinuvchisi ishlab chiqarish loyihasi samarali issiqlik uzatish echimlariga bo’lgan talabni qondirishga xizmat qiladi, suyuqliklar o’rtasida issiqlik uzatishning muhim funktsiyasini bajaradi, energiya samaradorligini va jarayonning ishlashini optimallashtirishda muhim ahamiyatga ega va samarali javob berish qobiliyatiga ega. Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchisining iqtisodiy samaradorligi: Ixcham dizayn: lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari qobiq va quvur kabi an’anaviy issiqlik almashtirgichlarga nisbatan ixcham o’lcham va engil konstruktsiyaga ega. Ushbu ixcham dizayn moddiy xarajatlarni, o’rnatish joyini va transport xarajatlarini kamaytiradi. Energiya samaradorligi: Lehumlangan plastinka issiqlik almashinuvchilari samarali issiqlik uzatishni ta’minlaydi, bu esa energiya sarfini va foydalanish xarajatlarini kamaytiradi. Gofrirovka qilingan plitalar turbulent oqim hosil qiladi, issiqlik uzatish koeffitsientini maksimal darajada oshiradi va ifloslanishni kamaytiradi. Bu yaxshilangan samaradorlik issiqlik almashtirgichning ishlash muddati davomida xarajatlarni tejashga olib keladi. Xizmatni tejash: Lehimlangan plastinka issiqlik almashtirgichlarining dizayni boshqa turdagi issiqlik almashtirgichlarga nisbatan ularni tozalash va saqlashni osonlashtiradi. Ular turbulent oqim tufayli o’z-o’zini tozalash ta’siriga ega bo’lib, tez- 50 tez texnik xizmat ko’rsatish va ishlamay qolish vaqtini kamaytiradi. Bu mehnat, ehtiyot qismlar va ishlab chiqarishda uzilishlar bo’yicha xarajatlarni tejashga olib keladi. Chidamlilik: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari zanglamaydigan po’lat plitalar va mis lehim kabi bardoshli materiallardan qurilgan. Ushbu materiallar korroziyaga va yuqori haroratga mukammal qarshilik ko’rsatadi, uzoq umr ko’rishni ta’minlaydi va tez-tez almashtirish yoki ta’mirlash zaruratini kamaytiradi. Masshtablilik: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari issiqlik uzatish talablaridagi o’zgarishlarni qondirish uchun osongina kengaytirilishi yoki o’zgartirilishi mumkin. Ushbu kengayish imkoniyati o’zgaruvchan ehtiyojlarga ega bo’lgan korxonalar uchun tejamkor yechimlarni ta’minlab, sezilarli qo’shimcha xarajatlarsiz kelajakda quvvatni oshirish imkonini beradi. Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchisining qo’llanilishi sohalari: HVAC tizimlari: Isitish, ventilyatsiya va konditsionerlik (HVAC) tizimlarida issiq va sovuq suv oqimlari o’rtasida samarali issiqlik uzatish uchun lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari odatda qo’llaniladi. Ular turar-joy, savdo va sanoat binolarida joylashgan bo’lib, ular kosmik isitish, maishiy issiq suv va konditsionerlikni ta’minlaydi. Sovutgich: lehimli plastinka issiqlik almashtirgichlari sovutish tizimlarida muhim rol o’ynaydi, sovutgich va sovutish muhiti o’rtasida issiqlikni uzatadi. Ular turli xil sovutish dasturlarida, jumladan supermarketlar, sovuq omborxonalar, oziq- ovqat mahsulotlarini qayta ishlash va sanoat sovutishda qo’llaniladi. Sanoat jarayonlari: Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchilari turli xil suyuqliklar o’rtasida issiqlik uzatishni talab qiladigan sanoat jarayonlarida keng qo’llaniladi. Ular kimyo sanoati, neft va gaz, elektr energiyasi ishlab chiqarish, farmatsevtika, sellyuloza va qog’oz, oziq-ovqat va ichimliklar ishlab chiqarish kabi sohalarda uchraydi. 51 Qayta tiklanadigan energiya tizimlari: Lehimlangan plastinka issiqlik almashinuvchilari quyosh issiqlik va geotermal ilovalar kabi qayta tiklanadigan energiya tizimlarida qo’llaniladi. Ular qayta tiklanadigan energiya manbai (masalan, quyosh kollektorlari yoki tuproqli aylanalar) va ishchi suyuqlik o’rtasida issiqlik almashinuvini osonlashtiradi va energiyani samarali konvertatsiya qilish imkonini beradi. Issiqlikni qayta tiklash: lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari sanoat jarayonlaridan chiqindi issiqlikni olish va ishlatish uchun issiqlikni qayta tiklash tizimlarida qo’llaniladi. Bu issiqlik energiyasidan qayta foydalanish imkonini beradi, bu kogeneratsiya, chiqindi issiqlikni qayta ishlash va markazlashtirilgan isitish kabi ilovalarda energiya va xarajatlarni tejashga olib keladi. Dengiz va avtomobilsozlik: Lehimlangan plastinka issiqlik almashtirgichlari dengiz va avtomobil sohalarida, jumladan, kema sovutish tizimlari, dvigatel moyi sovutgichlari va turbo dvigatellar uchun interkolerlar uchun ishlatiladi. Ularning ixcham o’lchamlari, engil konstruktsiyasi va samarali issiqlik o’tkazuvchanligi ularni bo’sh joy cheklangan muhit uchun mos qiladi. Umuman olganda, lehimli plastinka issiqlik almashinuvchilari samarali issiqlik uzatish, ixcham dizayn, chidamlilik va o’lchovni ta’minlovchi keng ko’lamli ilovalar uchun iqtisodiy jihatdan samarali echimlarni taklif qiladi. Ularning ko’p qirraliligi ularni iqtisodiy samaradorlik va samaradorlik muhim omillar bo’lgan sohalarda mashhur tanlovga aylantiradi. Material, ishlab chiqarish zahiralarini sotib olish investitsiya hajmi № Materiallar nomlari Miqdori Bahosi QQS 12% Umumiy qimati 1 Plastina (po’latdan) 20 ta donasi 0.15 kg 90000 10800 100800 2 Lehimlash 20 ta 160000 19200 179200 52 materiali(mis) 0.05-0.2kg 3 Ramka va ulanishlar 1-10 kg 180000 21600 191600 4 Himoya qoplamasi (ixtiyoriy) Teflon 0.01-0.05g 40000 4800 44800 Jami 470000 56400 526400 Asosiy fondalar qiymati № Asosiy fondlar nomi soni Asosiy fondlar qiymati 2 Plastinaga ishlov berish va lehimlash sexi 1 442 400 000 3 Sifat nazorati va sinov sexi 1 151 200 000 Jami 2 593 600 000 Amortizatsiya ajratmasi asosiy fondlarning 5% ni tashkil qiladi. A ajr = 0,05 ∗ Asosiy fond 12 = 0.05 ∗ 593600000 12 = 2473333 Joriy ta’mirlash va texnik xizmat uchun harajatlar asosiy fondlarning 12% ni tashkil qiladi. J tam = 0,12 ∗ Asosiy fond 12 = 0.12 ∗ 593600000 12 = 5936000 Inventorlar va o’lchov-asboblarini sotib olish uchun investitsiya hajmi № Uskuna nomlari Soni Bahosi QQS 12% Umumiy qimati 1 Plastinalarni kesish uskunasi 1 170 000 000 20 400 000 190 400 000 2 Plastinani prokatlash uskunasi 1 90 000 000 10 800 000 100 800 000 3 Lehimlash uskunalari 1 35 000 000 4 200 000 39 200 000 4 Yig’ish moslamasi 1 25 000 000 3 000 000 28 000 000 5 Bosim sinov uskunasi 1 45 000 000 5 400 000 50 400 000 6 Sifatni nazorat qilish asboblari 1 50 000 000 6 000 000 56 000 000 7 Payvandlash uskunasi 1 75 000 000 9 000 000 84 000 000 8 Sinov uskunalar 1 40 000 000 4 800 000 44 800 000 53 Jami 8 530 000 000 63 600 000 593 600 000 Bajariladigan ishlar nomi va ishchilar soni № Bajariladigan ishlar nomi Lavozimi Kunlar soni O’rtacha bir kunlik ish haqqi Bajarilgan ishning qiymati 1 P lastinalarga ishlov berish Uskuna operatori 1 180 000 180 000 2 Lehimlash Payvandchi 1 200 000 200 000 3 Ramka va ulanish yig’ilishi Yig’uvchi operator 1 180 000 180 000 4 Sifatni nazorat qilish va tekshirish Sifat nazoratchisi 1 200 000 200 000 5 Yakuniy sinov va qadoqlash Mexanik 1 180 000 180 000 Jami 6 6 940 000 940 000 Asosiy ish haqi – barcha ishchilarning ish haqi 40% miqdorida mukofot pulining yig’indisi sifatida aniqlanadi H Asosiy = SOT ∗ 0.4 + SOT = 940000 ∗ 0.4 + 940000 = 1316000 ∑ ¿ Qo’shimcha ish haqi asosiy ish haqining 10% hisobida olinadiH qoshimcha = 0.1 ∗H Asosiy =0,1 ∗1316000 =131600 ∑ ¿ Mehnatga haq to’lash fondi asosiy va qo’shimcha ish haqilarining yig’indisi sifatida aniqlanadi FOT = H Asosiy ∗H qoshimcha =1316000 +131600 =1447600 ∑ ¿ Ijtimoiy ehtiyojlarga harajatlar FOT dan 15% miqdorida hisoblanadi IE xarajat = 0.15 ∗ 1447600 = 217140 ∑ ¿ Transport xarajatlari asosiy ish haqidan 20% T harajat = 0.2 ¿ H asosiy = 0.2 ∗ 1316000 = 263200 ∑ ¿ 54 Elektr energiyasiga bo’lgan xarajat quyidagi formuladan aniqlanadiW = N∗T∗S N – O’rnatilgan quvvat, T – Ishlatilgan vaqt, S – 1kWt/soat elektr energiya narxi. W = 120 ∗ 10 ∗ 295 = 354000 ∑ ¿ Investitsiya hajmi quyidagi formuladan aniqlanadi K = M + FOT + A ajr + ⅀ P = 526400 + 1447600 + 2473333 + 6770340 = 11217673 ∑ ¿ № Harajatlarning nomi Qiymati 1 Bajarilgan ishning qiymati (1.3*K) 14582975 2 Ishlab chiqarish harajatlari 4 862 536 3 Ishlab chiqarish tannarxi 4 717 776 4 Davr harajatlari 144 760 5 Material xarajarlari 880 400 6 Xom-ashyo 526 400 7 Elektr energiya 354 000 8 Mehnatga haq to’lash fondi 1 447 600 9 Ijtimoiy sug’urta 217 140 10 Amortizatsiya 2 473 333 11 Boshqa harajatlar 206 903 12 Ish haqi 940 000 Iqtisodiy samarani quyidagi formuladan aniqlaymiz E= (C1−C2)∗Q= (14582978 −11217673 )∗1=3365305 C1=1.3 C2 – avvalgi va keyingi tannarx Q – Ishlab chiqarish hajmi Rantabellikni aniqlaymiz R= E∗100 % K = 3365305 ∗100 % 11217673 =30 % Qoplash muddatini aniqlaymiz Tok = K E = 11217673 3365305 = 3.3 oy 55 56 Hayotiy faoliyat xavfsizligi Bitiruv ishining bu qismidа ishlаsh jаrаyonidа hаyot fаоliyatining xаvfsizligini tа`minlаsh chоrа-tаdbirlаri kurib chiqilаdi. Hаyot fаоliyati dеb insоnni hаr kungi fаоliyati, dаm оlishi, yashаsh tаrzigа аytilаdi. Insоnlаrni tеxnоsfеrаdаgi fаоliyatining xаvfsizligini аsоslаrini o rgаnishgаʻ kirishishni аvvаlо tirik mаvjudоtlаrning o zаrо vа аtrоf-muhit bilаn bir-birigа ʻ munоsаbаti to g risidаgi umumiy bilimlаrdа HFXni o rnini bilishdаn bоshlаsh kеrаk. ʻ ʻ ʻ XIX vа XX аsrlаrdа оlimlаrni аtrоf-muhitni o zgаrishigа insоnlаrni tа siri ʻ ʻ xаvоtirgа kеltirа bоshlаdi. Biоsfеrа o zining xоkimligini аstа-sеkin yo qоtа bоshlаb, ʻ ʻ insоnlаr yashаydigаn jоylаrdа ishlаb chiqаrish rivjlаnishi vа tаbiаtgа tа`siri nаtijаsidа tеxnоsfеrаgа аylаnа bоshlаdi. Tirik vа tirik bo lmаgаn mаtеriyadаgi o zаrо ʻ ʻ biоlоgik munоsаbаtlаr, fizik vа kimyoviy jаrаyonlаrgа o z o rnini bo shаtа bоshlаdi, ʻ ʻ ʻ jаmiyatdа tаbiаtni vа insоnlаrni tеxnоsfеrаning nеgаtiv fаktоrlаridаn muxоfаzаlаsh tаlаbi yuzаgа kеldi. Jаmiyatdа vа tаbiаtdа yuzаgа kеlgаn ko pginа nеgаtiv fаktоrlаrning аvvаlаm ʻ bоsh sаbаbi insоnlаrni аnrоpоgеn fаоliyati bo lib, xоzirgi pаytdа ushbu muаmmоlаrni ʻ еchish uchun insоniyat tеxnоsfеrаni mukаmmаllаshtirib, оdаmlаrgа vа tаbiаtgа sаlbiy tа`sirini yo l qo yilgаn dаrаjаgаchа pаsаytirish hisоblаnаdi. ʻ ʻ HFXning fаn sifаtidаgi аsоsiy mаqsаdi- insоnlаrni tеxnоsfеrаdаgi nеgаtiv аntrоpоgеn vа tаbiiy tа`sirlаrdаn himоyalаsh hаmdа hаyot fаоliyati uchun (qulаy) kоmfоrt shаrоitlаr yarаtishdаn ibоrаt. Yashаsh siklidа insоn vа аtrоf-muhit dоimо hаrаkаtdаgi «insоn-yashаsh muhiti» tizimini hоsil qilаdi. Yashаsh muhiti dеb –hоzirgi pаytdа insоn fаоliyatigа, uning sоg lig igа vа ʻ ʻ аvlоdigа bеvоsitа yoki bilvоsitа ,shu zаhоtiyoq yoki chеtdаn tа`sir ko rsаtuvchi ʻ shаrtlаb qo yilgаn fizik, kimyoviy, biоlоgik, sоsiаl fаktоrlаr yihindisi bo lgаn o rаb ʻ ʻ ʻ turgаn muhitgа аytilаdi. 57 Bu tizimdа fаоliyat ko rsаtib, insоn uzluksiz eng kаmidа ikkitа mаsаlаni еchаdi:ʻ – оvqаtgа, hаvоgа vа suvgа bo lgаn extiyojini qоndirаdi; ʻ – yashаsh muhitidаgi hаmdа o zigа o xshаgаnlаr tоmоnidаn sаlbiy tа`sirlаrni ʻ ʻ yo qоtаdi vа muxоfаzа qilishni yarаtаdi. ʻ Yashаsh muhitigа tеgishli tаbiiy sаlbiy tа`sirlаr dunyo yarаtilibdiki, mаvjud bo lib, biоsfеrаdаgi tаbiiy оfаtlаr hisоblаnuvchi iqlimning o zgаrishi, еr silkinishi, ʻ ʻ mоmаqаldirоq vа b. ulаrning mаnbаlаri hisоblаnаdi. Yashаsh uchun kurаsh insоnni dоimо o zini muxоfаzаlаsh bоrаsidа izlаnishlаr ʻ оlib bоrishgа vа mukаmmаllаshtirishgа mаjbur qildi. Bu o z vаqtidа аtrоf-muxitgа ʻ hаm sаlbiy tа`sir ko rsаtа bоshlаdi. XX аsrgа kеlib Еr yuzidа biоsfеrаning kuchаygаn ʻ iflоs zоnаlаri yuzаgа kеldi, bu o z nаvbаtidа qismаn, bа`zi xоllаrdа butunlаy rеgiоnаl ʻ inqirоzgа оlib kеldi. Bundаy o zgаrishlаrgа quyidаgilаr tа`sir ko rsаtdi: ʻ ʻ Tеxnоgеn аvаriyalаr vа fаlоkаtlаr. XX аsr o rtаlаrigаchа insоnlаr yirik ʻ miqyosdаgi аvаriya vа fаlоkаtlаrni аmаlgа оshirа оlmаgаn, tеxnikа vа ishlаb chiqаrishni mukаmmаllаshuvi nаtijаdа ulаr tаbiiy оfаtlаrdаn hаm o tib kеtdi. ʻ Hоdisа dеb – insоnlаrgа, tаbiiy mаnbаlаrgа nеgаtiv tа`siridаn zаrаr kеltiruvchi vоqеаgа аytilаdi. Аvаriya dеb – tеxnik tizimdаgi insоnlаrni vаfоtisiz yuzаgа kеlgаn xоdisаgа аytilаdi. Bundа tеxnik vоsitаlаrni qаytа tiklаshni imkоni bo lmаydi yoki iqtisоdiy ʻ jihаtdаn sаmаrаsizdir. Fаlоkаt dеb – tеxnik tizimlаrdаgi insоnlаrni vаоfti yoki yo qоlishi bilаn kuzаtilаdigаn hоdisаgа аytilаdi. ʻ Tаbiiy оfаt dеb –biоsfеrаni vаyrоnlоvchi, еr yuzidаgi оdаmlаrning o limi yoki ʻ sаlоmаtligini yo qоtishgа оlib kеluvchi fаvqulоtdаgi hоdisаgа аytilаdi. ʻ Insоn o z fаоliyati bilаn tаbiаtgа bеvоsitа tа`siridа еr yuzining bir nеchа ʻ rеgiоnlаridа biоsfеrаning buzilishi nаtijаsidа yangi yashаsh muhiti – tеxnоsfеrа yarаtildi. 58 Biоsfеrа– Еr yuzidаgi hаyotni tаrqаlish mаydоni bo lib, o z ichigа tеxnоgеnʻ ʻ tа`sirgа yoliqmаgаn аtmоsfеrаning quyi qаtlаmini, gidrоsfеrаni vа еrning yuqоri qаtlаmini оlаdi. Tеxnоsfеrа– insоnlаrning o zini mоddiy vа ijtimоiy-iqtisоdiy extiyojlаrini ʻ qоniish mаqsаdidа bеvоsitа yoki bilvоsitа tеxnik vоsitаlаr yordаmidа o zgаngаn ʻ biоsfеrа rеgiоnidir. Ishlаb chiqаrish muhiti – insоn ish fаоliyatini оlib bоrаdigаn bo shliqdir. ʻ Tеxnоsfеrа shаrоitidаnеgаtiv tа`sirlаr tеxnоsfеrа elеmеntlаri vа insоnlаrning xаtti-hаrаkаti аsоsidа bo lаdi. Xаr bir оqimni o zgаrishigа yarаshа «insоn-yashаsh ʻ ʻ muhiti» tizimini qulаy xоlаtdаn o tа xаvfli xоlаtgаchа o zgаrtirish mumkin. ʻ ʻ Xаvf dеb – tirik vа tirik bo lmаgаn mаtеriyaning shu mаtеriyaning o zigа, ya`ni ʻ ʻ оdаmlаrgа, tаbiаtgа, mоddiy bоyliklаrgа ziyon kеltiruvchi sаlbiy xususiyatigа аytilаdi. Xаvf HFXning mаrkаziy tushunchаsi hisоblаnаdi. Xаvflаrni tаbiiy vа аntrоpоgеn kеlib chiquvchilаrgа аjrаtish mumkin. Tаbiiy xаvflаr xаrоrаtni o zgаrishi, ʻ tаbiiy оfаtlаr nаtijаsidа yuzаgа kеlsа, аntrоpоgеn xаvflаr insоn fаоliyati nаtijаsidа hоsil bo lаdigаn chiqindilаr, mеxаnik, issiqlik, elеktrоmаgnit enеrgiyasining ʻ chiqindilаrini аtsmоsfеrаgа, suv xаvzаlаrigа tushishidаn xоsil bo lаdi. ʻ Mеxnаt fаоliyatini tаvsifi vа uni tаshkil etish insоn оrgаnizmining funksiоnаl fаоliyatini o zgаrishigа kuchli tа`sir ko rsаtаdi. Mеhnаt fаоliyatinin turli shаkllаri ʻ ʻ аqliy vа jismоniy mеhnаtgа bo linаdi. ʻ Jismоniy mеhnаt birinchi nаvbаtdа tаyanch-hаrаkаtlаnuvchi, аsаbiy-muskul, yurаkkа kuchаytirilgаn оg irlik bеrish bilаn tаvsiflаnаdi. ʻ Аqliy mеhnаt ko pginа аxbоrоt qаbul qilish-uzаtish ishlаrni diqqаtni, eslаb ʻ qоlish tizimini, iikrlаsh tizimini аktivlаshishini tаlаb qilаdi, nаtijаdа uzоq аqliy yuklаmа insоnning аsаb tizimigа, yurаk-tоmir tizimigа sаlbiy tа`sir ko rsаtаdi. Ushbu ʻ mеhnаt turigа gipоkinеziya ya`ni insоnni hаrаkаtlаnish аktivligi pаsаyishi nаtijаsidа emоsiоnаl kuchlаnishgа qаrshi оrgаnizmning rеаksiyasining yomоnlаshuvi kuzаtilаdi.uzоq аqliy mеhnаt bilаn shug ullаnish аsаb tizimigа sаlbiy tа`sir ko rsаtаdi: ʻ ʻ 59 diqqаt bilаn ishlаshi (bir ishdаn ikkinchisigа o tishi, fikrni bir еrgа jаmlаsh), xоtirаsiʻ (qisqа muddаtni vа uzоq dаvrni eslаsh), аxbоrоtni qаbul qilishidа ko plаb xаtоlаrgа ʻ yo l qo yadi ʻ ʻ Hоzirgi zаmоndа tоzа fizikаviy mеhnаt аytаrli rоl o ynаmаydi. Fiziоlоgik ʻ klаssifikаsiyagа ko rа ishlаrni muskullаrni sеzilаrli hаrаkаti bilаn аmаlgа оshаdigаn ʻ turigа, mеhnаtni mеxаnizаsiyalаshgаn shаkligа, аvtоmаtlаshgаn vа yarim аvtоmаtlаshgаn ishlаb chiqаrishgа, kоnvееrdа ishlаydigаn shаkligа, uzоqdаn turib bоshqаrаdigаn vа intеllеkuаl mеhnаt turlаrigа bo linаdi. ʻ Оpеrаtоr ishi yuqоri dаrаjаdаgi аsаbiy- emоsiоnаl kuchlаnishni vа jаvоbgаrlikni tаlаb qilаdigаn ish bo lib, qisqа muddаtdа kаttа hаjmdаgi аxbоrоtni qаytа ishlаshigа ʻ to g ri kеlаdi. ʻ ʻ Insоn enеrgiyasining sаrfi muskulli ishlаrning intеnsivligigа, аxbоrоt bilаn to yingаnligigа, emоsiоnаl kuchlаnishgа bоg liq bo lаdi. Kunlik znеrgiya sаrfi аqliy ʻ ʻ ʻ mеhnаt qiluvchilаrniki 10,5... 11,7 MDj; jismоniy mеhnаt bilаn shug ullаnuvchilаrniki esа –12,5...15,5 MDj ni, o rtаchа оg irlikdаgi mеhnаt biаn ʻ ʻ ʻ shug ullаnuvchi xirurglаr,. stаnоkdа ishlоvchilаrning enеrgiya sаrfi –12,5...15,5 MDj; ʻ оg ir mеhnаt bilаn bаnd оdаmlаr- mеtаllurglаr, kоn ishchilаri, shаxtеrlаrning kunlik ʻ enеrgiya sаrfi 16,3...18 MDj ni tаshkil etаdi. Mеhnаtning jismоniy оg irligi dеb, ʻ оdаmdаn mеhnаt qilаyotgаndа аsоsаn muskullаrining zo riqishini hаmdа kеrеkli enеrgiyani tаlаb qiluvchi yuklаmаgа ʻ аytilаdi. Ulаr stаtik vа dinаmik ishlаrgа bo linаdi. ʻ Stаtik ishdа mеhnаt qurоllаri vа prеdmеtlаri bir еrdа qo zg аlmаs xоlаtdа bo lib, ʻ ʻ ʻ ishchi hаm bir xil ishchi xоlаtdа mеhnаt qilаdi. Dinаmik ish muskullаr qisqаrishi bilаn kеchаdigаn jаrаyon bo lib, bundа insоn ʻ mеhnаt qilish jаrаyonidа o zi hаrаkаtlаnishi vа mа`lum miqdоrdаgi yuklаrni tаshishi ʻ bilаn kеchаdi, enеrgiya sаrfi muskullаrni kuchаygаn xоldа ushlаb turishgа hаmdа mеxаnik effеkt uchun sаrflаnаdi. Qo ldа ko tаrаdigаn yukning mаksimаl оg irligi ʻ ʻ ʻ аyollаr uchun 10kg dаn, erkаklаr uchun 30 kg dаn оshiq ishlаr оg ir ish hisоblаnаdi. ʻ 60 Mеhnаt zo riqishiʻ dеgаndа аxbоrоtni qаbul qilish vа qаytа ishlаsh uchun insоn miyasining zo r bеrib ishlаshi nаtijаsidа оrgаnizmning emоsiоnаl yuklаmаsigа ʻ аytilаdi. Bundаn tаshqаri, zo riqish dаrаjаsini bаhоlаshdа quyidаgi ergоnоmik ʻ ko rsаtkichlаr nаzаrdа tutilаdi: ishning smеnаligi, ishchining ish xоlаti, hаrаkаtlаnish ʻ sоni vа x.k. Mеhnаtni gigiеnik klаssifikаsiyasi bo yichа 4 sinfgа bo lish mumkin: ʻ ʻ 1. Оptimаl ish shаrоitidа mеhnаt sаmаrаdоrligining mаksimаl, оdаm оrgаnizmining minimаl zo riqishi tа`minlаnаdi. ʻ 2. Yo l qo yilgаn mеhnаt shаrоitidа аtrоf-muhitning vа ish jаrаyonining shundаy ʻ ʻ dаrаjаsi bilаn tаvsiflаnаdiki, u ish jоylаri uchun o rnаtilgаn gigiеnik mеyorlаridаn ʻ оshib kеtmаsligi tа`minlаnаdi. 3. Zаrаrli ish shаrоitidа insоn оrgаnizmigа ko ngilsiz tа`sir etuvchi zаrаrli ʻ fаktоrlаr gigiеnik mеyorlаrdаn оshib kеtgаn xоlа tushunilаdi. 4. Ekstrеmаl ish shаrоitidа ish smеnаsi yoki uning bir qismidа ishchining hаyotigа, kuchli kаsbiy jаrоxаtlаrgа оlib kеlishi mumkin bo lgаn ishlаb chiqаrish ʻ fаktоrlаrining dаrаjаsi bilаn tаvsiflаnаdi. Insоnni ish fаоliyatini sаmаrаdоrligi ko p jixаtdаn ish qurоllаrigа, оrgаnizmning ʻ ishlаsh qоbiliyatigа, ish jоyini tаshkil etish vа ishlаb chiqаrish muxitining gigiеnik fаktоrlаrigа bоg liqdir. Ish fаоliyatining sаmаrаdоrligini оshiruvchi eng muhim ʻ fаktоrlаrdаn biri mеhnаt fаоliyatidа ko nikmа vа mоhirlikning tаkоmillаshuvi ʻ hisоblаnаdi. Yuqоri dаrаjаdаgi turg un ish sаmаrаdоrligi dоimiy mеhnаt qilish bilаn dаm ʻ оlishni uzluksizligi tа`minlаnishi nаtijаsidа yuzаgа kеlаdi. Ishlаsh qоbiliyati dеgаndа mа`lum muddаtdа ishning sоni vа sifаti bilаn tаvsiflаnаdigаn insоn оrgаnizmining funksiоnаl imkоniyatlаrining kаttаligigа аytilаdi. Mеhnаt fаоliyatidа оrgаnizmning ishlаsh qоbiliyati vаqt bo yichа o zgаrаdi. Mеhnаt ʻ ʻ qilish jаrаyonidа insоnning xоlаtini bir-birini аlmаshtiruvchi uch fаzаgа аjrаtish mumkin: 61 -ishlаsh qоbiliyatini оshish fаzаsi, bu vаqtdа ishlаsh qоbiliyati bоshlаng ichʻ dаvrdаn ish xаrаktеrigа vа insоnnning individuаl xususiyatigа qаrаb sеkin аstа ko tаrilish dаvri bir nеchа minutdаn 1.5-2 sоаtgаchа dаvоm etаdi; ʻ -yuqоri turg un ishlаsh qоbiliyati fаzаsi, bu fаzаgа yuqоri mеhnаt ʻ ko rsаtkichlаrigа kаm enеriya sаrfi bilаn erishish xоsdir, uning dаvоmiyligi ishning ʻ оg irligigа qаrаb 2-2.5 sаоt dаvоm etаdi. ʻ - ishchining аsоsiy ishchi оrgаnlаrining chаrchаsh xissi bilаn kеchаdigаn ish qоbiliyatining pаsаyish fаzаsi. Ish jоyini, ish qurоllаrini to g ri lоyixаlаsh, erkin mеhnаt shаrоitini yarаtish ish ʻ ʻ sаmаrаdоrligini оshirаdi, chаrchаshni kаmаytirаdi vа kаsbiy kаsаlliklаr kеlib chiqish xаvfini оldini оlаdi. Ish jаrаyonini tаshkil etishdа ishlоvchining аntrоpоmеtrik vа psixоfiziоlоgik xususiyatini e`tibоrgа оlish kеrаk, tik turib ishlаsh chоg idа ishchi uskunаlаrni ʻ jоylаshtirishdа аyollаr bilаn erkаklаrning bo yi o rtаchа 11,1 sm gа, yongа cho zilgаn ʻ ʻ ʻ qo llаrn 6,2 sm gа, to g rigа cho zilgаn qo llаr fаrqi 5,7 sm gа, o tirib ishlаsh ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ chоg idа esа аyollаrning tаnаsi erkаklаrnikidаn 9,8 sm gа pаst ekаnligini nаzаrdа ʻ tutish kеrаk. Ish yuzаsining bаlаndligini bаjаrilаyotgаn ishning оg irligigа, xаrаktеrigа vа ʻ аniqligigа qаrаb 12.2.032–78 vа 21998–76 DАVST dа bеrilаdi. Оpеrаtоrning ishlаsh qоbiliyatigа mаshinа vа mеxаnizm pul`tlаrini to g ri ʻ ʻ tаnlаsh vа jоylаshtirish sаlmоqli tа`sir ko rsаtаdi. Pul`tlаrni o rnаtishdа shuni yaxshi ʻ ʻ bilish kеrаkki, bоshini burmаy ko rish zоnаsi120° ni, bоshini burib ko rishi – 225°, ʻ ʻ tеpаgа 30° vа pаstgа esа 40°ni tаshkil etаdi. Ish vа dаm оlishni nаvbаtmа-nаvbаt аmаlgа оshirish ishlаsh qоbiliyatini yuqоri turg unligini tа`minlаydi. Bundаn tаshqаri ish dаvоmidаgi zаruriy mikrоpаuzаlаr ʻ butun ish vаqtining 9...10 % ni tаshkil etishi kеrаk. Insоnning fаоliyat ko rsаtishi uchun zаrur shаrtlаrdаn biri xоnаdа o zining ʻ ʻ nоrmаl tаnа xаrоrаti 36,5 °Sni tа`minlоvchi mеtеоrоlоgik shаrоitni yarаtishdаn 62 ibоrаtdir .undаy tа`minlаnish jismоniy ish qilgаndа tаnаdаgi issiqlik bаlаnsini vа enеrgiya tа`minоti dаrаjаsini qаy dаrаjаdа buzilishigа bоg liq.. o rtаchа оg irlikdаgiʻ ʻ ʻ vа оg ir jismоniy ishni bаjаrgаndа tаnа hаrоrаti o zgаrib turаdi. Insоn ichki оrgаnlаri ʻ ʻ +43 °S dаn minimаl +25 °S bo lgаn hаrоrаtni ko tаrа оlаdi. ʻ ʻ Issiqlikni sаqlаshdа insоn tеrisi muhim rоl` o ynаydi. Nоrmаl shаrоitdа kiyim ʻ оstidаgi tеri hаrоrаti 30...34 °S ni tаshkil etаdi. Mikrоiqlim tеxnоlоgik jаrаyonning fizikаviy issiqlik аjrаtishigа hаmdа iqlimgа, yil fаsligа, isitish shаrоitigа vа shаmоllаtishgа bоg liqdir. ʻ Аtrоfdаgi prеdmеtlаrning hаrоrаti vа оrgаnizmgа fizik yuklаmа mа`lum ishlаb chiqаrish muhitini tаvsiflаydigаn pаrаmеtrlаr bo lib, qоlgаn pаrаmеtrlаr hisоblаnmish ʻ оdаmni o rаb turgаn hаvо hаrоrаti, hаrаkаti vа аtmоsfеrа bоsimi ʻ mikrоiqlim pаrаmеtrlаri dеb nоmlаnаdi. Mikrоiqlim pаrаmеtrlаri insоnni sаlоmаtligigа vа ishlаsh qоbiliyatigа bеvоsitа tа`sir ko rsаtаdi. Hаvо hаrоrаti 30 °S dаn оshgаndа оdаmning ishlаsh qоbiliyati ʻ pаsаya bоshlаydi. Kеskin hаvоning o zgаrishi nаtijаsidа insоn sаlоmаtligi ʻ yomоnlаshаdi, mаxsus mоslаmаlаrsiz insоn bir nеchа dаqikа 116 °S gаchа hаvоdаn nаfаs оlа оlаdi. Shu bilаn birgа hаvо hаrаkаtining tеzlаshishi hаm kоnvеktiv issiqlik аjrаlishini tеzlаshtirib, sаlоmаtligigа sаlbiy tа`sir o tkаzаdi. ʻ Sаnоаt kоrxоnаlаrining issiq sеxlаridа ko pginа tеxnоlоgik jаrаyonlаr yuqоri ʻ hаrоrаtdа аmаlgа оshirilаdi. 500°S gаchа qizigаn yuzа 740...0,76 mkm to lqin ʻ uzunligidа infrаqizil issiqlik nurlаrni sоchаdi. Undаn yuqоri hаrоrаtlаrdа esа ul`trаbinаfshа nurlаr hаm yuzаgа kеlаdi. Infrаqizil nurlаr оrgаnizmgа аsоsаn issiqlik tа`sirini o tkаzаdi, nаtijаdа tаnаdа ʻ biоkimyoviy siljishlаr pаydо bo lib. Qоn аylаnishi pаsаyadi, nаtijаdа yurаk-tоmir vа ʻ аsаb tizimlаrining fаоliyati buzulаdi Аtmоsfеrа bоsimi insоnning nаfаs оlish vа o zini yaxshi xis qilishigа kаttа tа`sir ʻ ko rsаtаdi. Bоsimning o zgаrishi nаtijаsidа insоnning fаоliyatini sustlаshtirishi o pkа ʻ ʻ ʻ hаjmining qisqаrishigа, nаfаs muskulаturаsini оlish-chiqаrish kuchining оshishigа, bu 63 o z nаvbаtidа nаfаs оlish chаstоtаsining оshishigа sаbаb bo lаdi. ʻ ʻ Аtrоf-muhit bilаn insоnlаrning o zаrо issiqlik аlmаshinuvi mikrоiqlim ʻ prаmеtrlаrigа bоg liq bo lib, hаrоrаt tаbiiy shаrоitdа -88 dаn +60 °S gаchа, hаvо ʻ ʻ hаrаkаti 0 dаn 100 m/s gаchа, аtmоsfеrа bоsimi 680 dаn 810 mm s.u. o zgаrаdi. ʻ Tеrmоbоshqаruv dеb , insоn tаnаsining hаrоrаtini o zgаrmаs miqdоrdа ushlаb ʻ turishni bоshqаrish jаrаyonigа аytilаdi. Bu jаrаyon аsоsаn uch xil yo l bilаn аmаlgа ʻ оshаdi: biоkimyoviy, ya`ni insоn tаnаsidаgi оksidlаnish jаrаyonining intеnsivligini o zgаrishi nаtijаsidа, qоn аylаnish vа tеr chiqish intеnsivligini o zgаrishi nаtijаsidа ʻ ʻ ro y bеrаdi. t ʻ оs =18 °S, φ = 60 %, w = О dа insоn o z tаnаsidаgi nаmlikni 18 % tеr ʻ оrqаli yo qоtsа, +27 °S bu ko rsаtkich 30 % ni tаshkil etаdi. Mikrоiqlim pаrаmеtrlаri ʻ ʻ оrgаnizmdаgi mоddа аlmаshinuvigа sаlbiy tа`sir qilmаsа vа tеrmоbоshqаruv tizimidа kuchаygаnlik sеzilmаsа, bundаy shаrоit kоmfоrt yoki оptimаl shаrоit dеyilаdi. Ishlаb chiqаrish mikrоiqlim mеyorlаri mеhnаt xаvfsizligi stаndаrtlаri bo lgаn ʻ GОST 12.1.005–88 «Ishchi zоnа hаvоsidаgi umumiy sаnitаr-gigiеnik mеyorlаr»dа qаyd qilingаn bo lib, mikrоiqlim ko rsаtkichlаrining hаr qаysisi yil fаsligа, sоvuq +10 ʻ ʻ °Sdаn pаst vа iliq +10 °S yuqоri bo lgаn, kiyinish xаrаktеrigа, ishlаb chiqаrish ʻ intеnsivligigа, ya`ni оrgаnizmning enеrgiya sаrfigа qаrаb, еngil (1 kаtеgоriya) 174 Vt enеrgiya sаrflаnаdigаn ishlаr, o rtаchа оg irlikdаgi ishlаr (2 - kаtеgоriya) 175...232 ʻ ʻ Vt, 10 kggаchа yuk tаshuvchi ishlаr, оg ir (3- kаtеgоriya) 290 Vt dаn оrtiq enеrgiya ʻ sаrfi bo lgаn ishlаr issiqlik аjrаlishigа ko rа mеyorlаnаdi. ʻ ʻ Issiqlik аjrаlish intеnsivligigа ko rа sаnоаt kоrxоnаlаrining xоnаlаri аniq ʻ аjrаluvchi issiqik bo yichа guruxlаnаdi. Аgаr аjrаlib chiqаyotgаn issiqlik xоnаning ʻ ichki hаjmidа 1 m 3 mаydоngа 23 Vt bo lsа, nоrmаl xоlаt hisоblаnаdi. Tеxnоlоgik ʻ uskunаlаrning yuzаlаrini isishi nаtijаsidа ishlоvchilаrning issiqlik nurlаnish miqdоrining intеnsivligi 35 Vt/m 2 dаn оshmаsligi kеrаk. Оchiq issiqlik mаnbаidа (mеtаllning qizishi, shishа eritishdа, аlаngаdа) intеnsivligi 140 Vt/m 2 dаn оshmаsligi kеrаk 12.1.005–88 DАVST ko rа ishlаb chiqаrish xоnаlаrinig ish zоnаsidа оptiаl vа ʻ 64 yo l qo yilgаn mikrоiqlim shаrоitlаri o rnаtilishi kеrаk.ʻ ʻ ʻ Оptimаl mikrоiqlim shаrоiti – mikrоiqlim pаrаmеtrlаrining shundаy qiymаtlаriki, ulаrning butun ish mоbаynidа ish zоnаsidаgi tа`siri ishchigа kоmfоrt issiqlik bеrishi nаtijаsidа ishlаsh qоbiliyatini yuqоri dаrаjаdа bo lishini tа`minlаydi. ʻ Yo l qo yilgаn mikrоiqlim shаrоitidа– ʻ ʻ mikrоiqlim pаrаmеtrlаri tаnаdа tеrmоbоshqаruv tizimigа tа`sir ko rsаtishi nаtijаsidа ishlаsh qоbiliyatini pаsаyishi ʻ bilаn birgа, insоn sаlоmаtligigа zаrаr kеltirmаydigаn shаrоitdir. Mikrоiqlim pаrаmеtrlаrini bir tеkisdа ushlаb turishdа kоllеktiv muxоfаzа vоsitаlаri bo lgаn: issiqlik аjrаlmаlаrini bir еrgа jаmlаsh, xоnаlаrni umumiy ʻ vеntillyasiyalаsh vа kоndisiоnеrlаsh muhim rоl` o ynаydi. ʻ Sоvuq hаvо tа`siridаn muxоfаzаlаshdа issiqlikni tirqishlаrdаn chiqib kеtmаsligi, shаxsiy muxоfаzа vоsitаlаri, ish vа dаm оlishni tаrtiblаsh аlоxidа o rin egаllаydi. ʻ Shаmоllаtish dеb- xоnаdаn iflоslаngаn hаvоni chiqаrib, o rnigа tоzа hаvоni ʻ kiritishni tа`minlоvchi vа bоshqаruvchi hаvо аlmаshinuvigа аytilаdi. Hаvо hаrаkаtigа ko rа tаbiiy vа mеxаnik shаmоllаtishgа bo linаdi. ʻ ʻ Tаbiiy shаmоllаtish dеb , hаvо mаssаsining hаrаkаti xоnа tаshqаrisidаgi bоsim bilаn ichidаgi bоsim аyirmаsi nаtijаsidа yuzаgа kеlаdigаn tizimgа аytilаdi. Mеhnаt zo riqishi ʻ dеgаndа аxbоrоtni qаbul qilish vа qаytа ishlаsh uchun insоn miyasining zo r bеrib ishlаshi nаtijаsidа оrgаnizmning emоsiоnаl yuklаmаsigа ʻ аytilаdi. Bundаn tаshqаri, zo riqish dаrаjаsini bаhоlаshdа quyidаgi ergоnоmik ʻ ko rsаtkichlаr nаzаrdа tutilаdi: ishning smеnаligi, ishchining ish xоlаti, hаrаkаtlаnish ʻ sоni vа x.k. Mеhnаtni gigiеnik klаssifikаsiyasi bo yichа 4 sinfgа bo lish mumkin: ʻ ʻ 1. Оptimаl ish shаrоitidа mеhnаt sаmаrаdоrligining mаksimаl, оdаm оrgаnizmining minimаl zo riqishi tа`minlаnаdi. ʻ 2. Yo l qo yilgаn mеhnаt shаrоitidа аtrоf-muhitning vа ish jаrаyonining shundаy ʻ ʻ dаrаjаsi bilаn tаvsiflаnаdiki, u ish jоylаri uchun o rnаtilgаn gigiеnik mеyorlаridаn ʻ оshib kеtmаsligi tа`minlаnаdi. 65 3. Zаrаrli ish shаrоitidа insоn оrgаnizmigа ko ngilsiz tа`sir etuvchi zаrаrliʻ fаktоrlаr gigiеnik mеyorlаrdаn оshib kеtgаn xоlа tushunilаdi. 4. Ekstrеmаl ish shаrоitidа ish smеnаsi yoki uning bir qismidа ishchining hаyotigа, kuchli kаsbiy jаrоxаtlаrgа оlib kеlishi mumkin bo lgаn ishlаb chiqаrish ʻ fаktоrlаrining dаrаjаsi bilаn tаvsiflаnаdi. Insоnni ish fаоliyatini sаmаrаdоrligi ko p jixаtdаn ish qurоllаrigа, оrgаnizmning ʻ ishlаsh qоbiliyatigа, ish jоyini tаshkil etish vа ishlаb chiqаrish muxitining gigiеnik fаktоrlаrigа bоg liqdir. Ish fаоliyatining sаmаrаdоrligini оshiruvchi eng muhim ʻ fаktоrlаrdаn biri mеhnаt fаоliyatidа ko nikmа vа mоhirlikning tаkоmillаshuvi ʻ hisоblаnаdi. 66 Xulosa Ushbu bitiruv ishining yakunlanishi lazerning ishlash tamoyillari va uning turli sohalarda qo’llanilishi bo’yicha chuqur tadqiqot va o’rganishni o’z ichiga oladi. Lazerlarni boshqaradigan asosiy tushunchalar va mexanizmlarni tushunish uchun keng qamrovli adabiyotlar ko’rib chiqildi. Nazariy tadqiqotlar lazerlarning asosiy tamoyillarini, jumladan, ularning izchilligi, monoxromatikligi va yo’nalishini tushunishga qaratilgan. Kogerentlik lazerning fazada bo’lgan yorug’lik to’lqinlarini chiqarish qobiliyatini anglatadi, natijada konsentrlangan va fokuslangan nur paydo bo’ladi. Monoxromatiklik lazerlarning bitta to’lqin uzunligi yoki rangdagi yorug’lik chiqarishini nazarda tutadi, bu ularning aniqligi va samaradorligiga hissa qo’shadi. Bundan tashqari, nazariy bilimlarni tasdiqlash va ma’lumotlarni uzatishda lazer nurlanishining amaliy qo’llanilishini o’rganish uchun amaliy tajribalar o’tkazildi. Ushbu tajribalar lazer nurlanishidan ma’lumotlarni uzatish uchun tashuvchi sifatida foydalanishni ko’rsatdi. Lazer nurlarining amplitudasini modulyatsiya qilish orqali ma’lumotni lazer signaliga kodlash mumkin. Amplitudali modulyatsiya ko’plab aloqa tizimlarida keng qo’llaniladigan texnikadir, chunki u ma’lumotlarni samarali va ishonchli uzatish imkonini beradi. Amaliy namoyishlar lazer nurlanishining axborot uzatish vositasi sifatida samarali xizmat qilishi mumkinligini isbotladi. Tajribalar aloqada lazerlardan foydalanishning afzalliklari, masalan, katta hajmdagi ma’lumotlarni olib o’tish qobiliyati, o’tkazish qobiliyatining yuqoriligi va elektromagnit to’lqinlarga qarshi immunitetini ko’rsatdi. Ushbu tajribalar natijalari ma’lumotlarni uzatishda lazerlardan foydalanishning amaliy imkoniyatlari tasdiqladi. Xulosa qilib aytganda, bitiruv malakaviy ishining nazariy tadqiqotlari va amaliy tajribalari aloqa tizimlarida lazerlarning ahamiyatini ko’rsatdi. Lazer tamoyillarini tushunish va ularni amplituda modulyatsiyasi orqali ma’lumotlar tashuvchisi sifatida amaliy amalga oshirish ushbu sohadagi bilimlar to’plamiga yordam beradi. 67 Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati:ʻ 1. J.Lu, M.Prabxu, K.Ueda, X.Yagi, T.Yanagitani, A.Kudryashov va A.A. Kaminskiy // Keramika YAG lazerlarining salohiyati // Lazer. fizika. 11, 1053-1057 (2001) 2. Duley W. Lazer texnologiyasi va materiallarni tahlil qilish: Per. ingliz tilidan M. Mir, 1986. -504 b., . 3. Ken-ichi Ueda – FMK1 Dec. 6, 2010 2. J.-F. Bisson, K. Ueda et al Recent Res. Devel. Applied Phys., 7, 475-496 (2004). 4. С . Багаев , В . Осипов , М . Иванов , В . Соломонов и др . Высокопрозрачная керамика на основе Nd3+ Y2O3 // Фотоника (2007) 5. Зверев Г.М., Голяев Ю.Д. Лазеры на кристаллах и их применение. М. Радио и связь, 1994. 312с. 6. Каминский А.А. Лазерные кристаллы. – M. Наука, 1975. – 256 с. 68

Lazer nurlanishi yordamida ma’lumotlarni uzatish va qayd qilish qurilmasini yasash

Купить