Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	72.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	04 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	География

Lotin Amerikasi geografiyasi

MUN DA RIJ A :
I BOB. LOTIN AMERIKASINING UMUMIY XUSUSIYATLARI ...................... 4
1.1. Geografik joylashuv. Tabiiy resurslar ................................................................ 4
1.2. Lotin Amerikasi etnik xaritasining shakllanishi ................................................. 7
1.3. Lotin Amerikasidagi aholining taqsimlanishi .................................................. 10
II BOB. LOTIN AMERIKASINING IQTISODIY RIVOJLANGAN
DAVLATLARI GEOGRAFIYASI ......................................................................... 18
2.1. Meksika ............................................................................................................ 18
2.2. Braziliya ........................................................................................................... 24
2.3. Argentina .......................................................................................................... 27
XULOSA ................................................................................................................. 35
FOYDALANILINGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ........................................ 36
2

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Lotin Amerikasi boy tarixga, rang-
barang tabiiy resurslarga va noyob madaniy merosga ega mamlakatlarni
birlashtirgan dunyodagi eng dinamik va noyob mintaqalardan biridir. Mintaqaning
geostrategik mavqei va rivojlanish salohiyati tufayli jahon iqtisodiyoti va
siyosatida muhim o‘rin tutadi. Globallashuvning zamonaviy sharoitida va xalqaro
hamkorlikning kuchayishi sharoitida Lotin Amerikasini o'rganish ayniqsa dolzarb
bo'lib bormoqda.
Lotin Amerikasi mamlakatlari, ayniqsa, tabiiy resurslar, qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari va energiya yetkazib beruvchilari sifatida jahon iqtisodiyotiga
sezilarli ta’sir ko‘rsatishda davom etayotganligi bilan izohlanadi. Shu bilan birga,
mintaqa iqtisodiy beqarorlik, ijtimoiy tengsizlik, siyosiy inqirozlar va ekologik
muammolar kabi jiddiy muammolarga duch kelmoqda. Ushbu mamlakatlarning
rivojlanish xususiyatlarini o'rganish ularning zamonaviy dunyoda tutgan o'rni va
barqaror o'sish istiqbollarini yaxshiroq tushunish imkonini beradi.
Kurs ishining maqsadi. Lotin Amerikasi davlatlarining geografik,
iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy xususiyatlarini tahlil qilish hamda ularning
salohiyati va mavjud rivojlanish muammolarini aniqlashdan iborat.
Kurs ishining vazifalari :
1. Mintaqaning geografik joylashuvi va tabiiy-iqlim xususiyatlarini ko'rib
chiqish.
2. Lotin Amerikasi davlatlarining iqtisodiy rivojlanishini, jumladan, asosiy
tarmoqlar va iqtisodiyotga ta'sir etuvchi omillarni tahlil qilish.
3. Hududning ijtimoiy-demografik va madaniy xususiyatlarini o'rganish.
Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va takliflar,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatilardan iborat.
3

Aholi taqsimotining okeanik turi ma’lum darajada Venesuela uchun ham
xarakterlidir, bu yerda ba’zi mualliflar ikkita, ba’zilari esa uch qismni ajratib
ko‘rsatishadi. Bu yerda aholining katta qismi mamlakat shimoli va shimoli-
g arbidagi qirg oqbo yi va tog li hududlarda to plangan. Llanos Orinoko vaʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Gviana tog‘lari juda kam rivojlangan , ammo neft va temir rudasining katta
zaxiralari topilgandan so‘ng, bu erda konchilik qishloqlari va hatto shaharlar paydo
bo‘la boshladi. Chili ham xuddi shu turdagi aholi punktiga taalluqli bo‘lishi
mumkin, bu erda aholining 3/4 qismi Valparaiso va Konsepsion shaharlari
orasidagi nisbatan kichik qirg‘oq qismida yashaydi.
Biz mintaqaning alohida mamlakatlari o‘rtasidagi o‘rtacha aholi zichligi
ko‘rsatkichidagi kuchli kontrastlarni aytib o‘tgan edik. Xuddi shu qarama-
qarshiliklar Urugvay va ba’zi orol davlatlari bundan mustasno, alohida
mamlakatlar uchun xosdir. Bunday turdagi eng yorqin misollar Braziliya,
Argentina va And guruhining deyarli barcha mamlakatlari. Umuman olganda,
Lotin Amerikasida alohida hududlar uchun zichlik indeksining nisbati 800: 1 ga
etadi.
14

13. Romanova Z. Lotin Amerikasi: rivojlanishning yangi bosqichida
mintaqaviy integratsiya. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro munosabatlar. 2005 yil. № 10.
88-98-betlar
14. Rossiya statistik yilnomasi. 2007 [ Ijtimoiy iqtisodiyot bo‘yicha
ma’lumotlar . Rossiyaning 2006 yildagi pozitsiyasi], 2007, - 826s.
15. Syromolov D. Argentinadagi iqtisodiy islohotlar. Iqtisodiyot bo‘yicha
savollar. 2000. № 9. 106-120-betlar
16. Sheremetiev I.K. 21-asrda Lotin Amerikasi: yaxshi boshlanish. Lotin
Amerika. 2006 yil. № 4. S.19-30
17. Sheremetiev I.K., Nikolaeva L.B. Tabiiy resurslar uchun kurash
maydoni. Lotin Amerika. 2007. No 6 P.13-32
18. Sheremetiev I.K. Ko‘tarilish davom etmoqda. Lotin Amerika. 2007
yil. № 4. 17-23-betlar
19. Elvis Ojeda Qaluni . Lotin Amerikasidagi iqtisodiy barqarorlik va
neoliberalizm inqirozi. Lotin Amerika. 2007 yil. № 5. 18-27-betlar
37

mintaqaning tashqi dunyoga, ayniqsa AQShga qaramligini kamaytirishga yordam
beradi .
Biroq, Lotin Amerikasi va uning alohida mamlakatlari iqtisodiy kelajagi
haqida bir ma’noda gapirishga imkon bermaydigan kamchiliklar ham mavjud.
Jahon iqtisodiy kon’yunkturasining tebranishlari, xalqaro savdoda turli tovarlar
guruhlari narxlari nisbatining o‘zgarishi, jahon miqyosida yangi o‘yinchilarning
paydo bo‘lishi tufayli yangi sinovlarga duchor bo‘lish xavfi hali ham haqiqat
bo‘lib qolmoqda. Bu risklar ushbu mintaqaning jahon iqtisodiyotiga, xalqaro
ayirboshlashdagi ishtiroki tufayli ortib boradi. Bu, ayniqsa, hozirgi global
moliyaviy inqiroz sharoitida to‘g‘ri keladi. Binobarin, ushbu mintaqa davlatlari
tashqi siyosatini ishlab chiqishda jahon bozori holatiga bog‘liqligini
kamaytirishlari kerak.
Rossiya va Lotin Amerikasi davlatlari o‘rtasidagi munosabatlar haqida ham
xulosa qilishimiz mumkin. O‘ziga xosligi shundaki, mamlakatimiz va ushbu
mintaqaning eksport va importi bir-birini to‘ldiradi . Ya’ni, bir davlat ishlab
chiqargan narsa boshqa davlatning iste’moli uchun zarurdir. Shu bois Rossiyaning
Lotin Amerikasi mintaqasi bilan munosabatlarini rivojlantirish o‘zaro manfaatli va
hukumatimizdan alohida e’tibor talab qiladi.
Globallashuv jarayonlarida faol ishtirok etayotgan MDH mamlakatlari ta’sir
va iqtisodiy o‘sish markazlari sifatidagi mavqeini tobora mustahkamlab bormoqda,
bu esa rivojlanayotgan ko‘p qutbli dunyoda katta ahamiyatga ega.
34

Markaziy Amerika va Karib havzasi mamlakatlariga, shuningdek, Boliviya,
Paragvay va boshqa ba’zi mamlakatlarga kelsak, sanoat ishlab chiqarishi tarkibida
an’anaviy tarmoqlar, birinchi navbatda, oziq-ovqat hali ham ustunlik qiladi.
Aytgancha, Lotin Amerikasining ko‘plab mamlakatlarida ushbu sanoat aniq
eksport yo‘nalishiga ega (go‘shtni qadoqlash - Argentina, Urugvay, Braziliyada;
shakar - Braziliya, Peru, Meksika, Karib dengizi mamlakatlarida).
Lotin Amerikasida sanoatning joylashuvi asosan monosentrik tuzilma bilan
tavsiflanadi, bunda sanoat ishlab chiqarishi bir markaz hukmronlik qiladi. Bu,
ayniqsa, Argentina, Urugvay, Meksika, Venesuela, Chili kabi mamlakatlarda
yaqqol namoyon bo‘ladi. Deyarli barcha mamlakatlarda asosiy sanoat yadrolari
mamlakat sanoat mahsulotining % dan % gacha ishlab chiqariladigan kapital
markazlari hisoblanadi. Lotin Amerikasi iqtisodiyotining tashqi bozorga
yo naltirilganligi ham eksport portlarida eksport iqtisodiyotining alohidaʻ
“to plamlari”ning shakllanishiga olib keldi. Ko‘pincha poytaxtlar va asosiy eksport
ʻ
portlari bir-biriga to‘g‘ri keladi (Buenos-Ayres, Montevideo, Lima va boshqalar).
Lotin Amerikasi iqtisodiyotida qishloq xo‘jaligi ulushining pasayib borayotganiga
qaramay, uning roli hali ham katta. Bir qator mamlakatlarda (birinchi navbatda,
Markaziy Amerika va Karib havzasida) u mehnatga layoqatli aholining aksariyat
qismini ish bilan ta’minlaydigan moddiy ishlab chiqarishning asosiy sohasi bo‘lib
qolmoqda. Keyingi yillarda Meksika, Braziliya, Argentina, Kolumbiya kabi
mamlakatlarda qishloq xo jaligi nisbatan tez rivojlandi. Bu mamlakatlardagi yirik
ʻ
kapitalistik xo jaliklar “Yashil inqilob” usullaridan foydalanib, dehqonchilik va
ʻ
chorvachilik mahsulotlarining sezilarli darajada ko payishini ta minladilar. Biroq,
ʻ ʼ
bu mamlakatlarda erishilgan natijalar Boliviya, Peru, Ekvador, Salvador,
Gvatemala va boshqalarda qishloq xo‘jaligining turg‘un ahvoli fonida sezilarli
darajada ajralib turadi. Lotin Amerikasi qishloq xo jaligining yetakchi tarmog i
ʻ ʻ
o simlikchilikdir. Ekin maydonlarida boshoqli donlar, asosan bug doy va
ʻ ʻ
makkajo xori ustunlik qiladi. Jo‘xori ekinlarining jadal o‘sishi kuzatilmoqda, bu
ʻ
chorvachilikdan, shuningdek, soya - oziq-ovqat va em-xashak ekinlaridan
talabning yuqoriligi bilan bog‘liq.
6

Tarixi
Meksika hududida odam yuqori paleolit (miloddan 20—15 ming yil oldin)
davridan yashaydi. Bu yerda turli davrlarda G arbiy yarim shardagi engʻ
rivojlangan sivilizatsiyalardan biri mavjud bo lgan. Miloddan avvalgi 1ming yillik
ʻ
o rtalaridan aholi o troq hayot kechira boshlagan, dehqonchilik, hunarmandchilik,
ʻ ʻ
san at taraqqiy etgan. Milod boshlarida Markaziy Amerikaning shimoli-g arbiy
ʼ ʻ
qismida mayya qabilalari yashagan. 1ming yillikning 2-yarmida Markaziy M.da
tolteklar xiyla yuksak madaniyat yaratdilar. Lekin bu madaniyatni 2-ming
yillikning boshlarida naua qabilalari barbod qildi.
Naua qabilalari orasida atsteklar ham bor edi, ular hozirgi Mexiko shahrini
barpo etdilar va 14-asrda yirik davlat tuzdilar, bu davlat 15-asrda Markaziy va
Janubiy Meksikaning eng qudratli davlatiga aylandi. Bu yerda dehqonchilik,
hunarmandchilik, qurilish texnikasi, tasviriy san at birmuncha rivoj topdi. 1517-yil
ʼ
M.ni ispanlar bosib ola boshladilar. 16-asr oxiriga kelib Meksika xududi butunlay
zabtetildi. Yangi Ispaniya vitseqirolligi tuzildi, butun hokimiyat ispan zamindorlari
qo l ostiga o tdi. Mahalliy aholining aksar qismi o z yerlaridan mahrum etildi,
ʻ ʻ ʻ
mustamlaka hokimlari, zamindorlar va katolik cherkoviga tobe bo lib qoldi.
ʻ
Ocharchilik, kasalliklar ko plab indeyslarning yostig ini quritdi (ispanlar zabt eta
ʻ ʻ
boshlagan paytda 25 mln.ga yaqin indeys bo lgan bo lsa, 1605-yilga kelganda
ʻ ʻ
1mln. dan sal ortiq indeys qoldi). Ishchi kuchi yetishmay qolgach, Afrikadan
ko plab negr qullar keltirila boshladi. Meksika sanoatining rivojlanishiga turli
ʻ
yo llar bilan to sqinlik qilindi, ko pchilik ekinlarni ekishni taqiqlab, tuz, porox,
ʻ ʻ ʻ
tamaki mahsulotlari sotish davlat monopoliyasiga aylantirildi. Mahalliy xalq
mustamlakachilarga qarshi bosh ko tarib bir necha bor qo zg olon qildi. Iqtisodiy
ʻ ʻ ʻ
aloqalarning rivojlanishi va ichki bozorning vujudga kelishi, milliy ongning
uyg onishi ta sirida 19-asrning boshlarida meksikan millati tarkib topa boshladi.
ʻ ʼ
Amerikadagi ispan mustamlakalarining mustaqillik uchun olib borgan
urushi davrida (1810—26), xususan, 1810—15 yillarda Meksikada M.Idalgo va X.
M. Morelos rahbarligida dehqonlar qo zg oloni bo lib o tdi, bu qo zg olon sha-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
fqatsiz bostirildi. Ispaniyadagi 1820—23 yillar inqilobi va Janubiy Amerikadagi
20

Braziliya davlat byudjetidan foydalanish bo‘yicha “aqlli” loyiha va
istiqbolli tarkibiy davlat islohotini rejalashtirish orqali 41,5 milliard dollar yordam
oldi. Biroq, Braziliyaning eng katta muammolaridan biri bu daromad taqsimotidagi
tengsizlikdir. 1990 _ har to rt nafar braziliyalikdan ko prog i kuniga 1 dollardanʻ ʻ ʻ
kam kun kechirardi (hozirda Braziliya aholisining taxminan 15 foizini tashkil
qiladi). 2002 yil _ So‘l prezident LI Lula da Silva bu tengsizlikni imkon qadar
kamaytirish uchun harakat qildi va ko p harakat qilmoqda, ammo yagona aniq
ʻ
natija - Braziliyada kuniga uch marta ovqatlanishni kafolatlaydigan "Nol ochlik"
dasturi. Mamlakatda hal qilinishi eng qiyin bo lgan eng katta muammo - bu
ʻ
korruptsiya. Uning ildizlari chuqur va keng tarqalgan.
Valyuta: Real (BRL) 100 sentavodan iborat.
2010 yil Ma lum qilinishicha, jahon neft-energetika kompaniyalaridan biri
ʻ
Royal Dutch Shell Braziliyaning Cosan kompaniyasi bilan shakarqamish yig ish
ʻ
va qayta ishlash bilan shug‘ullanuvchi yangi Raizen qo shma korxonasini tashkil
ʻ
qilgan. U dunyodagi eng yirik bioyoqilg i, etanol ishlab chiqaruvchilardan biriga
ʻ
aylanishga tayyor. Braziliyada ishlab chiqarish kompaniyalari va chakana savdo
tarmog‘i tashkil etiladi. Ushbu yangi kompaniya har yili 2 milliard gallondan ortiq
bioetanol ishlab chiqarish va sotishni rejalashtirmoqda. Raizen Braziliyadagi eng
yirik kompaniyalardan biriga aylanishga tayyorlanmoqda.
Demografiya
2023 yil holatiga ko‘ra, Braziliyaning umumiy aholisi 203,778,000 kishini
tashkil qiladi. Aholining o‘sish sur'ati 0,91% (2010-2015) va 1985 yildan buyon
2% dan kam pasaymoqda. Aholi zichligi 24,9 kishi/km², bu dunyo o rtacha 56,5
ʻ
kishi/km²dan ancha past va jami aholining 85,7% (2015-yil) shaharlarda istiqomat
qiladi. O‘rtacha yosh - 31,3 va 2015 yilda keksa aholining ulushi 7,84% ni tashkil
etib, qarigan jamiyatga kiradi.
2.3. Argentina
Argentina Respublikasi (Ispancha: República Argentina) — Janubiy
Amerikadagi davlat. Qit aning janubi-sharqiy qismini, Olovli Yer o.ning sharqiy
ʼ
27

Bugungi kunda ispan tili 18 ta davlatda davlat (rasmiy) til bo lib xizmat qiladi vaʻ
bu tilda 230-240 million kishi so zlashadi. Lotin Amerikasi ispan tilida
ʻ
immigratsiya ta’siri ostida italyan, frantsuz, nemis va ingliz tillaridan ko‘plab
qarzlar paydo bo‘lganligi xarakterlidir. Ikkinchi o‘rinni Braziliyaning rasmiy tiliga
aylangan portugal tili egallagan. Ingliz tilida so‘zlashuvchi mamlakatlar qatoriga
Yamayka, Barbados va boshqa Antil orollari, shuningdek, Gayana kiradi. Fransuz
tili Gaiti, Gvadelupa, Martinika, Fransuz Gvianasida va Gollandiyada - Surinamda
va Niderlandiyaga tegishli Antil orollarida rasmiy til sifatida qabul qilingan.
Meksika, Peru, Boliviya, Paragvayda ispan , hind tillari bilan bir qatorda (Aztek,
Ketsua , Guarani va boshqalar) rasmiy hisoblanadi.
9

Ispaniya mustamlakalari vatanparvarlarining muvaffaqiyatlari M.da xalq ozodlik
harakatining yangidan ko tarilishiga sabab bo ldi. A. Iterbude boshchiligidagiʻ ʻ
harakat keng xalq ommasi tomonidan ko llab-quvvatlandi. 1821-yil Meksika
ʻ
mustaqil davlat, 1824-yil esa respublika deb e lon qilindi. 1845-yil AQSH Texasni,
ʼ
1846—48 yillardagi Amerika-Meksika urushi natijasida mamlakat hududining
qariyb yarmini bosib oddi. M.ga qarshi uyushtirilgan Angliya-Fransiya-Yspaniya
intervensiyasi meksikan xalqining qahramonona qarshiligiga uchrab,
interventlarning mag lubiyati bilan tugadi. 1877-80 va 1884-1911-yillarda general
ʻ
P. Dias prezident bo lib turdi; ana shu davrda fuqarolar ozodligi oyoq osti qilindi,
ʻ
kongress o z ahamiyatini yo qotdi. 20-asrning boshlaridan inqilobiy yuksalish ro y
ʻ ʻ ʻ
bera boshladi. 1910-yilda dehqonlar harakati avj olib ketdi. F. Vilya, E. Sapata
dehqonlar harakatining eng yirik rahbarlari edilar. 1910—17 yillarda M.da inqilob
bo lib o tdi. 1911-yil may oyida Dias rejimi ag darib tashlandi. Yangi konstitutsiya
ʻ ʻ ʻ
qabul qilindi.
1929—33 yillardagi jahon iqtisodiy bo hroni davrida inqilobiy harakat
ʻ
kuchaydi va milliy inqilobiy partiyaning radikal qanoti vakili L. Kardenas-idelrio
prezident qilib saylandi. Uning hukumati (1934—40) mu-him o zgarishlar qildi,
ʻ
yer islohoti o tkazdi.
ʻ
Ikkinchi jahon urushining boshlarida Meksika hukumati betaraf ekanligini
bildirdi; lekin 1942-yil may oyida fashistlar blokiga qarshi urush e lon qildi.
ʼ
Urushdan keyingi yillarda Meksika iqtisodiyoti yuksala bordi. Biroq qishloqda
ahvol o zgarmadi. 60-yillardan boshlab L. Mateos (1958—64) va D. Ordas (1964
ʻ
—70) hukumatlari milliy iqtisodiyotni mustahkamlash yo lini tutdi. 1970-yilda
ʻ
hokimiyat tepasiga kelganL. Echeverria hukumati ahvolni yaxshilash uchun yer
islohoti to g risida qonun (1971), yangi saylov qonuni (1972), mahalliy kapital
ʻ ʻ
qo yilishini rag batlantirish va chet el kapitalini tartibga solish to g risida qonun
ʻ ʻ ʻ ʻ
(1973) qabul qildi, davlat xizmatchilari uchun haftasiga 5 ish kuni joriy qildi.
M.ning G arbiy Yevropa mamlakatlari, Yaponiya va Lotin Amerikasidagi bir
ʻ
qancha mamlakatlar bilan tashqi savdo aloqalari kengaytirildi.
21

XULOSA VA TAKLIFLAR
Yangi sanoatlashgan mamlakatlar fenomenini o‘rganib, biz uning jahon
iqtisodiyoti uchun ahamiyati haqida xulosa qilishimiz mumkin. Bu davlatlar
o‘zlarini qulay sharoitda topib, mavjud imkoniyatlardan unumli foydalana oldilar.
Ular qisqa fursatda taraqqiyotning yangi bosqichiga o‘tishga erishib, shu tariqa
boshqa rivojlanayotgan hududlarga o‘rnak bo‘ldi. Endi bu mamlakatlar
rivojlanishining barcha ijobiy va salbiy tomonlarini hisobga olish va ushbu
modelni ularning iqtisodiyotiga loyihalashtirish mumkin.
Har bir NIS mustaqil ravishda rivojlanish yo‘lini tanladi, ammo ularni shartli
ravishda ikkita modelga birlashtirish mumkin: Osiyo va Lotin Amerikasi. Ularning
umumiy jihatlari juda ko‘p, ammo dastlabki shartlar va shunga mos ravishda
erishilgan natijalar farq qiladi. Xulosa qilishimiz mumkinki, bu modellarda ham
ijobiy, ham salbiy usullar va rivojlanish yo‘llari mavjud. Jumladan, Lotin
Amerikasi mamlakatlari tez-tez islohotlarni amalga oshirar ekan, ijtimoiy jihatlarni
hisobga olmadilar. Bu makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘sishi bilan aholining
rivojlanish darajasi o‘zgarmasligi, hatto aytish mumkinki, aholining daromadlari
pasayib ketdi, boylar va kambag‘allar o‘rtasida tafovut paydo bo‘ldi. Shunday
qilib, bu iqtisodiyotning to‘liq rivojlanishiga to‘sqinlik qildi.
Lotin Amerikasi davlatlari yangi siyosatida ana shu muammolarni hisobga
oldilar. Endi ishonch bilan aytish mumkinki, mintaqa taraqqiyotning mustahkam
yo‘liga o‘tdi. Yangi asrning boshida bu mamlakatlar yaxshi ish boshladi. Qulay
iqtisodiy sharoitda ular uzoq davom etgan tanazzuldan chiqishga, iqtisodiy o‘sish
sur’atlarini jahondagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan yuqori darajaga ko‘tarishga,
moliyaviy ahvolini yaxshilashga, to‘lov qobiliyatini oshirishga muvaffaq bo‘ldilar.
Bunda Lotin Amerikasi davlatlarining integratsiyaga intilishlari ham kam rol
o‘ynamadi. Yevropa Ittifoqi misolida Janubiy Amerika Millatlar Ittifoqining
tashkil etilishi butun mintaqa uchun muhim rol o‘ynaydi. Bu integratsiya guruhi
qoloq davlatlarning rivojlanishiga yordam beradi, uning ichki salohiyatini
rivojlantirishda ham muhim o‘rin tutadi. Aytishimiz mumkinki, UNASUR ushbu
33

FOYDALANILINGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
2. O‘zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi
2015-yil 22-maydagi O‘RQ-385-sonli qoniniga muvofik qabul qilindi. Xalq so‘zi,
2015 yil 23 may.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 bet.
4. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent:
“O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 48 bet.
5. Adamchik M.V. Dunyo mamlakatlari va qit’alar. - Minsk: Hosil , 2007. - 384 p.
6. Wielandt G. Lotin Amerikasi: bugungi kun va istiqbollar. Jahon iqtisodiyoti va
xalqaro munosabatlar. 2005 yil. № 2. S.91-96
7. Krasilshchikov V. Sharqiy Osiyodagi inqiroz: 10 yildan keyin. Jahon iqtisodiyoti
va xalqaro munosabatlar. 2007 yil. № 8. 71-82-betlar
8. Kostyunina G.M., Pronina N.K. Lotin Amerikasida mintaqaviy erkin savdo
hududini shakllantirish konsepsiyasining evolyutsiyasi . Rossiya tashqi iqtisodiy
byulleteni. 2008 yil. № 7. 11-20-betlar
9. Lavrov S.V. Rossiya - Lotin Amerikasi: hamkorlikni rivojlantirish. Lotin Amerika.
2006 yil. № 1. C.4-10
10. Xalqaro iqtisodiy integratsiya: darslik. Nafaqa / tahrir. Dan. Professor
N.N.Liventsev - M .: Iqtisodchi , 2006. -430-yillar.
11. Jahon iqtisodiyoti: darslik. nafaqa ./ ed. S.F.Sutirin . - Sankt-
Peterburg: Sankt- Peterburg nashriyoti . Davlat. Universitet, 2003 yil - 356s.
12. Redkin V. 90-yillarda Braziliyada iqtisodiy islohotlar. Iqtisodiyot
bo‘yicha savollar. 2000. № 9. 121-135-betlar
36

ham tropik o rmonzorlar juda katta joyni egallaydi. Tabiiy resurslar va kattaʻ
miqdordagi ishchi kuchiga boy bo lgan Braziliya, Janubiy Amerika
ʻ
iqtisodiyotining yetakchisidir. Dastlab Portugaliyaning sobiq koloniyasi
bo lganidan, uning davlat tili Portugal tilidir. Poytaxti – Brazilia shahri. BMT
ʻ
a zosi. Ma muriy jihatdan 26 shtat va federal (poytaxt) okrugga bo linadi.
ʼ ʼ ʻ
Braziliya 26 shtat (estado) va 1 federal okrugdan (distrito federal) iborat:
akri
Alagoas
Amapa
Amazonas
Bahia
Ceara
Braziliya federal okrugi
Espirito Santo
Goias
Maranyao
Mato Grosso
Mato Grosso do Sul
Minas Gerais
Para
Paraiba
Parana
Pernambuko
Piauí
Rio-de-Janeyro
Rio Grande do Norte
Rio Grande do Sul
Rondônia
Roraima
Santa Katarina
Sergipe
Tokantins
 Shimoldagi Amazoniya o‘rmonining keng chizig idan va janubdagi
ʻ
ochiqroq tepaliklar va kichik tog‘lardan iborat Braziliya landshafti Braziliya
aholisining ko‘pchiligi va qishloq xo‘jaligi hududi hisoblanadi. Avstraliyaning
kattaligidagi maydonni egallagan Amazon tropik o‘rmonlari dunyodagi eng katta
o‘rmon hisoblanadi. Ular Janubiy Amerikaning uchdan bir qismini tashkil qiladi va
asosan Braziliyada, Amazon havzasida o‘sadi. Uning daraxtlari har xil hayvonlar,
qushlar, hasharotlar va sudraluvchilarni, shuningdek, ming yillar davomida bu
25

va mineral xom ashyoni o‘zlashtirish bu erda paydo bo‘lgan. Biroq, aholi
punktining ichki turiga ega bo‘lgan aksariyat mamlakatlarda qirg‘oqlar ham u yoki
bu darajada rivojlangan.
Ushbu turdagi mamlakatning klassik namunasi sifatida, odatda, dengiz
sathidan 2000 m dan ortiq balandlikda joylashgan Meksika tog‘lari eng zich
joylashgan Meksika hisoblanadi. Bu baland tog‘ dastlab bu erda o‘z poytaxtlarini -
Tenochtitlanga asos solgan Azteklarni , so‘ngra uning xarobalarida Mexiko
shahrini qurgan ispanlarni - Yangi Ispaniya mustamlakasi poytaxti, keyin esa
mustaqil Meksikani o‘ziga tortdi. Bu tanlov bilan ikkalasi ham bu yerda yumshoq
iqlim, unumdor tuproqlar, o‘rmonlar, kumush va boshqa rudalar tug‘ilgan joylar
kabi qulay tabiiy sharoitlarning mavjudligidan kelib chiqdi. Ispanlar uchun,
bundan tashqari, Verakrus va Akapulko dengiz portlarining yaqinligi , ular orqali
ota-bobolarining uyi bilan aloqa o‘rnatganligi katta rol o‘ynadi.
Cho‘llar, yarim cho‘llar va tropik o‘rmonlar hududlari, ularni
o‘zlashtirishga bo‘lgan bir necha bor urinishlarga qaramay, hali ham kamroq aholi
yashaydi: Yukatan yarim orolida va Quyi Kaliforniyada aholi zichligi 1 km2 ga
atigi 2 kishini tashkil qiladi. Yaqinda chekka hududlarni joylashtirishda ma’lum bir
o‘zgarishlar yuz berdi.
aholi punktiga ega bo‘lgan mamlakatning yorqin misoli Boliviya, ehtimol
dunyodagi eng baland tog‘li mamlakat bo‘lib, u erda aholisining yarmidan ko‘pi
dengiz sathidan 3300-3800 m balandlikda joylashgan Altplano platosida yashaydi.
Boliviyaning amaldagi poytaxti La Pas ham dunyodagi eng baland poytaxt va
bunday balandlikda paydo bo‘lgan yagona "millioner shahar" hisoblanadi. 1548
yilda ispanlar tomonidan asos solingan bu shahar La Paz daryosining piyola
shaklidagi vodiysida joylashgan.
Xarakterli jihati shundaki, uning yaxshi saqlangan markaziy hududlari
dengiz sathidan taxminan 3200 m balandlikda joylashgan bo‘lib, chekka xaroba
hududlari Markaziy And tog‘lari yonbag‘irlari bo‘ylab 4100 m balandlikka
ko‘tariladi . Amazon . Ammo ular turar-joyda sezilarli o‘zgarishlarga olib kelmadi.
11

ulushi 24,5%, qishloq, o rmon xo jaligi va baliqchilikning ulushi 9%. Meksikaʻ ʻ
paxta, shakarqamish, kofe yetishtirishda, neft, gaz, kumush, rux, qo rg oshin,
ʻ ʻ
oltingugurt, simob qazib olishda dunyoda oddingi o rinlarda turadi.
ʻ
Sanoati
Sanoatida iqtisodiy faol aholining 15,3% band. Muhim tarmoqlari:
konchilik, neftni qayta ishlash, neft kimyosi, metallurgiya, qurilish, to qimachilik,
ʻ
oziq-ovqat, mashinasozlik sanoati. Neftgaz sanoati va ularni qayta ishlash
korxonalari Meksika qo ltig i sohilida, konchilik va metallurgiya sanoati Meksika
ʻ ʻ
tog ligi shimolida, ishlab chiqarish sanoati korxonalari yirik shaharlarda
ʻ
joylashgan. Kumir sanoati muhim o rin oladi. Verakrus, Tampiko, Minatitlan,
ʻ
Mexiko va Salamanka shaharlari neft kimyosining, Monterrey, Monklova, Mexiko
atroflari qora metallurgiya, Mexiko, Verakrus, Kananea, Chiuaua, Torreon
shaharlari rangli metallurgiya, Mexiko, Toluka, Pu-ebla mashinasozlik va metall
ishlash sanoatining asosiy markazlaridir. Bundan tashqari, dizellar, temir yo l
ʻ
vagonlari, avtomobillar, to qimachilik mashina-uskunalari, elektrotexnika va
ʻ
radioelektronika mahsulotlari (shu jumladan, televizorlar), stanoklar, kemalar
ishlab chikaradi. Energetika, qurilish ashyolari, kimyo, farmatsevtika,
to qimachilik, tikuvchilik, ko n-poyabzal, oziq-ovqat sanoati ham rivojlangan.
ʻ ʻ
Hunarmandchilik buyumlari ishlab chiqarishga alohida ahamiyat beriladi. Yiliga
89,5 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi (asosan, issiqlik elektr
stansiyalarida).
Qishloq xo jaligida iqtisodiy faol aholining 27,8% band, Qishloq xo jaligi
ʻ ʻ
aholining ehtiyojini asosan ta minlaydi va mahsulotining bir qismini eksport qiladi.
ʼ
Yerlarning 1/4 qismiga ekin ekiladi, 3/4 qismi yaylov. Ekin maydonining 5,15
mln. ga sun iy sug oriladi. Yerlarning ko p qismi qishloq xo jaligi jamoalari —
ʼ ʻ ʻ ʻ
exidoga qarashli. Asosiy tarmoq — dehqonchilik. Eksport uchun paxta, kofe, ichki
ehtiyoj uchun shakarqamish, makkajo xori, oq jo xori, bug doy, sholi, loviya,
ʻ ʻ ʻ
kartoshka, soya ekiladi. Pomidor, yer yong oq, ertagi sabzavot, sitrus mevalar,
ʻ
ananas va boshqa bir qancha tropik va subtropik ekinlar eksport ahamiyatiga ega.
23

Amerikaga olib kelingan negrlarning umumiy soni taxminan 10 million kishini
tashkil etdi.
Yuqorida tilga olingan uchta asosiy irqiy-etnik unsur ana shunday
rivojlangan. Shu bilan birga, birinchi o‘rin kreollarga tegishli edi - Amerikada
tug‘ilgan ispan va portugal bosqinchilarining avlodlari. Keyinchalik hindular,
negrlar va ko‘p sonli aralash guruhlar keldi. Aralash guruhlarga mestizolar -
kreollarning hindular bilan nikohlari avlodlari, mulattolar - kreollarning qora
tanlilar bilan nikohlari avlodlari, sambo - qora tanlilar va hindlarning nikohlari)
19-asr va 20-asrning birinchi yarmida Lotin Amerikasining "oq" aholisi
sezilarli darajada oshdi. Bu Ispaniya va Portugaliya mustamlaka imperiyalari
parchalanganidan keyin yosh mustaqil davlatlar aholining yangi yerlarni
o‘zlashtirish va konchilikni kengaytirish uchun qo‘shimcha migratsiya qilishdan
manfaatdor bo‘lganligi bilan bog‘liq edi. Dengiz transportining jadal rivojlanishi
Yevropadan muhojirlarni tashishni amalda imkon yaratdi.
Lotin Amerikasiga jami 10 milliondan ortiq muhojirlar, jumladan,
Argentinaga 6,5 million va Braziliyaga 3,5 million immigrant ko‘chib o‘tgan.
Lotin Amerikasining zamonaviy etnik xaritasi shunday shakllangan. Bu
mintaqadagi aksariyat mamlakatlar juda murakkab etnik tarkibga ega. Braziliyada
80 ga yaqin, Meksika va Argentinada 50 dan ortiq, Boliviya, Venesuela, Peru,
Kolumbiya, Chilida 25 dan ortiq turli xalqlar yashaydi.
Lotin Amerikasi aholisining diniy tarkibi asosan uning etnik tarkibi bilan
belgilanadi va mustamlakachilik tarixi bilan ham chambarchas bog‘liq. Aholining
taxminan 9/10 qismi katoliklik diniga e tiqod qiladi, u barcha ispan va portugalʼ
koloniyalarida majburan ekilgan, boshqa dinlarga mansub bo lganlar esa
ʻ
inkvizitsiya tomonidan ta qib qilingan. Katoliklardan tashqari protestantlar va
ʼ
pravoslavlar, nasroniy bo‘lmagan dinlardan hindlar va musulmonlar ham bor.
Hindlarning ba’zi guruhlari hali ham nasroniygacha bo‘lgan an’anaviy e’tiqod va
marosimlarga ega.
Lotin Amerikasi aholisining til tarkibi ancha bir xil. Evropa istilolari
boshlanganidan beri bu erga ispan, portugal va boshqa Evropa tillari olib kelingan.
8

yerda yashagan Amazon hindularini oziqlantiradi va oziqlantiradi. Atlantika
okeani bo ylab bir qancha tog tizmalari joylashgan bo lib, Braziliyaning engʻ ʻ ʻ
baland tog i Piko da Neblina dengiz sathidan 3014 m balandlikda ko‘tarilgan.
ʻ
Eng yirik daryolar Parana bo‘lib, Iguasu daryosining katta irmog‘ida
ta‘sirchan Iguazu sharsharasi joylashgan; Shuningdek, Rio-Negro, San-Fransisko,
Xingu, Madeyra, Tapajos va, albatta, Amazonka, dunyodagi eng suvli daryo (eng
katta havzaga ega) va ba‘zi ekspertlar tomonidan dunyodagi eng uzun daryo deb
hisoblangan. Dunyo. Amazon daryosi Perudagi And tog‘laridan daryolar va
Janubiy Amerika orqali 6439 km uzunlikda oqadi. Atlantika okeaniga quyiladi.
Braziliya daryoning yarmini egallaydi. Bu mamlakatning eng muhim suv yo‘li
bo‘lib, yirik kemalar hatto okeandan 1600 km uzoqlikda joylashgan Manaus
shahriga ham etib boradi. Daryo har yili toshib, dalalarni loy bilan oziqlantiradi.
Iqlim
Braziliyaning ekvatorial iqlimi mintaqaviy o zgarishlar bilan tavsiflanadi.
ʻ
Amazon tekisliklari yarim nam iqlimga ega, yillik o rtacha yog in miqdori 4000
ʻ ʻ
mm, oylik o rtacha harorati 25—28 °C. Braziliya va Gayananing tog li hududlari
ʻ ʻ
nam subekvatorial iqlimga ega, yillik o rtacha yog in miqdori 1000-2000 mm.
ʻ ʻ
Mamlakatning janubiy qismi subtropik dengiz iqlimiga ega, yillik o rtacha yog in
ʻ ʻ
miqdori 1800 mm atrofida, iyulda o rtacha 13 °C, yanvarda oylik o rtacha harorat
ʻ ʻ
24 °C atrofida.
Iqtisodiyot
Yirik va yaxshi rivojlangan qishloq xo‘jaligi, tabiiy resurslarni qazib olish,
ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalari hamda keng bandlik bazasi bilan
Braziliya iqtisodiyoti Janubiy Amerikaning boshqa har qanday davlatidan ustun
turadi va jahon bozorida o‘z mavqeini mustahkamlaydi. Uning sanoati Shimoliy va
Janubiy Amerikaning barcha mamlakatlari orasida faqat Qo‘shma Shtatlardan
keyin ikkinchi o‘rinda turadi.
Asosiy eksport kofe, soya, temir rudasi, apelsin sharbati, po‘lat va
samolyotlar (Embraer). Mamlakat samolyot ishlab chiqarish va qishloq xo‘jaligi
eksporti bo‘yicha dunyoda uchinchi o‘rinda turadi.
26

II BOB. LOTIN AMERIKASI MINTAQASI BUGUNGI KUNDA
II.1 Mintaqaning iqtisodiy o‘sishining hozirgi bosqichi
O‘tgan asrning 90-yillarining ikkinchi yarmida Lotin Amerikasi
mamlakatlari qattiq zarbani boshdan kechirdilar: Janubi-Sharqiy Osiyoda
boshlangan moliyaviy inqiroz to‘lqinlari "Lotin Amerikasi mo‘’jizasiga" zarba
berdi. " - bozor islohotlari va moliyaviy barqarorlashtirish siyosati natijasida milliy
iqtisodiyotlarning yuksalishi.
Ichkariga yetib keldi 1997 г. Umuman olganda, mintaqa uchun iqtisodiy
o‘sishning 5,5% cho‘qqisi uzoq davom etgan tanazzulga olib keldi, uning eng past
nuqtasi 2002 г.(-0,8%) ga to‘g‘ri keldi 1
. Biroq prognozlarning eng yomoni amalga
oshmadi: asr boshida iqtisodiyotning yangi tiklanish belgilari paydo bo‘ldi va
mintaqadagi ko‘plab yirik va kichik mamlakatlarning makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlari bir vaqtning o‘zida yaxshilana boshladi.
Hozirgi iqtisodiy tiklanish o‘tgan asrning 90-yillari boshlarida kuzatilganiga
nisbatan bir qator xususiyatlarga ega. Mintaqaning iqtisodiy o‘sish omillarining
shartlari, o‘zaro bog‘liqligi va konfiguratsiyasi sezilarli darajada o‘zgardi. ni
tashkil etgan moliyaviy resurslarning kirib kelishi ularning chiqib ketishi bilan
almashtirildi 2005 yil qiymati 67 milliard dollardan ortiqni tashkil etdi.Ammo bu
vaziyatda ham joriy to lov balansi faollashdi.ʻ
Mintaqaning rivojlanishining quyidagi omillarini ajratib ko‘rsatish mumkin:
- Lotin Amerikasida iqtisodiy o‘sishning an’anaviy omili - tashqi
moliyalashtirish manbalari katta rol o‘ynaydi. Mintaqaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy
investitsiyalar oqimi yana o‘sishni boshladi, xalqaro kapital bozorlarida moliyaviy
resurslarni jalb qilish avvalgidan kichikroq bo‘lsa-da davom etmoqda.
- xomashyo, shuningdek, qayta ishlash sanoati va oziq-ovqat mahsulotlari
eksporti hajmining oshishi hisobiga iqtisodiyotning tashqi, eksport sektorining roli
oshdi. Tovarlar eksportining o‘sishi bo‘yicha Lotin Amerikasi jahon o‘rtacha
o‘sish sur’atlarini ortda qoldirdi, buning natijasida uning eksport qiymatining
1
15

Ko p miqdorda yog och tayyorlanadi. Chorvachiligida koramol, ot, cho chqa, qo yʻ ʻ ʻ ʻ
va echki boqiladi. Dengizlarda baliq va dengiz jonivorlari ovlanadi.
Transport yo li uzunligi — 26,4 ming km, avtomobil yo llari uzunligi —
ʻ ʻ
242,3 ming km. 11 ming km neft va gaz quvuri bor. Barcha shtat va shaharlari
aviatsiya havo yo llari orqali tutashtirilgan. Mexiko, Verakrus, Merida,
ʻ
Monterreyda katta aero-portlar bor. Asosiy dengiz portlari: Verakrus, Mexiko,
Tampiko, Koatsa-koalkos, Salina-Krus.
M. chetga tayyor va chala tayyor buyumlar, shuningdek, neft va neft
mahsuolotlari, paxta, kofe, dengiz, konchilik sanoati va rangli metallurgiya
mahsulotlari chiqaradi. Chetdan chala tayyor buyumlar, mashina va asbob-
uskunalar, iste mol mollari sotib oladi. Savdo-sotikdagi asosiy mijozlari: AQSH,
ʼ
Kanada, Yaponiya, Lotin Amerikasi va Yevropa mamlakatlari. Chet el turizmi
rivojlangan. Pul birligi — M. pesosi.
Tibbiy xizmati
M.da, asosan, davlat tibbiy xizmat tizimi yo lga qo yilgan. Vrachlar
ʻ ʻ
universitetlar huzuridagi 4 ta tibbiyot fakultetida tayyorlanadi. Akapulko,
Kuernavaka, Orisaba, Verakrus kabi kurortlari bor.
2.2. Braziliya
Braziliya , rasmiy nomi Braziliya Federativ Respublikasi (par. Brasil
yoki República Federativa do Brasil ) — Janubiy Amerikadagi eng katta va aholisi
eng ko p bo lgan mamlakat bo lib, ham aholi soni, ham maydoni jihatidan
ʻ ʻ ʻ
dunyoda beshinchi o rinni egallaydi. Maydoni 8512 ming km
ʻ 2
. Aholisi
192,376,496 kishi (2012). U Janubiy Amerika markazidan to Atlantika okeaniga
qadar yoyilgan hududni egallab Amerikalarning „eng sharqiy“ mamlakatidir. U
bilan chegaradosh mamlakatlar: Urugvay, Argentina, Paragvay, Boliviya, Peru,
Kolumbiya, Venesuela, Guyana, Suriname va Fransuz Giyanasining fransuz qismi.
Aniqrog i, u Ekvador va Chilidan tashqari, Janubiy Amerikaning har bir davlati
ʻ
bilan chegaradosh. Nomi, dastlabki kolonistlar tomonidan juda qadrlangan,
Braziliya daraxtidan ( pau-brasil ) kelib chiqqan. Hududida ham ekin maydonlari,
24

ko‘plab shtatlarning byudjet taqchilligi qisqardi, bu chakana narxlar dinamikasiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Inflyatsiya darajasi pasaygan. Xuddi shu davrda shahar
aholisi o rtasida ro yxatga olingan ishsizlik umuman viloyat bo yicha 8,7ʻ ʻ ʻ
foizgacha kamaydi. Ichki jamg‘armalar va buning natijasida asosiy kapitalga
investitsiyalar sezilarli darajada oshdi.
Nihoyat, Lotin Amerikasi mamlakatlari tashqi qarz miqdorini sezilarli
darajada kamaytirishga muvaffaq bo‘ldi, deyish mumkin emas. Bu davlatlar
hukumati tomonidan tashqi moliyaviy qaramlikni kamaytirish va xorijiy
kreditorlarga foizlar to‘lovlarini kamaytirish bo‘yicha ko‘rilgan kompleks chora-
tadbirlar natijasi bo‘ldi. Bu chora-tadbirlar qatoriga quyidagilar kiradi: qarzning bir
qismini muddatidan oldin to lash, tashqi qarzlarning boshqa qismini ichki
ʻ
kreditlarga konvertatsiya qilish, milliy valyutadagi denominatsiya , ularning
muddatini uzaytirish maqsadida qarzlarni qayta tuzish.
Bularning barchasi so‘nggi paytlarda Lotin Amerikasi iqtisodiy
rivojlanishining tabiatida sifat jihatidan o‘zgarishlar ro‘y berdi, bu esa barqaror
iqtisodiy o‘sish va milliy iqtisodiyotlarning tashqi ta’sirlar ta’siriga zaifligi haqida
gapirish imkonini beradi. ECLAG tahlilchilari: “Mintaqadagi umumiy vaziyat
milliy daromadning YaIM o‘sishidan yuqori o‘sishi bilan tavsiflanadi, bu iqtisodiy
o‘sishning boshqa davrlaridan farqli o‘laroq, o‘z jamg‘armalariga asoslanadi. Bu
holat iqtisodiy o‘sishning o‘tmishdagiga qaraganda barqarorroq va kamroq
bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Bu bosqichda Lotin Amerikasi davlatlarining integratsiyaga intilish
tendentsiyasi katta rol o‘ynamadi, o‘tgan asrda tuzilgan guruhlar o‘z mamlakatlari
rivojlanishiga yordam bera boshladi. Lotin Amerikasi rivojlanayotgan dunyoning
eng dinamik integratsiyalashgan mintaqasi, Janubiy Amerikaning umumiy bozori
yoki MERCOSUR va rivojlanayotgan Janubiy Amerika xalqlari ittifoqi dunyodagi
eng yaxshi beshta integratsiya birlashmalari qatoriga kiradi.
17

I BOB. LOTIN AMERIKASINING UMUMIY XUSUSIYATLARI
1.1. Geografik joylashuv. Tabiiy resurslar
Lotin Amerikasi mintaqasining geografik joylashuvining o‘ziga xos
xususiyati shundaki, u strategik muhim Panama kanali bilan bog‘langan Tinch
okeani va Atlantika okeanlari oralig‘ida joylashgan. Mintaqa mamlakatlari
(Boliviya va Paragvaydan tashqari) uchun Jahon okeaniga chiqish nafaqat boshqa
qit’alar bilan, balki Lotin Amerikasi davlatlarining o‘zlari o‘rtasidagi aloqalar
uchun ham juda muhimdir. Mintaqaning tabiiy resurslari boy va xilma-xildir. Ular
qishloq xo‘jaligini ham, sanoatni ham rivojlantirish uchun qulaydir. U erda
unumdor tuproqli keng hududlar mavjud, ulardan biri La Plata pasttekisligida
joylashgan mashhur Pampa ; Amazon, Orinoko, Parana va boshqalarning qudratli
suv tizimlari; katta, ammo, afsuski, tropik o‘rmonlarning tez kamayib borayotgan
yo‘llari. Sohil okeani va dengiz suvlari baliq va dengiz mahsulotlariga boy . . Lotin
Amerikasi yirik yoqilg i-energetika resurslariga ega: neft (Venesuela, Meksika,ʻ
Peru va boshqalar), gaz (Boliviya, Venesuela va boshqalar), ko mir, uran. Keyingi
ʻ
yillarda gidroenergetika resurslari keng rivojlana boshladi . Xususan, Paragvay va
Braziliya chegarasidagi Parana daryosida dunyodagi eng yirik gidroenergetika
majmuasi Itaipu qurilgan .
Yangi energiya manbalarini izlash va rivojlantirish bo‘yicha ishlar olib
borilmoqda. Bir qator mamlakatlarda (masalan, Meksikada) atom energetikasini
rivojlantirish dasturlari qabul qilingan. Braziliyaning shakar qamishidan etil
spirtini suyuq yoqilg‘i sifatida ishlatish tajribasi keng tarqalgan. Mintaqaning
boshqa resurslari: metall rudalari, kimyoviy xom ashyo, metall bo‘lmagan foydali
qazilmalar bilan ta’minlangan. Temir, mis, kumush, molibden, surma (Xitoy va
Rossiyadan tashqari) zahiralarining uchdan bir qismidan ko‘prog‘iga to‘g‘ri keladi.
Temir rudasining asosiy zahiralari Braziliyada (zamonaviy dunyoda birinchi
o rinlardan biri, rasm) , Venesuela, Chili, Peru va Meksikada to plangan;
ʻ ʻ
marganets rudasi - Braziliyada; boksit - Yamayka, Surinam va Braziliyada; mis
4

partiya, 1909-yil tuzilgan. Argentinada Kommuni-stik partiya, Sotsial-demokratik
partiya, Demokratik markaz ittifoqi, Xristian-demokratik partiya ham bor.
Umummehnat konfederatsiyasi 1930-yilda tuzilgan.
Xo jaligiʻ
Argentina iqtisodiy jihatdan Lotin Amerikasida eng rivojlangan
mamlakatlardan biri. Foydali qazilma konlari ko p, malakali ishchi kuchiga ega.
ʻ
Argentina, sanoatning turli tarmoqlari rivojlangan. Ammo 80-yillar oxirida
boshqaruvning samarasizligi oqibatida Argentina iqtisodiyoti barbod bo lish
ʻ
arafasida edi. 1989-yilda saylangan yangi hukumat iqtisodiyotni isloh qilish
dasturini amalga oshirdi, natijada Argentina yana barqaror rivojlana boshladi.
1991-yilda qabul qilingan konvertatsiya to g risidagi qonunga binoan ko pchilik
ʻ ʻ ʻ
davlat korxonalari xususiylashtirildi, iqtisodiyotga chet el investitsiyalari jalb etila
bosh-ladi, byudjetga soliqlardan tushum yax-shilandi, ishchilarga kompensatsiya
to lash tizimi yaratildi.
ʻ
Sanoati
Argentina asosan, qishloq xo jaligi xom ashyosini qayta ishlashga
ʻ
ixtisoslashgan. Yetakchi tarmoq — oziq-ovqat (go sht, yog , un, vi-nochilik,
ʻ ʻ
konserva, qand-shakar) sanoa-ti. Go sht yetishtirish va eksport qilish sohasida
ʻ
Argentina dunyoda oldingi o rinlardan birida turadi. To qimachilik, charm-
ʻ ʻ
poyabzal tarmoqlari rivojlangan. Og ir industriyada mashinasozlik (traktor, qishloq
ʻ
xo jaligi mashinalari, avtomobillar, stanoklar, elektr texnika asbob-uskuna-607lari
ʻ
va boshqalar), neftni qayta ishlash, qora metallurgiyaning salmog i katta. Sement,
ʻ
sellyuloza-qog oz korxonalari bor. Neft, gaz, qo rg oshin, pyx, temir, uran, berilliy
ʻ ʻ ʻ
va volfram rudalari qazib olinadi. Yoqilg i-energetika balansining salkam 85% ni
ʻ
neft va gaz tashkil qiladi. AESlar qurilgan. Asosiy sano-at markazlari: Buenos-
Ayres, Rosario, Kordova, La-Plata.
Qishloq xo jaligi
ʻ
Argentina chorvachilik mahsulotlarini, don va moyli ekinlar hosilini tovar
sifatida tayyorlashga ixtisoslashgan. Yirik yer egaligi ri-vojlangan: 1 ming ga dan
ortiq yerga ega bo lgan xujaliklarga hamma yerlarning 75% qaraydi. Argentina ga
ʻ
31

Argentinlar (mamlakat aholisining 90%) asosan yevropalik muhojirlardan
shakllangan. Shuningdek italyanlar, yahudiylar, ukrainlar, ispanlar, katalonlar,
polyaklar, nemislar, fransuzlar va boshqalarlar ham yashaydi. Tub joy aholisi —
indeyslarning aksariyati yevropaliklarning mustamlakachilik harakatlari jarayonida
qirilib ketgan. Ularning oz qismi (kechua, tupi-guaranlar va boshqalar)
Argentinaning shimoli-g arbida va Paragvay bilan bo lgan chegara yaqinidaʻ ʻ
yashaydi. Rasmiy tili — ispan tili. Dindorlarning aksariyati katoliklar. Aholining
o rtacha zichligi 1 km²ga 9 kishidan ko proq. Aholining 86% shaharlarda yashaydi.
ʻ ʻ
Yirik shaharlari: Buenos-Ayres, Kordova, Rosario, La-Plata.
Tarixi
Qadim zamonlarda Argentina hududida ko p sonli indeys qabilalari yashar,
ʻ
ularda jamoa-urug chilik munosabatlari xukmron edi. Shimoli-g arbda diagitlar,
ʻ ʻ
charrua va kerandilar eng rivojlangan indeys qabilalari bo lgan; ular o troq hayot
ʻ ʻ
kechirar, dehqonchilik, baliqchilik, ovchilik bilan shug ullanar, rangli metallar
ʻ
eritishni, to qimachilikni bilar edi. Shimoli-sharqda va markazda guaranlar,
ʻ
tapeslar va boshqa yashar, janubda araukanlar va patagonlar ko chib yurar edi. 16-
ʻ
asrning 1-yarmidahoz. Argentina hududi ispanlar tomonidan bosib olina boshladi.
Ispanlar bu mamlakatni Rio-de-La-Plata (ispancha kumush) daryosi nomi bilan La-
Plata deb atadilar. Mustamlakachilarga qarshi indeys qabilalari bir necha marta
isyon ko tardi (1580, 1630, 1657, 1710 — 11 yillar). 1776-yilda hozirgi Argentina
ʻ
hududi butunlay Rio-de-La-Plata vitse-qirolligi tarkibiga qo shib olindi.
ʻ
Argentinada katta feodal yer egaligi vujudga keldi. Amerikadagi ispan
mustamlakalarining 1810 — 26 yillardagi mustaqillik uchun urushi vaqtida
kreollar (dastlabki ispan kelgindilarining avlodlari) M. Belgrano va X. San-Martin
rahbarligida 1810 — 16 yillarda ispan mustamlakachilariga qarshi qurolli kurash
olib bordilar. Kurash boshlangan 25-may kuni argentin xalqining milliy bay-rami
bo lib qoldi. 1816-yilda viloyatlar va-killarining Tukuman shahridagi kongres-
ʻ
606si La-Plata Birlashgan viloyatlarini mustaqil deb e lon qildi. 1826-yilda
ʼ
Argentina Federativ Respublikasi tuzildi. 19-asr mobaynida vujudga kela
boshlagan burjuaziya manfaatlarini ifodalovchi uni-tariylar bilan yer egalari
29

Usumasinta dare sistemasi. Eng katta kuli — Chapala. Shimoli-g arbida, asosan,ʻ
bo z tuproq va cho lga xos oddiy tuproqlar; tog liklarda surjigarrang, jigarrrang,
ʻ ʻ ʻ
savanna qizil tuproqlari va tog -o rmon qo ng ir tuproqlari, pasttekisliklarda
ʻ ʻ ʻ ʻ
surjigarrang, savanna qizil tuproqlari va botqoq tuproqlari uchraydi.
O simliklari juda xilma-xil. Meksikada o simliklarning 12 mingga yakin
ʻ ʻ
turi bor; shulardan 2/3 qismi endemik o simliklardir. Meksika tog ligining
ʻ ʻ
shimoliy kattaroq qismida uziga xos kserofil o simliklar, shuningdek, mimozadosh
ʻ
butalar o sadigan chala cho l va cho llar asosiy o rin tutadi. Tog liqning janubiy
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qismida va bu yerlarni o rab olgan pasttekislik sohillarida boshoqlilar va sertikan
ʻ
butalardan iborat savanna o simliklari, tog larda bargli va aralash o rmonlar (dub,
ʻ ʻ ʻ
grab, jo ka, karagay, oqqarag ay va boshqalar) usadi; M.ning janubiy va janubi-
ʻ ʻ
sharqiy qismlarida aksari tropik o rmonlar, sharqiy yon bag irlarida doim yashil
ʻ ʻ
sernam o rmonlar, g arbiy yon bag irlarida igna bargli, tog etaklarida barg
ʻ ʻ ʻ ʻ
to kadigan o rmonlar bor.
ʻ ʻ
Yovvoyi hayvonlardan chala cho l va cho llarda kemiruvchilar — yer qazir
ʻ ʻ
(yer sichqon), koyot (yaylov bo risi), Meksika tog ligi o rmonlarida qora ayiq,
ʻ ʻ ʻ
yenot, kizil silovsin, puma, savannalarda bug u, chumolixo r, jayra, janubiydagi
ʻ ʻ
tropik o rmonlarda maymunning 2 turi, tapir, yaguar uchraydi. Hayvo-not,
ʻ
o simlik dunyosi va boshqa noyob joylarni qo riqlash maqsadida 50 dan ko proq
ʻ ʻ ʻ
bog tashkil etilgan. Eng yiriklari: Kumbreode-Monterrey, Syerrade-San-
ʻ
PedroMartir, Kan-ondelrio Blanko va boshqa
Aholisi
Aholisining kupi meksikanlar bo lib, ular indeys kabilalari va elatlari,
ʻ
Yevropa (asosan, Ispaniya)dan kuchib kelganlar va plantatsiyalarda ishlatish uchun
keltirilgan afrikaliklardan iborat. Aholining yarmidan ortig i aralash nikoxdan
ʻ
tug ilgan metis va mulatlardir. Tub indeys xalqlari o z tillari va madaniyatlarini
ʻ ʻ
qisman saqlab qolgan. Ispanlar, basklar, nemislar, fransuzlar, italyanlar va boshqa
ham bor. Rasmiy til — ispan tili. Dindorlarning 96% katoliklar. 73% aholi
shaharlarda yashaydi. Yirik shaharlari: Mexiko, Gvadalahara, Monterrey, Leon,
Syudad-Xuares.
19

rudasi - Chili, Peru va Meksikada; qalay - Boliviyada; qimmatbaho metallar -
Kolumbiya, Braziliya, Peruda.
Lotin Amerikasi mamlakatlari iqtisodiy rivojlanishining o ziga xosʻ
xususiyati so nggi o n yilliklarda milliy daromadning qishloq xo jaligi ulushining
ʻ ʻ ʻ
bosqichma-bosqich kamayib borishi va sanoat ulushining ortib borishi bo ldi.
ʻ
Ko pgina mamlakatlar tomonidan olib borilayotgan sanoatlashtirish siyosati
ʻ
doirasida mintaqada qora metallurgiya, mashinasozlik , kimyo sanoati va boshqalar
kabi yangi tarmoqlar amalda tiklandi, ammo mintaqa davlatlarining sanoat
rivojlanishi notekis edi. Bugungi kunda mintaqaning sanoat qiyofasini Argentina,
Braziliya, Meksika, shuningdek, Chili, Venesuela, Kolumbiya va Peru belgilaydi.
Ular orasida Lotin Amerikasi sanoat ishlab chiqarishining deyarli uchdan bir
qismini jamlagan Argentina, Braziliya va Meksika kabi "katta uchlik" ajralib
turadi.
Viloyat iqtisodiyotidagi asosiy tarmoqlardan biri konchilikdir. Mahsulot
tannarxi tarkibida taxminan % yoqilg i (asosan neft), qolgani esa taxminan % ni
ʻ
tog -kon xom ashyosi tashkil etadi. Tog‘-kon sanoatida etakchi o‘rinlarni Meksika,
ʻ
Venesuela, Braziliya va Argentina egallab, qazib olingan resurslarning keng
doirasi bilan ajralib turadi. So‘nggi o‘n yilliklarda mintaqaning aksariyat qit’a
mamlakatlarida iqtisodiyotning eng dinamik tarmog‘i ishlab chiqarish sanoatiga
aylandi. Bundan tashqari, uning mahsulotlari tarkibida an anaviy sanoat tarmoqlari
ʼ
– to qimachilik, oziq-ovqat, shuningdek charm-poyabzal va tikuvchilik ulushi
ʻ
sezilarli darajada kamaydi, sanoat mahsulotlari ishlab chiqaruvchi ayrim asosiy
tarmoqlar ulushi esa oshdi. Ayniqsa, kimyo va neftni qayta ishlash, qora
metallurgiya, mashinasozlik, qurilish materiallari ishlab chiqarish jadal rivojlandi.
Hozirgi kunda Braziliya, Argentina, Meksika (yangi sanoat mamlakatlariga
mansub) jahon bozorida avtomobillari, elektronika va kimyo mahsulotlari bilan
mashhur bo‘ldi. Mintaqaning ushbu va boshqa ayrim davlatlarining zamonaviy
ishlab chiqarish tarmoqlarini rivojlantirish yo‘lida erishgan yutuqlari ichki
bozorning salmoqli ko‘lami, tabiiy va inson resurslari bilan yaxshi
ta’minlanganligi, xorijiy texnika tajribasini mohirlik bilan jalb etish bilan bog‘liq.
5

yaroqli yerlarning faqat 20% ga ekin ekiladi. Argentinaning yetakchi tarmog iʻ
chorvachilik bo lib, unda go sht yetishtiriladigan qoramolchilik va go sht-jun
ʻ ʻ ʻ
olinadigan qo ychilik ustun turadi. Argentinada qoramollar — 51 mln., qo ylar —
ʻ ʻ
29 mln., cho chqalar — 4,1 mln. boshni tashkil etadi. Dehqonchilikning yetakchi
ʻ
tarmog i — g allachilik. Bug doy, makkajo xori, javdar, suli, arpa, texnika
ʻ ʻ ʻ ʻ
ekinlaridan — kungaboqar, zig ir, paxta yetishtiriladi. Muhim yem-xashak ekini —
ʻ
beda. Bog dorchilik, tokchilik rivojlangan. Qimmatbaho daraxt navi, jumladan
ʻ
dubil ekstrakti olinadigan kebracho tayyorlanadi. Baliq ovlanadi.
Transporti
Argentinalar uzunligi — salkam 34,1 ming km, avtomobil yo llari — 211,4
ʻ
ming km. Asosiy porti — Buenos-Ayres. Xalqaro aeroporti — Eseysa (Buenos-
Ayres yaqinida).Chetga chiqariladigan qishloq xo jaligi mahsulotlarining 80%
ʻ
go sht, don, yog , xom teri, jun, ho l mevalarga to g ri keladi. Chetdan mashinalar,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
transport vositalari, metall, yoqilg i, kimyoviy tovarlar keltiriladi. Asosiy savdo
ʻ
mijozlari: AQSH, Braziliya, Italiya, Germaniya va Yaponiya. Pul birligi — peso.
32

qismini va bir qancha orollarni egallaydi. Atlantika okeani sohilida joylashgan.
Ma muriy jihatdan 22 viloyat (provinsiya), federal (poytaxt) okrugi va Olovli Yerʼ
hududiga bo linadi. Maydoni 2767 ming km². Aholisi 36,1 mln. 605kishi (1999).
ʻ
Poytaxti Buenos-Ayres shahri.
Davlat tuzumi
Argentina — federativ respublika. Amaldagi konstitutsiyasi 1994-yil 24-
avgustda qabul qilingan. Davlat boshlig i — prezident. Prezident va vise-prezident
ʻ
4 yil muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat — Millim kongress
(parlament). Kongress ikki palata: senat va deputatlar palatasidan iborat. Ijrochi
hokimiyat prezident va hukumatdir.
Tabiati
Argentinaning sharqi keng tekisli-klardan va g arbi tog lardan iborat.
ʻ ʻ
Mamlakatning butun shimoli-sharqini La-Plata pasttekisligi (Gran-Chako, Sharqiy
Pampa tekisligi), janubi-sharqini Patagoniya yassi togligi egallaydi. G arbdagi tog
ʻ ʻ
yon bag irlari balandlasha borib, And toglariga ulanib ketadi. Janubiy
ʻ
Amerikaning eng baland nuqtasi Akonkagua (6960 m) ham Argentina hududidadir.
Foydali qazilmalari: neft, gaz, temir, polimetallar, uran, mis, qalay, volfram va
boshqa rudalar. Argentina tekislik qismining iqlimi — tropik va subtropik,
janubida — mo‘tadil. Eng issiq oy (yanvar)ning o rtacha harorati shimolida 28°,
ʻ
janubida 10°, iyulning o rtacha harorati shimolida 18° va janubida G. Tog larda
ʻ ʻ
iqlim mo‘tadil sovuq. Yiliga Patagoniyada 100 — 300 mm, shimoli-sharqda 1400
— 1600 mm, Andning sharqiy yon bag irlarida 5000 mm gacha yog in yog adi.
ʻ ʻ ʻ
Asosiy daryolari: Parana, Paragvay, Urug vay, Rio-Sala-do, Rio-Kolorado,
ʻ
Chubut, Rio-Negro. Argentina ko llarining aksariyati muzliklardan paydo bo lgan
ʻ ʻ
(Naul-Uapi, Buenos-Ayres, Vedma va boshqalar). Argentina hudu-dining salkam
20% doimiy ko m-ko k va bargi to kiluvchi o rmonlar bilan qoplangan. Gran-
ʻ ʻ ʻ ʻ
Chakodagi qizil tuproqda siyrak o rmon, Pampadagi unumdor qoratuproqda
ʻ
pichanzor dashtlar, Patagoniyada -yarim cho l. Argentinaning milliy bog lari —
ʻ ʻ
Iguasu, Lanin, Na-uel-Uapi va boshqalar.
Aholisi
28

II BOB. LOTIN AMERIKASINING IQTISODIY RIVOJLANGAN
DAVLATLARI GEOGRAFIYASI
2.1. Meksika
Meksika (Mexiko), Meksika Qo shma Shtatlari (Estados Unidosʻ
Mexicanos) — Shimoliy Amerikaning janubiy qismida joylashgan davlat. BMT
a zosi. Maydoni 1 958,245 km². Aholisi 129,875,529 kishi (2023). Poytaxti —
ʼ
Mexiko shahri. Ma muriy jihatdan 31 ta shtat va 1 ta poytaxt federal okrugiga
ʼ
bo linadi.
ʻ
Davlat tuzumi
Meksika — federativ respublika. Meksika Qo shma Shtatlarining 1917-yil
ʻ
5-fevraldagi Siyosiy Konstitutsiyasi amal qiladi, unga keyinchalik o zgartishlar
ʻ
kiritilgan. Davlat boshlig i — prezident (2000-yildan Vi-sente Foks Kesada), u
ʻ
umumiy to g ri ovoz berish yo li bilan 6 yil muddatga saylanadi. Konstitutsiyaga
ʻ ʻ ʻ
binoan, prezident qayta saylanishi mumkin emas. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni
Milliy kongress (2 palatali parlament), ijroiya hokimiyatni prezident amalga
oshiradi.
Tabiati
Meksika qirg oqlari kam parchalangan, eng katta yarim orollari —
ʻ
Kaliforniya va Yukatan. Tinch okeandagi bir necha orol ham Meksika tarkibiga
kiradi. Mamlakat hududining katta qismini Meksika tog ligi (aksariyat balandligi
ʻ
1000–2000 m, eng baland joyi — harakatdagi Orisaba vulkanlari — 5700 m)
egallaydi. Sohilga yaqin joylari pasttekislik. Meksika qo ltig ida neftgazli havza,
ʻ ʻ
Meksika tog ligida rangli metall rudalari (mis, qo rg oshin, rux, kumush, simob,
ʻ ʻ ʻ
margimush, surma, kadmiy, vismut, qalay, volfram, oltin), mamlakatning Shimoli-
sharqida toshko mir, temir va uran rudalari, oltingugurt konlari bor. Iqlimi tropik,
ʻ
shimolida subtropik iqlim. Yanvarning o rtacha temperaturasi 10°—25°, iyulniki
ʻ
15°—30°. Yillik yog in tog yon bag irlarida esa 2000–3000 mm.
ʻ ʻ ʻ
Janubi-sharqida daryosoylar ko p, shimoli-g arbida kam (Yukatan yarim
ʻ ʻ
orolda umuman oqar suv yo q). Yirik daryolari: Rio-Grande (Rio-Bravodel-Norte),
ʻ
Lerma (quyi oqimida Rio-Grandede Santyago deb ataladi), Balsas, Grixalva —
18

hindlar tomonidan vayron qilingan aholi punkti o‘rnida asos solingan . Quito
dengiz sathidan 2800 m balandlikda joylashgan. Va hozirgacha Ekvador
aholisining katta qismi baland tog‘larda, aniqrog‘i tog‘lararo havzalarda yashaydi.
Biroq, Peruda bo‘lgani kabi, plantatsiya iqtisodiyotining rivojlanishi bilan bog‘liq
holda, so‘nggi o‘n yilliklarda bu erda ham qirg‘oqbo‘yi hududlari juda zich
joylashgan.
Ikkinchi, okeanik, turar-joy turi, ayniqsa, Braziliya, Argentina, Venesuela
va G‘arbiy Hindistonga xos bo‘lib, u ham asosan Evropa mustamlakachiligi
yo‘nalishi bilan bog‘liq.
Portugallarning Braziliyani mustamlaka qilishlari 17-asr boshlarida
mamlakatning shimoliy-sharqiy qismidan boshlangan, u yerda eng yirik shahar
Salvador joylashgan bo lib, u nafaqat rivojlangan iqtisodiy rayonning markazi,ʻ
balki mustamlaka poytaxti ham bo lgan. Biroq, 1763 yilda poytaxt Rio-de-
ʻ
Janeyroga ko‘chirildi, u ham 17-asr boshlarida tashkil etilgan.
kapitanlikka bo‘lingan , ularning erlari qirol feodal portugal zodagonlaridan
muhojirlarga o‘tgan. Aholining tarqalishining okeanik turi shunday paydo bo‘ldi, u
hozirgi kungacha saqlanib qolgan, butun aholisining yarmiga yaqini Braziliya
hududining atigi 7 foizini egallagan tor qirg‘oq chizig‘ida yashaydi. Shu bilan
birga, mamlakatning 1/2 qismidan ko‘prog‘ini egallagan g‘arbiy yarmi aholining
atigi 5 foizini tashkil qiladi va bu erda uning o‘rtacha zichligi 1 km ga 1 kishiga
to‘g‘ri kelmaydi.
Braziliyadan farqli o‘laroq, Yangi Dunyoga olib boradigan asosiy dengiz
yo‘llaridan chetda joylashgan Argentinaning Ispaniya mustamlakasi dastlab Chili,
Peru va Boliviyadan And tog‘lari orqali o‘tdi. Bu yerda XV asrning birinchi
yarmida tog li va pasttekisliklar tutashgan joyda birinchi ispan qal a shaharlari
ʻ ʼ
barpo etilgan. Ammo keyin Buenos-Ayres va unga tutash yerlar yevropalik
muhojirlar uchun asosiy diqqatga sazovor markazga aylandi.
Va endi bu erda aholi zichligi 1 km ga 100 kishidan oshadi, Pampa esa juda
siyrak aholiga ega va And tog‘lari va Patagoniyada bu ko‘rsatkich 1 km ga 1 kishi
darajasida.
13

1.2. Lotin Amerikasi etnik xaritasining shakllanishi
Shimoliy Amerika aholisining etnik va irqiy tarkibi juda murakkabligi bilan
ajralib turadi, bu uning tarixiy rivojlanishining o‘ziga xos xususiyatlari bilan
bog‘liq. Bu erda uchta asosiy irqning vakillari yashaydi: Mongoloid Kavkazoid,
Ekvatorial. Bu yerda 250 ga yaqin katta va kichik xalqlar yashaydi. Qadimgi
dunyo xalqlaridan farqli o‘laroq, Lotin Amerikasining ko‘plab yirik xalqlari
hozirgi davrda allaqachon shakllangan. Ularning shakllanishida uchta asosiy
element ishtirok etdi: mahalliy hind aholisi, Yevropa davlatlaridan emigrantlar va
Afrikadan olib kelingan qullar.
Markaziy va Janubiy Amerikani yevropaliklar kashf qilishlari va bosib
olishlarigacha ularning hududida ko‘plab mahalliy xalqlar yashagan. Bu
xalqlarning ajdodlari bu yerga 15-12 ming yil avval shimoli-sharqiy Osiyodan
Bering bo g ozi orqali kelgan.ʻ ʻ
Ko‘p ming yillar davomida ular sargardon hayot kechirgan, terimchilik, ov
va baliq ovlash, keyinchalik ibtidoiy dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Ayrim hind
xalqlari oxir-oqibat sivilizatsiyaning ancha yuqori darajasiga erishdilar. Keyin
Azteklar, Mayya va Inklar ham birinchi erta sinf davlatlariga ega edilar. Shunday
qilib, hind tsivilizatsiyasining ikkita asosiy hududi bor edi - Meksika tog‘larida va
Markaziy Andda.
1521 yilda Yangi Ispaniya (Meksika) aholisini ro‘yxatga olish o‘tkazildi,
ma’lum bo‘lishicha, bu mamlakatda 9 milliondan ortiq kishi, shu jumladan 7,3
million atsteklar yashaydi. Va 19-asrning boshlarida Meksika aholisi 5,8 million
kishiga baholangan. Boliviya, Chili, Argentina va Braziliyada hind aholisi chuqur,
borish qiyin bo‘lgan hududlarga itarib yuborilgan.
hindlarning deyarli butunlay yo‘q qilinishi va boshqalarida ularning
sezilarli darajada qisqarishi (nisbatan kam sonli evropaliklarning o‘zlari bilan)
mustamlakachilar oldiga ishchi kuchi masalasini qo‘ydi, bu asosan Afrikadan negr
qullarini olib kirish orqali hal qilindi. . Uch asrlik qul savdosi davomida
7

Ichki Boliviyadan farqli o‘laroq, Kolumbiya ikkita okeanga keng chiqishga
ega. Biroq, ularning qirg‘oqlarida aholi juda kam. Orinokoning yuqori oqimida va
Amazonkaning chap irmoqlarida joylashgan mamlakatning sharqiy qismida aholi
bundan ham kamroq. Bu yerda Kolumbiya hududining 3/5 qismini egallagan
tropik o rmonlar va baland tog li savannalarda aholining atigi 2% i yashaydi vaʻ ʻ
o rtacha zichligi 1 km ga 1 kishini tashkil etadi.Asosiy aholi And tog larida
ʻ ʻ
to plangan, asosan qulay tuproqli tog lararo havzalarda.iqlim sharoitlari. Bunday
ʻ ʻ
havzalarda asosiy shaharlar joylashgan - Bogota, Medellin va boshqalar.
Peru va Ekvador odatda Inka imperiyasi ostida Kolumbiyadan oldingi
davrda rivojlangan ichki turar-joy turiga ega mamlakatlar sifatida tasniflanadi.
Ushbu imperiyaning markazi, uning poytaxti Kusko shahri bo‘lib, uning nomi "
kosko " so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, Kechua hindulari tilida "kindik", "kindik",
ya’ni “markaz” degan ma’noni anglatadi.
Va bugungi kunda Peru aholisining deyarli yarmi 2500 m dan ortiq
balandlikdagi tog‘larda va 15% - 3500 m dan ortiq balandlikda yashaydi.Bu erda
dunyodagi eng baland tog‘temir yo‘li 4800 m ga etadi. ya’ni Montblanning
balandligi! 19-asr oxirida qurilgan bu yerda 60 dan ortiq ko prik va bir xil
ʻ
miqdordagi tunnellar mavjud.
And tog‘larining g‘arbiy etaklari allaqachon asosan ispanlar tomonidan
o‘zlashtirilgan. Bu erda, 1535 yilda Fransisko Pizarro birinchi navbatda vitse-
qirollikning, keyin esa Peru Respublikasining poytaxti bo‘lgan Limaga asos soldi.
Lima joylashgan Rimok daryosi vodiysi hozirda mamlakatdagi eng yuqori aholi
zichligiga ega bo‘lib, 1 km ga 120 kishidan oshadi. Ispanlar davrida Tinch okeani
sohillarida ham aholi yashagan, u yerda hozir peruliklarning 2/5 qismi istiqomat
qiladi. Binobarin, bu erda turar-joyning ichki turi, go‘yo qirg‘oqbo‘yi bilan
birlashtirilgan. Va faqat ekstremal sharqdagi tropik o‘rmonlar hali ham kam aholi
bo‘lib qolmoqda.
Taxminan bir xil cho‘kish tartibi Ekvador uchun xosdir. Bu mamlakatning
poytaxti Kito Lotin Amerikasidagi eng qadimiy shaharlardan biri bo‘lib, 1534
yilda ispanlar tomonidan Pichincha vulqonining janubiy yonbag‘rida joylashgan
12

1.3. Lotin Amerikasidagi aholining taqsimlanishi
Ushbu mintaqadagi ishlarning aksariyati Lotin Amerikasini dunyoning eng
kam aholi zich joylashgan yirik mintaqalaridan biri sifatida tavsiflaydi. Umuman
olganda, bu haqiqat. Ammo aholi sonining ko‘payishi bilan Lotin Amerikasi
aholisi juda tez sur’atlar bilan o‘sishni boshlaganini ko‘rmaslik mumkin emas. Va
bu, o‘z navbatida, 1950 yilda atigi 8 kishi bo‘lgan, 1990 yilga kelib esa 1 km ga 22
kishiga ko‘tarilgan zichlik ko‘rsatkichida aks etadi. Binobarin, u Avstraliya va
Okeaniya haqida gapirmasa ham, Shimoliy Amerikaga qaraganda ancha yuqori.
alohida subregionlaridan Karib dengizidagi kichik orol shtatlari eng yuqori
zichlikka ega. Ular orasida rekordchi Barbados bo‘lib, u erda aholi zichligi 1 km2
ga 700 kishidan oshadi. Grenadada bu 300 kishidan oshadi, Yamayka, Trinidad va
Tobago, Gaiti va boshqa ba’zi orollarda - 1 km uchun 200 kishi. Markaziy
Amerika mamlakatlari orasida faqat eng kichik El Salvador xuddi shunday zichlik
ko‘rsatkichiga ega. Janubiy Amerika uchun eng tipik zichlik ko‘rsatkichlari 1 km
uchun 10-30 kishi oralig‘ida . Faqat Boliviya, Surinam, Gayana va ayniqsa
frantsuz Gvianasi bu me’yordan past zichlikka ega.
Amazon tropik o‘rmonlarining keng hududlari , ularning ba’zilari odatda
cho‘l va And tog‘larining ba’zi tog‘li hududlari. Bu qit’aning muhim qismining
yomon rivojlanganligini ko‘rsatadi. Aholi zichroq hududlarga kelsak,
Ya.G.Mashbits o zining Lotin Amerikasiga bag ishlangan mashhurʻ ʻ
monografiyasida ularni aholining ikki xil taqsimot turiga (va kengroq aytganda,
ishlab chiqaruvchi kuchlarga) ko ra: ichki va okean hududiga ajratgan. .
ʻ
Aholi punktlarining ichki turi Meksika, Markaziy Amerika mamlakatlari va
ko pgina And mamlakatlari uchun xosdir. Ularda aholining asosiy qismi 1000 dan
ʻ
2500 m gacha, ba’zan undan ham yuqori balandliklarda joylashgan hududlarda
to‘plangan. Ushbu turdagi turar-joy bu erda Evropa mustamlakasi boshlanishidan
ancha oldin rivojlangan. Bu okeanlar qirg‘oqlaridagi “issiq er” sharoitiga nisbatan
"mo‘tadil yer" iqlim sharoitida odamlar uchun qulayroq yashash sharoitlari bilan
bog‘liq . Aynan plato va tog‘li hududlarda qishloq xo‘jaligining asosiy markazlari
10

YaIMga nisbati dunyoning sanoati rivojlangan mamlakatlari bilan deyarli bir xil
bo‘ldi - 20%.
- Tashqi savdo aylanmasi va eksport hajmining oshishi bilan, xususan, Lotin
Amerikasi mamlakatlari uchun savdo shartlari - eksport va import tovarlari
narxlarining nisbati alohida ahamiyat kasb etdi. 2003 yildan boshlab u butun
mintaqa va ayniqsa, energiya resurslari, minerallar va metallarni eksport qiluvchi
Janubiy Amerika mamlakatlari uchun qulay shakllana boshladi.
- Nihoyat, joriy asrning birinchi yillarida Lotin Amerikasidagi iqtisodiy
tiklanishni oldindan belgilab bergan asosiy omillar qatorida emigrantlarning pul
o‘tkazmalari-o‘tkazmalari ko‘rinishida tashqaridan mablag‘lar oqimining
ko‘payishi kabi nisbatan yangi ham bor. ishchilar . Bunday o‘tkazmalar ko‘plab
Lotin Amerikasi davlatlarining joriy to‘lov balansi holatiga sezilarli ta’sir ko‘rsata
boshladi.
Xorijdan individual pul o‘tkazmalari mamlakatlarning nafaqat iqtisodiy,
balki ijtimoiy rivojlanishiga ham ko‘p qirrali ta’sir ko‘rsatadi. Ular aholining ichki
bozordagi samarali talabini oshiradi, ichki jamg‘arma va jamg‘armalarning
o‘sishiga hissa qo‘shadi, ko‘plab kam ta’minlangan oilalar uchun muhim yordam
bo‘lib xizmat qiladi, chunki bu mablag‘larning salmoqli qismi bevosita ana
shunday oilalar ixtiyoriga yo‘naltiriladi. , ularning daromadlarini to‘ldirish va shu
bilan iste’mol darajasini oshirish.
Bunga qo‘shimcha ravishda , talab va iste’molning o‘sishiga boshqa omillar
ham yordam beradi: milliy iqtisodiyotlarning rasmiy sektorida bandlik darajasining
o‘sishi, ba’zilari juda kam bo‘lsa-da, ish haqining o‘sishi, ijtimoiy ehtiyojlar uchun
davlat xarajatlarining ko‘payishi; "inson kapitali"ni rivojlantirish bo‘yicha. 2006
yil uchun iqtisodiy so‘rovda ECLAG mutaxassislari ichki talabning o‘sishiga olib
keladigan bu omillarning barchasini "o‘sishning qo‘shimcha dvigateli" deb
atashadi.
Hududni rivojlantirishning asosiy ko‘rsatkichlarini tahlil qilgandan so‘ng (1-
ilova) asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning yaxshilanishi haqida xulosa
chiqarishimiz mumkin. Davlat moliyasi holatida sezilarli o‘zgarishlar qayd etildi,
16

manfaatlarini himoya qiluvchi federatsiyachilar o rtasida kurash davom etdi. 19-ʻ
asr 2-choragidan Argentinada Buyuk Britaniya iqgisodiy va siyo-siy mavqei
mustahkamlandi, 1833-yilda u Folklend (Malvin) o.larini bosib oldi. 19-asr
oxirlarida mamlakatga Amerika va Germaniya kapitali kirib keldi. Hukmron
davlatlar Argentinani siyosiy va iqtisodiy jihatdan qaramlikka solib, uni go sht,
ʻ
don va boshqa xom ashyo yetkazib beruvchi mamlakatga aylantirdilar. 19 — 20-
asrlar bo sag asida Argentinada sanoat rivoj-landi. 19-asrning oxiridan
ʻ ʻ
Argentinada turli harbiy diktaturalar hukmronlik qildi. Ikkinchi jahon urushi
yillarida Argentina betaraflik e lon qilgan bo lsa ham, aslida fashistlarga
ʼ ʻ
ko maklashdi. 1945-yil martidagina Germaniya va Yaponiyaga qarshi urush e lon
ʻ ʼ
qildi. 1945-yildan Argentina- BMT a zosi. 1943-yilgi harbiy to ntarish natijasida
ʼ ʻ
bir guruh ofitserlar hokimiyatni qo lga ol-dilar. Ularning rahbarlaridan biri ge-
ʻ
neral X. D. Perón (1946 — 55 va 1973 — 74 yillarda Argentina prezidenta)
hukmron ajnabiy davlatlarning mavqeini zaiflashtirish hisobiga mamlakatdagi
yuqori tabaqani mustahkamlash siyosatini yuritdi. 1976-yilda general Videla
hukmronligi davrida zo ravonlik va tartibsizliklarga qarshi qattiq choralar joriy
ʻ
etildi, iqtisodiyotni mustahkamlashga kiri-shildi. 1981-yilda Roberto Viola pre-
zident etib saylandi, ammo harbiylar keyinroq uni ag darib tashladilar. Shu davrda
ʻ
(1982-yil) Folklend (Malvin) o.lari Buyuk Britaniyaga qarashliligini tan olmagan
Argentina ularni egallashga urinib ko rdi, lekin bu harakat muvaffaqiyatsiz chiqdi.
ʻ
1983-yildagi yalpi saylov natija-sida Raúl Alfonsín prezident etib saylandi. 1999-
yildan esa Fernando de la Rúa A. prezidenta. 1993-yil 9-sentabrda O zbekiston
ʻ
Respublikasi bilan diplomatiya munosabatlari o rnatgan.
ʻ
Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari
Fuqaro radikal ittifoqi, 1889-yilda taraqqiyparvar ziyolilar tomonidan
tuzilgan; Birlik va taraqqiyot harakati, 1957-yilda Fuqaro radikal ittifoqi
partiyasidan ajralib chiqqan guruh ne-gizida tuzilgan; Xalq sotsialistik partiyasi,
1982-yilda tuzilgan; Murosasozlik partiyasi, 1963-yilda Birlik va taraqqiyot
harakati partiyasi bo linishi natijasida vujudga kelgan; Xustisialistik (adolat)
ʻ
partiyasi, 1947-yilda X. Peron tomonidan tuzilgan; Taraqqiyparvar demokratik
30

1976-yilda saylangan prezident L. Portilo va ayniqsa, 1994-yilda saylangan
E. Sedilo hukumatlari sanoat va qishloq xo jaligini rivojlantirish, iqtisodiyʻ
islohotlar o tkazishga urindi. Ammo mamlakatning tashqi qarzi oshdi, ishlab
ʻ
chiqarish quvvatlaridan foydalanish pasaydi, ekinzorlar qisqardi. 2000-yil "O ng
ʻ
markazchi alyans" blokidan Visente Foks Kesadaning prezident lavozimiga
saylanishi 1929-yildan buyon mamlakatni idora qilib kelayotgan
Institutsioninqilobiy partiyaning hukmronligiga chek qo ydi. Keyingi yillarda
ʻ
xo jalik boshqaruvini mahalliylashtirish, davlatga qarashli norentabel korxonalarni
ʻ
qisqartirish, iqtisodiyotning "ochikligi" va tadbirkorlik fa-oliyatini kuchaytirish,
o zaro manfa-atli xalqaro hamkorlikni rivojlantirish siyosati o tkazila boshladi.
ʻ ʻ
Meksika 1991-yil 26-dekabrda O zbekiston Respublikasi mustaqilligini tan olgan
ʻ
va 1992-yil 16-martda u bilan diplomatiya munosabatlari o rnatgan. Meksika
ʻ
1945-yildan BMT a zosi. Milliy bayrami — 16-sentabr — Mustaqillik e lon
ʼ ʼ
qilingan kun (1810).
Siyosiy partiyalari, kasaba uyushmalari
Institutsion-inqilobiy partiya, 1929-yilda tuzilgan (1938-yilgacha
Milliyinqilobiy partiya, 1946-yilgacha Meksika inqilobiy partiyasi deb atalgan,
1946-yildan hoz nomda); Kardenista milliy yangilanish fronti partiyasi, 1972-yilda
asos solingan; Meksika ko katparvar ekologiya partiyasi, 1987-yilda tuzilgan;
ʻ
Demokratik inqilob partiyasi, 1989-yilda tashkil etilgan; Milliy harakat partiyasi,
1939-yilda tuzilgan. Kasaba uyushmalari: Mehnat kongressi, 1966-yilda tuzilgan;
Meksika mehnatkashlari konfederatsiyasi, 1936-yilda asos solingan; Meksika
ishchilari mintaqa konfederatsiyasi, 1918-yilda tashkil etilgan; Ishchi va
dehqonlarning inqilobiy konfederatsiyasi, 1952-yilda tuzilgan; Meksika ishchi va
dehqonlarining Xasinto Lopes nomidagi umumiy ittifoqi, 1949-yilda asos
solingan; Mehnatkashlarning inqilobiy konfederatsiyasi, 1954-yil tashkil etilgan;
Davlat xizmatchilari kasaba uyushmalari federatsiyasi 1938-yil tuzilgan.
Xo jaligi
ʻ
Meksika — industrial-agrar mamlakat. Lotin Amerikasida iqtisodiy
jihatdan eng rivojlangan mamlakatlardan biri. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning
22

XULOSA
Shunday qilib, Lotin Amerikasi mamlakatlarini o'rganish jarayonida
ularning geografik, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy xususiyatlari tahlil qilindi. Lotin
Amerikasi rivojlanish uchun katta salohiyatga ega, lekin bir qator muammolarga
duch kelgan noyob mintaqadir.
Mintaqaning geografik joylashuvi, tabiiy resurslarning xilma-xilligi va
iqlim sharoiti mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
Mintaqadagi ko'plab mamlakatlar boy mineral zahiralarga va unumdor yerlarga
qaramay, notekis iqtisodiy o'sish va xomashyo eksportiga qaramlikka duch
kelmoqda.
Lotin Amerikasidagi ijtimoiy-demografik vaziyat ham turlicha.
Urbanizatsiyaning yuqori darajasi, aholining o'sishi va ijtimoiy tabaqalanish
muammosi mintaqaning barqaror rivojlanishi uchun muammolarni keltirib
chiqaradi. Biroq, Lotin Amerikasining madaniy xilma-xilligi, tarixiy merosi va
etnik boyligi bu mintaqani dunyodagi eng o'ziga xos va qiziqarli mintaqalardan
biriga aylantiradi.
Mintaqadagi siyosiy muhit o'zgarishda davom etmoqda, ammo barqarorlik
va mamlakatlar o'rtasidagi hamkorlik keyingi taraqqiyot uchun asosiy omil bo'lib
qolmoqda. MERCOSUR va CELAC kabi integratsiya jarayonlari muhim rol
o‘ynab, iqtisodiy va siyosiy aloqalarni mustahkamlashga yordam beradi.
Tadqiqot Lotin Amerikasi mamlakatlari o‘sish va rivojlanish uchun
salmoqli salohiyatga ega degan xulosaga keldi. Biroq barqaror kelajakka erishish
uchun mavjud ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etish, tabiiy resurslardan
oqilona foydalanishni ta’minlash, davlatlararo hamkorlikni mustahkamlash zarur.
Lotin Amerikasi qarama-qarshiliklar mintaqasi, ammo aynan mana shu
qarama-qarshiliklar uni keyingi tadqiqot va tahlillar uchun noyob va istiqbolli
ob'ektga aylantiradi.
35

Купить