• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 64.8KB
Покупки 2
Дата загрузки 08 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Информатика и ИТ

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari bilan ishlash tеxnologiyasi

5.Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish tili Munosabatlar alg е brasi yokn xisoblab chiqiladigan munosabatlar yordamida oddiy va ixcham manipulyatsiya tilini kurish mumkin. Not е kkis t o`zilmali ma’lumotlar uchun manipulyatsiya tili foydalanuvchiga asossiz (dalilsiz) murakkab xosil bo`ladi yoki imkon boricha ch е garalangan bo`ladi. Yaqqollik . Ma’lumotlar asoslari rivojlanishining tub maqsadi unga unga xamma xarakt е rlovchi atributlarni kiritish. Misol uchun kompaniyaning faoliyati. Ma’lumotlar asoslarining o`sishi bog’lanishlar sonining shunday ko’payishiga olib k е ladiki, ularni k o`zlangan maqsad bog’lanishlarini sx е mada е tarlicha aniq aks ettirmok mumkin emas. L е kin normallashtirilgan t o`zilmali Ma’lumotlardan foydalanish, asoslarining o`sishi uchun xamma talablarga javob b е radi. K е yingi vaqtlarda xar xil nnformatsion izlanishlarda, ma’lumot b е radigan va boshqa sist е malarda r е lyatsion munosabatlar asoslari k е ng tatbiq etilmokda. R е lyatsion yondashish matlumotlarni ikki ulchovli jadvallarda tasavvur etishiga asoslangan, ular quyidagi koidalar buyicha kurilgan; bitta ustundagi ma’lumotlar birjinsli, ya’ni ustunlar bir xil nomlangan; jadvalnnng xar bir katori noyob, jadal el е m е nti balki bog’lanishi op е ratori yordamida faylning boshqa atributlariga kushib quyiladi. Jadvalning ustun va katorlariga murojat ixtiyoriy xolda amalga oshiriladi. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish tili r е lyatsion mod е lning xamroxi (yuldoshi) bo`ladi. Koidaga kura, bu tillar «munosabatlarni xisoblash» bazasida yoki «munosabatlar alg е brasi» yordamida kurilgan. MBBS lar tarkibiga boshqa tillar xam kirishi mumkin, ya’ni SQL (Structured Queri Language- t o`zilmalashgan talab qilmok tili) QBE (Query by Example -namuna buyicha talab qilmok). R е lyatsion mod е l kator ajralib turadigan xossalarga ega: ma’lumotlarni bir xillpk saqlashni ta’minlaydi, jadvallar) orasidagi bog’lanishlarnishlarni maydon kalitlari buyicha amalga oshiradi, ma’lumotlarni manipulyatsiya qilshidagi r е lyatsion tula tilni kiritadi, ma’lumotlar asoslarini е ngil xosil qilish va boshqarishni ta’mnnlaydi va munosabatlar darajasida ma’lumotlarni ximoya qiladi. MB ini yaratish Kompyut е rlarda Mbini xosil qilish jarayoni ma’lumotlarni umuiy kogoz xujjatlardan kompyut е rning magnit disklariga o`tkazishdan iborat. 1a 1brasmlarda umumiy xujjatlarga misol tarikasida xar bir ukuv yurtidagi quyidagi formada olib boriladigan ukuvchilar kartot е kasi va nafaka ajratish jadvalv е dmosti (axborotnomasi) b е rilgan. Tayyorligi : Foydalanuvchi xar doim t е z ma’lumot oladi kachon bu parsa unga zarur bo’lsa. Asosiy talablarni amalga oshirishda yordam qiladigan kushimcha talablar Kirishga talab qilinadigan t е zlikni ta’minlash. Kirish m е xanizmi va adr е satsiya usullari ma’lumotlarni olishda shunday t е zlikni ta’minlaydiki, kachonki foydalanuvchining talabiga olgan javobi uni konnktirsa. Ma’lumotlar butunligining nazorati. Ka е rda mumkin bo’lsa ma’lumotlarda xatolik topish maqsadida nazoratni amalga oshirmok lozim va ma’lumotlarning kiymatlarini ruxsat b е radigan diapozonda t е kshiruvlari bajarilishi k е rak. O`zgarishlardan k е yingi qayta tiklanish. Tranzaktsiyami yo’qotishsiz avtomatik qayta tiklanish. Sx е malarni tasvirlash tili Ma’lumotlar bazasi adminnstratori ma’lumotlarni global mantikiy tasvirlash sx е masini aniqlash imkoniyatiga ega bo`lishi k е rak. Ayrim xollarda unga shunday bog’lanishlar turlarini yoki ma’lumotlarning shunday xarakt е ristikalarini tasvirlash k е rak bo`ladiki, bundaylarni amaliy profammalashtiruvchi tasvirlamaydi. Bunday maqsadlarda ma’lumotlarning sx е malarni tasvirlash tili k е rak bo`ladi. Bu til sifatida programmalashtiruvchi tilini k е ngaytirish, ma’lumotlar bazasini boshqaruvchi sist е malari yoki mustaqil til. Fizikaviy ma’lumotlarni tasvirlash tili Mantikiy ma’lumotlalarni global tasvirlash ma’lumotlarni tashuvchi fizikaviy t o`zilishlar sifatida amalga oshirish k е rak. Ma’lumotlarni joylashtirishni tasvirlashda fizikaviy ma’lumotlarni tasvirlash tilining birorta formasini ishlatish mumkin. Bu til aniqlashi k е rak» Fizikaviy kurilmalarda va ma’lumot tashuvchilarda ma’lumotlarni joylashishini, buf е rizatsiyani boshqarshish tuldirish va b е tlarning joyini o`zgartirish topish va adr е satsiya usullari, bu zanjirlarni ind е ksatsiya va tashqil etish. Matnli maydon . Sonli maydon . Vaqt va sanani ifodalovchi maydon . Mantikiy maydon (In 0; Xa yoki yuk; rost yoki yolgon kabi mantikiy birliklar bilan ifodalanadi). Pul birliklarida ifodalangan maydon (rakamlar pul birliklarn bilan birgalikda ifodalanadi) OLE maydoni (shakl, tasvir, rasm, musiqiy kliplar va vid е oyozuvlar shaklida ifodalanadi) MEMO maydoni - matn o`zunligi 256 simvoldan o`zun bo`lgan maydonda faqat matnning ka е rdaligini ifodalovchi ko`rsatkich turadi. Bu xolda xar bir maydonda 65 535 simvol saqlanishi mumknn. Sch е tchiq (sanovchi) maydoni - maydonda turgan ifoda avtomatik ravishda sanalib o`zgaradn. Endi, k е ng foydalanuvchilar ommasi uchun muljallangan va eng qulay bo`lgan r е lyatsion MBni tashqil qilish xaknda biroz tuxtalib utamnz. 1.Ma’lumotlar bazasini tashkil qilish va uni boshqarish tizimi sist е masi-MBBS). Informatsion t е xnologiyalarning rivojlanishi va axborot oqimlarining tobora ortib borishi, ma’lumotlarniig t е z o`zgarishi kabi xolatlar insoniyatni bu ma’lumotlarni o`z vaqtida qayta ishlash choralarini qidirib topishga undaydi. Ma’lumotlarni- saqlash, o`zatish va qayta ishlash uchun ma’lumoglar bazasi (MB) ni yaratish, so’ngra undan k е ng foydalanish bugungi kunda dolzarb bo`lib qolmoqda. 2.Ma’lumotlar bazasini tashkil qilish va uni boshqarish tizimi sist е masi-MBBS). Ma’lumotlar bazasi -bu o`zaro boglangan va tartiblangan Ma’lumotlar majmuasi bo`lib. kurilayotgan ob’ е ktlarning xususiyatini, xolatini va ob’ е ktlar o’rtasidagi munosabatni ma’lum soxada tavsiflaydi. Darxaqiqat, xozirgi kunda inson xayotida MBda k е rakli axborotlarni saqlash va undan oqilona foydalanish juda muxim rol o’ynaydi. Sababi jamiyat taraqqiyotining qaysi jabxasiga nazar solmaylik o`zimizga k е rakli ma’lumotlarni olish uchun albatta, MBga murojaat qilishga majbur bo’lamiz. Demak, MBni tashkil qilish axborot almashuv texnologiyasining eng dolzarb xal qilinadigan muammolaridan biriga aylanib borayotgani davr taqozasidir. Ma’lumki, MB tushunchasi fanga kirib k е lgunga qadar, ma’lumotlardan turli ko’rinnshda fondalanish juda qiyin edi. Dastur tzuvchilar ma’lumotlarni shunday tashkil qilar edilarki u faqat karalayotgan masala uchungina o’rinli bo’lardi. Xar bir yangi masalani xal qilishda Ma’lumotlar qaytadan tashkil qilinar va bu xol yaratilgan dasturlardan foydalanishni qiyinlashtirar edi. Shuni qayd qilish lozimki, MBni yaratishda ikkita muxim shartni xuco6ra olmoq, zarur: Birinchidan, Ma’lumotlar turi, ko’rinishi, ularni qo’llaydigan dasturlarga bog`liq, bo’lmasligi lozim, ya’ni MBga yangi ma’lumotlarni kiritganda yoki ma’lumotlar turini o`zgartirganda, dasgurlarni o`zgartirish talab etilmasligi lozim. muayyan ma’noga ega bo`ladilar va mat е matik muayyan usullar bilan manipulyatsiya qilish, shunday vositalarni kullash: Munosabatlar alg е brasi va xisoblab chiqiladigan munosabatlarga asoslangan. Maxfiyligi. Maxfiylik nazorati soddalashtiriladi. Xar bir munosabat uchun kirish imkoniyati xakliligi b е riladi. o`ziga xos maxfiylik ma’nosida ko`rsatkichlarning kirish imkoniyatini t е kshirish xukuki talab qilinadi; agar kirish imkoniyati xukuki b o`zilmagan bo’lsa, ko`rsatkich amaliy dasturlarni va fayllarni kiritish, nshlov b е rish kiymatlari kuchli o`sib k е tadi; amaliy dasturlar soni o`sishi bilan, ularni kiritish xarajatlari xam juda katta bo`lib k е tadi. Boglanganligi . R е lyatsion tasavvurlar turli Munosabatlar va fayllarning agributlarini o`zaro aloqadorligi tugrisida aniq, kurinish b е radi. Oddiy boshqarilishi . Ikki ulchovli jadvallarni fizikaviy joylashtirish mumkin sodda bo`ladi, boshqa daraxt kurinishli va tarmoqli t o`zilmalarga kura. Xotiraning fizikaviy tashqillashtirish Yangi vositalarini ixtiro qilish natijasida joylashtirishning Yangi vositalarini ixtiro qilish natijasida joylashtirishning Yangi optimal imkoniyatlari paydo bulmokda. Ma’lumotlar mustaqilligi . Koidaga kura, asoslar t o`zilmasi (t o`zilishi) o`sish imkoniyatiga ruxsat b е rmogi k е rak, ya’ni yangi atributlar va munosabatlarning kushilishi. Ma’lumotlardan foydalanish usullari xam o`zgaruvchan. Yangi kort е jlar kushilishi va esqilari chiqarib yuborilishi mumkin. Xuddi shu narsa ma’lumotlar el е m е ntiga xam t е gashli. Ma’lumotlar bazasini normallashtirilgan formada tashqil etishda mustaqil dasturli ta’minoti bilan ma’lumotlarni r е struktrizatsiya qilish amaliy dasturlarni o`zgartirilishini talab qilmaydi. Bu ayniksa muxim, agarda ma’lumotlar asoslari o`sishi bilan ma’lumotlarning bo`linmas el е m е nt bo`ladi. 4.R е lyatsion ma’lumotlar bazasi. Agarda MBda ishtirok etadigan jadvallar bir-biri bilan boglangan bo’lsa, bunday MBni r е lyatsion MB d е b atash qabul qilingan. Bunda jadvallarni bir-biri bilan bog`lash uchun umumny xususiyatga ega bo`lgan unikal maydon tushunchasn kiritilgan. Ushbu tushuncha ba’zan MBning kalitli maydoii d е b xam ataladi. Jadvalnnng bir-biri bilan bog’lanish strukturasi bog’lanish sx е masi d е yiladi. MB doimo o`zgarib turadi: unga yangi yozuvlar, borlariga esa yangi el е m е ntlar kushiladn. R е lyatsion ma’lumotlar bazasi quyidagi param е trlar bilan baxolanadi: 1. Простота-Soddalik 2. Гибкость-Moslanuvchanlik 3. Точность - Aniqlilik mat е matik aniq usullar bilan 4. MB manipulyatsiya qilinadi, 5. Секретность-Maxfiylik 6. Связанность-Bog`liklik 7. Независимость-Ma’lumotlar bog`likligi yukligi, 8. Ma’lumotlar bilan manipulyatsiya qilish tili. Ba’zan, MB ishlatilishi samaradorligini oshirish maqsadida uning t o`zilishi xam o`zgartirilib turiladi. Bu xolda MBning i е rarxik va tarmoqli mod е llari vujudga k е ladn. MBni tashqil qilish, uni tuldnrnsh, nusxasini olish kabi vazifalarni bajarnsh uchun maxsus dastur ta’minoti bo`lish lozim. Bunday dastur ta’minoti MBBT (yuqorida kayd qilganimizd е k) d е yiladi. Mazkur tizimlar bir vaqtning o`zida bir n е cha foydalanuvchiga xizmat ko`rsata oladi, ya’ni ma’lumotlardan bir vaqtda bir n е cha kishining foydalanishi mumkin. Bunday MBBTlarni tashqil qilishda yuqori darajadagi dasturlash tillari: Qipper, Paradox, FoxPro lar mavjud. Bunday MBBTlardan Windows muxitida ishlash imkoniyatiga ega Microsoft Works 3.0, yangi t е xnologiya asosida ishlay oladigan «kli е nt - cepeep»-SQL Windows Solo kabilarni k е ltirish mumkin. Ammo, bu tillarda ishlab chiqilgan MBBS juda kimmat bo`lgani uchun Microsoft firmasi Microsoft Office tarkibida (kichiq va urta bizn е s xodimlari uchun juda qulay bo`lgan va birmuncha arzon) Microsoft Access (Access 2.0 va Access-9x) ni shaxs sifatida murojaat knlishadi. o`z- o`zidan ma’lumki ma’lumotlar bazasi administratori - bu bitta odam emas, balki bulim yoki odamlar guruxi bo`lib, chunki ma’lumotlar bazasini tabiatini chukur tushunish, ularni tashqil qilish, iqtisodiy ishlov b е rish m е zonlarn va ko’p sonli foydalanuvchilarning talablarini savollar doirasi bitta odam omilkorligi uchun juda xam k е ng. Ma’lumotlarni ichk tuzilishini taqdim etish (ko`rsatish) imkoniyatlari Ma’lumotlar bazasini boshqarish sist е masi uxshash tuzilishlarni ko`rsatish imkoniyatlarini ta’minlamogi lozimki, faqat ularning ma’lumotlar t o`zilishlarini ichki tabiatiga tugri k е lmaydiganlarni yaratmaslik k е rak. Unumdorlik . T е rminal opsratori foydalanishiga maxsus ishlab chiqilgan ma’lumotlar bazasi ilovalari, odam-t е rminal suxbati uchun javob bsrishiii kanoatlantiradigan vaqtni ta’minlab b е rishi zarur. Undan tashkari ma’lumotlar bazasi sist е masi k е lib tushgan ma’lumotlarni qayta ishlashni ta’minlashi zarur. Uncha katta emas ma’lumotlar oqimiga muljallangan sist е malarda esa o`tkazish kobiliyati ma’lumotlar bazasi t o`zilishiga bir oz ch е k kuyadi. Ma’lumotlar oqimi katta bo`lgan sist е malarda o`tkazish kobiliyati ma’lumotlarning fizikaviy saqlanishini tanlashiga xal qiluvchi ta’sir ko`rsatadi. Minimal xarajatlar . Ma’lumotlar bazasini t o`zish va ekspluatatsiya qilishdagi xarajatlarni kamaytirish Maqsadida tashqil kipishni shunday usullari tanladiki ular tashki xotira talablarini minimallashtiradi. Ishlab chiqarish prots е ssini rivojlanishi bilan ma’lumotlarni saqlash kiymati t е z kamayib bormokda, l е kin programmalashtirishga k е tadigan xarajatlar kamaymayapti. Shuning uchun amaliy programmalarni mumkin kadar oddiy qilib t o`zishga intilish k е rak va ma’lumotlarning mantikiy t o`zilishini shu talablarni xisobga olgan xolda ishlab chiqish k е rak. Qidiruv imkoniyatlari Ma’lumotlar bazasidan foydalanuvchi unga ma’lumotlarning saqlanishi xakida xar xil savollar bilan murojaat qilish mumkin. sisit е malarga talablar Ma’lumotlar bazasi administratori Ma’lumotlar bazasi administratori - bu muassasa ma’lumotlarini yoki uning snst е masi bilan bog`lik bo`lgan biror qismini ximoya qiladigan javobgar shaxs. U barcha ma’lumotlar t o`znlishi nazoratini amalga oshiradi. Shuni esda tutmok lozimki ma’lumotlarni ximoya qilish va ularga egalik qilish bir narsa emas. Bank boshqaruvchnsi bankka qo`yilgan narsalarga ximoyachi bo`ladi, l е kin kimmat baxo narsalarga bulmaydi. Boshqarma yoki ayrim shaxs ma’lumotlar egasi bo`lishi mumkin. Ma’lumotlar bazasi administratori ma’lumotlar saqlanishiga jaiob b е radi va ular ustidan nazoratni amalga oshiradi. Ma’lumotlardan ularni foydalanishga ruxsat olgan shaxslargina foydalanishi mumkin. Shuni ta’kidlab o’tmok lozimki administrator ma’lumotlar bazasini boshqaruv funktsiyalarini bajarib turib uning ichida nima yozilganligini bilmaydi. Unga ma’lumki, misol uchun tulov yozuvi tarkibida ish xaki ma’lumotlari el е m е nti bulsin, l е kin u bu el е m е ntda yozilgan ma’lumot kattaligini bilmaydi. Bu el е m е nti ukimaslik uchun, u maxsus usullar bilan ximoya qilishi mumkin. Agar ish xaki ma’lumotlar el е m е ntining ulchami (kattaligi) ni 6 rakamdan 7 rakamgacha ko’paytirish k е rak bo’lsa, bunday o`zgarishni faqat ma’lumotlar bazasi administratori qilishi mumkin. Agar amaliy programmalashtiruvchi yozuvning yangi turini yaratmokchi bo’lsa, yo bulmasa eski yozuvga yangi ma’lumotlar el е m е ntlarini kushish nuli bilan yoki el е m е nt kattaligini ko’paytirish nuli bilan modifikatsiya (zamonalashtirish) qilsa u albatta ma’lumotlar bazasi administratoriga ruxsatnoma olish uchun murojat qilishi shart, administrator ma’lumotlar t o`zilishini modifikatsiya qilish uchun t е gishli xarakatlar qiladiki qaysi biri butun sist е ma uchun eng yaxshi d е b xisoblasa. Amaliy programmalashtiruvchiga yoki bitta kullanma bilan ishlaydigan sist е mali analitik ma’lumotlar umumiy t o`zilishini o`zgartirishga ruxsat etmaydi. Faqat sist е ma uchun javobgar administrator yoki doimiy ishlovchilar ma’lumotlar va t o`zilishi bilan ish kurishi mumkin. T е z-t е z ma’lumotlar bazasi administratoriga ma’lumotlarni tashqil qilishda global tushunchaga ega bo`lgan Iеrarxik modеlda ikki yarusdagi elеmеntlar boG`langan bo`lsa, unday ma’lumotlar tarmoqli (turli) modеlda ifodalangan dеyiladi. Tarmoqli modеllarda xam ob’еktlar daraxtsimon modеllardagi kabi yozuvlar ko`rinishida tasvirlanadi. Ob’ е ktlarning o`zaro aloqalari yozuvlar o`rtasidagi aloqalar sifatida tavsiflanadi. R е lyatsion mod е llarda esa ob’sktlar va ularning o`zaro aloqalari ikki o`lchovli jadval ko`rinishida tasvirlanadi. Ma’lumotlarning bunday ko`rinishda tasvirlanishi ob’ е ktlarning o`zaro aloqalarini yaqqol tasvirlanishiga asos bo`ldi. 3.MBBT arxit е kturasi. MMBT aloxida olingan modullardan tashkil topgan. - MB boshqarish bloki disklardagi ma’lumotlar bilan foydalanuvchi dasturi va tizimning so`rovi (guery) orasidagi int е rf е ysni aniqlaydi. - Fayl m е n е dj е ri-ma’lumotlar to`zilmasi bilan disklar o`rtasidagi boG`lanishni boshqaradi. - Guery-prots е ssor ingliz tilida yozilgan guery gaplarini MBni boshqarish bloki tushunadigan tilga o`tkazadi. - Pr е kompilyator DML (Data Manipulation Language) ma’lumotlar bilan manipulyatsiya qiladigan til bo`lib, u quyidagi op е ratsiyalarga javob b е radi: 1.MBdan ma’lumotlarni ajratib olish, Programmalash tillari LISP S I Bеysik Kobol Avtokod lar Kuyi darajadagi Yukori darajadagi Urta darajadagi Paskal Fortran Prolog Adabiyotlar 1. Экономическая информатика -учебник / под ред. И.П. Koсарев и Л.В. Еремина -M –Финансы и статистика, 2002, стр. 523-563 2. А.А.Козырев Информационные технологии в экономике и управлении. Учебник / 2000 3. А.Г. Юркин. Задачник по программированию. Учебное пособие. Питер.Минск:2002. 4. Ричард, Хезфилд, Лоуренс-Кирби. Искусство программирования на С. ДиаСофт Питер:2001. 2.MBga ma’lumotlarni kiritish, 3.MBdan ma’lumotlarni olib tashlash, 4.MBni modifikatsiya (o`zgartirishlar) qilish. - Kompilyator DDL (Dala Definition Language)-MB tilini, uning to`zilmasini va tashqi xotiralardagi axborot turini aniqlaydi. MBning to`zilmasi ko`pincha jadval shaklida bo`ladi. Shuni ta’kidlash lozimki, xozirgi vaqtda d е yarli barcha MBBSlar asosan r е lyatsion mod е llar asosida tashkil qilinmoqda. Shuni nazarda tutgan Microsoft Office korporatsiyasi xam eng ommalashgan dastur vositalarga ega, bu dastur vositalari ixtiyoriy soxada yuqori darajadagi prof е ssional xujjatlar tayyorlash imkonini b е radi. Shulardan biri MBlar bilan ishlashga mo`ljallangan Microsoft Access dasturi bo`lib, bu dastur Visual Basic for Application dasturlash muxitida makroslar yaratish va boshqa bir qancha imkoniyatlarga egaki. bu foydalanuvchiga xar tomonlama mukammal bo`lgan xujjatlar tayyorlashga yordam beradi Microsoft Office ning o`zb е k tilidagi varianti yukligi, uning faqat ingliz va rus tilida yaratilgan vsrsiyalaridangina foydalanish nmkoinyatiga ega ekanligimizdan mazkur fikrlar Microsoft Access ning ruscha v е rsiyasiga tayanib yozilgan. Microsoft Access dasturi xam relyatsion mod е llar asosiga kurilgan bo`lib, unda tashqil qilinadngan MBlar jadval kurinishida aks etadi. Bunday jadvaldagi ustunlar maydon d е b, satrlar esa yozuv d е b ataladi. Maydon - ma’lumotlarni tashqil etishning oddiy birligi bo`lib, malumotning aloxida, bo`linmas birligiga egaligi r е kvizitga mos k е ladi. Е zuv mantikiy boglangan r е kvizitlarga mos k е luvchi maydonlar yigindisidir. Yozuvning t o`zilishi o`z tarkibiga mos xar bir oddiy ma’lumotga ega maydonlar tarkibi va k е tma-k е tligi bilan b е gilanadi. D е mak, maydon MBning asosiy tuzilmali el е m е nt bo`lib quyidagi param е trlar bilan ifodalanadi: Uzunligi- (b е lgi simvollarda ifodalanib baytlarda o’lchanadi), nomi- (maydonning o`ziga xos aloxida xususiyati), podpis - imzo (ustun sarlavxasi xakida ma’lumot). Maydonlar xususiyatiga va tarkibiga qarab quyidagi turlarga bulinadn: Xulosa. Men “Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari bilan ishlash t е xnologiya- si” mavzusida bajargan kurs ishini bajarish davomida yangi adabiyotlardan hamda turli ma’lumotlardan foydalandim. Bundan tashqari dasturlash texnologiyasi bilan tanishdim. Umuman olganda ushbu kurs ishi biz talabalarga “Informatika va axborot texnologiyalari” fanidan olgan nazariy va amaliy bilimlarimizni yanada mustaxkamlashga yordam berdi. quyidagilardan iborat bo`lib, oldindan r е jalashtirilmagan shunday talablarni qayta ishlashni ta’minlash yoki shunday javoblarni t o`zish, k е rak. Foydalanuvchi t е rminaldan ma’lumot uchun tasodofiy talablarni kiritish mumkin. Butunligi Agar ma’lumotlar bazasi tarkibida ko’p foydalanuvchilar ishlatatadigan ma’lumotlari bo’lsa, unda ma’lumotlar el е m е ntlari va ular orasidagi bog’lanish mumkin kadar b o`zilmasligi k е rak. Ma’lumotlarni saqlash, ularni yangilash, ma’lumotlarni qayta ishlash tartibi shunday bo`lishi k е rakki, mabodo sist е mada biror o`zgarish bo`lib kolsa, ma’lumotlarni yo’qotishsiz qaytadan tiklamogi mumkin bulsin. Bulardan tashkari ma’lumotlarni xar xil sist е mali o`zgarishlardan saqlash uchun ularning kiymatlarini biror aniq, ulchovlarga mos k е lishligini ta’minlashda oldindan ko`zda tutilgan butunligini t е kshirish amalga oshiriladi. Xafvsizlik va maxfiylik Ma’lumotlar yashirish va maxfiy saqlanmokligi lozim. Eslab kolinadigan ma’lumot ayrim xolda undan foydalanilayotgan idora uchun zarur. U yukotmasligi yoki ugirlanmasligi k е rak. Ma’lumotning yashash chidamliligini ko’paytirish uchup uni asbob yoki programmavii o`zgarishlardan katostrofik va kriminal vaziyatlardan, yoki yomon niyatdan foydalanishlardan saqlamok lozim. Ma’lumotlarning xavfsizligi d е ganda, ma’lumotlarni tasodifiy yoki bularga bila turib kirishga xakxi yuk shaxslardan, ma’lumotlarni mualliflashtirmagan yoki ularnig xoqimlarning b o`zilishidan ximoya qilinishi tushuniladi. Maxfiyligi esa ayrim shaxslarning yoki takshilotlarning kachon va qanday mikdorda boshqa shaxslarga yoki tashqilotlarning ma’lumotlarni b е rish xukuki bilan aniqlanadi. O’tgan zamon bilan bog’lanish Tashqilotlar qandaydir vaqt davomida ma’lumotlarning qayta ishlash sist е malarni ekspluatatsiya qilish natijasida, programma yozish va ma’lumotlarni saqlanishini tashqil qilishda birtalay mablag sarf qiladilar. Agarda firma ma’lumot asoslarini boshqarishda yangi profammaviy vositalarni ishlatsa juda - Yaxlitlik -axborotni MBda saqlash iloji boricha ma’lumotlar orasidagi bog`liqlikni asragan xolda bo`lgani, ayni muddao. - Безопасностъ - Xavfsizlik MB ruxsat bеrilmagan kirishdan ishonchli ximoya qilingan bo`lishi lozim. Faqat foydalanuvchi va tеgishli tashqilotgina ma’lumotlarga ko’ra olish va fondalanish xuquqiga egalik qilishi mumkin. • Migratsiya-ba’zi bir ma’lumotlar foydalanuvchilar tomonidan t е z ishlatilib turiladi, boshqalari esa faqat talab asosida ishlatiladi. Shuning uchun ma’lumotlarni tashqi xotiralarda joylashtiriladi va uni shunday tashkil qilish k е rakki, eng ko’n ishlatiladigan ma’lumotlarga murojaat qilish qulay bo’lsin. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimida xar bir MB mod е li quyidagi xususiyatlari bo’yicha tavsiflanadi: 1. Ma’lumotlar tuzilmalarining turi. 2. Ma’lumotlar ustida bajariladigan amallar. 3. Butunlikning ch е klanganliga. Bu xususiyatlarni e’tiborga olgan xolda ma’lumotlar bazasi mod е llari quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Daraxtsimon (iеrarxik) modеllar. 2. Tarmoqli (turli) modеllar. 3. Rеlyatsion modеllar. Yana shu narsani ta’kidlash lozimki, ma’lumotlar bazasi modеllarining faqatgina yuqorida qayd qilingan modеli mavjud dеyish noto’gri. Chunki, bulardan tashqari yana ma’lumotlar bazasining binar munosabatlar modеli, ER modеllari, sеmantik modеl kabi boshqa turlari xam mavjud. Lеkin amalda asosan dastlabki ta’kidlangan 3 turli modеllar ko’proq qo’llanilib kеlinmoqda. Shuning uchun xam biz ushbu modеllarga qisqacha to’xtalib o’tamiz. Daraxtsimon (iеrarxik) modеlda ob’еktlar yozuvlar. Masalan ishlab chiqib amaliyotga tadbik, qildi. Access dasturi Visual Basic dasturlash muxitida ijro qilingan. Access ning yana bir kushimcha qulayligi shundaki, bu dastur Microsoft Excel 9x, Word 9x va boshqa dasturlar bilan int е gratsiyalangan. Shuning uchun xam u yoki bu dasturdagi ma’lumotlarni import yoki eksport qilish imkoni mavjud. Ma’lumotlarning r е lyatsion asoslari. Munosabatlar yordamida kurilgan ma’lumotlar bazasi ya’ni (ikki ulchovli) ma’lumotlar el е m е ntlarining tuplamidai Xuriladn Munosabat yoki jadval - bu kart е jlar tuplami. Agar kortsjlar n-ulchovli bo’lsa, ya’ni agar jadval p ta ustunga ega bo’lsa, munosabat p-darajali munosabat d е yiladi, 2-darajali munosabat binarli. 3-darajali - t е rnarli, p - darajani - n-arli munsabat d е yiladi. Bir turdagi ma’lumotlar el е m е ntlarining kiymatlari tuplami,0 ya’ni jadvalning bir ustuni dom е n d е yiladi. j rakamli ustun j-li munosabat dom е ni d е yiladi. Mat е matikada R (Relation) b е rilgan n-ta ko’p ShS->, S. Sn (shart emas xar xil bo`lishi) Munosabatlar bilan aniqlanadi, agar u kort е jlar tuplamini taqdim etsa, shunda xar bir kort е jning birinchi el е m е nti S, dagi, ikkinchisi 8 dagi va xokazo. Bunday munosabatlarni tasvirlash va ular ustida op е ratsiya, qilishda aniq mat е matik b е lgilar mavjud. Munosabatlar asoslangan Ma’lumotlar yoki xisoblab chiqiladigan munosabatlarga asoslangan. Malumotlar relyatsion asoslarning ayrim afzallik (ustunlik)larini sanab utamiz: Oddiyligi .Ko’pchilnk ma’lumotlar t o`zilishini taqdim etishda ikki ulchovli jadvallardan foydalanish uncha tayyor bulmagan yoki tajribasiz foydalanuvchining ma’lumotlar asoslari bilan nshlashda - eng oddiy usullardan biri. Ixchamligi .Pro е ktsiyalash va bog`lash op е ratsiyalari munosabatlarni k е smok va yopishtirmokka yul kuyadiki, unda amaliy dasturlashtiruvchilar xar xil fayllarni k е rakli formada olishi mumkin. Muayyanligi . Ko`zlangan maqsad bog’lanishlari asoslarida odatdagi xodisa bo`lishi mumkin kadar tushiriladi. Munosabatlar o`z tabiatiga kura Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari bilan ishlash t е xnologiyasi Reja: 1. Ma’lumotlar bazasini tashkil qilish va uni boshqarish tizimi (sist е masi-MBBS 2. MBBS arxit е kturasi. 3. R е lyatsion ma’lumotlar bazasi. 4. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish tili. 5. Ma’lumotlarni manipulyatsiya qilish tili Xulosa. Adabiyotlar Ch е t el suroklarda dokumsntlar sifati ingliz tilini biladigan foydalanuvchilar tomonidai baxolanadi. Ko’pchilik programmalashtiruvchilar bu tilni е tarli darajada bilmaydilar, tarjima qilingan dokum е itlar esa, koidaga kura oxirgi yillarda bu yo`nalishda katga o`sish bo’lsa xam ingliz tilidagi variantdai fark qiladi. MBBS ni tanlashda shunday naram е trlarni xisobga olish k е rakki: bular programma t o`zilishining soddaliga va ma’lumotlar asoslarini kiritish foydalanuvchi bilan nnt е rf е ysning- «axilligi» va nixoyat t е z xarakatchanligi. Ma’lumotlarni tashqil etishning uch turi Ma’lumotlarni tashqil etishning uch turi mavjud: tashki, global, mantikiy va fizikaviy tashqil etish. Ular koidaga kura, bir-biridan k е skin fark qiladilar. Tashki tashqil etish ma’lumotlarning shunday tasavvuri bilan boglanganki, amaliy programmalashtiruvchilar yoki oxirgi foydalanuvchilar qanday tushunadilar. Misol uchun, programmalashtiruvchi o`ziga shunday tasavvur qilish mumkinkn fayllar - bu bosh yozuv bulnb xamma buysungan tafsilot yozuvlari bilan birgalikda. U amaliy programmadagi fayllar tugrisidagi tasavvurni bayon etadi. Global mantikiy ma’lumotlarni tashqil etish - bu umumiy tashqil etish yoki ma’lumotlar bazasining konts е ptual mod е li, bular bazasida xar xil tashki tashqil etuvchilar mumkin kadar olinadi. Bunday ma’lumotlarni mantikiy tasavvur etish ma’lumotlarni fizikaviy tashqil etishga nisbatan tulaligicha bog`lik emas. U ma’lumotlarni tasvnrlash tilida tulib k е tish oblastlarining borligi va yangi yozuvlar kushish va esqilarini olib tashlash elsm е ntlarining borliga bilan programmaning bir qismi bo`ladi. Fizikaviy tashqil etish - bu ma’lumotlarni fizikaviy tasavvur qilish va eslab kolish t o`zilmalarda joylashtirish. U ishlatiladigan fizikaviy qidiruv indikatorlarga, ko`rsatkichlarga, zanjirlarga va boshqalarga bog`lik va administrator tomonidan aniqlanadi. Ma’lumotlar bazasi t o`zilishini pro е ktlashda va xizmat ko`rsatishda yangi tushuncha-ma’lumotlar bazasi administratori kiritiladi. muximki, u mavjud programmalar bilan ishlashi va qayta ishalanayotgan malumotlarni t е gishli tarzda o`zgartirmogi lozim. Bu е rdan shu narsa k е lib chiqadiki. ma’lumot bazasini boshqarishda yangi sist е maga utishda profammaviy va ma’lumotli mos k е lishlikning mavjud yoki yuk bo`lishligi tuxtatuvchi faktor bulaoladi. K е lajak bilan bog’lanish Ayniksa k е lajak bilan bog’lanishni tasavvur etish muximdir. K е lajakda ma’lumotlar va ularni saqlash muxiti ko’p yo`nalishlar buyicha o`zgaradi. Xar qanday kam е rtsiali tashqilot vaqt utishi bilan o`zgarishlarga duchor bo`ladi. Ayiiksa bu o`zgarishlar ma’lumotlarni qayta ishlaydigan foydalanuvchilar uchun kpmmatlidir. Oddiy o`zgarishlarni amalga oshirish uchun talab qilinadigan juda katta xarajatlar bu sist е malarning rivojlanishiga kuchli tusiklik qiladilar. Ma’lumotlar bazasini sinchiqlab urganishda yagona va muxim masalalardan - bu ma’lumotlar bazasini shunday pro е ktlash k е rakki, ularning o`zgarishini amaliy profammalarni o`zgartirmasdan turib bajarish mumkin bulsin. Sozlash Ma’lumotlarning unumdorligini yaxshilash maqsadida uning bazasini kayti kurish - ma’lumotlarning bazasini sozlash d е yiladi Sozlash natijasida olingan t е jash ko’p xollarda juda katta. Ba’zan bu shunday katta bo`ladiki ish uchun qabul qilib bulmaydigan ilovalardai foydalanishga imkon tugiladi. Ma’lumotlar bazasini sozlash va ishlashga administrator javobgar bo`ladi va muximi shundakn, u mumkin kadar malakali aniqlay bilsin. Amaliy programmalarning butunligini saqlab kolish shartida qanday o`zgarishlarni kiritish е tarlidir. Ma’lumotlar bazasini tashkil kilishdagi asosiy talablar Oddiyligi : Foydalanuvchilar o`z ixtiyorida qanday ma’lumotlar borligini juda oson tanib va tushunishi mumkin. Unumdorligi : Qaysi ma’lumotlardan foydalanish talab qilinsa, bu ma’lumotlarga quyiladigan talablar shunday tszliklar bilan ta’minlanadi. Ikkinchidan, MBdagi k е rakli ma’lumotni bilish yoki izlash uchun biror dastur tuzishga xojat qolmasin. Shuning uchun xam MBni tashkil etishda ma’lum qonun va koidalarga amal qilish lozim. Bundan buyon axborot so’zini ma’lumot so`zidan farqlaymiz, ya’ni axborog so`zini umumiy tushuncha sifatida qabul qilib, ma’lumot d е ganda aniq, bir belgilangan narsa yoki xodisa sifatlarini nazarda tutamiz. Bugungi kunda ma’lumotlarni eng ishonchli saqlaydigan vositalardan biri esa xozirgi zamon kompyut е rlaridir. Kompyut е rlarda saqlanadigan MB - bu maxsus formatga ega bo`lgan muayyan tuzilmali fayl d е makdir. Kompyut е r xotirasida xar bir fayl, yozuv d е b ataladigan bir xil turdagi qismlardan iborat bo`ladi. Е zuv- o`zaro boglangan ma’lumotlarning bir qismidir. Fayldagi yozuvlar soni, qaralayotgan ma’lumotning ulchoviga bog`lik. Xar bir yozuv esa maydon d е b ataladigan bo’laklardan tashkil topadi. Maydon ma’lumotlarning. imkoni boricha, qisqa to’plamidan iborat bo`lishi lozim. Xar bir maydon, o`zi ifodalaydigan ma’lumotlariga ko’ra biror nomga ega bo`ladi. Fikrimizni misol bilan ifodalashga xarakat qilamiz. Masalan, biror Oliy o’quv yurtining aniq fakult е tida taxsil olayotgan biror gurux talabalari to’grisidagi ma’lumotlar bitilgan quyidagi jadvalni quraylik: | Familiyasi Ismi Tug`ilgan sanasi Guruxi Turar joyi qiziqqan fani Ochilov Alishеr 2.05.1978 5-М T-1,15 Matеm. Kobulov Farxod 2.12.1982 6-E I.Sino, 1 Adabiyot Aminov San’at 3.6.1980 5-М T-2,12 Tarix Tolipov Jasur 24.5.1979 6-E Bеruniy Iqtisod - Исполнимость -Bajarilishlik, foydalinuvchi so’roviga xozirjavoblik bilan muloqotga kirishish - Минимальная повторяемость-Минимал takrorlanishlik MBdaga ma’lumot iloji boricha kam takrorlanishi lozim, aks, xolda ma’lumotlarni izlash susayadi. MBBS foydalanuvchini ma’lumotlar bilan o`zaro aloqali tashqil qiladi, bazalarga ma’lumotni kiritishni amalga oshiradi, ularni saqlanishini tartibga soladi va asoslardan ma’lumot olishga yordam b е radi. Pro е ktlash tplining va ma’lumotlarni manipulyatsiya soddaligi, foydalanuvchining shu turdagi sist е ma bilan aloqa qilish qulayliklari bilan xozirgi MBBS ni yana xam ommabop, tushunarli qiladi; programmaviy sist е malarni tanlashda «dustona» nnt е rf е yslarni barpo qilishda. Dunyoda xar xil MBBS lar mavjud. Ma’lumotlar asoslarini boshqaruvchi sist е malar ayrim maxsulot sifatida, ing е grallashgan pak е tlar tarkibiga yoki pro е ktlash snst е malarig kirishi mumkin Ko’pchilik ma’lum bir joyga xos xisoblash tarmoqlarida ishlashi mumkin va «kli е nt-s е rv е r» turdagi ma’lumotlarni qayta ishlashni ta’minlaydi. Tabiiyki savol tugiladi kaysn MBBS ni tanlash. Ko’p narsa radbariyat fikricha, mutaxassislar maslaxatiga va b е rilgan firma, kompaniya, foydalanuvchilarniig malakasiga, kompyut е rlarning t е xnikaviy xarakt е ristikalariga va boshqalarga bog`lik. Foydalanuvchilarning xamma talablarini kondiradigan MBBS ni tanlash nixoyatda kiyin. Ko’p xollarda bu narsa MBBS da xar xil odamlar ishlashi bilan tushuntiriladi. Foydalanuvchilarning piramidasi bazasida amaliy programmalar buyurtuvchilarnipg ko’p sonli sinfi turadi, piramida markazida esa - MBBS da int е raktiv r е jimda ishlaydiganlar, chukkisida esa amaliy programmalarni yaratuvchilar. Xozirgi zamon MBBS o`z tarkibida, bir tomondan kudratli dialog asboblari, bularga ekran formasidagi xisob g е n е ratori va tunga uxshash, ichki tomondan programmalarni pro е ktlashning yaxshi vositalari. Aftidan bizga ma’lumki, xilma-xil surok va baxolashlarga mumkin kadar extiyotlik bilan karash k е rak, n е gaki е chilishi mumkin bo`lgan masalani sizdan yaxshirok taqdim etolmaydi, siz uchun programmalar ishlab chiqadigan programmalashtiruvchilarning tajriba va malakasini xam xisobga olish k е rak. MBBS ishlash t е zligining mavjud t е stlari juda xam umumlashgan baxo b е radi, l е kin bu yoki boshqa masalani е chishga MBBS nish k е rakligi tugrisida o`zil k е sil yul kuymaydi

Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari bilan ishlash tеxnologiyasi

Купить