Ma'naviyat mezonlari va ularning vatan tarixini o'rganishdagi o'rni

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
TARIX FAKULTETI
KURS ISHI
Ma’naviyat mezonlari va ularning vatan tarixini
o’rganishdagi o’rni
BAJARDI : 
QABUL   QILDI : 
Toshkent
1 Mundarija
Kirish
I   Bob.   O’zbekistonda   mustaqillikdan   keyin   ma’naviy   qadriyatlarning
tiklanishi
I.1.   O’zbek   xalqiga   xos   ma’naviyat   mezonlari   va   milliy   qadriyatlarning
qayta tiklanishi
I.2.   Ma’naviy   hayotda   yuksak   o’rin   tutgan   tarixiy   shaxslar   va   buyuk
ajdodlar nominining abadiylashtirilishi 
II   Bob.   Mustaqil   O’zbekistonda   jamiyatning   ma’naviy   yangilanishi
jarayonida madaniy merosga munosabat
II.1.   Yurtmizdagi   madaniy   va   ma’naviy   yodgorliklarning   xalqaro   miqyosda
tanilishi
II.2. Ma’naviyat mezonlarining shaxs va jamiyat hayotidagi o’rni
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
2 Kirish
Mavzuning dolzarbligi:   Mustaqillik sharoitida ma’naviy islohotlar zamirida madaniy-
ma’rifiy   muassasalar   faoliyati   tubdan   o’zgardi.   Biror   bir   jamiyat   ma’naviy
imkoniyatlarini, odamlar ongida ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay turib,
o’z   istiqbolini   tasavvur   qila   olmaydi.   O’zbekiston   mustaqilligidan   keyin   esa   ma’naviy
mezonlar   yangi   mazmun   kashf   etib,   kamol   topdi.   Mustaqillik   sharoitida   madaniy-
ma’rifiy muassasalar xalqning ma’naviy ehtiyojini qondirish, milliy an’analarni tiklash,
xalq   ijodini   ravnaq   toptirish,   yangi   milliy   mafkurani   targ’ib   etish   maskaniga   aylandi.
Mustaqillik tufayli respublikamizda milliy-ma’naviy tiklanish davlat siyosati darajasiga
ko’tarilgandan   so’ng,   madaniy-ma’rifiy   muassasalar   va   ma’naviy   meros   yodgorliklari
xalq ma’naviy rivojlanishi yo’lida xizmat qilish imkoniyatlariga ega bo’ldi. Shu nuqtai
nazardan olib qaraganda, madaniy-ma’naviy qadriyatar va an’analar va milli masalalar
bilan shug’ullanish asosiy sohalardan biri bo’lib, madaniy an’analar, bayramlar va urf-
odatlar komil insonni tarbiyalashda munosib xissa qo’sha oladigan omillardan bo’lgani
sababli,   bu   mavzu   o’rganilishi   jihatdan   doim   dolzarb   va   ahamiyatini   yo’qotmay
kelmoqda. Mustaqillik yillarida tarix faniga e’tibor davlat sisosati darajasiga ko’tarildi.
O’tgan   yillar   mobaynida   O’zbekiston   Respublikasi   birinchi   prezidenti   I.A.   Karimov
tashabbusi   bilan  Vatan  tarixini   mustaqillik  ruhi  bilan  boyitish   va  uni   xalqqa  yetkazish
borasida   juda   kata   miqyosli   ishlar   amalga   oshrildi.   Buyuk   Ipak   Yo’li   chorraxasida
joylashgan   yurtimiz   geografik   muhim   nuqtada   joylashganligi   va   uning   ijodkorlikka
moyil xalqi turmushi davomida boy tarixiy ildizga ega madaniyat va ma’naviy turmush
tarsi   vujudga   kelib,   shakllanib   bordi.   Jamiyat   taraqqiyotida   ijtimoiy-iqtisodiy   sohlalar
bilan   bir   qatorda   madaniyat   sohasi   ham   yuksak   ahamiyatga   ega.   Shu   sababli   uning
rivojlanish   yo’nalishlarini   chuqur   o’rganish   va   ilmiy   tahlil   etish   zarur.   Madaniy-
ma’naviy   hayotni   o’rganish   tadqiqotchilarning   diqqat   markazida   bo’lib   kelayotgan
dolzarb masalalardan biri  hisoblanadi. Madaniy  va ma’naviy turmushning  shakllanishi
va rivojlanishi borasida butun bir ijtimoiy iqtisodiy formatsiyalar tarixi gavdalanadi 1
.
Mavzuning obekti va predmeti:  Kurs ishining asosiy obekti ma’naviy hayotda muhim
o’rin   tutgan   qadriyatlar,   an’analar,   bayram   va   marosmlar,   shu   jumladan   tariximizdagi
1
  Каримов   И.А.,   Миллий   истиқлол   мафкураси   халқ   эътиқоди   ва   буюк   келажакка   ишончдир.   –   Тошкент:
Ўзбекистон, 2000. 148-б.
3 buyuk   ajdodlar   va   allomalar   nomini   oqlash   hamda   ularnng   nomini   abadiylashtirish
masalalari   hisoblanadi.   Predmeti   esa   madaniy   va   ma’naviy   sohani   xalqni   komil   shaxs
sifatida shakllantirish jarayonidagi qo’shgan katta xissasini o’rganishdan iborat.
Mavzuning   maqsad   va   vazifalari:   Kurs   ishning   maqsadi   madaniyat   va   ma’naviyat
sohalarining bugungi kun hayoti va axoli turmushidagi o’rni, shuningdek uning tarixiy
mustaham   ildizlarni   ochib   berish   va   tahlil   qilish.   Ushbu   maqsaddan   kelib   chiqib,
quyidagi   vazifalar   belgilandi:   Mustaqil   O’zbekistonda   madaniy   va   ma’naviy
sohalarning   davlat   rivojidagi   o’rni   va   ahamiyatini   o’rganish   va   uni   yoritish,
xalqimizning   ijtimoiy-madaniy   tarixi   davomida   umuman   jahon   miqyosida   madaniy
hayotning ta’sirini o’rganish. 
Mavzuning   o’rganilganlik   darajasi:   Mavzuga   oid   qator   muhim   ahamiyatga   ega
tadqiqotlar amalga oshirilgan. Ushbu mavzuga oid adabiyotlar tahliliga to’xtalsak, ular
ko’proq   mustaqillik   davrida   o’zbek   milliy   madaniyatidagi   islohotlar   va   bu   madaniyat
jarayonlarda   amalga   oshirilgan   muhim   islohot   va   yangiliklarni   o’zida   aks   ettiradi.
Ushbu   mavzuning   o’rganilishi   naqadar   kata   ahamiyat   kasb   etishini   O’zbekiston
Respubikasi   birinchi   prezidenti   Islom   Karimovning   bir   qancha   asarlarida   aynan
ma’naviyat   va   ma’naviy   hayot   tushuchalari   yoritib   o’tiladi.Jumladan,   “Yuksak
ma’naviyat – yengilmas kuch” 2
, “Istiqlol va ma’naviyat” kabi asarlarini aytish mumkin.
Shu   bilan   birga   Imomnazarov   A.   muallifligidagi   “Milliy   ma’naviyatimiz   nazariyasiga
chizgilar”,   Alimasov   V.A.   muallifligidagi   “O’zbekiston   Respublikasining   bozor
munosabatlariga   o’tish   sharoitida   madaniy-ma’rifiy   muassasalar   rivojlanishinin   o’ziga
xos   xususiyatlari”,   Bekmurodov   M.   “Tashkilot   madaniyati   va   rahbar   ma’naviyati”
asarlari   va   qator   o’quv   materiallari   hamda   turli   disseratsiyalar   shular   jumlasidandir.
Mustaqillik yillarida yangi uslubiy yondoshuvlarning shakllanishi davrida yozilgan 
2
  Каримов   И . А .  Юксак   маънавият - энгилмас   куч .  –  Тошкент :  Маънавият , 2008. 178- б .
4 asarlar 3
  va   darsliklar 4
,   risolalar 5
,   turli   to’plamlar 6
,   hamda   doktorlik   va   nomzodlik
dissertatsiyalarining   ilmiy-nazariy,   manbaviy   asoslari   va   mazmunida   yaqqol   namoyon
bo’ldi.
Kurs   ishining   tuzilishi:   Kurs   ishi   kirish,   ikkita   bob,   4   ta   paragraf,   xulosa   va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3
 Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 256 bet.
4
 Rajabov Y.R. O‘zbekiston tarixi (1917-1993-yillar) – T.: O‘qituvchi, 2007. 232-bet.
5
  Alimova D.A. XXI  asrning dastlabki  o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani  (tarixshunoslik ocherklari).  1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996. 322-bet.
6
  Ziyoyev H. O‘zbekiston mustaqilligi uchun kurashlar tarixi (miloddan oldingi asrlardan 1991-yil 31-avgustgacha). – T.:
Sharq, 2001. 447-bet.
5 I Bob. O’zbekistonda mustaqillikdan keyin ma’naviy qadriyatlarning
tiklanishi
I.1. O’zbek xalqiga xos ma’naviyat mezonlari va milliy qadriyatlarning
qayta tiklanishi
Ma’naviyatning mohiyati shunchalik kеngki, uni o’lchab ham, poyoniga еtkazib
ham   bo’lmaydi.   Ma’naviyat   –   inson   ruhiy   va   aqliy   olaini   ifodalovchi   tushuncha.   U
kishilarning huquqiy,  falsafiy,  ilmiy, badiiy,  axloqiy va  diniy tasavvurlarini  o’z  ichiga
olishidan kelib chiqsak, ushbu tushuncha nihoyatda chuqur ma’no mazmun kasb etadi.
U inson uchun butun bir olamdir 7
.
Mustaqillik   yillarida   ma’naviy   hayot   sohasi   bo’yicha   O’zbеkiston
Rеspublikasida   iqtisodiy   islohotlarni   amalga   oshirish   bilan   bir   vaqtda   ma’naviy
mеrosimizni, madaniy qadriyatlarimizni tiklash va ularni xalqimizga yеtkazish borasida
kеng   ko’lamda   faoliyat   olib   borilmoqda.   Ma’naviyatning   mohiyati   shunchalik   kеngki,
uni o’lchab ham, poyoniga еtkazib ham bo’lmaydi. Ma’naviyat  – inson ruhiy va aqliy
olaini ifodalovchi tushuncha. U kishilarning huquqiy, falsafiy, ilmiy, badiiy, axloqiy va
diniy   tasavvurlarini   o’z   ichiga   olishidan   kelib   chiqsak,   ushbu   tushuncha   nihoyatda
chuqur   ma’no   mazmun   kasb   etadi.   U   inson   uchun   butun   bir   olamdir.   Jamiyatimiz
hayotida   ma’naviy   kamolotni   tеzlashtirish,   milliy   istiqlol   mafkurasini   shakllantirish,
milliy   qadriyatlarni   o’rganish   mustaqillikni   mustahkamlashning   asosiy   vazifalaridan
biridir 8
.
  Uzoq ming yilliklar tarixi shundan dalolat beradiki, o’zbek milliy davlatchilik
tarixi   eng   avvalo   ma’naviyat-ma’rifatning   jamiyat   hayotida   muhim   o’rin   egallaganligi
bilan chambarchas bog’liqdir. Ushbu azaliy an’anaga mustaqillik yillarida ham alohida
e’tibor   berilishi   juda   ahamiyatli   bo’ldi.   Qayd   etish   lozimki,   istiqlolning   dastlabki
davrlaridanoq   madaniyatning   metodologiyasi   o’zgardi.   Agarda,   sho’rolar   mustabid
tuzimi   davrida   madaniyatning   asosiy   vazifasi   jamiyat   a’zolarining   kommunistik
7
 Imomnazarov A. Milliy ma’naviyatimizga chizgilar. –T.: Ma’naviyat, 1998. 235-bet.
8
 Alimova Sh.X. Madaniy-ma’rifiy faoliyat asoslari. – T.: Sharq, 2007.93-bet.
6 mafkura   va   soxta   g’oyaga   e’tiqodini   mustahkamlashga   safarbar   etish   bo’lsa,   istiqlol
davrida uning maqsadi tamomila o’zgardi 9
.
Eng   avvalo,   mamlakat   hukumati,   Prezidentning   ma’naviy-ma’rifiy   omillarga
nisbatan   munosabati   shakllandi.   Jumladan,   ma’naviy-ma’rifiy   islohotlar   davlat
siyosatining asosiy ustivor yo’nalishi, deb hisoblandi. Joylarda ma’naviyat bilan bog’liq
shularning amalga oshirilishi uchun butun mas’uliyatning hokimlar, vazirliklar, idoralar,
tashkilotlarning birinchi rahbarlari zimmalariga yuklatilishi juda katta ijtimoiy ahamiyat
kasb   etdi.   Ma’naviyati   yuksak   millat   va   davlatning   kelajagi   buyuk   bo’lishi   mumkin
ekanligi   to’g’risidagi   ijtimoiy   fikr   shakllana   boshlandi.   Ma’naviyati   yuksak   millat   va
davlatnigina   kelajagi   buyuk   bo’lishi   mumkin   ekanligi   to’g’risidagi   ijtimoiy   fikr
shakllana boshlandi. Istiqlol davri O’zbekiston jamiyati ma’naviyatining eng muqaddas
maqsadlaridan   biri   kelajakni   ma’naviy   jihatdan   mustahkamlovchi   jamoatchilik   fikri
shakllandi 10
. 
Istiqlol   davrida   ma’naviyatning   har   qanday   siyosiy   hukmron   mafkuralardan
holiligi.   O’zbekiton   Respublikasi   birinchi   Prezidenti   I.Karimovning   1992-yil   7-
martidagi   Farmoni   bilan   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Maxkamasi   qoshida   Din
ishlari bo’yicha qo’mita tashkil etildi. 27-mart kuni I.Karimovning “Ro’za Xayitini dam
olish   kuni   deb   e’lon   qilish   to’g’risida”   Farmon   e’lon   qilindi.   1992-yildan   boshlab   har
yili   mamlakatimizda   ro’za   xayiti   umumxalq   bayrami   sifatida   keng   nishonlanmoqda.
Shuningdek,   qurbon   xayiti   ham   yurtimizda   dam   olish   kuni   va   bayram   qilib
nishonlanadigan bo’ldi 11
. 
Eng muhimi, xalqimiz o’z tarixida birinchi marta bevosita hukumat yordamida
har   yili   muqaddas   Haj   va   Umra   amallarini   ado   etish   sharafiga   muyassar   bo’lmoqda.
1995-yil   19-mayda   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Maxkamasi   qarori   bilan
Toshkentda   xalqaro   islom   tadqiqot   Markazi   tashkil   etildi.   O’zbekistonda   istiqomat
qilayotgan   ko’p   millatli   xalqlarning   madaniy   taraqqiyoti,   ularning   o’zliklarini   anglash
jarayonlariga   bo’lgan   intilishlarini   qonuniy-huquqiy   asosda   qondirish   masalalari   ham
9
  Alimova D.A. XXI  asrning dastlabki  o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani  (tarixshunoslik ocherklari).  1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996. 31-bet
10
  Каримов   И.А.,   Миллий   истиқлол   мафкураси   халқ   эътиқоди   ва   буюк   келажакка   ишончдир.   –   Тошкент:
Ўзбекистон, 2000. 176-б.
11
 Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 291-bet.
7 mamlakat hukumati oldidagi eng muhim vazifalardan biri bo’ldi. Shu o’rinda 1989-yili
madaniyat   vazirligi   huzurida   respublika   millatlararo   madaniy   markazning   tashkil
etilishini alohida ta’kidlash lozimdir. Agarda 1990-yillarning boshlarida O’zbekistonda
12   ta   milliy-madaniy   markaz   faoliyat   ko’rsatgan   bo’lsa,   hozirgi   kunga   kelib   ularning
soni   80   dan   ortdi.   Mustaqillik   yillarida   milliy-madaniy   markazlar   faoliyati   ustidan
muvofiqlashtiruvchi   ishlarning   ko’lami   ham   ortdi   va   1992-   yil   yanvar   oyida   hukumat
qarori   bilan   Respublika   Baynalmilal   Madaniy   markazi   tashkil   etildi.   Shuning   uchun
ham   O’zbekiston   hukumati   madaniyatdagi   milliylik   va   baynalmilallik   nisbatini
saqlashga muhim vazifa sifatida munosabatda bo’la boshladi. Ayni paytda 130 ga yaqin
millat   va   elat   yashayotgan   O’zbekistonda   har   bir   millat   ravnaqi,   uning   barqaror
taraqqiyoti, xavfsizligi va yashash kafolotlariga har qanday tahdidlarning oldini olish, u
yoki   bu   millatga   mansub   kishilar   guruhining   xudbinlik   kayfiyatlarini   muqarrar   tarzda
boshqa millat, xalq imkoniyatlarini zo’ravonlik va zug’um bilan chegaralab qo’yadigan
davlat siyosatining ishlab chiqilishi bu boradagi amaliy ishlarning samarasini oshirdi 12
. 
12
 Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008. 271-bet.
8 I.2. Ma’naviy hayotda yuksak o’rin tutgan tarixiy shaxslar va buyuk
ajdodlar nominining abadiylashtirilishi
Yurtimizda   ma’naviy   merosni   tiklashga   bag’ishlab   amalga   oshirilgan   ulkan
ishlardan  biri  Ahmad   al-Farg’oniyning  1200  yillik,  Imom  Ismoil  al-Buxoriyning  1220
yilligi hamda Amir Temurning 660 yilligi yubileylari tantanalarini nishonlash, ularning
faoliyatini   va   ijodini   to’liq   yoritib   xalqimizga   bayon   etish   hamda   nomlarini
abadiylashtirish  bo’ldi.  Hukumatimiz  qarori  bilan  1996-yil   Amir  Temur  yili   deb  e’lon
qilindi.   Amir   Temurning   yubiley   tantanalari   nafaqat   O’zbekistonda   balki   xalqaro
miqyosda   ulkan   ko’tarinkilik   bilan   nishonlandi.   Amir   Temurning   hayoti,   faoliyatiga
doir bir necha o’nlab asarlar yaratildi. O’zi tug’ilgan Shaxrisabzda hamda Toshkentning
markazida   ulkan   haykali   o’rnatildi.   Shuningdek,   nihoyatda   xashamatli   tarzda
Temuriylar   muzeyi   binosi   qad   ko’tardi.   Amir   Temur   nishoni   ta’sis   etildi.   Bu   qilingan
ishlar   shuni   bildiradiki,   mustaqillik   sharofati   bilan   ko’plab   haqiqatlar   yuzaga
chiqmoqda,   ya’ni,   shulardan   eng   yirigi   -   sho’rolar   davrida   g’irt   bosqinchi,   kallakesar,
gazanda   degan   nomlar   bilan   niqoblanib   kelingan   Amir   Temur   nomi   o’zining   haqiqiy
yirik   tarixiy   shaxs,   intizomli   iqtidorli   hukmdor,   etuk   sarkarda,   bunyodkor,   yirik,
markazlashgan turkiy davlat asoschisi degan haqiqiy obro’-e’tibori va mavqeini topdi 13
.
Mustaqillik   yillarida   O’zbekistondagi   ma’naviy   va   madaniy   taraqqiyot   uzoq
ming   yilliklar   tarixi   shundan   dalolat   beradiki,   o’zbek   milliy   davlatchilik   tarixi   eng
avvalo   ma’naviyat-ma’rifatning   jamiyat   hayotida   muhim   o’rin   egallaganligi   bilan
chambarchas   bog’liqdir.   Ushbu   azaliy   an’anaga   mustaqillik   yillarida   ham   alohida
e’tibor berilishi juda ahamiyatli bo’ldi 14
. 
Qayd   etish   lozimki,   istiqlolning   dastlabki   davrlaridanoq   madaniyatning
metodologiyasi   o’zgardi.   Agarda,   sho’rolar   mustabid   tuzimi   davrida   madaniyatning
asosiy   vazifasi  jamiyat  a’zolarining  kommunistik   mafkura  va  soxta   g’oyaga  e’tiqodini
mustahkamlashga   safarbar   etish   bo’lsa,   istiqlol   davrida   uning   maqsadi   tamomila
o’zgardi.Eng   avvalo,   mamlakat   hukumati,   Prezidentning   ma’naviy-ma’rifiy   omillarga
nisbatan   munosabati   shakllandi.   Jumladan,   ma’naviy-ma’rifiy   islohotlar   davlat
13
 Alimova Sh.X. Madaniy-ma’rifiy faoliyat asoslari. – T.: Sharq, 2007. 73- bet.
14
 Imomnazarov A. Milliy ma’naviyatimizga chizgilar. –T.: Ma’naviyat, 1998. 285-bet.
9 siyosatining asosiy ustivor yo’nalishi, deb hisoblandi. Joylarda ma’naviyat bilan bog’liq
shularning amalga oshirilishi uchun butun mas’uliyatning hokimlar, vazirliklar, idoralar,
tashkilotlarning birinchi rahbarlari zimmalariga yuklatilishi juda katta ijtimoiy ahamiyat
kasb   etdi.   Manaviyati   yuksak   millat   va   davlatning   kelajagi   buyuk   bo’lishi   mumkin
ekanligi   to’g’risidagi   ijtimoiy   fikr   shakllana   boshlandi.   Ma’naviyati   yuksak   millat   va
davlatnigina   kelajagi   buyuk   bo’lishi   mumkin   ekanligi   to’g’risidagi   ijtimoiy   fikr
shakllana boshlandi 15
. 
Istiqlol   davri   O’zbekiston   jamiyati   ma’naviyatining   eng   muqaddas
maqsadlaridan   biri   kelajakni   ma’naviy   jihatdan   mustahkamlovchi   jamoatchilik   fikri
shakllandi. Istiqlol davrida ma’naviyatning har qanday siyosiy hukmron mafkuralardan
holiligi.   O’zbekiton   Respublikasi   birinchi   Prezidenti   I.   Karimovning   1992-yil   7-
martidagi   Farmoni   bilan   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Maxkamasi   qoshida   Din
ishlari   bo’yicha   qo’mita   tashkil   etildi.   27   -mart   kuni   I.   Karimovning   “Ro’za   Xayitini
dam olish kuni deb e’lon qilish to’g’risida” Farmon e’lon qilindi. 1992 -yildan boshlab
har yili mamlakatimizda ro’za xayiti umumxalq bayrami sifatida keng nishonlanmoqda.
SHuningdek,   qurbon   xayiti   ham   yurtimizda   dam   olish   kuni   va   bayram   qilib
nishonlanadigan   bo’ldi.   Eng   muhimi,   xalqimiz   o’z   tarixida   birinchi   marta   bevosita
hukumat   yordamida   har   yili   muqaddas   Haj   va   Umra   amallarini   ado   etish   sharafiga
muyassar   bo’lmoqda.   1990-   yil   19-mayda   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar
Maxkamasi qarori bilan Toshkentda xalqaro islom tadqiqot Markazi tashkil etildi 16
.
O’zbekistonda   istiqomat   qilayotgan   ko’p   millatli   xalqlarning   madaniy
taraqqiyoti,   ularning   o’zliklarini   anglash   jarayonlariga   bo’lgan   intilishlarini   qonuniy-
huquqiy   asosda   qondirish   masalalari   ham   mamlakat   hukumati   oldidagi   eng   muhim
vazifalardan  biri  bo’ldi.  Shu o’rinda  1989-yili   madaniyat   vazirligi   huzurida  respublika
millatlararo   madaniy   markazning   tashkil   etilishini   alohida   ta’kidlash   lozimdir.   Agarda
1990-yillarning   boshlarida   O’zbekistonda   12   ta   milliy-madaniy   markaz   faoliyat
ko’rsatgan bo’lsa, hozirgi kunga kelib ularning soni  80 dan ortdi. Mustaqillik yillarida
milliy-madaniy markazlar faoliyati ustidan muvofiqlashtiruvchi ishlarning ko’lami ham
15
  Alimova D.A. XXI asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996.231-bet
16
 Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 276-bet.
10 ortdi  va 1992-yil yanvar oyida hukumat qarori  bilan Respublika  Baynalmilal  Madaniy
markazi   tashkil   etildi.   Shuning   uchun   ham   O’zbekiston   hukumati   madaniyatdagi
milliylik va baynalmilallik nisbatini saqlashga muhim vazifa sifatida munosabatda bo’la
boshladi.   Ayni   paytda   130   ga   yaqin   millat   va   elat   yashayotgan   O’zbekistonda   har   bir
millat   ravnaqi,   uning   barqaror   taraqqiyoti,   xavfsizligi   va   yashash   kafolotlariga   har
qanday   tahdidlarning   oldini   olish,   u   yoki   bu   millatga   mansub   kishilar   guruhining
xudbinlik kayfiyatlarini muqarrar tarzda boshqa millat, xalq imkoniyatlarini zo’ravonlik
va zug’um bilan chegaralab qo’yadigan davlat siyosatining ishlab chiqilishi bu boradagi
amaliy ishlarning samarasini oshirdi 17
.
  Yurtimizda   ma’naviy   merosni   tiklashga   bag’ishlab   amalga   oshirilgan   ulkan
ishlardan  biri  Ahmad   al-Farg’oniyning  1200  yillik,  Imom  Ismoil  al-Buxoriyning  1225
yilligi hamda Amir Temurning 660 yilligi yubileylari tantanalarini nishonlash, ularning
faoliyatini   va   ijodini   to’liq   yoritib   xalqimizga   bayon   etish   hamda   nomlarini
abadiylashtirish  bo’ldi.  Hukumatimiz  qarori  bilan  1996-yil   Amir  Temur  yili   deb  e’lon
qilindi.   Amir   Temurning   yubiley   tantanalari   nafaqat   O’zbekistonda   balki   xalqaro
miqyosda   ulkan   ko’tarinkilik   bilan   nishonlandi.   Amir   Temurning   hayoti,   faoliyatiga
doir bir necha o’nlab asarlar yaratildi. O’zi tug’ilgan Shaxrisabzda hamda Toshkentning
markazida   ulkan   haykali   o’rnatildi.   SHuningdek,   nihoyatda   xashamatli   tarzda
Temuriylar   muzeyi   binosi   qad   ko’tardi.   Amir   Temur   nishoni   ta’sis   etildi.   Bu   qilingan
ishlar   shuni   bildiradiki,   mustaqillik   sharofati   bilan   ko’plab   haqiqatlar   yuzaga
chiqmoqda,   ya’ni,   shulardan   eng   yirigi   -   sho’rolar   davrida   g’irt   bosqinchi,   kallakesar,
gazanda   degan   nomlar   bilan   niqoblanib   kelingan   Amir   Temur   nomi   o’zining   haqiqiy
yirik   tarixiy   shaxs,   intizomli   iqtidorli   hukmdor,   etuk   sarkarda,   bunyodkor,   yirik,
markazlashgan  turkiy  davlat   asoschisi   degan  haqiqiy obro’-e’tibori  va  mavqeini   topdi.
Vatanimizda   Amir   Temurning   faoliyatini   xolis   o’rganishda   O’zbekistonning   birinchi
Prezidenti Islom Abdug’anievich Karimov olib borayotgan siyosat  alohida ahamiyatga
ega.   Hukumatimiz   “Amir   Temur   tavalludining   660   yilligini   nishonlash   to’g’risida”
(1994 yil, 29-dekabr), “1996 yilni Amir Temur yili deb e’lon qilishi to’g’risida” (1995-
yil,   26-dekabr),   “Temuriylar   tarixi”   davlat   muzeyini   tashkil   etish   va   “Amir   Temur”
17
  Alimova D.A. XXI asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996. 231-bet
11 ordenini   ta’sis   etish   to’g’risida   (1996-yil)   qator   farmon   va   qarorlar   chiqardiki,   bu
tadbirlar temurshunoslikning keyingi taraqqiyoti uchun kata zamin yaratdi 18
.
O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   1997-yil   29-apreldagi   "Imom   al
Buxoriy   tavalludining   hijriy-qamariy   taqvim   bo’yicha   1225-yilligini   nishonlash
to’g’risida"gi   qarori   asosida   allomaning   maqbarasi   o’rnida   maxsus   yodgorlik   majmui
barpo etildi. Bu yodgorlik majmui O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov
rahbarligida   yaratilgan   loyiha   asosida   Samarqand,   Buxoro,   Xiva,   Toshkent,   Andijon,
Namangan, Qo’qon, Shahrisabz xalq ustalari tomonidan 1998-yilda qurilgan 19
.
O’zbekiston   mustaqillikka   erishgach,   ajdodlarimizdan   qolgan   madaniy   tarixiy
merosga   e'tibor   kuchaydi,   tarixiy   yodgorliklar   davlat   nazorati   ostiga   olindi.   Istiqlol
yillarida   Buxoro,   Samarqand,   Termiz,   Xiva,   Toshkent.   Qo’qon.   Shahrisabz   kabi
shaharlarda   ulug’   ajdodlarimizning   yuksak   iste'dodi   bilan   bunyod   etilgan   obidalar
o’zining   haqiqiy   qadr-qimmatini   topdi,   ularni   ta'mirlash   va   asl   qiyofasini   tiklash
davlatimiz   siyosatining   ustuvor   yo’nalishlaridan   biriga   aylandi.   Toptalgan   tariximiz,
qutlug’   qadamjolar,   hatto   nomlari   ham   unutilayozgan   obidalar   ta'mirlandi,   qayta
tiklandi.   Imom   al   Buxoriy,   Imom   at-Termiziy,   Abu   Mansur   al-Moturudiy,   Ahmad   al-
Farg’oniy,   Burhoniddin   al-Marg’inoniy,   Mahmud   az-Zamaxshariy   kabi   ulug’
allomalarimizning   sha'nlariga   munosib   yodgorlik   majmualar   yaratildi.   Toshkent,
Samarqand   va   Shahrisabzda   Sohibqiron   Amir   Temur,   Toshkentda   Mirzo   Ulug’bek,
Alisher Navoiy, Urganchda Jaloliddin Manguberdi, Termizda Alpomish haykallari qad
ko’tardi.   Bugungi   kunda   mamlakatimizda   etti   mingdan   ortiq   yodgorlik,   shu   jumladan,
2500 ta me'moriy obida, 2700 tadan ortiq monumental san'at asari davlat muhofazasiga
olingan. 1991-yildan Xivadagi Ichonqal'a qo’riqxonasidagi, 1993-yildan Buxoro shahri
markazidagi,   2000   yildan   Shahrisabz   shahri   markazidagi   yodgorliklar   Yuneskoning
“Umumjahon   madaniy   merosi”   ro’yxatiga   kiritildi   yillarda   bunyod   etilgan   Oqmasjid
istiqlol   davrida  xalqimizning  muqaddas  ziyoratgohiga  aylanib,  yaxshilik   va  ezgulikka,
tinchlik va osoyishtalikka. O’zaro ahil va hamjihat bo’lishga xizmat qilmoqda 20
.
18
 Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 232-bet.
19
 Alimova Sh.X. Madaniy-ma’rifiy faoliyat asoslari. – T.: Sharq, 2007. 81- bet.
20
 Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008. 97-bet.
12 II Bob. Mustaqil O’zbekistonda jamiyatning ma’naviy yangilanishi
jarayonida madaniy merosga munosabat
II.1. Yurtmizdagi madaniy va ma’naviy yodgorliklarning xalqaro
miqyosda tanilishi
Bugungi   kunda   mamlakatimizda   yetti   mingdan   ortiq   yodgorlik,   shu   jumladan,
2500 ta me'moriy obida, 2700 tadan ortiq monumental san'at asari davlat muhofazasiga
olingan. 1991-yildan Xivadagi Ichonqal'a qo’riqxonasidagi, 1993-yildan Buxoro shahri
markazidagi,   2000-yildan   Shahrisabz   shahri   markazidagi   yodgorliklar   Yuneskoning
“Umumjahon   madaniy   merosi”   ro’yxatiga   kiritildi   yillarda   bunyod   etilgan   Oqmasjid
istiqlol   davrida  xalqimizning  muqaddas  ziyoratgohiga  aylanib,  yaxshilik   va  ezgulikka,
tinchlik   va   osoyishtalikka.   O’zaro   ahil   va   hamjihat   bo’lishga   xizmat   qilmoqda.
Hayotimizda   ma’naviy   kamolotni   rivojlantirish,   yoshlarni   vatanparvarlik   ruhida
tarbiyalashda-ajdodlarimizning bizgacha еtib kеlgan boy madaniy mеroslarini o’rganish
ham katta o’rin egallaydi. Shu sababli  O’zbеkiston Rеspublikasi  Prеzidеnti  tomonidan
qadriyatlar,   urf-odatlar,   buyuk   ota-bobolarimizning   bizga   qoldirgan   mеroslarini
o’rganish   va   tarqib   etish   uchun   kеng   yo’llar   ochildi.   Bu   boradagi   tadbirlar
mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq amalga oshirila boshladi 21
.
Madaniy-ma’rifiy   ishlarning   rivojlanishi   uchun   davlat   tomonidan   katta
mablaqlar ajratildi. O’zbеkistondagi barcha davlat tеatrlari, madaniyat uylari, san’at oliy
o’quv yurtlari, folklor-etnografik guruhlar  madaniyat o’choqlariga aylanib qoldi. Tеatr
sahnalarida   yangi   zamonaviy   spеktakllar   qo’yila   boshlandi.   MDO’   dagi   davlatlar   ilan
ijodiy hamkorlik yo’lga qo’yildi, turli xalqaro anjumanlar o’tkazildi. Badiiy adabiyotda
partiyaviylik,   sinfiylik   nuqtai   nazaridan   yondoshishga   chеk   qo’yildi.   Bahovuddin
Naqshband,   Fеruz,   Xo’ja   Ahror,   Cho’lpon,   Fitrat   kabi   allomalarning   nomlari   tiklanib,
asarlari   chop   etildi.1991   yili   buyuk   alloma,   qazal   mulkining   sultoni   Alishеr   Navoiy
yubilеyini   o’tkazish   katta   voqеa   bo’ldi.   Bu   tantanaga   bag’ishlanib   Rеspublikamizda
shoirning   asarlari   nashrdan   chiqarildi.   1994-yil   Mirzo   Ulug’bеk   tavallud   topgan
kunining   600   yilligi   kеng   ko’lamda,   jahon   miqyosida   nishonlandi.   YUNЕSKO   ning
21
 Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008. 191-bet.
13 Parijdagi   qarorgohida   yubilеyga   bag’ishlangan   haftalik   va   unga   ko’rgazma   ochildi.
Mustaqillik   yillarida   buyuk   sohibqiron   Amir   Tеmurning   660   yilligi   bo’lib   o’tdi.
YUNЕSKO   tomonidan   1996-yil   “Amir   Tеmur   yili”   dеb   e’lon   qilindi.   Shu   yili
YUNЕSKO   ning   Parijdagi   qarorgohida   “Tеmuriylar   davri,   fan,   madaniyat   va
maorifning   gullab   yashnashi”   mavzuida   anjuman   va   unga   baqishlangan   ko’rgazma
ochildi. Mamlakatimizda “Tеmuriylar tarixi davlat” muzеyi, Amir Tеmur nomi bеrilgan
boqlar,   ko’chalar   barpo   etildi.   Rеspublikamizda   bizgacha   еtib   kеlgan   boy   mеroslarni
o’rganish,   milliy   o’zlikni   anglash,   ma’naviy   qadriyatlarni   rivojlantirishga   katta   e’tibor
bеrilmoqda va ularga nisbatan xalqimizning chuqur hurmat va ehtiromi ko’rsatilmoqda.
So’nggi yillarda tashkil etilgan “Oltin mеros” jamg’armasi, Abdulla Qodiriy nomidagi
“Mеros” nashriyotlari kеng miqyosda ma’naviy-ma’rifiy ishlarni olib bormoqda 22
.
Islom   olamining   allomalari   Iso   at-Tеrmiziyning   1200   yilligi,   Mahmud   az-
Zamahshariyning   920   yilligi,   Najmiddin   Kubroninng   850   yilligi,   Bohovuddin
Naqshbandiyning   675   yilligi   kеng   ko’lamda   nishonlandi.   Ularning   boy   asarlari
nashrdan   chiqarildi.   Barcha   viloyatlar   va   shaharlarda   har   yili   Alishеr   Navoiy,   Bobur,
Mashrab,   Ogahiylarga   baqishlanib   kеchalar   o’tkazildi,   Jaloliddin   Mangubеrdining   800
yillik   tavalludiga,   “Alpomish”   dostonini   yaratilishining   1000   yilligiga   bag’ishlangan
turli kеchalar, bahslar tashkil etildi.   Ma’naviy hayotni takomillashtirish borasida 1994-
yil   O’zbеkiston   Rеspublikasi   birinchi   Prеzidеnti   tomonidan   ma’naviy   qadriyatlarni
o’rganish   va   uni   takomillashtirish   borasida   “Ma’naviyat   va   ma’rifat”   jamoatchilik
markazini tuzish haqida farmon e’lon qilindi. Markaz tomonidan Imom al Buxoriyning
yubilеyiga bag’ishlab, qur’oni karimdan kеyin ikkinchi o’rinda turadigan “Al-Jomе’ as-
Sahiyh”   (Ishonarli   to’plam),   “Al-adab   as-mufrad”   (Adab   durdonalari)   o’zbеk   tiliga
tarjima qilinib, nashrdan chiqarildi 23
.
1998-yili   Imom   al   Buxoriy   tavalludining   1225-yilligi,   Ahmad   al   Farg’oniy
tavalludining   1200   yilligi   jahon   miqyosida   kеng   nishonlandi.   Yubilеylar   munosabati
bilan   allomalar   hayotiga   bag’ishlangan   ilmiy   anjumanlar   va   badiiy   ko’rgazmalar
ochildi. Bularning barchasi  O’zbеkistonda chinakam  milliy qadriyatlarni tiklash uchun
22
 Alimova Sh.X. Madaniy-ma’rifiy faoliyat asoslari. – T.: Sharq, 2007. 93- bet.
23
  Alimova D.A. XXI asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996. 231-bet
14 yuritilayotgan   katta   ishlardan   dalolat   bеradi.   Ayniqsa,   al   Buxoriy   xalqaro
jamg’armasining ochilishi katta voqеa bo’ldi. Rеspublikamiz Birinchi Prеzidеnti Imom
al   Buxoriyning,   Ahmad   al   Farg’oniyning   mo’tabar   nomlarini   tiklash,   xalqimiz,
qolavеrsa,   butun   dunyo   musulmonlariga   qaratilgan   shaxsiy   tashabbusi   bilan   ul-zoti
shariflar   sha’niga   ulug’vor   yodgorliklar   va   jamg’armalar   tuzishga   imkon
yaratildi.Jamg’armaning   maqsadi   Imom   al   Buxoriyning   hayoti,   ilmiy   mеrosi,   u
yashagan   davr   fani   va   madaniyatiga   oid   bo’lgan   tarixiy   manbalarni   o’rganishdan
iboratdir 24
.
  Islom   olami   buyuk   namoyondalarining   to’y-tantanalari   nishonlanishi   butun
dunyo   xalqlarining   diqqat-e’tiborida   bo’ldi.   Ma’naviy   mеrosning   tiklanishi   uning   bir
bo’lagi   bo’lgan   diniy   qadriyatlarga   ham   e’tiborni   kuchaytirdi.   1992-   yil   Birinchi
Prеzidеnt farmoni bilan Ramazon va qurbon hayit kunlari umumxalq bayrami dеb e’lon
qilindi.   Movarounnahr   diniy   boshqarmasining   ham   faoliyati   Rеspublikamiz   hayotida
o’z o’rnini egalladi. Xalqimizning asrlar davomida nishonlanib kеlingan bayramlaridan
“Navro’z”   umumxalq   bayrami   sifatida   qayta   tiklandi.   Jamiyat   taraqqiyotida   ro’y
bеrayotgan o’zgarishlarni tushunish, hurfikrlikka intilish uchun kishilarni yangi yo’ldan
olib   boruvchi   g’oyaviy   qarashlar   ham   hozirgi   kunning   asosiy   vazifalaridan   biri   bo’lib
qolmoqda.
O’rta   Osiyo,   xususan,   O’zbеkiston   hududida   qadimdan   boshlab   ayniqsa
astronomiya,   matеmatika,   tibbiyot,   kimyo,   mе’morchilik,   ma’danshunoslik,   falsafa,
musiqa,   tilshunoslik,   adabiyotshunoslik   rivojlangan.   Hozirgi   kunda   O’zbеkiston
olimlari   ota-bobolari   yaratib   kеtgan   ilmiy   mеrosni   chuqurroq   o’rganib   yanada
boyitdilar. O’zbеkiston  olimlari o’z ilmiy asarlari va kashfiyotlari bilan jahon ilm-fani
va madaniyatiga munosib hissa qo’shdilar. Rеspublikamizda  O’zbеkiston Rеspublikasi
Fanlar   akadеmiyasi,   qishloq   xo’jalik   fanlari   akadеmiyasi,   Davlat   va   jamiyat   qurilishi
akadеmiyasi,   Bank-moliya   akadеmiyasi,   Markaziy   Osiyo   tadqiqotlari   xalqaro   instituti,
Islom tadqiqotlari markazi va boshqalar faoliyat ko’rsatmoqda 25
. 
24
 Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008. 321-bet.
25
 Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 218-bet.
15 Nukus va Samarqandda O’zbеkiston Rеcpublikasi  FAning bo’limlari ochilgan.
Ilmiy  tadqiqot  ishlari  xalq  xo’jaligining  turli   tarmoqlarida  faoliyat   ko’rsatadigan   ilmiy
tadqiqot institutlari, ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari, ilmiy markazlari, shuningdеk,
univеrsitеtlar   va   boshqa   oliy   o’quv   yurtlarida   ham   olib   boriladi.   Ilmiy   kadrlar   Fanlar
akadеmiyalari tizimida ham, oliy o’quv yurtlari, xalq ta’limi tizimida ham tayyorlanadi.
Faqat   Oliy   va   O’rta   maxsus   ta’lim   tizimidagi   o’quv   yurtlarida   600   dan   ziyod   fan
doktorlari   va   dеyarli   6   mingga   yaqin   fan   nomzodlari   o’qituvchilik   va       ilmiy   faoliyat
bilan shug’ullanadilar. O’zbеkiston  mustaqillikka erishganidan  so’ng mamlakatda ilm-
fanga   alohida   e’tibor   bеrildi.   Xalq   xo’jaligi   va   madaniy   hayotning   tobora   ortib
borayotgan talablaridan orqada qolayotgan ilmiy tadqiqot institutlari tugatildi. Turmush
taqozo etgan yangi institutlar ochildi. Rеspublikamiz Vazirlar Mahkamasining 1995-yil
3-aprеlidagi   qarori   bilan   O’zbеkiston   Rеspublikasi   FAning   yangi   Nizomi   tasdiqlandi.
O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining 1992-yil 8-iyuldagi farmoni hamda uni amalga
oshirish   yuzasidan   O’zbеkiston   Rеspublikasi   Vazirlar   mahkamasining   “Fanlar
rivojlanishini   davlat   tomonidan   qo’llab-quvvatlash   tadbirlari   va   innovatsiya   faoliyati
haqida”gi   qarori   mamlakatda   fanni   rivojlantirishda   katta   ahamiyatga   ega   bo’ldi.
Rеspublika   olimlarini   xorijiy   mamlakatlarga   tajriba   oshirishga   yuborishga   alohida
e’tibor   bеrildi.   Ilmiy   еchimlarni   ichki   va   tashqi   bozorda   targ’ib   etish   va   tarqatish,
maqsadida   FA   nеgizida   “O’zFANT”   Rеspublika   ilmiy   ishlanmalari   innovatsiya   tijorat
markazi tashkil etildi 26
.
O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining farmoniga binoan Rеspublika Vazirlar
Mahkamasi   huzurida   Oliy   attеstatsiya   komissiyasi   tashkil   etilishi   munosabati   bilan
FAning   mavqеi   ortdi.   O’zbеk   olimlarining   fan-tеxnika   sohasidagi   yutuqlari   nafaqat
O’zbеkiston   balki   jahon   hamjamiyatida   ham   tan   olina   boshlandi   va   ko’pchilik
olimlarimiz   davlatimiz   mukofotlariga   sazovor   bo’ldilar   va   xorijiy   davlatlar
akadеmiyalariga   haqiqiy   ham   faxriy   a’zolikka   saylandilar.   O’zbеkiston
Rеspublikasining   Fanlar   Akadеmiyasi   al-Xorazmiy   nomidagi,   Zahiriddin   Muhammad
Bobir   nomidagi   oltin   mеdallarni   ta’sis   etdi.   1993-   yilda   O’zbеkiston   Rеspublikasi
FAning akadеmigi G’. F. Fozilov tabiiy va tеxnikaviy fanlar sohasida katta yutuqlarga
26
  Alimova D.A. XXI asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996. 178-bet
16 erishgani   uchun   al-Xorazmiy   nomidagi   Oltin   mеdalning   birinchi   sohibi   bo’ldi.
Zahiriddin Muhammad Bobir nomidagi Oltin mеdal birinchi bo’lib shu yili ijtimoiy va
gumanitar   fanlar   sohasida   katta   yutuqlarga   erishgani   uchun   filologiya   fanlari   doktori
O’zbеkiston Rеspublikasi Fanlar Akadеmiyasining muxbir a’zosi U.I. Karimovga nasib
etdi   miqyosda   tan   olinishining   yaqqol   misolidir.   Birinchi   prezidenti   I.A.   Karimov
aytganlaridеk,   XXI   asrda   quroli,   qo’shini   kuchli   bo’lgan   davlatgina   emas   balki   turli
sohalar   bo’yicha   kuchli   mutaxassislari   bo’lgan   davlatgina   qudratli   davlat   hisoblanadi.
Zеroki,   har   bir   xalq   fan   sohasida   katta   yutuqlarni   qo’lga   kiritgan   mashhur   farzandlari
bilan ham buyukdir. Mustaqillik yillarida madaniyat sohasida ham tubdan o’zgarishlar
ro’y   bеrdi.   Bu   avvalo   tеatr   san’ati,   milliy   musiqa,   mе’morchilik,   adabiyot   sohalarida
yaqqol ko’zga tashlanadi 27
.
  1991-yilda   Farg’onada,   1993-yil   Xivada   Davlat   qo’g’irchoq   tеatrlari   ish
boshladi.   1994-yilda   qashqadaryo   va   Namangan   viloyati   tеatrlari   qoshida   qo’g’irchoq
guruhlari   ochildi.   1993-yil   avgust   oyida   Toshkеnt   shahrida   ish   boshlagan   “Turkiston”
saroyi   nafaqat   mе’morchilikning   yorqin   namunasi,   balki   sahna   guruhlari   va   atoqli
artistlarning chiqishlari bo’ladigan dargohga aylandi 28
. 
O’zbеkiston   Rеspublikasi   birinchi   Prеzidеnti   I.   Karimov   “Turkiston”   saroyi
ochilishi   marosimida   nutq   so’zlab,   “Ushbu   saroyda   xalqimizninng,   shuningdеk,   jahon
xalqlarining, Markaziy Osiyo xalqlarining an’anaviy anjumanlarini, san’at bayramlarini
o’tkazishni   niyat   qilganmiz.   Bu   koshona,   inshoollo,   millatlar,   el-elatlarning   do’stlik
birodalik,   qal’asiga   aylandi”,   -   dеgan   edi.   Rеspublikada   36   ta   tеatr   faoliyat
ko’rsatmoqda.   1998-yil   26-   martda   O’zbеkiston   Rеspublikasi   Birinchi   Prеzidеnti   I.
Karimovning   “O’zbеkiston   tеatr   san’atini   rivojlantirish   to’g’risida”gi   farmoni   e’lon
qilindi. Bu farmonga muvofiq O’zbеkiston tomosha san’atining ko’p asrlik an’analarini
o’rganish, boyitish va targ’ib qilish, tеatr san’atini har tomonlama rivojlantirish, uning
moddiy-tеxnika   bazasini   yanada   mustahkamlash,   mamlakatimizda   ma’naviy-ma’rifiy
islohotlarni   amalga   oshirishda   tеatr   arboblarining   faol   qatnashishini   ta’minlash
maqsadida   “O’zbеktеatr”   ijodiy-ishlab   chiqarish   birlashmasi   tashkil
27
 Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008. 111-bet.
28
  Alimova D.A. XXI asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996. 321-bet
17 etildi.O’zbеkistonda   musiqa   va   raqs   san’atini   rivojlantirish   maqsadida   “O’zbеknavo”
gastrol-kontsеrt   birlashmasi   tashkil   etildi.   Unda   musiqa-raqs   san’atini   rivojlantirishni
davlat yo’li bilan qo’llab-quvvatlash masalalari ko’zda tutildi. Mustaqillik o’zbеk badiiy
adabiyoti   rivojida,   adabiyotshunoslik   fani   taraqqiyotida   ham   yangi   bosqichni   boshlab
bеrdi.   Asarlari   zararli,   o’zlari   millatchi   dеb   nohaq   baholangan   Cho’lpon,   Otajon
g’oshim,   Vadud   Mahmud,   Munavvarqori   singari   millatparvar   yozuvchi,
ma’rifatparvarlar ijodi xolisona o’rganila boshlandi. Ularning asarlari chop etildi, sahna
yuzini ko’rdi 29
.
Jadidchilik   harakatining   asl   mohiyatini,   adabiy,   madaniy,   siyosiy   hayotdagi
o’rnini   ro’yi-rost   ko’rsatish   boshlandi.   Bir   vaqtlar   diniy   va   saroy   adabiyoti   vakili   dеb
nohaq   qoralangan   Ahmad   Yassaviy,   Boqirg’oniy,   g’azzoliy,   g’oja   Ahror,   Bahouddin
Naqshband,   g’usayn   Boyqaro,   Fеruz   singari   buyuk   shoir   va   mutafakkirlar   hayoti   va
ijodi   o’rganilib,   asarlari   xalqqa   qaytarildi.   Alisher   Navoiyning   yuksak   insoniy
g’oyalarni  diniy manbalar asosida  yorituvchi “Munojot”, “Arba’in”, “Tarixi  anbiyo va
hukamo”,   (“Payg’ambarlar   va   okimlar   haqida”)   kabi   asarlari   nashrdan   chiqdi.
Mustaqillik   sharofati   bois   mo’’tabar   qur’on   va   hadislar   chop   etildi.   Istе’dodli   olim
Hamidulla   Karamatovning   “Qur’on   va   o’zbеk   adabiyoti”   nomli   kitobi   nashr   etildi.
Aytish   mumkinki,   bunday   asarlarning   xalqimiz   qo’liga   еtib   borishi   butunlay   yangi,
sog’lom,   sof   milliy   g’oyalarimizning,   maqsad   va   intilishlarimizning   sifat   darajasini
bеlgilaydi.   Mazkur   tadqiqot   va   unga   o’xshagan   boshqa   asarlar   milliy   istiqlol
mafkurasining tantanasini ko’rsatadi. Atoqli olim B.B. Ahmеdovning “Amir Tеmur”, T.
Malikning “Shaytanat” romanlari, E. Vohidov, O. Matjon, O. G’ojiеva, X. Sultonov, A.
Suyun,   Y.   Eshbеk,   g’.   Do’stmuhammad,   Sh.   Salimova   singari   shoir   va   adiblarning
badiiy   barkamol,   g’oyaviy   еtuk   asarlari   tufayli   o’zbеk   milliy   istiqlol   adabiyoti
shakllandi 30
.
Sharq   va   g’arb   mе’morchiligi   uyg’unlashgan   binolar   yurtimiz   poytaxti   va
viloyat markazlarida qad ko’tarib shaharlarimiz husniga husn qo’shmoqda Milliy bank,
mеhmonxona   binolari,   bozorlar   qurilishi,   ko’priklar   va   yo’llar,   sport   saroylari   hamda
29
 Alimova Sh.X. Madaniy-ma’rifiy faoliyat asoslari. – T.: Sharq, 2007. 121- bet.
30
 Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 311-bet.
18 madaniyat   va   istirohat   bog’larining   bunyod   etilishi   buning   yorqin   misolidir.
g’aykaltaroshlik,   amaliy   bеzak   san’ati,   tasviriy   san’at,   raqs,   kino   san’atlarida   ham
an’anaviy va zamonaviy usullar uyg’unlashib еtuk asarlar yaratildi va yaratilmoqda 31
. 
Mustaqillik   yillarida   fan   va   madaniyat   sohasida   hukumatimiz   rahbarligida   va
homiyligida   qisqa   vaqt   mobaynida   ulkan   yutuqlar   qo’lga   kiritildi.   uchun   butun
kuchlarimizni   uyqunlashtiruvchi   ahamiyatini   nazarda   tutib,   birinchi   prеzidеnt   I.A.
Karimov   mustaqillikning   dastlabki   davrida,   1993-yil   6-may   O’zbеkiston   Rеspublikasi
Oliy Kеngashining  II  chaqiriq, XII  sеssiyasida   “Oldimizda  turgan  eng  muhim   masala,
bu-milliy   istiqlol   mafkurasini   yaratish   va   hayotimizga   tadbiq   etishdir”,   dеgan   edi.
Kishilarimizni   qaysi   toifa   va   guruhdan   bo’lishidan   qat’iy   nazar   m’naviy   inqirozdan
chiqaradigan yagona milliy g’oya atrofida birlashtiradigan birdan-bir qudratli kuch ana
shu   milliy   mustaqillik   mafkurasidir.   Yagona   maqsad,   yagona   g’oya   bo’lmasa   jamiyat
inqirozga   uchraydi,   halok   bo’ladi.   Buni   biz   yaqin   va   olis   o’tmishdagi   tariximizdan
bilamiz.   Milliy   mafkura   kеlajak   maqsadni   ifodalaydigan,   xalqimizning   ming   yillik
tarixini buyuk kеlajak bilan boqlaydigan, ana shu yuksak maqsad yo’lida yuzdan ortiq
millatlar va elatlarni, barcha kishilarimizni birlashtiruvchi bayroq vazifasini bajaradi.
31
 Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008. 267-bet.
19 II.2. Ma’naviyat mezonlarining shaxs va jamiyat hayotidagi o’rni
Ma’naviyat   qanchalik   boy   bo’lsa   shu   jamiyat   va   millat   shunchalik   ravnaq
topadi.   Ma’naviyatli   odam   yashashdan   maqsadi   nma   ekanligini   aniq   biladi,   umrini
mazmunli   o’tkazish   yo’llarini   o’zi   uchun   izlab   topadi.   Shunday   ekan,   ma’naviyatda
inson   hayoti   mazmuni   aks   etadi.   Ma’naviy   mezonlar   tarkib   topgan   shaxslar   va   ular
yashaydigan   jamiyatda   qobilyat,   iste’dot,   aql   va   sog’lom   fikr   egalari   shu   jamiyatning
obro’si   hisoblanadi.   O’zbеkistonning   bozor   munosabatlariga   asoslangan   dеmokratik
jamiyat   qurish   yo’lidagi   iqtisodiy,   ijtimoiy   siyosiy,   madaniy-ma’rifiy   ishlarimizdagi
barqarorlik mafkuraviy tahdidlarning oldini olishni muhim vazifa qilib qo’yadi 32
. 
Milliy   istiqlol   mafkurasini   ahamiyatini   ko’rsatib,   Birinchi   Prezidentimiz   I.A.
Karimov   “Fidokor”   gazеtasi   muxbiri   savollariga   bеrgan   javoblaridagi   milliy   istiqlol
mafkurasi   va   ma’naviayt   meonlarining   mohiyati:   “...   xalqimizning   an’analariga,
udumlariga,   tiliga,   diniga,   ruhiyatiga   asoslanib,   kеlajakka   ishonch,   mеhr-oqibat,   insof,
sabr-toqat, adolat, ma’rifat tuyqularini ongimizga singdirish lozim”, dеgan edi 33
.
Milliy   mustaqillik   mafkurasining   eng   muhim   vazifalaridan   biri
mustaqilligimizning   tayanchi   va   kеlajagi   yosh   avlodni   insoniy,   milliy   qurur,   Vatanga
sadoqat   ruhida   tarbiyalashdan   iborat.   Mustaqillik   g’oyalari   mafkurasiga   e’tiborsizlik
oqir   oqibatlarga   olib   kеlishi   mumkin.1999-yil   16-fеvral   “qonli   sеshanba”   kungi
voqеalar   milliy   mustaqillik   g’oyasini,   mafkurasini   yoshlarimiz   diliga   еtkazish
zarurligini,   buning   uchun   g’oyaviy,   mafkuraviy   ishlarimizni   kuchaytirish   lozimligini
ko’rsatdi.Bu   borada   birinchi   prezidentimiz   I.A.   Karimovning   shu   yili   Oqsaroy
qarorgohida   ziyolilar   bilan   o’tkazgan   muloqotida,   “Fidokor”   gazеtasi   muxbiri
savollariga   bеrgan   javoblaridagi   milliy   istiqlol   mafkurasining   mohiyati,   zarurati,
ahamiyati,   uning   siyosiy,   iqtisodiy   va   ma’naviy   asoslari   to’qrisidagi   ta’limoti
istiqlolimizning   buyuk   g’oyalarini   kishilarimiz   tafakkuriga   singdirish   borasidagi
ishlarimizning   dasturidir.   Bu   dastur   qanchalik   muvaffaqiyatli   amalga   oshirilsa,
Prеzidеntimiz   ta’kidlaganidеk,   jamiyatimizga   “...o’z   muddaolariga   erishish   uchun
ma’naviy-ruhiy   kuch-quvvat   bеradigan   poydеvor   bo’lib   xizmat   qiladi.   Istiqlol   yo’lida
32
 Imomnazarov A. Milliy ma’naviyatimizga chizgilar. –T.: Ma’naviyat, 1998. 311-bet
33
 Fidokor, 8 iyun, 2000. 26-son. 32-bet.
20 qadam tashlab borayotgan Vatanimizdagi mavjud ma’naviy, madaniy omillarga e’tibor
bеrish bilan birga fan, maorif, ta’lim-tarbiya ishlariga ham e’tibor kuchaytirildi 34
. 
Ta’lim-tarbiya   tizimini   o’zgartirmasdan   turib,   ongni   o’zgartirib   bo’lmaydi.
Ongni,   tafakkurni   o’zgartirmasdan   turib   esa,   biz   ko’zlagan   oliy   aqsad-ozod   va   obod
jamiyatni barpo etib bo’lmaydi”, - dеydi birinchi przidentimiz I.A. Karimov 35
.
Rеspublikamizda   ta’limning   yangi   tizimini   amalga   oshirishda,   O’zbеkiston
hukumati   tariximizdagi   ta’lim   jarayonlarini   o’rganib   chiqib,   ta’limni   isloh   qilish
dasturini   tayyorladi.   Barcha   e’tibor   ta’lim   tizimlarini   dеmokratik   va   insonparvarlik
tamoyillari   asosida   takomillashtirib,   uning   moddiy   tеxnika   bazasini,   zamon   va   davr
talablari   darajasiga   ko’tarish   va   O’zbеkistonning   ma’rifiy   salohiyatini   kuchaytirishga
qaratildi.   Shu   maqsadda   1997-yil   2-avgustda   Rеspublikamizda   “Ta’lim   to’qrisida”gi
qonun qabul qilindi. Ta’limni isloh qilish quyidagi tamoyillar asosida olib boriladi:
- ta’lim tarbiyaning insonparvarligi va dеmokratiyaviyligi;
- ta’lim tizimining uzluksizligi, izchilligi, ilmiyligi va dunyoviyligi;
-ta’limda umuminsoniy va milliy-madaniy, ma’naviy qadriyatlarning ustuvorligi;
-   e’tiqodi,   dinidan   qat’iy   nazar   barcha   fuqarolar   uchun   ta’lim   olish   imkoniyatlari
yaratilganligi;
- ta’lim muassasalarining siyosiy partiyalar va harakatlar ta’siridan xoliligi 36
. 
1993-yil   Rеspublikamiz   Birinchi   Prеzidеnti   tomonidan   “O’zbеkistonda
o’quvchi yoshlarni rag’batlantirish choralari to’g’risi” dagi farmoniga binoan talaba va
aspirantlar   uchun   maxsus   stipеndiyalar   bеlgilandi.   Ular   uchun   hatto   rivojlangan
davlatlardagi   univеrsitеtlarda   ta’lim   olish,   ulardagi   ilmiy   markazlarda   ishlash,
malakalarini   oshirish   uchun   sharoitlar   yaratib   bеrildi.   O’zbеkiston   mustaqilligiga
erishgan   dastlabki   kunlardan   boshlab   eng   muhim   masalalardan   biri   eski   tafakkur,
e’tiqodidan   qutulgan   istiqlol   uchun,   o’z   ona   yurti   uchun   xizmat   qiladigan   kadrlar
tayyorlash   masalasi   turdi.   Eski   tuzumni   asta-sеkin   tag-tomiri   bilan   tugatib,   batamom
yangi,   jahonning   ilqor   taraqqiy   etgan   mamlakatlari   yo’lidan   boradigan   haqiqiy
34
  Alimova D.A. XXI asrning dastlabki o‘ttiz yilligida O‘zbekistonda tarix fani (tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. –
T.: Sharq, 1996. 321-bet
35
 Karimov I.A. Oliy Majlis VII-chaqiriq 1-sеssiyasi 2-yig‘ilishida   so`zlagan nutqi. “O`zbеkiston ovozi”, 17-noyabr, 1991.
36
 Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 241-bet.
21 dеmokratik   jamiyat   qurish   endilikda   yangicha   fikrlaydigan   quyidan   tortib   yuqori
toifadagi kadrlarga boqliq bo’lib qoldi 37
. 
Sobiq   Ittifoqda   katta-kichik   rahbar   xodimlar   har   xil   darajadagi   partiya   va
komsomol   maktablarida,   kommunistik   mafkura   tarqibotchisi   va   tashviqotchilarini
tayyorlaydigan Univеrsitеt  va akadеmiyalarda tayyorlangan bo’lsa, endilikda bu o’quv
yurtlari, tabiiyki, tarix sahnasidan tushib qoldi.Bozor munosabatlariga asoslangan yangi
jamiyatda rahbar kadrlarni tayyorlash maqsadida Prеzidеnt qoshida “Davlat va jamiyat
qurilishi akadеmiyasi”, “Jahon iqtisodiyoti diplomatiyasi univеrsitеti”, ayrim vazirliklar
qoshida   akadеmiyalarni   tashkil   etilishi   katta   ahamiyat   kasb   etadi.Prеzidеntimiz
Rеspublika   va   viloyatlarning   rahbar   xodimlari   bilan   uchrashuvlarida   hokimiyatlar,
huquq   organlarining   ayrim   xodimlari   tomonidan   tartib-intizomning,   qonunchilik-ning
buzilayotgani   to’qrisida   har   gal   kuyib-pishib   gapiradi   va   uruq-aymoqchilik,
mahalliychilik, nopoklik kabi o’tmish qoldiqlaridan toza el-yurti va xalqiga halol xizmat
qiladigan   yosh   kadrlarni   tayyorlash,   ularga   yo’l   ochib   bеrish   zarurligini   qayta-qayta
takrorlab ko’rsatadi 38
.
  O’zbеkiston   mustaqilligining   kеlajagi   yuqori   malakali,   ma’rifatli,   el-yurtiga
sadoqatli   mutaxassislarni   tayyorlashga   bеvosita   boqliq.   I.A.   Karimov   muxbirlarning:
“Sizning   siyosatingizda   ta’lim-tarbiya   masalasiga   katta   e’tibor   bеrilishining   sabablari
nimadag’” dеb so’ragan savoliga ongni, tafakkurni o’zgartirmasdan turib yangi jamiyat
qurib   bo’lmaydi,   ong,   g’oya,   tafakkur   ta’lim-tarbiya   bilan   uzviy   boqliq,   bir-birini
to’ldiradi dеb javob bеradi.   Maktabgacha - oila va boqcha tarbiyasi. Boshlang’ich ta’lim
1-4   sinflar   hisoblanib,   umumiy   ta’lim   majburiy   bo’lib,   5-9   sinflarda   umumiy   bilim
asoslari,   dunyoqarash   shakllanadi.   Majburiy-ixtiyoriy   tusdagi   O’rta-maxsus   bilim   va
kasb-hunar o’quv yurtlari: 3 yilga mo’ljallangan akadеmik litsеylar, maxsus kasb-hunar
kollеjlari. Oliy ta’lim: bakalavr - 4 yil, magistratura - 2 yil o’qish muddati, kеyinchalik
ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish uchun aspirantura 3 yil, doktorantura 2 yil muddatga
bеlgilangan.   Ta’lim-tarbiya,   ilm-fan   sohasidagi   islohotlar   bosqichma-bosqich   amalga
oshirilishi   zarur.   1997-2001   yillarda   o’tish   davri,   2000-2005   yillarda   islohotni   kеng
miqyosda   amalga   oshirish   davri,   2005-yildan   kеyin   kadrlar   tayyorlash   tizimini
37
 Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008. 32-bet.
38
 Alimova Sh.X. Madaniy-ma’rifiy faoliyat asoslari. – T.: Sharq, 2007. 133- bet.
22 takomillashtirish   va   yanada   rivojlantirish   davri.   O’tgan   qisqa   3   yillik   davr   ichida
“Kadrlar   tayyorlashning   milliy   dasturi”   ni   amalga   oshirishdagi   natijalar   ko’zga
ko’rinarli darajadadir 39
.
  Davlatimizdagi   ustuvor   vazifa   aholi   sog’liqini   saqlash   borasidagi   tadbirlardir.
Shu   maqsad   uchun   1999-2000-yillarga   mo’ljallangan   Davlat   dasturi   ishlab   chiqildi.
Sog’lom   avlod   masalasi   asosiy   maqsadga   aylandi.   Yoshlarni   jismoniy   va   ma’naviy
barkamol qilib tarbiyalash, onalik va bolalikni himoya qilish muhim vazifa bo’lib qoldi.
Mamlakatda   “Sog’lom   avlod”   dasturi   ishlab   chiqildi.   Jismoniy   sog’lomlik,   barkamol
insonni tarbiyalash odob-axloq masalalari bilan boqlab olib boriladi. Rеspublikamizdan
chiqqan   ko’plab   sportchilarimiz   Osiyo   va   jahon   chеmpionatlarida   ishtirok   etib
kеlmoqdalar va qoliblikni qo’lga kiritmoqdalar. Ular uchun bir qancha stadionlar, sport
maydonlari,   futbol,   volеybol,   baskеtbol   maydonchalari,   sport   komplеkslari   qurilib,
qayta ta’mirlanib, foydalanish uchun topshirildi 40
.
 Rеspublikada birinchi bo’lib “Sog’lom avlod uchun” ordеni ta’sis etildi. 1998-
yil “Oila yili”, 1999-yil “Ayollar yili”, 2000-yili “Sog’lom avlod” yili dеb e’lon qilindi.
Shu maqsadda onalik va bolalikni himoya qilish borasida bir qancha tadbirlar o’tkazildi.
Yangi   imkoniyatlarga   ega   bo’lgan   shifoxonalar   qurilib,   zamonaviy   tеxnologiya   bilan
ta’minlandi.   Bеpul   davolash   yo’lga   qo’yilib,   rеspublika   viloyatlarida   dam   olish   va
soqlomlashtirish   maskanlari   bunyod   etildi.   Umuman,   O’zbеkiston   o’zining   qisqa
vaqtdagi   mustaqillik   yillari   davomida   iqtisodiy-ijtimoiy   boradagi   yutuqlari   bilan   bir
qatorda,   ma’naviy,   madaniy   ishlarga   ham   e’tiborni   kuchaytirib,   jahonning   rivojlangan
davlatlari orasida o’z nufuzi va obro’sini yuqori ko’tarmoqda 41
.
39
 Usmonov Q., Sodiqov M. O‘zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009. 211-bet.
40
 Karimov I.A. Oliy Majlis II-chaqiriq 1-sеssiyasi 2-yig‘ilishida   so`zlagan nutqi. O`zbеkiston ovozi, 12 fеvral, 2000.
41
 Bekmatov A., Rustamova R. Milliy g‘oya targ‘iboti va madaniy-ma’rifiy tadbirlar. – T.: Ma’naviyat, 2008.232- bet.
23 Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Каримов   И   А.   Ўзбекистоннинг   истиқлол   ва   тараққиёт   йўли.   –Тошкент:
Ўзбекистон, 1992.  2 24- бет.  
2. Каримов И.А., Миллий истиқлол мафкураси халқ эътиқоди ва буюк келажакка
ишончдир. – Тошкент: Ўзбекистон, 2000. 348- бет .
3. Каримов   И .   А .   Жамиятимиз   мафкура   халқни – халқ ,   миллатни   –   миллат
қилишга   хизмат   этсин . –  Тошкент :  Ўзбекистон . 1998. 247  бет.
4. Каримов   И . А .   Юксак   маънавият - энгилмас   куч .   –   Тошкент :   Маънавият , 2008.
4 78  бет.
5. Alimova   Sh . X .  Madaniy - ma ’ rifiy   faoliyat   asoslari . –  T .:  Sharq ,   2007.  231  bet .
6. Bekmatov   A .,  Rustamova   R .  Milliy   g ’ oya   targ ’ iboti   va   madaniy - ma ’ rifiy   tadbirlar . –
T .:  Ma ’ naviyat , 2008.  327 bet.
7. Imomnazarov A. Milliy ma’naviyatimizga chizgilar. –T.: Ma’naviyat, 1998. 320 bet.
8. Usmonov Q., Sodiqov M. O’zbekiston tarixi (1917-1991-yillar). – T.: Sharq, 2009.
256 bet.
9. Rajabov Y. O’zbekiston tarixi (1917-1993-yillar) – T.: O’qituvchi, 2007. 232 bet.
10. Alimova   D.A.   XX   asrning   dastlabki   o’ttiz   yilligida   O’zbekistonda   tarix   fani
(tarixshunoslik ocherklari). 1-2-qismlar. – T.: Sharq, 1996. 322 bet.
11. Ziyoyev   H.   O’zbekiston   mustaqilligi   uchun   kurashlar   tarixi   (miloddan   oldingi
asrlardan 1991-yil 31-avgustgacha). – T.: Sharq, 2001. 447 bet.
Davriy matbuot nashrlari
1.  Xalq so’zi. 8-iyun, 2018. 26-son. 32-bet.
2. O’zbеkiston ovozi. 12- fеvral, 2007. 31-son. 27-bet.
24