Mahsulot sifatini boshqarish - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	406.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Mahsulot sifatini boshqarish

Купить

MUNDARIJA
I BOB. MAHSULOT SIFATI VA UNI BOSHQARISHNING NAZARIY ASOSLARI ...................................... 6
1.1. Mahsulot sifati tushunchasi va uning asosiy mezonlari ............................................................ 6
1.2. Sifatni boshqarishning maqsadi va vazifalari ............................................................................ 9
1.3. Sifat tizimlari va ularning rivojlanish bosqichlari .................................................................... 11
II BOB. MAHSULOT SIFATINI BOSHQARISHDA ZAMONAVIY YONDASHUVLAR .............................. 15
2.1. Mahsulot sifatini boshqarishda xalqaro standartlarning roli .................................................. 15
2.2. Sifatni boshqarish tizimlarining asosiy tamoyillari va ularni korxonalarda tatbiq etish .......... 17
2.3. Sifatni boshqarish tizimlarining samaradorligini baholash va doimiy takomillashtirish ......... 19
III BOB. MAHSULOT SIFATINI BOSHQARISHDA ZAMONAVIY YONDASHUVLAR VA
INNOVATSIYALAR ....................................................................................................................................... 23
3.1. Mahsulot sifatini boshqarishda sifatni boshqarish tizimlarining innovatsion yondashuvlari .. 23
3.2. Mahsulot sifatini boshqarishda global standartlar va sertifikatsiya tizimlarining roli ............. 26
3.3. Mahsulot sifatini boshqarishda xarajatlar va samaradorlikni optimallashtirish ..................... 29
XULOSA ......................................................................................................................................... 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ................................................................................... 36
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi shundan iboratki, mahsulot sifatini boshqarish —
bu har bir ishlab chiqaruvchi tashkilotning muvaffaqiyatiga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir
ko’rsatadigan muhim jarayondir. Sifatli mahsulot ishlab chiqarish, tashkilotning
bozor raqobatbardoshligini oshirish, mijozlarning talablarini qondirish va ishlab
chiqarish samaradorligini ta’minlashda asosiy omil hisoblanadi. Har bir korxona
o’zining mahsulotlarining sifatini boshqarish orqali nafaqat o’z brendini
mustahkamlaydi, balki xarajatlarni kamaytirish va jarayonlarni optimallashtirish
orqali samaradorlikni oshiradi. Mahsulot sifatini boshqarishning muhimligi har bir
tashkilotning ilg’or rivojlanishiga xizmat qiladi, shuningdek, sanoat tarmoqlaridagi
yuqori raqobat sharoitida muvaffaqiyatni ta’minlaydi.
Mahsulot sifatini boshqarishning dolzarbligi ayniqsa hozirgi global
iqtisodiyotda o’z ahamiyatini yanada oshirdi. Raqobatbardoshlik va bozordagi
o’rin olish uchun mahsulotning sifatini boshqarish zaruriyatga aylangan. Bugungi
kunda mahsulot sifatini ta’minlash va uni boshqarish nafaqat ishlab chiqarish
jarayonlarida yuqori samaradorlikka erishishga, balki xarajatlarni kamaytirish,
vaqtni tejash, resurslardan samarali foydalanishga va mijozlar talablariga to’liq
mos kelishga yordam beradi. Mahsulot sifatini boshqarishning innovatsion usullari
va metodologiyalarini joriy etish, tashkilotlarga bozorning yuqori segmentlariga
chiqish imkonini beradi. Shu bois, ushbu mavzu bugungi kunda ilmiy va amaliy
jihatdan dolzarb hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi
Ushbu kurs ishining maqsadi mahsulot sifatini boshqarishning nazariy
asoslarini o’rganish, uning boshqaruv tizimlari, metodologiyalari va ilg’or
yondashuvlarini tahlil qilish, shuningdek, mahsulot sifatini oshirish bo’yicha
amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdir. Kurs ishida, mahsulot sifatini boshqarish
tizimlarini va jarayonlarini tahlil qilib, zamonaviy usullar va texnologiyalar
3

yordamida sifatni oshirish yo’llari ko’rsatiladi. Shuningdek, korxonalar uchun
sifatni boshqarishning samarali tizimlari, sertifikatsiya va standartlarga moslashish,
va sifatni boshqarish jarayonlarida yuzaga keladigan asosiy muammolarni
aniqlashga alohida e’tibor qaratiladi.
Kurs ishining vazifalari
Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Mahsulot sifatini boshqarishning nazariy asoslarini tahlil qilish.
2. Mahsulot sifatini boshqarishning turli metodologiyalarini va
yondashuvlarini o’rganish.
3. Mahsulot sifatini boshqarishda mavjud bo’lgan global sertifikatlash
tizimlarini va standartlarni tahlil qilish.
4. Mahsulot sifatini oshirish uchun zarur bo’lgan innovatsion
texnologiyalarni va avtomatlashtirish vositalarini ko’rib chiqish.
5. Mahsulot sifatini boshqarish jarayonlarini samarali tashkil etish bo’yicha
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti va predmeti
Obyekti: Mahsulot sifatini boshqarish jarayonlari va bu jarayonlarning ishlab
chiqarish samaradorligiga ta’siri.
Predmeti: Mahsulot sifatini boshqarish tizimlari, metodologiyalari va
usullarining samaradorligi, shuningdek, sifatni boshqarishning amaliy usullari.
Kurs ishining tuzilishi
Kurs ishi uchta asosiy bobdan iborat:
1. Mahsulot sifati va uni boshqarishning nazariy asoslari: Bu bobda
mahsulot sifatining asosiy tushunchalari, sifatni boshqarishning asosiy mezonlari
va turli metodologiyalarini o’rganish.
4

2. Mahsulot sifatini boshqarish tizimlari va metodologiyalari: Ushbu bobda
sifatni boshqarishning turli tizimlari, masalan, Lean Manufacturing, Six Sigma,
TQM va JIT kabi usullarni tahlil qilish.
3. Mahsulot sifatini oshirish va boshqarish jarayonlari: Bu bobda mahsulot
sifatini boshqarishning innovatsion usullari, texnologiyalar va avtomatlashtirish
vositalarining roli, shuningdek, sertifikatsiya va global standartlar haqida batafsil
ma’lumot beriladi.
Kurs ishining yakunida esa, mahsulot sifatini boshqarish jarayonlarini
samarali tashkil etish va rivojlantirish bo’yicha xulosa va tavsiyalar ishlab
chiqiladi. 1
1
Karimov, I. (2016). Iqtisodiy islohotlar va davlat boshqaruvi. Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining Noshirlik Uyasi.
Mirzaev, A. (2017). Xususiylashtirishning bozor iqtisodiyotiga ta’siri. Tashkent: O‘zbekistonda iqtisodiy
islohotlar.
5

I BOB. MAHSULOT SIFATI VA UNI BOSHQARISHNING NAZARIY
ASOSLARI
1.1. Mahsulot sifati tushunchasi va uning asosiy mezonlari
Mahsulot sifati iqtisodiyotning barcha tarmoqlari uchun dolzarb bo’lgan
tushunchalardan biridir. Sifat – bu mahsulotning belgilangan yoki taxmin
qilinadigan ehtiyojlarga muvofiqlik darajasi bo’lib, u mahsulotning iste’molchi
ehtiyojini to’liq va barqaror qondira olishini bildiradi. Bu ehtiyojlar funksional,
estetik, gigiyenik, ekologik va xavfsizlik kabi turli jihatlar bilan bog’liq bo’lishi
mumkin. Aynan shu omillar mahsulotning bozordagi raqobatbardoshligini
belgilaydi.
Sifat tushunchasi har bir davrda, har bir bozor sharoitida o’ziga xos tarzda
shakllanadi. Masalan, sobiq markazlashgan iqtisodiy tizimda sifat ko’proq
normativ-texnik talablar asosida baholangan bo’lsa, hozirgi bozor iqtisodiyoti
sharoitida iste’molchi fikri va ehtiyoji asosiy o’ringa chiqmoqda. Demak, bugungi
kunda mahsulot sifatini aniqlovchi mezonlar faqat texnik ko’rsatkichlar bilangina
cheklanmay, balki xizmat ko’rsatish darajasi, mahsulot dizayni, ekologik xavfsizlik
va energiya samaradorligi kabi jihatlarni ham o’z ichiga oladi.
Sifatni har tomonlama aniqlash uchun uning asosiy mezonlarini tizimli
ko’rinishda ko’rib chiqish mumkin:
Birinchidan, mahsulotning funksional xususiyatlari muhim hisoblanadi.
Ya’ni mahsulot o’z vazifasini qanday darajada va qanday davomiylikda bajara
oladi. Misol uchun, sovutkich mahsulot sifatida haroratni pasaytirish va uni
ma’lum darajada ushlab turish funksiyasini bajarishi kerak. Uning sifatini shu
asosda baholash mumkin.
Ikkinchidan, mahsulotning ishonchliligi, ya’ni xizmat muddati va
chidamliligi – bu ham muhim mezonlardan biridir. Ishonchlilik mahsulotning
ishlab chiqarilganidan so’ng, belgilangan vaqt davomida nosozliklarsiz ishlash
6

qobiliyatidir. Ayniqsa, murakkab texnik qurilmalarda bu jihat muhim ahamiyat
kasb etadi.
Uchinchidan, xavfsizlik – mahsulot inson hayoti va sog’lig’i, hamda atrof-
muhit uchun zarar keltirmasligi kerak. Masalan, bolalar o’yinchoqlari faqatgina
chiroyli va jozibador bo’lishi emas, balki toksik bo’lmagan materiallardan
tayyorlangan bo’lishi, o’tkir burchaklar yoki kichik yutiladigan qismlarga ega
bo’lmasligi kerak.
1.1.1-rasm. Mahsulot sifatini shakllantiruvchi va ta’minlovchi bosqichlar
(«Sifat halqasi») 2
To’rtinchidan, ekologik xususiyatlar ham zamonaviy sifat mezonlari
tarkibiga kiradi. Mahsulot ishlab chiqarish, foydalanish va utilizatsiya jarayonida
2
https://encrypted-tbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcQZPHsNR3ROnf0M33MlvggC1TXrQ1HIEKU2PQ&s
7

atrof-muhitga minimal salbiy ta’sir ko’rsatishi lozim. Ayniqsa, avtomobillar,
maishiy texnika, qadoqlash materiallarida bu omil tobora muhimlashib bormoqda.
Beshinchidan, mahsulotning tashqi ko’rinishi, ya’ni dizayn, ergonomika va
estetika ham sifatlilik mezoni sifatida qaraladi. Bozorda bir xil funksiyaga ega
bo’lgan mahsulotlar orasida dizayni jozibador bo’lganlari ko’proq talabga ega
bo’lmoqda. Bu esa mahsulot ishlab chiqaruvchilarni doimo yangilik yaratishga
undaydi.
Oltinchidan, xizmat ko’rsatish darajasi, ya’ni mahsulotga texnik xizmat
ko’rsatish, kafolat muddati, qo’llanma va mijozlarga xizmat ko’rsatish tizimi
sifatlilikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Ko’pgina hollarda iste’molchi
aynan xizmat ko’rsatish sifatiga qarab mahsulotni tanlaydi.
Yettinchidan, mahsulotning standartlarga va normativ hujjatlarga
muvofiqligi ham e’tiborga olinadi. Bu davlat yoki xalqaro miqyosda belgilangan
talablarga javob berishni bildiradi. Masalan, ISO 9001 sifat menejmenti standarti
asosida ishlab chiqarilgan mahsulotlar ko’proq ishonch uyg’otadi.
Sifat mezonlarining ahamiyati shundaki, ular orqali mahsulotning bozordagi
o’rni, iste’molchilar orasidagi obro’si va ishlab chiqaruvchining raqobatbardoshligi
belgilanadi. Har bir mahsulot turi o’ziga xos sifat ko’rsatkichlariga ega bo’ladi va
ular iste’molchi ehtiyojiga moslashtirilgan holda belgilanadi. Shu boisdan,
mahsulot sifati umumiy va maxsus mezonlar asosida baholanadi.
Xulosa qilib aytganda, mahsulot sifati – bu murakkab, ko’p qirrali tushuncha
bo’lib, uni aniqlashda bir qator mezonlar va ko’rsatkichlar tizimidan foydalaniladi.
Mahsulot sifatini to’g’ri aniqlash va nazorat qilish esa nafaqat ishlab chiqaruvchi
korxonalar uchun, balki butun iqtisodiyot uchun strategik ahamiyatga ega. Sifatli
8

mahsulotlar milliy ishlab chiqarishni rivojlantirish, eksport hajmini oshirish va
aholining hayot sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. 3
1.2. Sifatni boshqarishning maqsadi va vazifalari
Mahsulot sifatini boshqarish har qanday ishlab chiqarish yoki xizmat
ko’rsatish tizimining eng muhim va ajralmas tarkibiy qismidir. Sifatni boshqarish
— bu mahsulot yoki xizmat sifatini rejalashtirish, tashkil etish, nazorat qilish va
doimiy takomillashtirishga yo’naltirilgan uzluksiz boshqaruv faoliyatidir. Uning
asosiy maqsadi – iste’molchi ehtiyojini to’liq qondira oladigan va raqobatbardosh
bo’lgan mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlashdir.
Zamonaviy bozorda korxonalar orasidagi raqobat sifati yuqori bo’lgan
mahsulotlar va xizmatlar orqali belgilanadi. Shuning uchun sifatni boshqarish
tizimi samarali ishlasa, bu korxonaga uzoq muddatli muvaffaqiyat, mijozlar
sodiqligi va barqaror daromad keltiradi. Sifatni boshqarishning maqsadi – nafaqat
mavjud talablarni qondirish, balki ularni oldindan bilish, ilg’or innovatsion
texnologiyalarni tatbiq etish orqali doimiy ravishda mahsulot va xizmatlarni
yaxshilab borishdan iborat.
Sifatni boshqarish jarayoni keng qamrovli bo’lib, quyidagi asosiy vazifalarni
o’z ichiga oladi:
1. Sifatga oid talablarni aniqlash va tahlil qilish. Har qanday mahsulot yoki
xizmat uchun, avvalo, unga bo’lgan ehtiyojlar va talablar o’rganiladi. Bu ehtiyojlar
ichki (korxonaning o’zi) yoki tashqi (iste’molchi, davlat nazorati, xalqaro talablar)
bo’lishi mumkin. Aniqlangan talablar asosida mahsulot yoki xizmatga nisbatan
qanday sifat mezonlari qo’yilishi aniqlashtiriladi.
3
Ismailov, O. (2020). Mulkchilik shakllari va ularning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni. Tashkent: Ekonomika
va Statistika.
9

2. Sifatni rejalashtirish. Bu bosqichda mahsulot ishlab chiqarish jarayonlari,
texnologiyalar, xomashyo va materiallar, mehnat resurslari sifatga ta’sir qiluvchi
asosiy omillar sifatida tahlil qilinadi. Korxonada sifatni ta’minlash uchun qanday
texnik va boshqaruv choralarini ko’rish zarurligi aniqlanadi. Shu bilan birga,
sifatni ta’minlovchi hujjatli tizimlar – sifat siyosati, sifat maqsadlari, sifat kafolat
dasturlari ishlab chiqiladi.
3. Sifatni nazorat qilish. Bu korxona ichidagi turli bosqichlarda mahsulot
yoki xizmat sifatining talabga muvofiqligini tekshirishni bildiradi. Sifat nazorati
kirish nazorati (xomashyo va materiallar), jarayon nazorati (ishlab chiqarish
davomida), va yakuniy nazorat (tayyor mahsulot) shaklida amalga oshiriladi.
Nazorat natijalari asosida nuqsonlar aniqlansa, ularni bartaraf qilish bo’yicha
choralar ko’riladi
4. Sifatni tahlil qilish va baholash. Sifat ko’rsatkichlarini statistik yoki
funksional usullar asosida o’lchash, natijalarni umumlashtirish, sabab-oqibat
aloqalarini aniqlash va qarorlar qabul qilish bu bosqichga tegishli. Masalan,
defektlar soni, mijoz shikoyatlari, mahsulotni qayta ishlash holatlari tahlil qilinadi.
5. Sifatni takomillashtirish. Sifat boshqaruvining asosiy strategik
vazifalaridan biri bu – mavjud mahsulot va xizmatlarning sifatini muntazam
ravishda oshirib borishdir. Bunda ilg’or tajribalar, zamonaviy texnologiyalar, ilg’or
menejment vositalari (masalan, Kaizen, TQM – Total Quality Management, Six
Sigma) joriy qilinadi. Takomillashtirish orqali mahsulotlar bozorda doimiy
raqobatbardoshlikni saqlab qoladi.
6. Xodimlar malakasini oshirish va sifat madaniyatini shakllantirish. Sifatni
boshqarish faqat rahbariyat darajasidagi faoliyat emas, balki butun jamoaning
birgalikdagi harakatidir. Har bir xodim sifat uchun mas’uliyat sezishi va o’z
ishining natijasini baholay olishi kerak. Buning uchun doimiy o’quvlar, malaka
10

oshirish kurslari tashkil etilishi, rag’batlantirish mexanizmlari yo’lga qo’yilishi
zarur.
Sifatni boshqarishning muvaffaqiyati ko’p jihatdan ushbu tizimni to’g’ri
tashkil etish, uni zamon talablariga moslashtirib borish va ilg’or xalqaro
tajribalardan foydalanishga bog’liq. Xususan, ISO 9001 kabi xalqaro sifat
menejmenti standartlari sifatni boshqarish tizimini standartlashtirish va
tizimlashtirishga xizmat qiladi. Bu esa mahsulotlar eksport salohiyatini oshiradi,
xorijiy bozorlar eshigini ochadi.
Xulosa qilib aytganda, sifatni boshqarish – bu faqatgina sifatli mahsulot
ishlab chiqarish emas, balki butun korxona faoliyatini samarali, barqaror va
istiqbolli tarzda yuritishga yo’naltirilgan kompleks boshqaruv yondashuvidir. Shu
sababli sifatga oid har bir qaror strategik ahamiyatga ega bo’lib, u korxonaning
uzoq muddatli muvaffaqiyatini belgilab beradi.
1.3. Sifat tizimlari va ularning rivojlanish bosqichlari
Sifat tizimi – bu mahsulot yoki xizmat sifatini ta'minlash va doimiy ravishda
takomillashtirib borish uchun zarur bo’lgan tashkiliy tuzilma, siyosat, jarayonlar,
mas’uliyatlar va resurslar majmuasidir. Sifat tizimi korxonada ishlab chiqarish
jarayonining barcha bosqichlarini qamrab oladi: xomashyo tanlashdan tortib,
tayyor mahsulotni iste’molchiga yetkazib berishgacha bo’lgan butun yo’l sifat
mezonlariga mos bo’lishini ta’minlashga xizmat qiladi. Ushbu tizim mijoz
ehtiyojlarini maksimal darajada qondirish, raqobatbardoshlikni oshirish va
resurslardan samarali foydalanishni ko’zlaydi.
Sifat tizimlarining rivojlanishi insoniyat tarixida ishlab chiqarish madaniyati
va texnologik taraqqiyot bilan chambarchas bog’liq. Har bir tarixiy davrda sifatga
bo’lgan yondashuv o’zgarib borgan, talab va texnik imkoniyatlarga qarab
takomillashgan. Quyida sifat tizimlarining rivojlanish bosqichlari tahlil qilinadi:
11

1. Mahsulot sifati uchun yakka mas’ullik bosqichi
Bu bosqich insoniyat sivilizatsiyasi boshlanishidan sanoat inqilobigacha
bo’lgan davrni o’z ichiga oladi. Ushbu davrda mahsulotlar asosan usta va
hunarmandlar tomonidan qo’lda tayyorlangan. Sifat usta yoki ijodkorning shaxsiy
mahorati, halolligi va tajribasiga bog’liq bo’lgan. Sifatni nazorat qilish alohida
tizim sifatida mavjud emas edi, u ko’proq shaxsiy obro’ va mijoz bilan to’g’ridan-
to’g’ri aloqaga tayanardi.
1.3.1-rasm.Konstruksiya sifati. 4
2. Massaviy ishlab chiqarish va sifat nazoratining paydo bo’lishi
XIX asrda sanoat inqilobi natijasida ommaviy ishlab chiqarish yo’lga
qo’yildi. Bu esa sifatga bo’lgan talabni yangicha ko’rinishda shakllantirdi.
Mahsulotlar miqdori oshgani sari ularni nazorat qilish uchun maxsus sifat
tekshirish bo’linmalari tashkil etila boshlandi. Bu bosqichda asosiy e’tibor defektli
mahsulotlarni aniqlash va ajratishga qaratilgan edi. Boshqacha aytganda, sifat – bu
4
https://www.google.com/url?sa=i&url=http%3A%2F%2Filmiy.bmti.uz
12

mahsulot tayyor bo’lgandan keyin tekshirilib, noto’g’ri bo’lganlari olib
tashlanadigan jarayon edi.
3. Statistik sifat nazoratining joriy etilishi
XX asrning birinchi yarmida ilmiy asoslangan yondashuvlar ishlab chiqila
boshlandi. Xususan, amerikalik mutaxassislar Uilyam Shewhart va Edvards
Deming tomonidan statistik sifat nazorati usullari ishlab chiqildi. Bu uslubda
mahsulotlar faqat yakunida emas, balki ishlab chiqarish jarayonining o’zida
nazorat qilina boshlandi. Statistik usullar yordamida nuqsonlar sabablari aniqlanib,
ularni oldindan bartaraf etish imkoniyati yuzaga keldi. Bu sifat boshqaruvida yangi
davrni boshlab berdi.
4. Sifatni kompleks boshqarish tizimlari (TQM – Total Quality
Management)
1950–1980 yillar oralig’ida sifatga bo’lgan yondashuv yanada chuqurlashdi.
Ayniqsa, Ikkinchi jahon urushidan keyin Yaponiya tajribasida sifat madaniyati,
mijoz ehtiyojlarini markazga qo’ygan boshqaruv modellari shakllandi. TQM —
Total Quality Management (Umumiy sifat menejmenti) konsepsiyasi shakllandi.
Bu yondashuvga ko’ra, sifat uchun faqat maxsus bo’lim emas, balki butun korxona
javobgar hisoblanadi. Barcha bo’limlar, xodimlar, hatto yetkazib beruvchilar ham
sifatni ta’minlash tizimining ajralmas qismi hisoblanadi. TQM – uzluksiz
yaxshilanish, mijoz ehtiyojlarini chuqur tushunish, jamoaviy mas’uliyat kabi
tamoyillarga asoslanadi.
5. ISO standartlari asosida sifat tizimlarining jahon miqyosida
standartlashtirilishi
1990-yillardan boshlab, xalqaro miqyosda yagona sifat tizimlari va
standartlarini ishlab chiqish dolzarb bo’ldi. Shunday hujjatlardan eng mashhuri –
ISO 9000 standartlari tizimidir. ISO 9001 standarti bo’yicha sertifikat olish – bu
korxonaning sifat menejmenti tizimi xalqaro talablarga muvofiqligini bildiradi.
13

Bunday sertifikat raqobatni kuchaytiradi, mahsulotlarni eksport qilishga imkon
beradi va iste’molchi ishonchini oshiradi.
6. Raqamli texnologiyalar asosidagi zamonaviy sifat boshqaruvi tizimlari
Bugungi kunda sifatni boshqarishda sun’iy intellekt, IoT (Internet of
Things), Big Data kabi zamonaviy texnologiyalar keng qo’llanilmoqda. Ishlab
chiqarish jarayonlarining raqamlashtirilishi sifatga real vaqt rejimida ta’sir
ko’rsatishga imkon beradi. Masalan, har bir mahsulotga RFID teg qo’yilib, uning
butun harakati va sifat holati onlayn kuzatiladi. Bu esa sifat nazoratining aniqligi
va samaradorligini sezilarli oshiradi.
Yuqoridagi bosqichlardan ko’rinadiki, sifat tizimlari oddiy nazorat qilishdan
boshlab, murakkab boshqaruv va uzluksiz rivojlantirish tizimiga aylangan. Har bir
bosqich o’zining innovatsion yondashuvlari, boshqaruv tamoyillari va texnik
imkoniyatlari bilan ajralib turadi. Zamonaviy korxonalar uchun bu bosqichlarning
tarixiy tajribasidan foydalanish, ilg’or amaliyotlarni joriy etish sifatni boshqarish
samaradorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, sifat tizimlari doimiy rivojlanib boruvchi jarayon
bo’lib, u nafaqat ishlab chiqarish sifati, balki butun boshqaruv madaniyatining
yuksalishini ta’minlaydi. Har bir korxona o’z faoliyatini zamonaviy sifat
tizimlariga moslashtirib borsa, u uzoq muddatli muvaffaqiyatga erishadi. 5
5
G‘ulomov, X. (2019). O‘zbekiston iqtisodiyotida davlat-xususiy sheriklik (2-bosqich). Tashkent: Xalqaro
iqtisodiy munosabatlar institutining nashri.
14

II BOB. MAHSULOT SIFATINI BOSHQARISHDA ZAMONAVIY
YONDASHUVLAR
2.1. Mahsulot sifatini boshqarishda xalqaro standartlarning roli
Mahsulot sifatini ta’minlashda xalqaro standartlarning o’rni beqiyosdir.
Bugungi kunda bozordagi raqobatning kuchayishi, iste’molchilarning talabchanligi
va global savdo munosabatlarining rivojlanishi sifat masalasini xalqaro darajada
standartlashtirish zaruratini yuzaga keltirdi. Ayniqsa, xalqaro ISO standartlari,
ayniqsa ISO 9000 seriyasi, turli mamlakatlar ishlab chiqaruvchilari o’rtasida
yagona sifat me’yorlarini joriy etishga xizmat qilmoqda
2.1.1-rasm. Sifat ko’rsatkichlari klassifikatsiyasi 6
ISO (International Organization for Standardization) — butun dunyo
bo’yicha turli mahsulotlar va xizmatlar sifati, xavfsizligi, samaradorligini nazorat
qilish uchun standartlar ishlab chiqadigan tashkilotdir. Bu tashkilot tomonidan
ishlab chiqilgan ISO 9001:2015 standarti hozirda eng keng tarqalgan va universal
sifat menejmenti tizimidir. U nafaqat ishlab chiqarish korxonalari, balki xizmat
ko’rsatuvchi tashkilotlar, davlat idoralari va nodavlat tashkilotlar tomonidan ham
joriy qilinmoqda.
6
http://ilmiy.bmti.uz/
15

ISO 9001 standarti korxona ichida quyidagi asosiy tamoyillarni joriy etishga
asoslanadi:
Mijoz yo’naltirilganlik – mijoz talabi va ehtiyojlari sifat boshqaruvining
markazida turadi;
Rahbariyat ishtiroki – yuqori rahbariyat sifat siyosatini shakllantiradi va uni
amalga oshirishda bevosita ishtirok etadi;
Jarayon yondashuvi – har bir faoliyat tahlil qilinib, ularning mahsulot
sifatiga ta’siri baholanadi;
Uzluksiz takomillashtirish – sifat menejmenti doimiy ravishda tahlil qilinadi
va takomillashib boradi;
Asoslantirilgan qaror qabul qilish – raqamli ma’lumotlarga tayanib
boshqaruv qarorlari qabul qilinadi;
Xodimlar ishtiroki – sifatni ta’minlashda barcha darajadagi xodimlarning
ishtiroki muhim hisoblanadi.
Xalqaro sifat standartlarining korxona faoliyatiga kiritilishi quyidagi
afzalliklarni ta’minlaydi:
Ichki jarayonlarni standartlashtirish – korxonadagi barcha ish jarayonlari
aniq belgilangan va qayta takrorlanadigan tartibga solinadi;
Ishonchlilik va barqarorlik – ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifati
barqaror bo’ladi;
Eksport salohiyatining oshishi – xalqaro talablarga mos mahsulotlarni chet
davlatlarga eksport qilish imkoniyati yaratiladi;
Xaridor ishonchining oshishi – sertifikatlangan mahsulotlarga nisbatan
iste’molchilar ishonchi yuqori bo’ladi;
Raqobatbardoshlikning ortishi – sifat kafolati bilan mahsulot bozorda
ustunlikka ega bo’ladi;
16

Ichki tartib-intizom va samaradorlik – har bir bo’lim o’z vazifasini aniqlik
bilan bajaradi, resurslar tejaladi.
Mahsulot sifatini boshqarishda faqat ISO 9001 emas, balki boshqa xalqaro
standartlar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan:
ISO 14001 – atrof-muhit menejmenti tizimi;
ISO 45001 – mehnat xavfsizligi va sog’lig’ini boshqarish tizimi;
ISO 22000 – oziq-ovqat xavfsizligi menejmenti tizimi;
HACCP – oziq-ovqat sanoatida xavf tahlili va tanlab nazorat qilish tizimi.
Bundan tashqari, avtomobil sanoati (IATF 16949), farmatsevtika (GMP),
axborot xavfsizligi (ISO/IEC 27001) kabi tarmoqlarda o’ziga xos sifat standartlari
mavjud bo’lib, ular ham umumiy sifatni boshqarish strategiyasining ajralmas qismi
hisoblanadi.
Xulosa qilib aytganda, xalqaro standartlar mahsulot sifatini nafaqat ichki
bozorda, balki global miqyosda ham raqobatbardosh qilishga xizmat qiladi. Bu esa
korxonani zamonaviy menejment talablari asosida rivojlantirish va barqarorlikni
ta’minlashda muhim vosita hisoblanadi. 7
2.2. Sifatni boshqarish tizimlarining asosiy tamoyillari va ularni
korxonalarda tatbiq etish
Sifatni boshqarish tizimlari korxonada mahsulot yoki xizmat sifatini nazorat
qilish va doimiy ravishda yaxshilashni ta’minlaydigan muhim vosita hisoblanadi.
Ushbu tizimlar nafaqat sifatni ta’minlash, balki mahsulotlar va xizmatlar sifatini
yanada oshirish uchun ham zarur bo’lgan barcha amaliyotlar va strategiyalarni o’z
ichiga oladi. Sifatni boshqarishning asosiy tamoyillari quyidagi asosiy
yo’nalishlarni o’z ichiga oladi, ularning har biri tizimning samarali ishlashini
ta’minlashga qaratilgan.
7
Fayzullayev, R. (2018). Davlat mulkini xususiylashtirish va raqobat. Tashkent: Iqtisodiyot nashriyoti.
17

Birinchi tamoyil sifatni doimiy ravishda takomillashtirishga asoslangan. Bu
tamoyilga ko’ra, sifatni boshqarish jarayonlari bir martalik harakatlar emas, balki
doimiy, uzluksiz jarayon bo’lishi kerak. Har doim yangi yondashuvlar,
metodologiyalar va texnologiyalar orqali sifatni yaxshilashga intilish kerak.
Shuningdek, bu tamoyil, korxona ichida xodimlar va rahbariyat tomonidan sifatni
takomillashtirish uchun doimiy izlanish va yangilanish jarayonini yaratadi.
Ikkinchi tamoyil mijozga yo’naltirilganlikdir. Mahsulot yoki xizmat sifatini
baholashda asosiy e’tibor mijozlarning ehtiyojlari va talablariga qaratilishi kerak.
Mijozlar bilan doimiy muloqot va ularning fikr-mulohazalari sifatni boshqarishda
asosiy omil sifatida qaraladi. Korxona o’z mahsulotlarini yoki xizmatlarini
mijozlarning kutgan talablari va ehtiyojlariga moslashtirishga harakat qilishi kerak.
Bu tamoyilni amalga oshirishda mijozlardan fikr olish, so’rovnomalar o’tkazish va
ularning qoniqish darajasini tahlil qilish zarur bo’ladi.
Uchinchi tamoyil har bir jarayonni va faoliyatni aniq belgilangan va
hujjatlashtirilgan bo’lishi kerak. Sifatni boshqarish tizimi muvaffaqiyatli ishlashi
uchun barcha jarayonlar va faoliyatlar o’zining aniq va tushunarli ta’rifi,
me’yorlari, standartlari va kuzatish mexanizmlariga ega bo’lishi zarur. Bu tamoyil
jarayonlarning samarali boshqarilishini ta’minlaydi va sifatsizlikni oldini olishga
yordam beradi. Tizimning barcha bosqichlari aniq hujjatlar bilan tasdiqlanib,
xodimlarga oson o’rganish imkoniyatini yaratadi.
To’rtinchi tamoyil har bir jarayonni o’lchash va nazorat qilishga asoslanadi.
Sifatni boshqarish tizimida jarayonlarni samarali boshqarish va yaxshilash uchun
har bir jarayonning samaradorligini o’lchash va nazorat qilish zarur. Bu o’lchash
orqali jarayonlarda yuzaga keladigan muammolarni oldindan aniqlash va kerakli
chora-tadbirlarni ko’rish mumkin. Tizimda jarayonlarni o’lchash uchun turli xil
statistik vositalar, indikatorlar va metrikalar qo’llaniladi. Bu tamoyil sifatni
boshqarishning samarali asosini tashkil etadi va tizimni yanada mustahkam qiladi.
18

Beshinchi tamoyil barcha xodimlarning sifatni boshqarish jarayoniga jalb
etilishini ta’minlashdir. Sifatni boshqarish tizimi faqat rahbariyatning tashabbusi
bilan emas, balki barcha xodimlarning faol ishtiroki bilan amalga oshirilishi kerak.
Xodimlarning har biri sifatni ta’minlashda o’zining mas’uliyatini his etishi va
sifatga oid tavsiyalarni amalga oshirishda faol qatnashishi zarur. Bu tamoyil sifatni
boshqarish tizimining asosiy elementlaridan biridir, chunki faqat jamoaviy sa’y-
harakatlar orqali sifatni doimiy ravishda oshirish mumkin.
Olti tamoyil ichki va tashqi aloqalarni doimiy ravishda boshqarishni o’z
ichiga oladi. Sifatni boshqarish tizimi faqat ichki jarayonlar bilan cheklanib
qolmasligi, balki tashqi yetkazib beruvchilar va mijozlar bilan ham uzluksiz
muloqotda bo’lishi kerak. Yetkazib beruvchilar bilan sifatni boshqarish jarayonini
muvofiqlashtirish va mijozlarning fikrlarini doimiy ravishda o’rganish, tizimning
samaradorligini oshiradi. Bu tamoyil tizimni barcha tashqi va ichki omillar bilan
uzviy bog’laydi.
Yuqorida sanab o’tilgan tamoyillarni korxonalarda tatbiq etish uchun,
tashkilot rahbariyati va xodimlar birgalikda sifatni boshqarish tizimi faoliyatini
o’rganib, uni amalga oshirish uchun aniq reja va metodologiyalarni ishlab
chiqishlari lozim. Har bir tamoyilning o’ziga xos ahamiyati bor va ularning to’g’ri
amalga oshirilishi korxonaning umumiy sifat madaniyatini shakllantirishga yordam
beradi. Boshqaruv tizimining muvaffaqiyati har bir xodimning sifatga bo’lgan
mas’uliyatini va boshqaruv jarayonlarining samarali tashkil etilishini ta’minlaydi.
2.3. Sifatni boshqarish tizimlarining samaradorligini baholash va
doimiy takomillashtirish
Korxonalarda sifatni boshqarish tizimining samaradorligini baholash va
doimiy takomillashtirish jarayoni, sifatni boshqarishning o’ziga xos va muhim
bosqichlaridan biridir. Bu jarayon korxonaning raqobatbardoshligini oshirish va
19

mahsulot yoki xizmat sifatini yaxshilashga yordam beradi. Samaradorlikni
baholash va tizimni takomillashtirish uchun bir qator metodlar, vositalar va
strategiyalar mavjud bo’lib, ular tizimning ishlashini doimiy ravishda kuzatib
borishga, muammolarni aniqlashga va ular yuzasidan choralar ko’rishga imkon
yaratadi.
Sifatni boshqarish tizimining samaradorligini baholashning asosiy maqsadi
— tizimning ishlashini o’lchash va kerakli o’zgarishlarni amalga oshirishdir.
Buning uchun, avvalo, sifatni boshqarish tizimi uchun belgilangan maqsadlar va
mezonlar bo’yicha o’lchovlar ishlab chiqiladi. Bu o’lchovlar, odatda, mahsulot
yoki xizmat sifatining o’ziga xos jihatlarini, mijozlar ehtiyojlarini qondirish
darajasini, ishlab chiqarish jarayonlarining samaradorligini va resurslarning
samarali ishlatilishini o’z ichiga oladi.
Samaradorlikni baholashda qo’llaniladigan asosiy metodlardan biri statistik
nazorat va o’lchashdir. Bu metod orqali korxona o’z jarayonlarini muntazam
ravishda tahlil qilib, ularning samaradorligini aniqlaydi. Masalan, ishlab chiqarish
jarayonlarida yuzaga keladigan nuqsonlarni tahlil qilish, mahsulotlar yoki
xizmatlar sifatining belgilangan standartlarga qanchalik mos kelishini o’lchash, va
mijozlarning qoniqish darajasini o’rganish orqali tizimning samaradorligi
baholanadi
Bundan tashqari, o’lchovlar va indikatorlar yordamida sifat tizimining
muvaffaqiyatini aniqlash uchun turli xil yondashuvlar qo’llaniladi. Bu
yondashuvlar orasida "Key Performance Indicators" (KPI) — asosiy faoliyat
ko’rsatkichlarini, "Balanced Scorecard" (BS) — muvozanatli karta tizimini, va
"Six Sigma" metodologiyasi kabi metodlar mavjud. Bu vositalar korxonaning
strategik maqsadlariga erishishda tizimning samaradorligini o’lchash uchun
yordam beradi.
20

Sifat boshqaruv tizimining samaradorligini baholashda mijozlardan olingan
fikr-mulohazalar ham muhim o’rin tutadi. Mijozlar qoniqish darajasi, ularning
shikoyatlari, takliflari va umumiy fikrlari sifatni baholashda asosiy indikator
sifatida ishlatiladi. Shu sababli, mijozlar bilan muntazam aloqalar o’rnatish va
ularning fikrlarini doimiy ravishda yig’ish, korxona sifat tizimining rivojlanishiga
yordam beradi. Mijozlarning qoniqish darajasini o’lchash uchun so’rovnomalar,
anketalar, intervyular va boshqa usullar qo’llaniladi.
Shuningdek, sifatni boshqarish tizimining samaradorligini baholashda
auditlar ham muhim rol o’ynaydi. Sifat auditlari orqali korxonaning barcha
jarayonlari va tizimlari tekshiriladi va ular belgilangan standartlarga qanchalik mos
ekanligi aniqlanadi. Auditlar tizimning zaif tomonlarini ochib berishi, ularni
bartaraf etish uchun takliflar ishlab chiqilishi va tizimning yanada samarali
ishlashiga imkon yaratadi.
Sifatni boshqarish tizimining samaradorligini baholashdan keyingi muhim
bosqich — tizimni takomillashtirishdir. Sifatni boshqarish tizimining doimiy
takomillashtirilishi korxonaning raqobatbardoshligini saqlash va mijozlar
talablarini qondirish uchun zarur bo’lgan asosiy omil hisoblanadi. Tizimning
takomillashtirilishi o’z ichiga quyidagilarni oladi:
Yangi texnologiyalarni joriy etish;
Jarayonlarni avtomatlashtirish va raqamlashtirish;
Xodimlarni malakasini oshirish va o’quv dasturlarini tashkil etish;
Yangi sifat standartlarini ishlab chiqish va amalga oshirish.
Takomillashtirish jarayoni uzluksiz bo’lishi kerak va korxona sifat
boshqaruvi tizimining samaradorligini oshirish uchun doimiy ravishda yangi
usullar va yondashuvlarni izlash zarur. Bunda korxona ichidagi innovatsiyalar,
yangiliklarni tatbiq etish va sifatni boshqarish tizimining har bir bosqichida
yangilanishlarni amalga oshirish muhim ahamiyatga ega.
21

Sifatni boshqarish tizimi samarali ishlashi uchun uning barcha qismlarini
muntazam ravishda baholash va takomillashtirish zarur. Bu jarayon orqali korxona
nafaqat mahsulot yoki xizmat sifatini oshiradi, balki ichki jarayonlar
samaradorligini ta’minlaydi, raqobatbardoshlikni kuchaytiradi va mijozlarning
ishonchini oshiradi. Bunda sifatni boshqarish tizimining muvaffaqiyatini
ta’minlash uchun xodimlar, rahbariyat, mijozlar va yetkazib beruvchilar bilan
yaqin hamkorlik o’rnatish va tizimni uzluksiz rivojlantirish kerak. 8
8
Ergashev, F. (2017). O‘zbekiston iqtisodiyotida mulkchilik shakllarining o‘zgarishi. Tashkent:
Akademnashr.
22

III BOB. MAHSULOT SIFATINI BOSHQARISHDA ZAMONAVIY
YONDASHUVLAR VA INNOVATSIYALAR
3.1. Mahsulot sifatini boshqarishda sifatni boshqarish tizimlarining
innovatsion yondashuvlari
Sifatni boshqarish tizimi sohasida zamonaviy yondashuvlar va
innovatsiyalar doimo rivojlanib bormoqda. Bugungi kunda mahsulot va
xizmatlarning sifatini boshqarish faqatgina texnik jarayonlarni nazorat qilish bilan
cheklanmaydi, balki strategik yondashuvlarni va ilg’or texnologiyalarni joriy
etishni talab qiladi. Innovatsiyalar va yangi yondashuvlar mahsulot sifatini
yaxshilash, raqobatbardoshlikni oshirish va mijozlar ehtiyojlarini yuqori darajada
qondirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Bu bo’limda mahsulot sifatini
boshqarishning zamonaviy yondashuvlari va innovatsion texnologiyalarni
qo’llashning asosiy tamoyillari ko’rib chiqiladi.
Sifatni boshqarishda innovatsion yondashuvlar sifatni ta’minlash jarayonini
yanada samarali va aniq qilishga yordam beradi. Innovatsiyalar o’zgaruvchan
bozor sharoitlariga moslashish va mijozlarning talablarini qondirishga qaratilgan
yangi metod va texnologiyalarni joriy etishni o’z ichiga oladi. Bugungi kunda
sifatni boshqarishda eng ko’p qo’llanilayotgan innovatsion yondashuvlardan biri
raqamli texnologiyalardan foydalanishdir.
Birinchi innovatsion yondashuv — raqamlashtirish va avtomatlashtirishdir.
Mahsulot sifatini boshqarish tizimini raqamlashtirish orqali jarayonlar yanada tez
va samarali amalga oshiriladi. Masalan, ishlab chiqarish jarayonlarini
avtomatlashtirish, real vaqt rejimida mahsulot sifatini nazorat qilish va o’lchash
imkonini beradi. Raqamli tizimlar yordamida sifatni o’lchash va kuzatish
jarayonlari avtomatik ravishda amalga oshiriladi, bu esa inson faktori bilan bog’liq
xatoliklarni kamaytiradi. Avtomatlashtirilgan tizimlar, shuningdek, jarayonlarni
23

boshqarish va yaxshilash uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni tezda taqdim etadi, bu
esa tezkor qarorlar qabul qilishga imkon beradi.
3.1.1-jadval
3.1.1-jadval.Ijtimoiy ko`rsatkichlar. 9
Ikkinchi innovatsion yondashuv — "Big Data" va analitika. "Big Data"
texnologiyalari va analitika mahsulot sifatini boshqarishda katta o’rin tutadi.
Ushbu texnologiyalar yordamida korxonalar katta hajmdagi ma’lumotlarni tahlil
qilib, ularni sifatni nazorat qilish va yaxshilash uchun foydali ma’lumotlarga
aylantirishlari mumkin. Masalan, mijozlarning fikr-mulohazalarini,
so’rovnomalarini va sotuvlar statistikalarini tahlil qilish orqali sifatni yaxshilash
uchun zarur bo’lgan chora-tadbirlar aniqlanadi. "Big Data" yordamida olingan
ma’lumotlar biznes qarorlarini optimallashtirish va iste’molchilar ehtiyojlariga
yanada mos mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyatini yaratadi.
9
http://ilmiy.bmti.uz/
24

Uchinchi innovatsion yondashuv — Sun’iy intellekt (SI) va mashinani
o’rganish. Mahsulot sifatini boshqarishda sun’iy intellekt va mashinani o’rganish
texnologiyalarining qo’llanilishi kengaymoqda. SI yordamida ishlab chiqarish
jarayonlaridagi xatoliklarni aniqlash va oldini olish mumkin. Masalan, mashinani
o’rganish algoritmlari yordamida sifatni monitoring qilish tizimlari ishlab
chiqilishi mumkin, bu tizimlar ishlab chiqarish jarayonlarini doimiy ravishda
kuzatib boradi va xatoliklar yoki nuqsonlarni aniqlashda avtomatik ravishda
ishlaydi. Bu esa nafaqat mahsulot sifatini oshirishga yordam beradi, balki ishlab
chiqarish jarayonlarining samaradorligini ham yaxshilaydi.
To’rtinchi innovatsion yondashuv — Lean Manufacturing va Six Sigma. Bu
ikkala yondashuv sifatni boshqarishda samarali ishlatiladigan metodologiyalar
hisoblanadi. Lean Manufacturing (Yupqa ishlab chiqarish) ishlab chiqarish
jarayonlarida isrofgarchilikni kamaytirishga, resurslarni tejashga va samaradorlikni
oshirishga yordam beradi. Six Sigma esa jarayonlardagi nuqsonlarni aniqlash va
bartaraf etishga qaratilgan metodologiya bo’lib, sifatsiz mahsulotlar miqdorini
kamaytirishga imkon beradi. Ushbu metodologiyalarni birgalikda qo’llash
korxonada sifatni boshqarishning yuqori darajasiga erishishga yordam beradi.
Beshinchi innovatsion yondashuv — CRM (Customer Relationship
Management) tizimlarining qo’llanilishi. Mijozlar bilan aloqalarni boshqarish
uchun CRM tizimlaridan foydalanish mahsulot sifatini yaxshilashda muhim
ahamiyatga ega. CRM tizimlari mijozlarning ehtiyojlarini o’rganish, ularning
fikrlarini yig’ish va ularning qoniqish darajasini tahlil qilish imkonini beradi. Bu
tizimlar orqali korxonalar mijozlarga shaxsiylashtirilgan xizmatlar taqdim etishlari
va ularning fikr-mulohazalari asosida mahsulotlarini yaxshilashlari mumkin.
Sifatni boshqarishning zamonaviy yondashuvlari, shuningdek, doimiy
takomillashtirish va innovatsion texnologiyalarning qo’llanilishi orqali
korxonalarga raqobatbardoshlikni oshirishga yordam beradi. Bularning barchasi
25

mahsulot sifatini yuqori darajada ta’minlash, mijozlarning ehtiyojlarini qondirish
va samaradorlikni oshirishga yordam beradi. Korxona o’z faoliyatini doimiy
ravishda yangilab, zamonaviy texnologiyalarni joriy etish orqali sifatni boshqarish
tizimining samaradorligini yanada oshirishi mumkin. 10
3.2. Mahsulot sifatini boshqarishda global standartlar va sertifikatsiya
tizimlarining roli
Mahsulot sifatini boshqarishda global standartlar va sertifikatsiya tizimlari
katta ahamiyatga ega, chunki ular mahsulotlarning belgilangan sifat va xavfsizlik
talablarga mos kelishini ta’minlash uchun xalqaro miqyosda tan olingan normativ
asoslarni taqdim etadi. Bugungi kunda har bir korxona yoki ishlab chiqaruvchi
tashkilot o’z mahsulotlari yoki xizmatlarining sifatini boshqarishda global va
mintaqaviy standartlarga mos kelishi, shu orqali global bozorlarda muvaffaqiyatli
raqobatlasha olishi uchun zaruriy sertifikatlarga ega bo’lishi muhimdir.
Sertifikatsiya tizimlari mahsulotlar va xizmatlarning sifatini ta’minlashni
nazorat qilish va tasdiqlashga yordam beradi. Bu tizimlar xalqaro va mintaqaviy
miqyosda ishlab chiqaruvchilarni birlashtiradi va mahsulotlar sifatining
belgilangan me’yorlarga mos kelishini ta’minlaydi. Bunday tizimlar orqali
tashkilotlar o’z mahsulotlari uchun yuqori sifatni kafolatlaydi va bu orqali
mijozlarning ishonchini qozonadi.
Global sifatni boshqarish standartlari orasida eng keng tarqalganlaridan biri
ISO 9001 hisoblanadi. ISO 9001 — bu sifatni boshqarish tizimlarini sertifikatlash
uchun xalqaro standartdir. Bu standart, korxonalarga sifatni boshqarish
jarayonlarini tashkil etish va tizimli ravishda yaxshilashni ta’minlashga yordam
beradi. ISO 9001 bo’yicha sertifikatlangan tashkilotlar, mahsulotlar va xizmatlar
sifatini doimiy ravishda monitoring qilib borishi va yuqori sifatni saqlash uchun
10
Azizov, B. (2020). Xususiylashtirish va uning iqtisodiy ta’siri. Toshkent: Ekonomist.
26

zarur bo’lgan choralarni amalga oshirishi kerak. Sertifikatlash jarayoni, odatda,
mustaqil auditchilar tomonidan amalga oshiriladi va bu tizimlarning
samaradorligini tasdiqlash uchun mustahkam asos yaratadi.
Bundan tashqari, ISO 14001 — atrof-muhitni boshqarish tizimlari sertifikati
ham korxonalar uchun muhim hisoblanadi, chunki zamonaviy iste’molchilar va
biznes hamjamiyatlarining ekologik masalalarga bo’lgan e’tibori ortmoqda. Bu
standart tashkilotlarga atrof-muhitni saqlash va rivojlantirishga qaratilgan
strategiyalarni ishlab chiqish, resurslardan samarali foydalanish va atrof-muhitga
zararli ta’sirni kamaytirish imkonini beradi. ISO 14001 sertifikatiga ega bo’lish
nafaqat ekologik xavfsizlikni ta’minlaydi, balki korxonaning ekologik
mas’uliyatini ko’rsatadi va iste’molchilar orasida brendning imijini yaxshilaydi.
Shuningdek, ISO 22000 — oziq-ovqat xavfsizligi boshqaruvi tizimi
sertifikati mavjud bo’lib, oziq-ovqat sanoatida faoliyat yurituvchi korxonalar
uchun zarur hisoblanadi. Bu standart, oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda
xavfsizlik va sifatni ta’minlash, shuningdek, xavf-xatarlardan xoli bo’lish uchun
zarur bo’lgan jarayonlarni ko’rsatib beradi. Oziq-ovqat ishlab chiqaruvchilari
uchun ISO 22000 sertifikati global bozorlarda ishonchni oshiradi va mahsulotlar
xavfsizligini ta’minlashga yordam beradi.
Mahsulot sifatini boshqarish jarayonida HACCP (Hazard Analysis and
Critical Control Points) tizimi ham keng qo’llaniladi. Bu tizim, ayniqsa oziq-ovqat
sanoatida, mahsulotlar xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. HACCP,
xavf-xatarlarga tahlil qilish va ularni nazorat qilish orqali ishlab chiqarish
jarayonida xavfsizlikni oshiradi va mahsulotni nazorat ostida bo’lishini
ta’minlaydi.
Shuningdek, CE (Conformité Européenne) sertifikati Evropa Ittifoqida
ishlab chiqarilgan mahsulotlar uchun zarur bo’lib, mahsulotning xavfsizligi va
sifatini belgilangan evropalik talablar asosida tasdiqlaydi. CE belgisi mahsulotning
27

Evropa bozori uchun mosligini ko’rsatadi va uning sotilishi uchun muhim shartdir.
Bu sertifikatga ega bo’lgan mahsulotlar Evropa Ittifoqida erkin savdo qilishi
mumkin.
Sertifikatsiya tizimlari va global standartlar faqatgina mahsulotning sifatini
nazorat qilish bilan cheklanmaydi, balki tashkilotlarning ishonchliligi va
professionalizmiga bo’lgan mijozlar ishonchini oshirishga yordam beradi.
Sertifikatlash jarayoni, mahsulot va xizmatlar sifatining yuqori darajaga
erishishiga, ishlab chiqarish jarayonlarida xatoliklarni kamaytirishga va resurslarni
samarali ishlatishga imkon yaratadi.
Global standartlarga mos kelish va sertifikatsiya tizimlaridan foydalanish
tashkilotlar uchun bir qator afzalliklarga ega. Birinchi navbatda, sertifikatlangan
mahsulotlar bozorning yuqori segmentlariga kirish imkoniyatini yaratadi, chunki
iste’molchilar yuqori sifatli va xavfsiz mahsulotlarni afzal ko’radilar. Ikkinchidan,
xalqaro bozorda raqobatbardoshlikni oshirish uchun sertifikatlar va standartlar
mustahkam asos yaratadi. Uchinchidan, sertifikatsiya jarayonlari orqali korxonalar
o’z ichki jarayonlarini yaxshilashga, ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga va
chiqindilarni kamaytirishga erishadilar.
Bundan tashqari, global standartlarga mos kelish va sertifikatsiya tizimlari
korxonalarga tashkilot ichida o’zaro ishonchni yaratadi va xodimlar o’rtasida
yaxshilangan hamkorlikni rag’batlantiradi. Bu jarayonlar orqali korxona o’z
faoliyatining har bir bosqichini boshqarish va tahlil qilish imkoniyatiga ega
bo’ladi, bu esa mahsulot sifatini oshirishga va mijozlar ehtiyojlarini eng yuqori
darajada qondirishga yordam beradi.
28

3.3. Mahsulot sifatini boshqarishda xarajatlar va samaradorlikni
optimallashtirish
Mahsulot sifatini boshqarish nafaqat mahsulotning yuqori sifatini
ta’minlashni, balki ishlab chiqarish jarayonlarining samaradorligini oshirish va
xarajatlarni minimallashtirishni ham o’z ichiga oladi. Samarali sifatni boshqarish
tizimi korxonaga sifatni oshirish bilan birga, resurslar va xarajatlarni
optimallashtirishga imkon beradi. Bu jarayonlar korxona uchun nafaqat
raqobatbardoshlikni oshirish, balki daromadni maksimal darajaga yetkazish uchun
ham zarurdir. Mahsulot sifatini boshqarish va xarajatlarni optimallashtirishning
o’zaro bog’liq jarayonlari haqida gapirganda, bir nechta asosiy usullar va
tamoyillarni ko’rib chiqish kerak.
1. Lean Manufacturing (Yupqa ishlab chiqarish) usuli
Lean Manufacturing (Yupqa ishlab chiqarish) — bu ishlab chiqarish
jarayonlarida isrofgarchilikni kamaytirish va samaradorlikni oshirishga
yo’naltirilgan yondashuvdir. Bu yondashuvning asosiy maqsadi – ishlab chiqarish
jarayonlarini optimallashtirish, chiqindilarni kamaytirish va shu orqali xarajatlarni
qisqartirishdir. Lean usuli orqali, mahsulot sifatini yaxshilash bilan birga, ishlab
chiqarish jarayonidagi xatoliklar, to’liq ishlamagan uskunalar va ortiqcha zaxiralar
kamaytiriladi.
Lean Manufacturing’ning asosiy tamoyillaridan biri — qiymat oqimini tahlil
qilishdir. Qiymat oqimi tahlili yordamida ishlab chiqarish jarayonidagi barcha
bosqichlar ko’rib chiqiladi va har bir bosqichda qiymat yaratish jarayoni
aniqlanadi. Shu orqali, mahsulot ishlab chiqarish jarayonida zarur bo’lmagan
xatoliklar va oraliq ishlarni kamaytirishga erishiladi. Bu nafaqat mahsulot sifatini
yaxshilaydi, balki xarajatlarni ham samarali boshqarishga yordam beradi.
Lean Manufacturing asosida ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirish
uchun korxonalar kaizen (doimiy yaxshilash) printsipini qo’llashlari kerak. Bu
29

printsip, ishlab chiqarish jarayonlarini doimiy ravishda tahlil qilish va ularni
optimallashtirishni ta’minlaydi. Shu orqali, kichik va yirik o’zgarishlar orqali
mahsulotning sifatini oshirish va xarajatlarni kamaytirish mumkin.
2. Six Sigma metodologiyasi
Six Sigma metodologiyasi — bu ishlab chiqarish jarayonlaridagi nuqsonlarni
minimallashtirish va sifatni boshqarishning muhim vositasidir. Six Sigma
yondashuvi asosida, ishlab chiqarish jarayonlaridagi xatoliklarni aniqlash va ularga
tezkor javob berish orqali xarajatlarni kamaytirish mumkin. Ushbu
metodologiyaning asosiy maqsadi – mahsulot sifatining barqarorligini ta’minlash
va xatoliklarni nolga yaqin darajaga tushirishdir.
Six Sigma’ning samaradorligi, uning asosiy qoidalariga rioya qilishda
yotadi. Bular, ayniqsa, DMAIC (Define, Measure, Analyze, Improve, Control)
jarayoni orqali ishlab chiqarish jarayonlarini yaxshilash va jarayonlardagi
nuqsonlarni bartaraf etishdir. Bu jarayon yordamida, mahsulot sifatini boshqarish
uchun doimiy ravishda tahlil va monitoringlar o’tkazilib, har bir bosqichda
optimallashtirish ishlarini amalga oshirish mumkin.
Six Sigma yondashuvi xarajatlarni optimallashtirishga yordam beradi,
chunki u ishlab chiqarish jarayonlarida barcha nuqsonlarni va ortiqcha xarajatlarni
aniqlaydi va ularga qarshi samarali choralar ko’radi. Bu esa, o’z navbatida,
mahsulot sifatini yaxshilash bilan birga, resurslar va vaqtni tejash imkonini
yaratadi.
3. Total Quality Management (TQM) – Umumiy sifatni boshqarish
TQM (Total Quality Management) metodologiyasi — bu tashkilotning
barcha darajalarida sifatni boshqarishga yo’naltirilgan tizimdir. TQM yondashuvi
bo’yicha, sifatni boshqarish nafaqat ishlab chiqarish jarayonlariga, balki barcha
boshqaruv, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish jarayonlariga taalluqlidir. TQM
metodologiyasi orqali, tashkilotning barcha bo’limlari va xodimlari sifatni
30

boshqarish jarayonlariga jalb qilinadi va ular o’z faoliyatlarini sifatga mos ravishda
amalga oshiradilar. Shu orqali, sifatni yaxshilash va xarajatlarni kamaytirish uchun
butun tizimda integratsiyalashgan va uzluksiz yaxshilash jarayonlari yaratiladi.
TQM tamoyillari asosida ishlab chiqarish jarayonlarini yaxshilash va
samaradorlikni oshirishda e’tibor qaratilishi kerak bo’lgan sohalardan biri —
mijozlar ehtiyojlariga moslashishdir. Mijozlarning fikr-mulohazalarini olish va
ularni ishlab chiqarish jarayonlariga qo’llash, mahsulot sifatini yanada oshiradi va
xarajatlarni samarali boshqarishga yordam beradi. TQM yondashuvi korxonalarga
nafaqat mahsulot sifatini yaxshilash, balki xarajatlarni boshqarish va resurslardan
samarali foydalanish imkonini beradi.
4. JIT (Just in Time) – O’sha vaqtda ishlab chiqarish
JIT (Just in Time) ishlab chiqarish tizimi ishlab chiqarishni zarur bo’lgan
vaqtda va kerakli miqdorda tashkil etish tamoyiliga asoslanadi. JIT yondashuvi
ishlab chiqarish jarayonlarida ortiqcha zaxiralarni kamaytirish va resurslarni
samarali ishlatish orqali xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi. Bu usulda,
ishlab chiqarish faqat kerakli vaqtda amalga oshiriladi, bu esa ortiqcha mahsulotni
ishlab chiqarish va saqlash xarajatlarini kamaytiradi. Shu orqali, resurslar va vaqtni
tejash mumkin, bu esa xarajatlarni optimallashtirishga va mahsulot sifatini
oshirishga yordam beradi.
5. Xarajatlarni boshqarish va sifatni optimallashtirishda texnologiyalardan
foydalanish
Yuqoridagi metodologiyalarni qo’llashning samaradorligini oshirish uchun,
ishlab chiqarish jarayonlarida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish muhim
ahamiyatga ega. Avtomatlashtirish, raqamli monitoring tizimlari, ma’lumotlar
analitikasi va sun’iy intellekt kabi ilg’or texnologiyalar ishlab chiqarish
jarayonlarini optimallashtirishga yordam beradi. Bu texnologiyalar nafaqat
jarayonlarning samaradorligini oshiradi, balki mahsulot sifatini yaxshilashda ham
31

katta rol o’ynaydi. Ma’lumotlarni tezda tahlil qilish va qarorlar qabul qilish
jarayonlari orqali, mahsulotlar va xizmatlarning sifatini boshqarish tizimi yanada
samarali bo’ladi.
Umuman olganda, mahsulot sifatini boshqarishda xarajatlarni
optimallashtirishga yo’naltirilgan yondashuvlar va metodologiyalar ishlab
chiqarish jarayonlarini samarali boshqarish, resurslardan maksimal darajada
foydalanish va mahsulot sifatini oshirishga imkon beradi. Xarajatlarni kamaytirish
va sifatni boshqarish jarayonini optimallashtirish uchun tashkilotlar doimiy
ravishda yangi yondashuvlar va innovatsion texnologiyalarni joriy etishlari kerak.
Bu jarayonlar nafaqat korxonaning samaradorligini oshiradi, balki uning bozor
raqobatbardoshligini ham ta’minlaydi. 11
11
Abduazizov, T. (2015). Bozor iqtisodiyotiga o‘tish: nazariy asoslar va amaliyot. Tashkent: Iqtisodiyot
va informatika nashriyoti.
32

XULOSA
Mahsulot sifatini boshqarish bugungi kunda har bir ishlab chiqaruvchi
tashkilot uchun asosiy ustuvor vazifalardan biri bo’lib, korxonaning
raqobatbardoshlik darajasini oshirish, mijozlar talablarini to’liq qondirish va bozor
segmentida o’z o’rnini mustahkamlash uchun juda muhimdir. Mahsulot sifatini
boshqarishning samarali tizimi nafaqat mahsulotning sifatini yaxshilash, balki
ishlab chiqarish jarayonlarining samaradorligini oshirish, ortiqcha xarajatlarni
kamaytirish va resurslardan optimal foydalanishni ta’minlashga ham yordam
beradi. Mahsulot sifatining yuqori darajada ta’minlanishi, korxonaning bozor
talablariga moslashuvchanligini oshiradi va raqobatbardoshligini mustahkamlaydi.
Mahsulot sifatini boshqarishning turli metodologiyalari, masalan, Lean
Manufacturing, Six Sigma, TQM (Total Quality Management) va JIT (Just in
Time) kabi yondashuvlar orqali ishlab chiqarish jarayonlaridagi isrofgarchiliklar
kamaytiriladi, samaradorlik oshiriladi va xarajatlar optimallashtiriladi. Ushbu
metodologiyalar, ayniqsa, sifatni boshqarish va ishlab chiqarish jarayonlaridagi
nuqsonlarni bartaraf etish uchun zarur. Lean Manufacturing usuli ishlab chiqarish
jarayonlarida ortiqcha zaxiralarni kamaytirib, resurslardan maksimal darajada
samarali foydalanishga imkon beradi. Six Sigma esa xatoliklarni
minimallashtirishga yo’naltirilgan tizim bo’lib, jarayonlarni yaxshilashda juda
samarali ishlaydi. TQM esa sifatni boshqarishni tashkilotning barcha bo’limlariga
yoyib, umumiy sifat madaniyatini yaratishga yordam beradi. JIT yondashuvi esa
ishlab chiqarish jarayonlarini zarur bo’lgan vaqtda va kerakli miqdorda tashkil
etish orqali xarajatlarni kamaytirish va samaradorlikni oshirishga yordam beradi.
Bundan tashqari, global standartlar va sertifikatsiya tizimlari mahsulot
sifatini ta’minlashda katta ahamiyatga ega. ISO 9001, ISO 14001, ISO 22000,
HACCP va CE kabi xalqaro sertifikatsiyalar mahsulotning sifatini va xavfsizligini
kafolatlashda, shu bilan birga, mijozlar ishonchini oshirishda muhim o’rin tutadi.
33

Ushbu sertifikatsiyalar nafaqat mahsulot sifatining yuqori darajasini ta’minlashga,
balki tashkilotning xalqaro bozorlarda muvaffaqiyatli raqobatlashishga imkon
beradi. ISO 9001, masalan, sifatni boshqarish tizimlarining asosiy yondashuvi
bo’lib, tashkilotlarga mahsulot sifatini va jarayonlarini yaxshilash imkonini beradi.
ISO 14001 esa atrof-muhitni boshqarish tizimi sifatida, ishlab chiqarish
jarayonlarida ekologik xavfsizlikni ta’minlashga yordam beradi. Bu, o’z navbatida,
kompaniyaning brend imijini mustahkamlashga xizmat qiladi. ISO 22000 va
HACCP esa oziq-ovqat sanoatidagi xavfsizlik va sifatni boshqarishga
yo’naltirilgan sertifikatlardir, bu tizimlar orqali oziq-ovqat mahsulotlarining
xavfsizligi ta’minlanadi. CE belgisi esa mahsulotning Evropa bozorida erkin savdo
qilishi uchun zaruriy shartdir.
Sertifikatsiya tizimlari va global standartlarga mos kelish, tashkilotlarga o’z
mahsulotlarini sifatli ravishda ishlab chiqarishni ta’minlash bilan birga, bozorning
yuqori segmentlariga kirish imkoniyatini yaratadi. Sertifikatlangan mahsulotlar,
ayniqsa, global bozorlarda ishonchni oshiradi, chunki ular ma’lum bir sifat va
xavfsizlik talablariga javob beradi. Shu orqali, tashkilotlar nafaqat mahsulot sifatini
oshiradilar, balki bozordagi raqobatbardoshlikni ham mustahkamlaydilar.
Sertifikatsiya jarayonlari orqali, tashkilotlar o’z faoliyatlarining har bir bosqichini
tahlil qilish va ularni yaxshilash imkoniyatiga ega bo’ladilar, bu esa sifatni doimiy
ravishda oshirishga yordam beradi.
Mahsulot sifatini boshqarish va xarajatlarni optimallashtirishning eng
samarali yo’li, yuqoridagi metodologiyalarni birgalikda qo’llashdir. Bu
yondashuvlar ishlab chiqarish jarayonlarini yanada samarali qilish, resurslarni
tejash, xatoliklarni kamaytirish va mahsulot sifatini oshirish imkonini yaratadi.
Masalan, Lean Manufacturing usuli ishlab chiqarishdagi ortiqcha xarajatlarni
kamaytirishga, Six Sigma esa jarayonlardagi nuqsonlarni bartaraf etishga yordam
beradi. TQM va JIT metodologiyalari esa umumiy sifat madaniyatini yaratish va
34

ishlab chiqarishni zarur bo’lgan vaqtda amalga oshirish orqali xarajatlarni
optimallashtiradi.
Shuningdek, zamonaviy texnologiyalarning, masalan, raqamli monitoring
tizimlari, avtomatlashtirish va sun’iy intellektning qo’llanilishi mahsulot sifatini
boshqarish va ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtirishda katta rol o’ynaydi.
Bu texnologiyalar yordamida, jarayonlar real vaqtda nazorat qilinadi, xatoliklar
tezda aniqlanadi va kerakli o’zgarishlar amalga oshiriladi. Raqamli tahlillar va
ma’lumotlar analitikasi yordamida, ishlab chiqarish jarayonlaridagi nuqsonlar
aniqlanadi va ishlab chiqarishning samaradorligi yanada oshiriladi. Shuningdek,
ishlab chiqarish jarayonlarida innovatsiyalarni qo’llash, yangi texnologiyalarni
joriy etish va samarali ish usullarini ishlab chiqish sifatni boshqarishning yangi
imkoniyatlarini yaratadi.
Xulosa qilib aytganda, mahsulot sifatini boshqarish tizimining samarali
ishlashi uchun nafaqat metodologiyalarni to’g’ri qo’llash, balki xalqaro
standartlarga mos kelish va sertifikatsiyalash jarayonlarini ham amalga oshirish
zarur. Mahsulot sifatini boshqarishning innovatsion yondashuvlari, samarali
jarayonlarni tashkil etish, yangi texnologiyalarni joriy etish va yuqori sifatli
mahsulotlarni ishlab chiqarish, korxonaning uzoq muddatli muvaffaqiyatini
ta’minlaydi. Shunday qilib, sifatni boshqarish va xarajatlarni optimallashtirish
nafaqat korxonaning ichki samaradorligini oshiradi, balki uning bozor
raqobatbardoshligini ham mustahkamlaydi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Abduazizov, T. (2015). Bozor iqtisodiyotiga o’tish: nazariy asoslar va
amaliyot. Tashkent: Iqtisodiyot va informatika nashriyoti.
2. Azizov, B. (2020). Xususiylashtirish va uning iqtisodiy ta’siri. Toshkent:
Ekonomist.
3. Ergashev, F. (2017). O’zbekiston iqtisodiyotida mulkchilik shakllarining
o’zgarishi. Tashkent: Akademnashr.
4. Fayzullayev, R. (2018). Davlat mulkini xususiylashtirish va raqobat.
Tashkent: Iqtisodiyot nashriyoti.
5. G’ulomov, X. (2019). O’zbekiston iqtisodiyotida davlat-xususiy sheriklik
(2-bosqich). Tashkent: Xalqaro iqtisodiy munosabatlar institutining nashri.
6. Ismailov, O. (2020). Mulkchilik shakllari va ularning bozor
iqtisodiyotidagi o’rni. Tashkent: Ekonomika va Statistika.
7. Karimov, I. (2016). Iqtisodiy islohotlar va davlat boshqaruvi. Tashkent:
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Noshirlik Uyasi.
8. Mirzaev, A. (2017). Xususiylashtirishning bozor iqtisodiyotiga ta’siri.
Tashkent: O’zbekistonda iqtisodiy islohotlar.
9. Rasulov, M. (2021). Davlat mulki va xususiy sektor. Tashkent:
Innovatsion iqtisodiyot.
10. Rustamov, A. (2019). Bozor iqtisodiyotiga o’tishning amaliy asoslari.
Tashkent: O’zbekiston milliy universiteti nashriyoti.
11. Salimov, T. (2015). Xususiylashtirish jarayonlari: O’zbekiston tajribasi.
Tashkent: Iqtisodiyotni rivojlantirish markazi.
12. Sharipov, D. (2020). Mulkchilik shakllarining rivojlanish jarayoni va
uning iqtisodiyotga ta’siri. Tashkent: Iqtisodiy o’zgarishlar.
13. Shukurov, B. (2018). Xususiy sektor va davlat-xususiy sheriklik.
Tashkent: Ta’lim nashriyoti.
36

14. Tursunov, A. (2017). O’zbekiston iqtisodiyotida mulkchilik
shakllarining o’rni. Tashkent: Bozor iqtisodiyoti.
15. Xojayev, S. (2016). Bozor islohotlari va mulkchilik shakllarining
o’zgarishi. Tashkent: Iqtisodiy nazariya.
37

Mahsulot sifatini boshqarish

Купить