Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarni tasviriy faoliyatga o‘rgatishda rasm turlari - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	40000UZS
Размер	3.7MB
Покупки	0
Дата загрузки	18 Февраль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

34 Продаж

Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarni tasviriy faoliyatga o‘rgatishda rasm turlari

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. RASM CHIZISH – BOLALARNING TASVIRIY FAOLIYATI
TURI SIFATIDA
1.1. Rasm chizish – tasviriy faoliyat turi sifatida................................................... 5
1.2. Kichik va o‘rta guruh bolalariga rasm chizishni o‘rgatish
xususiyatlari…….. 9
1.3. Katta va tayyorlov guruh bolalariga rasm chizishni o‘rgatish
usullari ……… 21
II-BOB. MAKTABGACHA YOSHLI BOLALAR UCHUN RASM
CHIZISH METODIKASI
2.1. Turli yoshdagi bolalar guruhiga rasm chizishni
o‘rgatish …………………… 28
2.2. Noan’anaviy ashyolar va texnik usullar yordamida rasm chizishni
o‘rgatish . 33
2.3. Bolalarning tasviriy faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha pedagogik tavsiyalar. 36
XULOSA............................................................................................................... 38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 39
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil
8-maydagi “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi PQ-4312-sonli qarorida
maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish, ta’lim sifatini oshirish,
zamonaviy innovatsion metodlarni tatbiq etish hamda bolalarni har tomonlama
intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy rivojlantirish uchun qulay sharoitlar
yaratish muhim vazifa sifatida belgilangan. Ushbu qaror ijrosini ta’minlash
maqsadida maktabgacha ta’lim muassasalarida ilg‘or pedagogik texnologiyalarni
joriy etish, bolalarning bilim olish ehtiyojlarini shakllantirish hamda ta’lim
jarayoniga tayyorlash bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda.
Maktabgacha ta’limning asosiy vazifalaridan biri bolalarni xalqning boy
milliy, madaniy-tarixiy merosi va ma’naviy-axloqiy qadriyatlari asosida
tarbiyalashdir. Maktabgacha yoshdagi bolalarning fikrlash qobiliyatlarini
rivojlantirish, mustaqil va erkin fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirish hamda
ularning jismoniy va ruhiy sog‘ligini mustahkamlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Tasviriy san’at orqali bolalarning qobiliyatlarini aniqlash, rivojlantirish va yuzaga
chiqarish bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida tasviriy san’at mashg‘ulotlari bolalarning estetik didini
shakllantirish, badiiy tafakkurini rivojlantirish va atrof-muhitni idrok etish
qobiliyatlarini mustahkamlash uchun keng imkoniyat yaratadi. Bu jarayonda
tarbiyachilarning bilim va malakasi muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun
tarbiyachilar zamonaviy metodlar asosida o‘z ustida ishlashi, ilmiy va nazariy
bilimlarini doimiy ravishda oshirib borishi zarur.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 16-iyundagi
“Maktabgacha va maktab ta’limi tizimini rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-
3

tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-289-sonli qarorida maktabgacha ta’lim muassasalarida
o‘quv jarayonining sifatini oshirish, ta’limning uzviyligi va davomiyligini
ta’minlash, shuningdek, bolalarni maktabga tayyorlash darajasini yaxshilash
bo‘yicha aniq vazifalar belgilangan. Ushbu vazifalarni amalga oshirishda tasviriy
faoliyat mashg‘ulotlari muhim o‘rin tutadi. Tasviriy san’at orqali estetik
tarbiyaning barcha yo‘nalishlarini (teatr, musiqa, badiiy adabiyot, rasm chizish,
applikatsiya va boshqalar) kompleks tarzda amalga oshirish bolalarning ijodiy
qobiliyatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Bu jarayon bolalarni maktabdagi
o‘quv faoliyatiga tayyorlash, ularning idrok qilish, analiz va sintez qilish
ko‘nikmalarini shakllantirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishining maqsadi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni
tasviriy faoliyatga o‘rgatish jarayonida rasm turlarining ahamiyatini o‘rganish va
ularning bolalar ijodiy qobiliyatlari hamda estetik tarbiyasiga ta’sirini aniqlashdan
iborat. Tadqiqot davomida tasviriy faoliyatning pedagogik ahamiyati, rasm
chizishga o‘rgatish usullari, rasm turlarining bolalar rivojlanishiga ta’siri
o‘rganilib, samarali metodlar ishlab chiqiladi. Ushbu kurs ishi orqali maktabgacha
ta’lim tashkilotlarida tasviriy faoliyatga oid mashg‘ulotlarni takomillashtirishga
xizmat qiluvchi ilmiy-amaliy tavsiyalar berish maqsad qilinadi.
Kurs ishining vazifalari:
- Maktabgacha ta’lim muassasalarida tasviriy faoliyatning o‘rnini
aniqlash.
- Bolalarni rasm chizishga o‘rgatish usullarini tahlil qilish.
- Rasm turlarining bolalar estetik va ijodiy rivojlanishiga ta’sirini
o‘rganish.
- Tasviriy faoliyat mashg‘ulotlarini samarali tashkil etish bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni
tasviriy faoliyatga o‘rgatishda rasm turlaridan foydalanish jarayoni.
4

Kurs ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni
tasviriy faoliyatga o‘rgatish jarayoni.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I-BOB. RASM CHIZISH – BOLALARNING TASVIRIY FAOLIYATI
TURI SIFATIDA
1.1. Rasm chizish – tasviriy faoliyat turi sifatida
Rasm chizish bolalarni tasviriy faoliyatga o‘rgatishda asosiy o‘rin egallaydi
va uchta turini o‘z ichiga oladi:
 Alohida predmetlarni chizish.
 Mazmunli rasm chizish.
 Dekorativ rasm chizish.
Tasviriy faoliyatga o‘rgatishning asosiy vazifasi — tevarak-atrofdagi
borliqni tasavvur qilishda bolalarga yordam berish, ularda kuzatuvchanlikni
rivojlantirish, estetik go‘zallik hissini
tarbiyalash hamda tasvirlab berish
usullarini o‘rgatishdir. Shu bilan
birga, tasviriy faoliyatning eng asosiy
vazifasi — ma’lum bir yosh uchun
mos tasviriy materiallar bilan
bolalarda turli xil predmetlarning turli
timsollarini yaratish kabi ijodiy
faoliyatni shakllantirishdan iborat.
Alohida predmetlarning rasmini chizish. Psixologlarning qilgan
tadqiqotlariga ko‘ra, bitta predmetni boshqa predmetlar orasidan ajratib olish
uchun bolaga shu predmetni idrok qilishga, predmetning shaklini bilishga yordam
berish lozim. Shakllarning tasviriy jarayonidagi xatoliklar faqatgina bolaning
5

noto‘g‘ri tushunchalari va ko‘nikmalarining yetarli emasligi emas, balki predmetni
to‘g‘ri idrok etishni bilmasligi bilan tushuntiriladi. Bolaning tasvirlay olish
qobiliyati hali yaxshi rivojlanmagani uchun uning oldida fikr yuritib, tasvirlash
kabi qiyinchiliklar ham turadi. Rasmda shakl to‘g‘ri kontur bilan chegaralangan
bo‘lishi kerak, lekin ishning birinchi bosqichlari chiziqlarni to‘g‘ri va aniq chizish,
konturlarning aniqligini belgilash kabi vazifalarni o‘z ichiga olmaydi. Agar
umumiy shakl topilmagan bo‘lsa, konturni to‘g‘ri chizishning iloji yo‘q, chunki u
har doim o‘zgaruvchan bo‘lib, unga mos ravishda chizish ham o‘zgaradi. Ya’ni,
natijasi, rasmning oxiri va yo‘nalishi ham o‘zgaruvchan bo‘ladi.
Rassom predmetni tasvirlayotganda avval asosiy shaklning belgilarini
qog‘ozda belgilab oladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar, ayniqsa, 3—4 yoshli
bolalar uchun tasvirlashning bunday
usuli juda qiyin, chunki ular
predmetni butunligicha tasavvur qila
olmaydilar. Ular uchun predmetni
asta-sekinlik bilan bir tomonga
chizish osonroq. Tasvirlashning bu
usuli bolaning ishini osonlashtiradi.
Dastlab bitta bo‘lagini tanlab,
naturadagi keyingi bo‘lagini eslab
yoki ko‘rib, shu bo‘lagini bo‘laklarga bo‘lib rasm chizishni davom ettiradi. Asta-
sekinlik bilan bolalarga rasmning umumiy belgilarini qog‘ozga tushirib chizishni
o‘rgatish zarur, chunki rasmni bo‘laklarga ajratib chizishning o‘ziga xos
qiyinchiliklari bor. Bunda kerakli shaklning asosiy bo‘laklari va ikkinchi darajali
bo‘laklarning o‘zaro joylashishlari va fazodagi o‘rinlarini aniq proporsional
holatda chizish, aniqlash qiyin bo‘ladi.
Barcha yosh guruhlar uchun rasm chizish faoliyatiga o‘rgatishning asosiy
umumiy vazifalari quyidagilardan iborat:
6

1. Predmetning shakli va tuzilishini tasvirlashga, ularning qismlarini o‘zaro
proporsional ko‘rsatishga, harakat natijasida ulardagi o‘zgarishlarni idrok qilishga
o‘rgatish.
2. Tasvirini obrazli va yorqin qiladigan ba’zi bir xarakterli detallarni
tasvirlashga o‘rgatish.
3. Predmetning rangini, uning mazmuni va obraz xarakterini o‘zaro
birlashtirib berishga o‘rgatish.
4. Bo‘yoq, rangli qalam va boshqa materiallar bilan chizishda texnik
ko‘nikmalarni rivojlantirish.
Mazmunli rasm chizish. Mazmunli rasm chizishning asosiy maqsadi –
bolaning atrof-muhitdan olgan taassurotlarini ifodalashga o‘rgatishdir. Mazmunli
rasm – bu bir necha mazmunning ma’lum rangda tasvirlanishi. Bolalar qaysi
mazmun bo‘yicha rasm chizadilar? Bolalar kichik hikoya, ertak asosida va ularni
o‘rab turgan tevarak-atrofni, tabiatni chizishga harakat qiladilar. Masalan, “Biz
shanbalikda” va “Kech kuz” rasmlari bunga misol bo‘la oladi. Bolalar bilan olib
boriladigan bunday mashg‘ulotlar ularning har tomonlama kamol topishiga yordam
beradi. Bunda bolalarning aqliy qobiliyati rivojlanadi. Bu jarayon asta-sekinlik
bilan ro‘y beradi, shuning uchun mazmunli rasm chizish o‘rta guruhdan boshlab
kiritilgan. Bunda ham yonma-yon turgan 2–3 ta predmetning tasviri o‘rgatiladi.
Mazmunli tasvirda predmetlarning bir-biridan ajratilishi uchun ularning o‘lchami,
fazodagi o‘rni, predmetlarning katta yoki kichikligi o‘rgatilishi kerak.
Maktabgacha yoshdagi bola uchun predmetlar orasidagi fazoviy munosabatlarni
farqlay olish juda qiyin.
7

Mazmunli rasm chizishni bog‘chada o‘rgatishning umumiy vazifalari
quyidagilardan iborat:
 Mavzuning mazmunini ifodalash va uning asosiy qismini ajratishga
o‘rgatish.
 Obyektlar orasidagi o‘zaro aloqani tasvirlashga o‘rgatish.
 Obyektlar orasidagi proporsional joylashuvni tasvirlashga va ularning
fazodagi o‘rinlarini ko‘rsatishga o‘rgatish.
Dekorativ rasm chizish. Dekorativ rasm chizish tasviriy faoliyatning
boshqa turlari kabi bolada estetik tuyg‘uni rivojlantiradi. Bolalarni xalq amaliy
san’ati namunalari bilan tanishtirishda tarbiyachi ularda vatanparvarlik ruhini, shu
san’at asarlarini yaratayotgan odamlarning mehnatiga hurmat kabi tuyg‘ularni
shakllantirishga e’tibor qaratishi kerak.
Dekorativ rasm chizish quyidagi umumiy vazifalarni o‘z ichiga oladi:
 Bolalarda naqshning turlicha shakllari bilan bog‘liq holda kompozitsion
hisni shakllantirish.
 Rang qobiliyatlarini rivojlantirish.
 Xalq amaliy san’atining turlarini va usullarini farqlashga hamda ularning
alohida elementlaridan bolalarning o‘z ijodida foydalanishga o‘rgatish.
 Qalam va mo‘yqalam bilan chizishning texnik ko‘nikmalarini
mustahkamlash.
8

Bolalarni dekorativ rasm chizishga o‘rgatishda tarbiyachi ularga naqsh
komponentlarining o‘zaro bog‘liqligini, rangini, kompozitsiyasini va shakl
elementlarini ko‘rishga o‘rgatadi. Dekorativ rasm chizishda rang qobiliyatining
rivojlanishi asosiy masala bo‘lib hisoblanadi.
1.2. Kichik va o‘rta guruh bolalariga rasm chizishni o‘rgatish
xususiyatlari
Bir yoshdan uch yoshgacha bo‘lgan bolalar guruhida rasm chizish
malakasining hosil bo‘lishi va rivojlanishi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida
rasm chizishga o‘rgatish 2 yoshdan boshlanadi. Bu davr bolalarni tasviriy
faoliyatga tayyorlash bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichda bolalar qalamni ushlash
va qog‘oz ustida yuritishga o‘rganadi. Dastlab, bola qalamni to‘g‘ri ushlashni
bilmaydi, shuning uchun tarbiyachi asta-sekin uni qalamni to‘g‘ri ushlashga
o‘rgatadi. Bunda bolaning bajarayotgan ishi emas, balki qalamning harakati va
uning qog‘oz betiga tegishi qiziqish uyg‘otadi.
Birinchi bosqichda bola qog‘oz betiga turli xil shtrixlar, nuqtalar va sodda
chiziqlar chizadi. Asta-sekin bu chiziqlar murakkablashadi. Bola qog‘oz ustida
hosil bo‘layotgan izlarni ko‘rib, bundan xursand bo‘ladi. Shuning uchun bu davr
“Ala-buji” davri deb ataladi. Ushbu davr bolada tasviriy faoliyatga bo‘lgan
qiziqishni shakllantirishga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bu yosh guruhida maktabgacha
9

ta’lim-tarbiya dasturi guruhli mashg‘ulotlarni talab qilmasa-da, agar bolalar
xohlashsa, ularni stol atrofiga o‘tirg‘izib, rasm chizishga imkon yaratish mumkin.
Ilk yoshdagi bolalar guruhlarida bolalarga bir yarim yoshdan boshlab qalam
berish mumkin. Lekin bolalar qilayotgan harakatining tasviriy ma’nosiga kichik
guruhdan boshlab tushuna boshlaydi.
Bu davrga kelib, nutqi o‘sadi, tasavvur doirasi kengayadi, materiallar bilan
mustaqil harakat qilishi faollashadi. Bu guruhda tarbiyachi bolalarni qilayotgan
harakatlarini kuzatishga o‘rgatadi. Chizayotgan turli chiziqlar bilan predmetlarning
turlarini bilishga, ularni ayrim narsalarga o‘xshatishga o‘rgatadi. Bolalarga savollar
bilan murojaat qiladi, sen nimani chizding, deb bolaning chizgan ishini qaysi
predmetga o‘xshashligini aniqlaydigan savollar beradi. Bolaning harakati ixtiyorsiz
bo‘ladi. Hamma bolalar bir vaqtda o‘z harakati natijasida hosil bo‘lgan ishida
predmet o‘rtasidagi o‘xshashlikni aniqlay olmaydi, bu xususiyatning o‘sishi
nutqining rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Ular tarbiyachi ko‘rsatgan ishlarida oddiy
predmet va hodisalarni tasvir etadi. Masalan, yomg‘ir yog‘yapti, qor yog‘yapti,
barglar uchyapti, daryoda suv oqmoqda.
Uchinchi yilda bolalarda ranglarga qiziqish ortadi. Ular turli ranglardan
foydalanib, uni predmetga o‘xshatadi. Masalan, uncha katta bo‘lmagan qog‘oz
betiga qizil bo‘yoqda bo‘lib, “men gul soldim” deydi. Bu guruhda tarbiyachi
bolalarga predmetning qaysidir bir qismini chizib, tugatishlarni taklif qiladi.
Masalan, sharga ip, bayroqchaga tayoqcha chizish va qizil, yashil, ko‘k, sariq
ranglarni bilishga va foydalanishga o‘rgatiladi. “Quyosh”, “Ko‘m-ko‘k o‘tlar”,
“Gullar”. Bolalar dastlab qalam bilan chizishadi, 3—4 mashg‘ulotdan keyin
10

bo‘yoqdan foydalanib bo‘yaydi, undan foydalanishni o‘rgatiladi. Bolalarga
quyidagi mavzularda bo‘yoqlar bilan rasm chizdirish mumkin. Masalan,
“Daraxtlardan barglar to‘kilyapti”, “Uyda chiroqlar yoqildi”.
Yilning ikkinchi yarmida tarbiyachi bolalarni predmetning oddiy tasviriga
o‘rgatadi. Tarbiyachi shar chizadi, koptok chizadi, bolalar esa yo‘l chizadi. Yilning
ikkinchi yarmiga borib, bolalar bilan mashg‘ulot uyushtirilib, ular mo‘yqalam
qo‘yib-olish, qo‘g‘irchoqning ko‘ylagini yoki dastro‘molcha va qo‘lqopni dog‘lar
bilan bezashga o‘rgatiladi. Bu yoshdagi bolalarni tasvirlashga o‘rgatishda
tarbiyachi turli xil usullardan foydalanadi.
Sifatli o‘rgatish uchun usullardan biri — passiv harakatlar usuli, ya’ni bola
o‘zi mustaqil harakat qiladi. Tarbiyachi bola qo‘liga qalam berib, chizish
harakatlarini bajartiradi yoki o‘yin o‘tkazadi. Bolalar qo‘l harakatining
koordinatsiyasini rivojlantirib borib, tarbiyachi qog‘oz betida bir xildagi ritmik
harakatlarni bajaradi, o‘ngga-chapga, keyin esa asta-sekin murakkab harakatlarni
bajarishga o‘rgatadi. Masalan, ip o‘rami yoki tutun chiqyapti va boshqalar.
Tarbiyachining badiiy so‘zdan foydalanishi bolalarga tasvirlanayotgan narsani
obrazli tasavvur etishga yordam beradi. Masalan, quyosh haqida she’r va
ashulalardan foydalanish usuli muhim hisoblanadi. Kichik guruhda tarbiyachi
bolalar bilan hamjihatlikda ishlaydi. Tarbiyachi katta qog‘oz betida archani
chizadi, bolalar esa chiroqlar yoqadi (mo‘yqalamni qog‘ozga tikka qo‘yish usuli
bilan). Bunday mashg‘ulotlarni tarbiyachi 5—6 nafar boladan iborat guruhlar bilan
o‘tkazishi mumkin.
Ikki yarim yoshdagi bolalar bilan ham mashg‘ulotlar uyushtirish mumkin.
Masalan, bolalarga rasmlar berib, unda nimalar tasvirlanganligini aytib berish kabi
o‘yinlar o‘tkazish mumkin. Masalan, quyosh, bayroqcha, gullar tasvirlangan
bo‘lishi mumkin. Bolalar ularni
aytib beradi, qiynalgan bolaga
tarbiyachi yordam beradi.
Tarbiyachi bolalar ishini tahlil
11

qilib, ularning ishlarining xilma-xilligi va predmet bilan tasvir o‘rtasidagi
o‘xshashlikni ko‘rsatib beradi.
Ikki yoshli bola qalam va mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlashi mumkin, lekin uning
tajribalari kam, bajarish va bilish qobiliyatlari hali yetarli darajada shakllanmagan.
Uning qo‘l harakatlari ham hali to‘liq rivojlanmagan. Shu sababli, birinchi kichik
guruhdagi mashg‘ulotlarning asosiy vazifalari bolalarga umumiy tarbiyaviy ta’sir
ko‘rsatish bilan bog‘liqdir.
Birinchi kichik guruhda o‘rgatishning asosiy vazifalari:
 Rasm chizish jarayoniga natija beruvchi jamoaviy ish sifatida qiziqish
uyg‘otish.
 Rasm chizish materiallari — qalam va bo‘yoqlar bilan tanishtirish hamda
ulardan foydalanish usullarini o‘rgatish.
 Katta yoshli odam tomonidan chizilgan rasmni predmetning tasviri
sifatida tushunishga o‘rgatish.
 To‘g‘ri va egri chiziqlar hamda tomonlari berk shakllarni chizish
prinsiplarini o‘rgatish.
Bu guruhdagi mashg‘ulotlarning mazmuni keyingi guruhlarning
dasturlaridan bosqichma-bosqich murakkablashib borishi bilan farqlanadi. Rasm
chizish bo‘yicha birinchi mashg‘ulot qog‘oz va qalam bilan tanishtirishdan
boshlanadi. Pedagog bolalarga ushbu materiallarning o‘yinchoqlardan farqli
ekanligini tushuntiradi. Qalamdan turli faoliyatlarda foydalanish mumkinligini
bolalar kuzatish orqali o‘rganadilar. Masalan, qog‘oz avval toza bo‘lgan bo‘lsa,
qalam harakatlanganda unda izlar paydo bo‘ladi. Qalamning uch qismi bor, faqat
ochilgan uchi qog‘ozda iz qoldiradi. Agar qalamni sekin bosilsa, qog‘ozda uning
izi ko‘rinmaydi, aksincha qattiq bosilsa, qog‘oz yirtilib ketishi mumkin.
Bunday tushuntirish va harakatlarni amaliy ko‘rsatish bolalarda rasm
chizishga qiziqish uyg‘otadi. Bundan tashqari, dastur bolalarni quyidagi oddiy
texnik ko‘nikmalarga o‘rgatishni ham o‘z ichiga oladi:
 Qalam va mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlash.
12

 Ulardan tartibli foydalanish.
 Mo‘yqalamning uchiga bo‘yoq olishni bilish.
Shu tariqa, bolalarning rasm chizishga bo‘lgan qiziqishini shakllantirish
bilan birga, ularning motorik harakatlari va tasviriy tafakkurini rivojlantirish ham
muhim vazifalar sirasiga kiradi.
Ikkinchi — kichik guruhda rasm chizishni o‘rgatish. Bu guruh bolalar (3
yoshli bolalar) psixologik jihatdan rivojlanadi, tajribalari ancha o‘sadi. Tarbiyachi
bu yoshdagi bolalar bilan rasm bo‘yicha mashg‘ulot olib borganda, bolalarning
rasmga nisbatan qiziqishlarini orttiradi. Bu guruhda bolalarni rasm ishining sifati
emas, balki ish jarayoni qiziqtiradi. Rasm bo‘yicha barcha guruh bolalari
tarbiyachining og‘zaki ko‘rsatmalarini tinglashga, tarbiyachining ko‘rsatib bergan
usullarini bajarishga o‘rganib boradilar. Bu yoshdagi bolalar rasm faoliyatida tezda
o‘yin faoliyatiga o‘tish bilan ajralib
turadi. Masalan, doirachalar chizib,
uning ichini qalam bilan urib
chiqib, uni qush don cho‘qiyapti,
deb ifodalaydi. Bunda yosh
bolalarning rang tanlash malakasi
shakllanadi. Bolaning diqqatini
ularga yoqqan ranglar tortadi.
Bolalar tasviriy jarayonida so‘z bilan ifodalashga o‘rganadilar. Rasmda tasvirlay
olmagan voqealarni so‘z bilan to‘ldiradi. Bolalarda mustaqillik, faollik o‘sadi.
Tarbiyachi bolalarga mashg‘ulotda olgan bilim va ko‘nikmalardan mustaqil
foydalanish imkoniyatini tug‘diradi.
Agarda 1-kichik guruhda bolalarni nimaningdir tasviriga o‘rgatilsa, 2-kichik
guruhda bolalarni narsalarning tasviriy usullariga o‘rgatib boriladi. Bolalar turli
shakldagi predmetlarning tasviriga o‘rgatiladi, doira, to‘g‘ri to‘rtburchak,
uchburchak va turli yo‘nalishdagi chiziqlar to‘plamidan iborat narsalarni
chizadilar. Predmetlarning shaklini to‘g‘ri tasvirlashga o‘rgatish uchun bolalarning
13

qo‘llarini shakliy harakat qilishga o‘rgatish lozim. Bolalarga predmet shakli bilan
qo‘lning shakliy harakatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rgatish lozim. Tarbiyachi
predmetni tasvirlashga o‘rgatishdan oldin, uni mashg‘ulot oldidan ko‘rib chiqadi
(ya’ni kuzatish olib boradi). Bolalar jon-u dili bilan turli rangdagi koptoklar,
sharlar va archa o‘yinchoqlarini tasvirlaydilar. To‘g‘ri to‘rtburchak shaklining
tasviriga bolalar bu guruhda qiynaladilar, shuning uchun bu shakl yilning 2-
yarmida beriladi. Bolalar archa, daraxt, tursa yiqilmas qo‘g‘irchoq, aravachani
tasvirlaydi. Qizil, sariq, ko‘k, yashil, qora, oq ranglarni bilishga o‘rgatiladi.
Shuningdek, rang aralashtirishlarni (pushti, havo rang va zarg‘aldoq, jigarrang)
tavsiya etish mumkin. Bu guruh bolalardan ranglarni to‘g‘ri atash va tasvirlash
aniq talab etilmaydi, ammo tarbiyachi asta-sekin predmetlar rang-tusining real
tasviriga o‘rgatib borishi kerak. Masalan, ko‘m-ko‘k o‘tlar o‘smoqda, o‘tlarda sap-
sariq jo‘jalar o‘tlab yurishibdi va hokazo. Bu guruhda bolalar rasmi mazmun
jihatidan juda kambag‘al bo‘ladi, ya’ni ishlar mazmuni asosan so‘zda ifodalaniladi.
Masalan, mashina chizib, so‘z bilan mazmun beradi. Masalan, bu mashina yurib
ketdi yoki yuk olib kelyapti kabi. Mashg‘ulot davomida bolalar bir turdagi
predmetlarni bir necha marta tasvirlashni o‘rganadilar. Bu esa bolalarning texnik
ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Rasm davomida ishni tezda tugatgan bolalarga
tarbiyachi rasm mazmunini kengaytirish maqsadida yangi vazifalar berishi
mumkin. Masalan, o‘t ustida yurgan jo‘jalar yonida don yoki turli
chuvalchanglarni solishni tavsiya etish mumkin va bu bilan bolalar chizgan
ishlarini mazmunan boyitib borish va bolalarni ham shunga o‘rgatib borish lozim.
Ikkinchi — kichik guruhda rasm chizishni o‘rgatish. Bu guruh bolalar (3
yoshli bolalar) psixologik jihatdan rivojlanadi, tajribalari ancha o‘sadi. Tarbiyachi
bu yoshdagi bolalar bilan rasm bo‘yicha mashg‘ulot olib borganda, bolalarning
rasmga nisbatan qiziqishlarini orttiradi. Bu guruhda bolalarni rasm ishining sifati
emas, balki ish jarayoni qiziqtiradi. Rasm bo‘yicha barcha guruh bolalari
tarbiyachining og‘zaki ko‘rsatmalarini tinglashga, tarbiyachining ko‘rsatib bergan
usullarini bajarishga o‘rganib boradilar. Bu yoshdagi bolalar rasm faoliyatida tezda
14

o‘yin faoliyatiga o‘tish bilan ajralib turadi. Masalan, doirachalar chizib, uning
ichini qalam bilan urib chiqib, uni qush don cho‘qiyapti, deb ifodalaydi. Bunda
yosh bolalarning rang tanlash malakasi shakllanadi. Bolaning diqqatini ularga
yoqqan ranglar tortadi. Bolalar tasviriy jarayonida so‘z bilan ifodalashga
o‘rganadilar. Rasmda tasvirlay olmagan voqealarni so‘z bilan to‘ldiradi. Bolalarda
mustaqillik, faollik o‘sadi. Tarbiyachi bolalarga mashg‘ulotda olgan bilim va
ko‘nikmalardan mustaqil foydalanish imkoniyatini tug‘diradi.
Agarda 1-kichik guruhda bolalarni nimaningdir tasviriga o‘rgatilsa, 2-kichik
guruhda bolalarni narsalarning tasviriy usullariga o‘rgatib boriladi. Bolalar turli
shakldagi predmetlarning tasviriga o‘rgatiladi, doira, to‘g‘ri to‘rtburchak,
uchburchak va turli yo‘nalishdagi chiziqlar to‘plamidan iborat narsalarni
chizadilar. Predmetlarning shaklini to‘g‘ri tasvirlashga o‘rgatish uchun bolalarning
qo‘llarini shakliy harakat qilishga o‘rgatish lozim. Bolalarga predmet shakli bilan
qo‘lning shakliy harakatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rgatish lozim. Tarbiyachi
predmetni tasvirlashga o‘rgatishdan oldin, uni mashg‘ulot oldidan ko‘rib chiqadi
(ya’ni kuzatish olib boradi). Bolalar jon-u dili bilan turli rangdagi koptoklar,
sharlar va archa o‘yinchoqlarini tasvirlaydilar. To‘g‘ri to‘rtburchak shaklining
tasviriga bolalar bu guruhda qiynaladilar, shuning uchun bu shakl yilning 2-
yarmida beriladi. Bolalar archa, daraxt, tursa yiqilmas qo‘g‘irchoq, aravachani
tasvirlaydi. Qizil, sariq, ko‘k, yashil, qora, oq ranglarni bilishga o‘rgatiladi.
Shuningdek, rang aralashtirishlarni (pushti, havo rang va zarg‘aldoq, jigarrang)
tavsiya etish mumkin.
Bu guruh bolalardan ranglarni to‘g‘ri atash va tasvirlash aniq talab
etilmaydi, ammo tarbiyachi asta-sekin predmetlar rang-tusining real tasviriga
o‘rgatib borishi kerak. Masalan, ko‘m-ko‘k o‘tlar o‘smoqda, o‘tlarda sap-sariq
jo‘jalar o‘tlab yurishibdi va hokazo. Bu guruhda bolalar rasmi mazmun jihatidan
juda kambag‘al bo‘ladi, ya’ni ishlar mazmuni asosan so‘zda ifodalaniladi.
Masalan, mashina chizib, so‘z bilan mazmun beradi. Masalan, bu mashina yurib
ketdi yoki yuk olib kelyapti kabi. Mashg‘ulot davomida bolalar bir turdagi
15

predmetlarni bir necha marta tasvirlashni o‘rganadilar. Bu esa bolalarning texnik
ko‘nikmalarini mustahkamlaydi. Rasm davomida ishni tezda tugatgan bolalarga
tarbiyachi rasm mazmunini kengaytirish maqsadida yangi vazifalar berishi
mumkin. Masalan, o‘t ustida yurgan jo‘jalar yonida don yoki turli
chuvalchanglarni solishni tavsiya etish mumkin va bu bilan bolalar chizgan
ishlarini mazmunan boyitib borish va bolalarni ham shunga o‘rgatib borish lozim.
Hayotining 4-yilida bola predmetni yaxshiroq yoki yomonroq tasvirlay
olishni bilmasalar ham, lekin ular rasm chizishning ma’nosini tushuna
boshlaydilar. Ular o‘zlari chizgan shaklsiz rasmlarni predmetning biror bir
belgisiga asosan o‘xshatib chizadilar. Pedagog bolalarning rasm bilan predmetning
o‘xshash belgilarini topishga urunishni rag‘batlantirib turishi va shu bilan bir
qatorda, turli shakllarni to‘g‘ri tasvirlashga o‘rgatib borish zarur.
Bu yoshda tasviriy faoliyatni o‘rgatish vazifalari bir rejaga qo‘yilgan:
 Sodda predmetlarning asosiy belgilarini (rang, shakl) berib, turli xil to‘g‘ri
va aylanasimon shakllarning tasviriga o‘rgatish.
 Rangni bilish sezgisi asosiy ranglarni ajratish va aytishni bilishni
rivojlantirish.
 Kompozitsion ko‘nikmalarni, qog‘ozning o‘rtasiga tasvirlarni
joylashtirishni rivojlantirish.
 Texnik ko‘nikmalarni o‘zlashtirish.
Bu guruhda to‘g‘ri va egri chiziqlarni to‘g‘ri chizishga o‘rgatish birinchi
vazifa bo‘lib qoladi. Bunda turli chiziqlarni turlicha — chapdan o‘ngga, tepadan
pastga, kesishgan chiziqni chizishga o‘rgatiladi. Bularni, masalan, tizimcha,
yo‘lakcha, qalam, yomg‘ir shaklida chizish mumkin.
Ikki kichik guruh bolalariga bir xil shakldan (qorbobo, ikki yoki uch
aylanadan iborat) yoki ikki xil shakldan iborat (quyi bitta aylana va birgina to‘g‘ri
chiziqdan iborat) bo‘lgan predmetlarni chizish ancha qiyin, chunki uch yoshli
bolaning tahlil (sintez) qilib fikrlashi yaxshi rivojlanmagani uchun bu guruh
dasturida faqat ikki xil shakldan iborat bo‘lgan predmetni, masalan, (quyoshning
16

nurlari, archaning ignachalari) tasviri kiritilgan. Shakl qanchalik murakkablashsa,
rangdan foydalanish ham shunchalik murakkablashadi. Bolalar rasmda aniq
predmetlarning tasviri uchun shu predmetga mos rangni ishlata olishni
o‘rganadilar. Masalan, qizil rang bayroq, sariq rang quyosh, yashil rang archa va
boshqalar.
O‘rta guruhda rasm chizishga o‘rgatishning mazmuni va vazifalari . Bu
guruhda o‘rgatishning vazifalari quyidagilardan iborat:
 To‘g‘ri to‘rtburchakli va aylanasimon shakldagi predmetlarning tasviri,
ularning tuzilishi, asosiy qismi va detallarini berishga o‘rgatish.
 Rangdan badiiy ifodalash vositasi sifatida foydalanishga o‘rgatish.
 Qog‘oz markazida predmetni joylashtirishda kompozitsion uquvni bilishni
rivojlantirish.
 Rasmni qalam va bo‘yoq bilan bo‘yashda texnik ko‘nikmalarni
mustahkamlash.
Bu guruhda bolalarga
ritmik joylashgan predmet
qismlarining tasviri (yuqorida,
pastda, bir tomonda, boshqa
tomonda) hamda bir qancha
proporsional joylashgan
qismlarning tasviri o‘rgatiladi.
Bu alohida qismlarni o‘zaro
solishtirish va tahlil qilish
imkonini beradi. Masalan, Qorbobo va archa ikki tomonlama joylashgan novdalari
bilan tasvirlanadi. Bu guruhda tasviri qiyin bo‘lgan obyektni, ya’ni odamning
rasmini chizish mashg‘ulotlarga kiritiladi. Odam rasmini chizishdan oldin bolalar
soddaroq shakllarni, ya’ni Qorbobo, nevolyashka, matreshka, qo‘g‘irchoqlarni
chizishga o‘rgatilgan edi.
17

Dekorativ rasm chizishga o‘rgatish. Dekorativ rasm chizish, tasviriy
faoliyatning boshqa barcha turlari kabi, bolada go‘zallik hissini shakllantiradi.
Xalq dekorativ san’ati asarlari bolalarga yorqinligi hamda kompozitsiyalarining
soddaligi bilan yaqindir. Bolalarni tarbiyachi respublikamizning turli viloyat va
xalqlarning dekorativ san’at asarlari bilan tanishtirish bilan birga, vatanga bo‘lgan
muhabbatni, vatanparvarlik ruhini shakllantirishi, ana shu san’at asarlarini
yaratayotgan insonlar mehnatiga bo‘lgan hurmatni ham tarbiyalashi zarur.
Dekorativ rasm chizish quyidagi vazifalarni o‘z ichiga oladi:
 bolalarda turli shakllardagi naqshning tuzilishini kompozitsiya bilan
bog‘lash hissini rivojlantirish;
 ranglarni his qilish qobiliyatlarini rivojlantirish;
 dekorativ san’atdagi usullarni farqlay olishni va alohida elementlarni o‘z
ijodida qo‘llay olishni rivojlantirish;
 mo‘yqalam va qalam bilan rasm chizishning texnik ko‘nikmalarini
shakllantirish.
Bu vazifani amalga oshirishni bolalar eng sodda tasvirlash shakllarini
chizishni o‘rganib bo‘lganlaridan keyingina boshlash lozim, ya’ni bolalar diqqatini
yangi vazifaga qaratish kerak: bu – shu oddiy, sodda shakllarni naqsh hosil qilish
uchun ma’lum bir ketma-ketlikda joylashtirishdir.
Bolalarni dekorativ rasm chizishga o‘rgata turib, tarbiyachi bolalarda butun
naqsh komponentlari, ranglari, kompozitsiyalari, shakl elementlari o‘rtasidagi
bog‘liqlikni ko‘ra olish malakasini rivojlantirishi zarur. Bola predmetning shakliga
va nima maqsadda ishlatilishiga qarab, uni bezaydigan ornamenti, naqshi
o‘zgarishini his qilishi va albatta, tushunishi zarur. Shundan kelib chiqgan holda u
naqsh bilan bezashning ahamiyatini, maqsadga muvofiqligini, shakl bilan mazmun
o‘rtasidagi bog‘liqlikni bilib, tushunib boradi. Bolalarni dekorativ rasm solish bilan
tanishtira turib, ritm nima va simmetriya nimaligi haqida tasavvur hosil qilishga
o‘rgatish zarur. Chunki dekorativ san’at olami ritm va simmetriyasiz mavjud bo‘la
olmaydi.
18

Dekorativ rasm chizishda asosiy vazifalardan biri - ranglarni his qilishni
shakllantirishdir. Rang - naqsh kompozitsiyasi bilan chambarchas bog‘langan,
naqsh bezagida ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi. Maktabgacha yoshdagi bolalar
ranglarning bir-biriga mos kelib, uyg‘unlashishini albatta, barchasini o‘zlashtira
olmaydilar. Lekin, rang hissi ularda bog‘chagacha bo‘lgan yoshdan boshlab
rivojlana boshlaydi. Dekorativ rasmda ranglardan foydalanish vazifasi har bir
guruhda murakkablashib boradi: yorqin, kontrast ranglarning moslashuvidan
boshlab, iliq va sovuq ranglar jilosi (ottenok)ning turli darajalarigacha.
Tasvirlashning boshlang‘ich ko‘nikmalariga
bolalar birinchi va ikkinchi kichik guruhda ega
bo‘ladilar. Ikkinchi kichik guruhda ayrim
vazifalar dekorativ xarakterga ega. Masalan:
“Ro‘molchaning chetini chiziqlar, shakllar
bilan bezash”. Lekin bunday mashg‘ulotning
asosiy maqsadi – naqsh hosil qilish emas,
to‘g‘ri chiziqlarni turli yo‘nalishda o‘tkazish
malakasini mustahkamlashdir. O‘rta guruhda
dekorativ rasm chizishning kompozitsion
vazifasi tayyor shakllarni yelimlashga
19

o‘xshashdir. Boshlang‘ich mashg‘ulotlarda bolalar mo‘yqalam bilan tekis chiziqlar
chizib, ularning orasida mo‘yqalam yordamida dog‘chalar hosil qilishni, nuqtalar
hosil qilishni o‘rganadilar. Bunda dog‘chalarning ranglari va naqshlari
murakkablashgan sari, ularning o‘rni o‘zgaradi. Mo‘yqalam yordamida dog‘chalar
hosil qilish usuli (mazok) bajarish uchun yengil bo‘lgan dekorativ elementdir. Bu
aniq bir harakatni talab qilmaydi va mo‘yqalamni qog‘ozga botirib olishdan hosil
bo‘ladi. Shuning uchun dasturga naqsh chizishda avval botirib olish usuli kiritiladi,
so‘ngra esa nuqta hosil qilish usuli kiritiladi. Nuqta hosil qilish mo‘yqalam bilan
ishlashda yangi usulni talab qiladi, mo‘yqalamni vertikal holatda ushlash lozim,
shu bilan birga bolada koordinatsion harakat yetarlicha rivojlangan bo‘lishi kerak,
chunki mo‘yqalam qog‘ozga faqatgina uchi bilangina tekkiziladi.
Boshlang‘ich rasmlarning kompozitsiyasi ham soddadir, birgina elementni
ritmik qaytarib, naqsh chiziladi. Faqatgina insonlar uchun xos bo‘lgan qo‘lning
ritmik harakati ana shu mashqlarni takrorlashni osonlashtiradi va shakldagi ritmni
yetkazib berishga yordam beradi.
Almashinuv – kompozitsiyaning murakkablashgan shaklidir. Chunki u bir
nechta shakllarning o‘zaro moslashuvidan tashkil topadi. O‘rta guruhdagi bolalar
uchun ikkitagina elementni shakli va rangi bilan navbatma-navbat almashtirish
yetarli bo‘ladi. Dasturdagi materialning mukammallashib borishi qiyinroq
kompozitsiya bilan naqshda yangi tasviriy san’at elementlarini kiritish hisobidan
paydo bo‘ladi. Nuqtalar chizish va mo‘yqalamni botirib olish usulidan tashqari,
bolalar naqshda doirachalar, halqalardan foydalanib chizishni o‘zlashtiradilar.
Bolalar bu elementlarni kichik guruhlarda tasvirlashga o‘rganganlar.
Dekorativ rasmda bu shakllarni
chizish anchagina o‘zgaradi. Ular
ancha kichik hajmda bo‘lib,
chizayotganda shakllar bir-biriga
hajmi jihatdan to‘g‘ri kelishi
kerak. Bundan tashqari, bu
20

shakllar predmet obrazi bilan bog‘liq emas, bu albatta, bola uchun tasvirlash
jarayonini murakkablashtiradi. Bolalar naqshni faqat bir chiziqda emas, balki
to‘rtburchak shaklda, doirada ham joylashtirishni o‘rganadilar.
Bu shakllar naqshda boshqa kompozitsiyani talab qiladi. Kvadratda, to‘g‘ri
chiziqda joylashtirilgan naqshni chizish maqsadga muvofiq emas, chunki
kvadratning to‘rtta tomoni, burchagi, markazi bor. Doirada esa markaz bilan
chekka aylana chegarasi mavjud. Avval bolalar qalam bilan to‘g‘ri chiziqlarni
chizishni va ularning orasiga nuqtalar qo‘yishni, ranglarni ketma-ket almashtirib
chizishni o‘rgatadilar. Bundan tashqari, bolalar dumaloq va aylana shakllarni
chizishga o‘rganadilar.
1.3. Katta va tayyorlov guru h bolalariga rasm chizishni o‘rgatish
usullari
Katta guruhda rasm chizishga o‘rgatish. Bu guruhda bolalarni tasvirlash va
yorqin obrazlarni yaratish qobiliyatlarini tasvirlashning har xil usullardan
foydalanib chizishga o‘rgatiladi. Bu yoshda bolalar rasmda bir xil predmetning
o‘xshash va farqli tomonlarini tasvirlash va topishga o‘rganadilar. Masalan, ikkita
turli olmalar formasi va rangi bilan bir-biridan ajralib turadi yoki lavlagi bilan
turup, ular sabzavotlar uchun umumiy bo‘lgan dumaloq shaklda.
Bu guruhda bolalar yana asosiy
spektr ranglari bilan tanishib,
rasmda ularning yangi turlarini
keltirib chiqarishni o‘rganadilar.
Bolalar rangli qalamlardan tashqari
oddiy qora qalam bilan
predmetning umumiy belgilarini
chizib olish uchun foydalanadilar.
Bola besh yoshdan boshlab ma’lum
21

bir mavzudagi rasmlarni chiza olish ko‘nikmasi, malakasi va qobiliyatiga ega
bo‘ladi. U tevarak-atrof o‘zgarishlarini ko‘z oldiga keltirib tasavvur qila oladi va
chizishga urinadi.
Bu yoshdagi bolalarga quyidagi mavzudagi rasmlarni chizish taklif qilinishi
mumkin:
 “O‘lkamizda qish”
 “Bog‘chadagi qiziqarli o‘yinlar”
 “Onamga guldasta”
 “Quruvchilar qurgan uylar”
 “Biz bog‘chaga ketyapmiz”
Katta guruhdagi bolalar badiiy asarlardan olingan taassurotlari asosida va
ertak mazmunini tushungan holda quyidagi mavzularda rasm chizishlari mumkin:
 “Ikki ochko‘z ayiqcha”
 “Ayyor tulki”
 “Etik kiygan mushuk” va boshqalar.
Bu chizdirilgan rasmlar aniq va konkret bo‘lishiga e’tibor berish kerak.
Masalan:
 “14-yanvar – Vatan himoyachilar kuni”
 “8-mart – Xalqaro xotin-qizlar bayrami”
 “21-mart – Navro‘z bayrami”
Katta guruhda o‘tkaziladigan rasm mashg‘ulotlari qiziqarli, savol va
javoblarga boy bo‘lishi, asarda qatnashayotgan har bir qahramonga tavsif bergan
holda ranglarni tanlash va qog‘ozga joylashtirish vazifalari belgilanishi lozim.
Bolalar tomonidan ishlanayotgan har bir rasmda predmetlarning hajmi va
o‘lchovlarini chamalash bilan birga uzoq-yaqin, oldinma-ketin, ustma-ust, ketma-
ket joylash mumkinligini tushuntirish kerak. Bu yoshdagi bolalar, ayniqsa, ertak va
multfilmlarni tomosha qilishni yaxshi ko‘rganliklari uchun shu mavzudagi rasmlar
chizishni yaxshi ko‘radilar. N.P. Sakulinaning fikricha, bola rasm chizishda
varaqning eng chetidan boshlab chizish bilan birga predmetlarning joylashuvini
22

ko‘rsatishi kerak va bo‘yoqlarni tanlay olishi ham muhim ahamiyatga ega. Bolani
rasm mashg‘ulotiga tayyorlash uchun unga kerakli rasm anjomlarini hozirlagan
holda, biror kuy eshittirib, akvarel bo‘yoq berib, ma’lum mavzu va maqsad asosida
rasm chizish ishini boshlash lozim.
5-6 yoshli bolalarning mavzuli rasmlari ancha mazmunli bo‘ladi. Bu
yoshdagi bolalar nafaqat alohida predmetlarni chizishga harakat qilishadi, balki
ularning atrof-muhit bilan bog‘liqligini ham tasvirlashga intiladilar. Mavzuli rasm
chizish jarayonida bolalar o‘z fikrlarini yanada aniq va batafsil ifodalashga
o‘rganadilar.
Mavzuli rasm chizishda e’tibor beriladigan jihatlar:
 Har bir mavzuning mazmuni oldindan rejalashtirilishi lozim.
 Bolalarga mavzu aniq berilishi kerak, masalan, “Bayram” kabi umumiy
mavzu o‘rniga, “Tug‘ilgan kun”, “Yangi yil shodasi”, “Navro‘z sayli” kabi tor
doiradagi mavzular tanlanishi maqsadga muvofiq.
 Bolalar mavzu bo‘yicha tasavvurga ega bo‘lishlari uchun oldindan
suhbatlar o‘tkazilishi kerak.
 Rasm chizishda faqat asosiy predmetni emas, uning atrof-muhit bilan
bog‘liqligini ham aks ettirishga o‘rgatish lozim.
Katta guruhda dekorativ rasm chizishga o‘rgatish . Bu yoshda
bolalarning estetik his-tuyg‘ulari yanada rivojlangan bo‘ladi. Shuning uchun ularga
dekorativ rasm chizish bo‘yicha murakkabroq topshiriqlar berish mumkin.
Boshlang‘ich mashg‘ulotlarda o‘rta guruhda shakllangan malakalar
mustahkamlanadi, jumladan:
 Mo‘yqalam yordamida turli shakllarda chiziqlar chizish;
 Botirib olish usuli bilan tasvir yaratish;
 Nuqtalar yordamida naqsh hosil qilish.
Dekorativ rasm chizish jarayonida bolalarga turli xil naqsh elementlari
beriladi. Yilning boshida doira ichida naqsh chizishning yangi usullari o‘rgatiladi,
ya’ni:
23

 Markaz va kontsentrik aylana bo‘ylab simmetrik naqshlar yaratish.
 Doira, kvadrat, oval, uchburchak, rozeta (to‘pbarggul shaklidagi bezak),
oltiburchak kabi shakllardan foydalangan holda naqsh tuzish.
Bu usullar bolalarning nafaqat ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga, balki
ularning tasviriy san’atga bo‘lgan qiziqishini oshirishga ham xizmat qiladi.
Katta guruhda kompozitsion usul sifatida elementlarni navbat bilan almashib
chizish prinsipidan foydalaniladi. Bunday usul naqshni yanada dekorativlashtiradi.
Navbat bilan almashib chizishda naqsh o‘z ichiga turli xil shakldagi va rangdagi 2-
3 xil elementni olishi mumkin. Naqshning bezak elementi sifatida bolalar turli
chiziq shakllaridan (enli va ensiz chiziqlar, botirib olib chizish, nuqtalar,
doirachalar, aylanalar chizish) va murakkabroq bo‘lgan – o‘simlik shakllari
(barglar, mevalar, gullar)dan foydalanishni o‘rganadilar. Bunday o‘simlik
shaklidagi elementlarni bir necha marta qaytarib chizish bolalar uchun ancha
murakkablik qiladi.
Bolalarga yana mo‘yqalamdan foydalanishning yangicha usuli ko‘rsatib beriladi,
ya’ni qog‘ozga mo‘yqalamni yon
tomoni bilan botirib olish usulidir.
Bunday botirib olish natijasida hosil
bo‘ladigan bosmalar barg shaklida
bo‘ladi va ulardan gullarning,
barglarning naqshini chizishda
24

foydalanish mumkin (mo‘yqalamning raqamini inobatga olgan holda: №3, №5,
№6).
Katta guruhda bolalar rangli fonga moslashtirgan holda turli ranglar jilosidan
foydalanishni o‘rganadilar. Dekorativ rasmda mazmunli rasmga nisbatan fonning
rangi juda ham turli xil bo‘lishi mumkin. Yorqin ranglarning moslashuvidan
tashqari, bolalar ranglarning chiroyini ma’lum bir ranglar majmui (gamma)da
(ko‘k, havo rang, oq, qizil, olov rang, sariq va hokazo) ko‘rishni o‘rganadilar.
Bolalar bir xil rangdagi, sidirg‘a naqshlarni his qilish layoqatiga egalar. Masalan:
qor parchasining naqshi, turning jimjimador naqshi. Katta guruhda bolalarni hajmli
buyumlarda naqshlarni hosil qilishga o‘rgatiladi.
Bunday rasm chizishning
murakkabligi shundaki, naqsh
kompozitsiyasini kuzatish qiyin, negaki
chizuvchi uni qisman ko‘ra oladi va
naqsh elementlarining shakli buyumning
yuzasi qavariqligidan ozmuncha
o‘zgaradi. Masalan: ko‘zani yoki biror
o‘yinchoqni bezatish. Shuning uchun
bolalarga naqsh bilan bezash uchun
beriladigan hajmli buyumlar sodda shaklga ega bo‘lishi kerak. Masalan, Dimkov
namunasi foydalanilgan holda loydan yasalgan qushlar, otlar. Dimkov
o‘yinchoqlarining naqshi sodda va ritmik bo‘lib, turli kenglikdagi to‘g‘ri va
to‘lqinsimon chiziqlar bilan nuqtalar, doiralar, xalqachalarning moslashuvidan
iborat. Bu ornamentlar rangi jihatdan oq fonning bir necha asosiy yorqin ranglar
bilan oddiy kontrast (keskin) moslashuvini beradi. Bolalar to‘g‘ri to‘rtburchakka,
aylanaga, kvadratga naqshni chizishni o‘rganib boradilar. Bulardan tashqari, oval,
uchburchak va oltiburchak ichiga naqsh chizishni o‘rganadilar.
Tayyorlov guruhdagi bolalarga rasm chizishni o‘rgatish. Olti yoshli
bolalarda analitik fikrlash qobiliyati yaxshi shakillangan bo‘ladi. Ulardan biron bir
25

turga taaluqli narsalar belgisini ajrata olganliklari kabi, ularning bir predmetni
boshqasidan ajratib turuvchi individual xususiyatlarini ham tasvirlay oladilar. Bu
esa ijodiy tasavvurni o‘stiradi. Tayyorlov guruhda sujetli rasm chizishga o‘rgatish.
Bolalar katta guruhda egallagan bilim, ko‘nikma va malakalarni tarbiyachi
tayyorlov guruhida vazifalarini birmuncha murakkablashtirib beradi. Buning uchun
quyidagilar zarur bo‘ladi:
 bolalar rasmlarning mazmunini boyitish, berilgan mavzu bo‘yicha rasm
syujetini bolalar mustaqil holda aniqlashga o‘rgatish.
 kompozitsiyadagi qahramonlarning harakati natijasida narsalarning
shakillarini o‘zgartirishga o‘rgatishi (yugurmoq, o‘tirmoq, yotmoq).
 kompozitsion qobiliyatlarni shakillantirish; predmetlarning
yaqindagilarini qog‘ozning old qismiga, uzoqdagilarini esa yuqoriga joylashtirish.
 rang qobiliyatlarini rivojlantirish, mustaqil holda kompozitsiyaga mos
rangga bo‘yashga o‘rgatish.
Bu yoshda bolalarning analitik fikrlashi yaxshi rivojlangani uchun
tarbiyachiga berilgan mavzuga mos sujetli kompozitsiyani mustaqil holda
tanlashga bolalarga imkoniyat yaratib beradi. Masalan, “Qushlar in qurmoqda”
mavzusi bo‘lsa, bolalar o‘zlari qanday in, qanday qushlar quryapti, qayerda kabi
savollarga javob beradilar. Bolalar harakatdagi predmetning shakli o‘zgarishini
bilishadi, shu o‘zgartirishlarni tasvirlay oladilar.
Tayyorlov guruhda dekorativ rasm chizishga o‘rgatish . Maktabga
tayyorlov guruhiga dumaloq, to‘g‘ri burchakli shakllarda naqsh chizishning asosiy
prinsiplari bilan tanish bo‘lgan bolalar keladi. Ularga yangi shakllar – to‘g‘ri
to‘rtburchak va ko‘pburchak, hamda turli xildagi yassi shaklli predmetlar: vazalar,
ko‘za (kuvshin)lar, piyola (chashka)lar, qo‘lqoplar, shapkalar tavsiya qilinadi.
Bu predmetlar to‘g‘ri geometrik shaklga ega emas va ularda naqsh chizish
turli printsiplardan foydalanishni talab qiladi. Masalan, ko‘zacha bo‘ynining
chetiga yo‘lsimon naqsh chizilsa, yumaloq qismiga esa markazda chiziladigan
naqshdan foydalaniladi. Bundan tashqari, simmetriya haqidagi tushuncha ham
26

murakkablashadi. Bir xil shaklni chap va o‘ng tomonga joylashtirishdan tashqari,
bolalar ko‘zgusimon aks bilan tanishadilar. Ko‘zgusimon aksda naqshning qismlari
o‘z o‘rnini o‘zgartiradi. Bolalar
to‘rsimon bezak prinsipi asosida
bir turdagi naqsh bilan
elementlarni shaxmat ketma-
ketligida qaytarib, galma-gal
chizish bilan butun shaklni
to‘ldirish usulini o‘rganib
oladilar. Bolalar matolar uchun,
qo‘g‘irchoqning ko‘ylagi uchun turli naqshlarni chizadilar. Uchburchakdagi naqsh
faqat chetlarida, burchaklarida bo‘lmay, balki bir burchakdan boshlanib, butun
uchburchak bo‘ylab tarqalishi mumkin ekanligini o‘rganadilar. Bunday hollarda
teng tomonli uchburchak shakli emas, balki yon tomonlari teng bo‘lib, to‘g‘ri yoki
o‘tmas burchakli uchburchak shakli olinadi. Bolalar ularda uchburchak shaklga ega
bo‘lgan ro‘molcha naqshini chizadilar. Naqshni chizish uchun bolalar turli tabiiy
shakllardan (o‘simliklar, hayvonlar) foydalana boshlaydilar. Maktabga tayyorlov
guruh bolalari xalq dekorativ naqsh bezaklarining elementlaridan o‘z
kompozitsiyalarida foydalanishlari mumkin. Bunda asosiy usul saqlangan holda,
tarbiyachi bolalarni xalq san’atining namunalariga qarab, naqsh jim-jimadorligini,
mayda va yirik shakllarning o‘zaro bog‘langanligini, ularni o‘tsimon bezak bilan
bezashni, berilgan naqshga hos ravishda ranglardan ma’lum bir ritm asosida
foydalanishni o‘rgatadi. Dimkov namunasi ostida loydan yasalgan o‘yinchoqlarni
bezashdan tashqari, bolalar yana papye-mashedan yasalgan katta-kichik
tarelkalarni, stakanlarni xohlaganicha fantaziyalariga tayanib bezashlari mumkin.
Tayyorlov guruhda bolalar faqat bo‘yoqdan emas, balki rangli qalamlardan
ham foydalanishni o‘rganadilar. Kichikroq guruhlarda rangli qalamlardan faqat
mazmunli rasm mashg‘ulotlarida foydalanishgan edi, chunki bolalar qalam bilan
kerakli ranglarni hosil qila olmasdilar, bu esa dekorativ rasmda juda katta
27

ahamiyatga ega. Ozoda, bir tekisda yorqin shtrixlash kabi texnik qiyinchiliklar
bolalardan diqqat hamda kuch talab qilar edi. Tayyorlov guruhidagi bolalarda
ma’lum ko‘nikmalar mavjud bo‘lib, ular qalamdan turli rang jilolarini hosil qila
oladilar. Masalan, gulning har bir gulbargini markazdan qalam bilan turli xil
bosimda shtrixlanadi. Bolalar faqat yorqin ranglarning moslashuv go‘zalligini
emas, balki nozik, sokin va bir vaqtning o‘zida ko‘zlar uchun yokimli bo‘lgan
ranglarning go‘zalligini ko‘rishga o‘rganadilar. Tayyorlov guruhida bu vazifa
qalam hamda bo‘yoqlar bilan chizishdan hosil bo‘ladi. Dekorativ rasmda barcha
guruhlarda faqatgina guashdan foydalaniladi, chunki guashda bir rang ustiga
boshqa rang bilan chizish imkoni bor: Dekorativ rasmda ko‘pincha bunday ustma-
ust chizish talab qilinadi va akvarel bo‘yoq bunday xususiyatga ega emas.
II-BOB. MAKTABGACHA YOSHLI BOLALAR UCHUN RASM
CHIZISH METODIKASI
2.1. Turli yoshdagi bolalar guruhiga rasm chizishni o‘rgatish
3-4 yoshdagi bolalarning tasviriy faoliyati ularning predmet haqidagi
tasavvurlari bilan chambarchas bog‘liq. Bu davrda bolalar shaxs sifatida shakllana
boshlaydilar. Garchi tasavvurlarini to‘liq aks ettirish imkoniyati cheklangan bo‘lsa
ham, ular o‘z xayolidagi narsalarni tasvirlashga intiladilar. Vaqt o‘tishi bilan grafik
tasvirlar miqdori oshib, ular tasviriy faoliyatda turli predmetlarni tasvirlash
imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Ranglardan foydalanish qobiliyati ham rivojlanadi.
Kattalarning ko‘magida kichik yoshdagi bolalar sodda predmetlarni
yopishtirish va jo‘ngina applikatsiyalar yaratish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar.
Shuningdek, ular na’munaga ko‘ra yoki tasavvurlariga asoslanib, oddiy qurish-
yasash mashg‘ulotlarini bajara oladilar. Tasviriy faoliyat orqali bolalarda estetik
his-tuyg‘ularni rivojlantirish, atrof-muhit va san’at asarlari go‘zalligini his etishga
undash muhim ahamiyat kasb etadi. Ular rasm, illyustratsiya va timsolli
o‘yinchoqlarni tanlash, tomosha qilishga qiziqish bildiradilar. Bolalarning shakliy-
timsolli harakatlarini rivojlantirishga e’tibor qaratish zarur. Ular rasmlar, yasagan
28

buyumlar va applikatsiyalar orqali narsa-hodisalarning oddiy tasvirlarini yaratishga
o‘rganadilar. Tasviriy faoliyatning barcha turlari bo‘yicha texnik ko‘nikmalar
rivojlantiriladi: rangli qalam, flomaster, akvarel bo‘yoq va mo‘yqalamda bo‘yash,
loydan turli narsalar yasash, qirqib olingan qismlarni yopishtirish kabi
mashg‘ulotlar orqali bolalar tasviriy ifodaning turli usullarini o‘zlashtiradilar.
Ular o‘z qo‘llari bilan buyumlarni ushlab ko‘rish, ularning shakli va
tuzilishini his qilish, tabiat hodisalari va hayotiy predmetlarning estetik jihatlariga
e’tibor qaratish ko‘nikmalarini hosil qiladilar. Xalq amaliy san’ati va bolalar ijodiy
ko‘rgazmalarini uyushtirish orqali bolalarni san’at namunalariga jalb etish va
ularga qiziqish uyg‘otish maqsadga muvofiqdir. Bolalarda tasviriy faoliyatga
nisbatan barqaror qiziqish shakllantirish, ularni individual va jamoaviy
kompozitsiyalar yaratishga o‘rgatish lozim. Bolalar rasm orqali tabiat hodisalari
timsollarining go‘zalligini, masalan, osmondagi oq bulutlar, kuzda istirohat
bog‘idagi rang-barang barglarning to‘kilishi yoki mavjudotlarni tasvirlashga
o‘rganadilar. Ular qalam, flomaster, mo‘yqalamni to‘g‘ri ushlash, qog‘oz ustida
erkin harakatlantirish, mo‘yqalamga yetarli miqdorda bo‘yoq olish, boshqa
rangdan foydalanish uchun mo‘yqalamni yuvish va quritish kabi muhim texnik
ko‘nikmalarni egallaydilar. Mashg‘ulotlarni qiziqarli o‘yin shaklida o‘tkazish
(“Yomg‘ir-yomg‘ir, chak-chak!”, “Daraxt barglari to‘kilmoqda - shitir-shitir”)
orqali bolalar tasviriy faoliyatga yanada qiziqish bildiradilar. Ularni turli
yo‘nalishlar bo‘ylab (uzun-qisqa) to‘g‘ri chiziqlar chizishga o‘rgatish (tasma,
yo‘lakcha, devor).
Murakkab bo‘lmagan narsalarni chizishga, oddiy chiziqlar, ilgaklar
nusxalarini ko‘chirishga o‘rgatish. Turli shakllarda doiralar hosil qilib (aylana,
to‘g‘ri burchak) narsalar va ularning turli shakl va chiziqlarini tasvirlash (qorbobo,
jo‘ja, vagoncha). Jonivor va narsalarni birgalikda tasvirlash (Qorbobo va o‘rindiq)
hamda murakkab bo‘lmagan syujetlar yaratishga o‘rgatish (o‘yinchoqlar
o‘ynashmoqda). Narsalarni to‘g‘ri burchak shaklida ifodalashga o‘rgatish
(vagoncha), to‘g‘ri burchakli va dumaloq shakllardan yasalgan narsalar tasvirini
29

chizish (bayram bayroqchalari, aravachalar). Hamro buvi o‘yinchoqlari siluetlarini
(qo‘zichoqlar, qushchalar, tulporlar va h.k.) tarbiyachi qirqib, tayyorlab bergan
milliy bezaklar bilan bezashga o‘rgatish. Ularni rasmda ranglarning ifodaviyligidan
to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatish, ranglar haqidagi bilimlarini mustahkamlash (qizil,
ko‘k, sariq, oq, qora), muayyan narsa-hodisalar (yashil archa, oq qor)ni tasvirlash
uchun muvofiq rang tanlashga o‘rgatish. Rang tanlashga qiynalayotgan bolalarga
yordam berish. Hohishiga ko‘ra o‘yinchoq va turli tasvirlar rasmini chizish, jamoa
bilan ishlashga o‘rgatish (kapalak uchmoqda, bog‘ va chiroyli gul).
4-5 yosh. Mazkur yoshda tasviriy faoliyat shiddat bilan rivojlanadi. Bolalar
taqdim etgan g‘oya va fikrlar tugallanmagan, qat’iy bo‘lmasa-da, ular chizgan va
yasagan rasm, applikatsiya va qurish-yasash ishlari yanada turli-tuman syujetlarga
boy bo‘la boradi (ular predmetli va ko‘p detalli bo‘la boradilar). Mazkur yoshda
mayda motorika tizimida ijobiy o‘zgarishlar amalga oshadi (chaqqonlikning
ortishi, ko‘z harakatini qo‘l harakati bilan uyg‘unlashtira olish, barmoq
harakatlarini kuzatish kabi). Bolalarda atrof-olamni estetik idrok etish va axloqiy-
estetik tuyg‘ularni rivojlantirish, tabiat bilan muloqot, illyustratsiya va rasm
syujetlariga faol munosabatni shakllantirish, oilasi, qadrdon uyi, bolalar
maktabgacha ta’lim muassasasi, tug‘ilgan yurtini sevish va ardoqlashni
tarbiyalashni davom ettirish.
Bolalarning turli tasviriy faoliyat turlariga, xalq amaliy san’atiga nisbatan
barqaror qiziqishlarini shakllantirish va rivojlantirish, ularda chizayotgan
rasmlarida ifodali timsollarni chuqurlashtirish va kengaytirish, plastik materiallar
bilan ishlash, applikatsiyalar yaratishga nisbatan qiziqishni yanada orttirish.
Bolalarda o‘z g‘oyalari ustida o‘ylay bilishga taalluqli amaliy malakalar,
timsollarni taqdim etishda tasviriy vositalarni to‘g‘ri qo‘llay bilish, rasm,
applikatsiya, illyustratsiya, o‘zbek xalq o‘yinchoq va qo‘g‘irchoqlarini bilish,
ularning nomini ayta olish, ulardagi ifodali vositalar: shakl va ranglarni anglay
bilish malakalarini shakllantirish, ularning jamoa bilan birga rasm chizish,
applikatsiya qilish, qurish-yasash ishlarini amalga oshirish. Bolalarni rassomlar,
30

amaliy bezak san’ati ustalari mehnati bilan tanishtirish. Bolalarda san’atning
muayyan turi bo‘yicha bilimlarni tarkib toptirish: masalan, surat-reproduktsiya,
haykaltaroshlik (tasviriy san’at, arxitektura), o‘yinchoq (amaliy bezak san’ati, ota-
onalari bilan birga muzeyga borishni uyushtirish).
Rasm chizishda aylana, yassi, to‘g‘ri burchak va uchburchak shakllarga ega
(meva va sabzavotlar, o‘yinchoqlar) rasmlarini chizishga, rasmda narsalarni
yagona gorizontal chiziq bo‘ylab tasvirlashga yoki qog‘oz varag‘ini to‘liq
egallashiga, bolalarni narsalarning hajmini rasmda to‘g‘ri ifodalashga o‘rgatish.
Rang va bo‘rtma ko‘rinishlar haqida bolalarning bilimlarini kengaytirish va
mustahkamlash. Tanish ranglarga qo‘shimcha ranglar kiritish: to‘q sariq, jigarrang,
havo rang, pushtirang, och yashil kabi ranglar. Bolalarni turli ranglarni bir-biriga
qo‘shib, yangi rang hosil qilishga o‘rgatish. Qalam, flomaster, mo‘yqalam kabi
vositalardan to‘g‘ri foydalanishga o‘rgatishni davom ettirish, bo‘yash jarayonida
mo‘yqalamni bir yo‘nalishda tekis yuritishga o‘rgatish (chapdan o‘ngga, agar bola
chapaqay bo‘lsa, aksincha – yuqoridan pastga). Rasmlarni qalam va flomaster
bilan bo‘yash, ularni qog‘oz ustida yengil yuritish, bunda qog‘oz konturidan chiqib
ketmaslik, keng chiziqlarni mo‘yqalamning butun yuzasi bilan, tor chiziq va
nuqtalarni mo‘yqalam uchida hosil qilishga o‘rgatish. Ularga obrazga xos xarakter
xususiyatlarini ko‘rsatish (paxmaygan jo‘ja, zirhli tipratikan). Bolalarni to‘g‘ri
chiziq, kvadrat, aylana, to‘g‘ri burchak (burchaklarga va tomonlarga), tasma,
kvadrat, doira, to‘g‘ri burchak (o‘rtasi, burchak va tomonlari) kabi shakllarni
ritmik izchillik va simmetriyaga rioya qilgan holda naqsh elementlari chizishga
o‘rgatish. Borliqning turli hodisalarini tasvirlash (xazonrezgi, qorbo‘ron), ranglar
haqidagi bilimlariga asoslanib, qismlardan muayyan narsa tuzish va bo‘yash
ko‘nikmalarini shakllantirish (yangi yil archasi, bayramona bezatilgan uy).
Rasm va illyustratsiyalar ko‘rsatish orqali bolalarning narsalarning estetik
sifatlari haqidagi tasavvurlarini kengaytirish. Bolalarning turmushdagi mavjud
narsalarni (taom, kosa, ro‘mol, gilamcha) ifodalovchi siluetlardan naqshlar tuzish
ko‘nikmalarini rivojlantirish. Bolalarga narsalar va personajlarning shakli, o‘ziga
31

xos xususiyatlari, shaklan turli-tumanligi, qog‘oz varag‘i yuzasida joylashtirilishini
o‘rgatish. Ushbu narsalarning yagona mazmunga qamrab olinishi, narsa va
hodisalarning ifodali tasvirlanishiga erishish (uyda shamlar yonmoqda, baliqlar
suzib yuribdi). Bezakli kompozitsiyalar yaratishda ranglarning uyg‘unligini
ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Qo‘g‘irchoqlarni chiroyli kiyim va ro‘mol
bilan bezash orqali estetik idrok shakllantiriladi. Olingan bilimlarni rasmlar orqali
ifodalash va xalq ustalari tomonidan yasalgan o‘yinchoqlardan foydalanish tavsiya
etiladi. Bolalar naqsh yaratishga o‘rgatiladi, bunda qog‘oz qirqimlari yoki loy
o‘yinchoqlardan foydalanish mumkin. Milliy matolar – beqasam, xonatlas, adras
bilan tanishtirish, ularning o‘zbek an’analarini aks ettirishini tushuntirish lozim.
5-6 yosh . 5-6 yoshdagi bolalar rasm chizishni yaxshi ko‘radilar. Rasmlar
hayotiy va xayoliy tasavvurlarga asoslanib, kompozitsiya va dinamik holatlar aks
etadi. Inson tasvirida proportsiya va detallar muhim bo‘lib, jins va ruhiy holat aks
ettiriladi. Bolalar yog‘och konstruktorlar nomlarini bilib, sxema va rejadan
foydalana olishadi. Qog‘oz va tabiiy materiallardan foydalanib, qurilish ishlari
bajariladi. Rang, shakl va narsalarning tuzilishini mukammalroq idrok etishadi.
Tasviriy san’atga qiziqish uyg‘otish davom ettiriladi. Asarlarni idrok etish,
ularning xarakterini tushunish va muallif kayfiyatini his qilish rivojlantiriladi.
Rasm solish, plastik materiallar bilan ishlash, applikatsiya va konstruktsiyalash
orqali badiiy-ijodiy layoqatlar o‘stiriladi. Bolalar atrof-muhitni kuzatib, mavsumiy
o‘zgarishlarni tushunishadi. Milliy amaliy san’at bilan tanishtirish davom ettiriladi.
Asarlarning janr va turlarini farqlash, mazmunini tushunish o‘rgatiladi. Bolalar o‘z
ish joyini tayyorlash va toza saqlashga o‘rganadilar. Ular o‘z va boshqalarning
ishlarini tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantiradilar. Estetik didni rivojlantirish
uchun mashhur san’at asarlaridan foydalaniladi. Bolalar rasm chizish orqali adabiy
qahramonlarni tasvirlaydilar. Naturaga qarab meva, sabzavot va gullarni chizishga
o‘rganadilar. Rasmlarda narsalar dinamik harakatda tasvirlanadi. Kuz manzaralari,
ijtimoiy bayramlar, kattalar mehnati aks ettiriladi.
32

Bolalar hajm va proportsiyani sezishga o‘rganadilar. Inson tanasining
harakatlarini tasvirlash, oyoq-qo‘l holatini aks ettirish mashq qilinadi. Turli
materiallardan foydalanib, rasm chizish texnikasi o‘zlashtiriladi. Oddiy qalam
bilan ishlash, akvarel bo‘yoqlardan foydalanish ko‘nikmalari shakllantiriladi.
Bahor tabiatini tasvirlash, bayram va odamlar mehnatini aks ettirish o‘rgatiladi.
6-7 yosh. 6-7 yoshda bolalarning tasviriy faoliyati yanada murakkablashib,
rasmlari detallashtirilgan xarakterga ega bo‘ladi. Inson qiyofasi aniq chizgilarga
ega bo‘lib, liboslari mufassal detallar bilan bezatiladi. Bolalar qurilish
materiallaridan simmetrik va proportsional konstruktsiyalar yaratib, shakllarni
to‘g‘ri idrok etadilar va rang-tus uyg‘unligini anglaydilar. Bu bosqichda estetik
tarbiya san’at asarlarini tushunish, go‘zallikni idrok etish va badiiy didni
shakllantirishga qaratiladi. Shuningdek, bolalarda badiiy madaniyat asoslari,
san’atga qiziqish va turli san’at turlari (tasviriy san’at, adabiyot, musiqa, teatr, kino
va boshqalar) bo‘yicha bilimlar mustahkamlanadi.
2.2. Noan’anaviy ashyolar va texnik usullar yordamida rasm chizishni
o‘rgatish
Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida barcha yosh guruhlarida ishtirok etadigan
bolalarning asosiy faoliyatidan biri rasm chizish hisoblanadi. Ushbu yo‘nalishga
qiziqish uyg‘otish va bolaning ijodiy salohiyatini shakllantirishga ko‘mak berish
uchun an’anaviy bo‘lmagan rasm chizish usullarini qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Maktabgacha yoshdagi bolalar faqat an’anaviy bo‘lmagan rasm chizish bilan
tanisha boshlaydilar, shuning uchun sinflarda ularni eng oddiy usullar bilan
tanishtirish yaxshiroq: qo‘l bilan tortish va shtamplash.
Agar bolalar mo‘yqalam bilan
ishlay olmasa, ularga qo‘llari yordamga
keladi. Eng asosiysi, bolalar bunday
faoliyatdan juda ko‘p zavq olishadi,
chunki qaysi bola o‘z barmoqlari bilan
33

chizishni yoqtirmaydi? Bundan tashqari, ijodkorlik jarayonida bola qo‘llarning
kichik motorli ko‘nikmalarini rivojlantiradi, fantaziya va mavhum fikrlashni
o‘rganadi, shuningdek, ranglar va shakllarni ajratib ko‘rsatadi.
Qo‘llar bilan gullarni chizish. Bolalarni jalb etadigan eng oddiy
rasmlardan biri guldir. Barmoq
yordamida ranglarni bo‘yab, bolalar
qo‘llarini qog‘ozga bosadilar. Bolaning
qo‘lidan olingan iz chiroyli ochilgan
gulga va ikkita yashil bargga o‘ralgan
bo‘ladi. Bundan tashqari, bargni yoki
gulni chizish va bargni aylantirib,
palma bosimlarini bir doira ichida
qoldirish mumkin.
Bunday darslar uchun kerak bo‘ladigan materiallar:
 Oq qog‘oz
 Cho‘tkalar
 Guash bo‘yoqlar
 Qo‘llarni artish uchun mato
Ushbu rasmning mohiyati — cho‘tka o‘rniga qo‘l va uning qismlarining
izlarini qoldirib, qiziqarli rasmlar chizish. Masalan, panjara, quyosh yoki
oddiygina barmoq bilan bosib chiqarish mumkin. Bolalar muhrlangan narsalarni
juda yaxshi ko‘radilar, shuning uchun ular istagan raqamning konturini chizishadi.
Agar so‘ralsa, bu raqamlar kerakli tafsilotlar bilan chizilgan bo‘lishi mumkin.
Bosib chiqarish usuli. Ushbu davrda bolalar qo‘llari bilan chizishni davom
ettiradilar, turli mavzularni (barglar, paxta, gullar va boshqalar) chizish va bosib
chiqarish bilan tanishadilar. Bolalar bosib chiqarish texnikasi uchun ko‘pikli
kauchuk, burmalangan qog‘oz, ko‘pik, barglar, paxta kurtaklari kabi materiallardan
foydalanishlari mumkin. Bolalar ob’ektni bo‘yoqqa botirib, keyin oq qog‘ozga
34

bosish orqali iz qoldiradilar. Rangni o‘zgartirish uchun shtamplarni tozalash va
yangi bo‘yoq idishidan foydalanish kerak bo‘ladi.
Nitografi. Bunga quyidagilar kerak bo‘ladi: ip, cho‘tka, piyola, guash
bo‘yog‘i, oq qog‘oz. Chizishning bu usuli juda oson: bolaning qog‘ozining yarmi
olinadi, so‘ng tanlangan rangga ip botiriladi, qog‘ozning bir tomoniga yoyiladi,
ikkinchisi esa yuqori qismini qoplaydi, so‘ngra ip tortib olinadi. Qog‘oz
ochilganda, tasvirni tugatish mumkin bo‘lgan ba’zi shakllar hosil bo‘ladi.
Qattiq cho‘tka bilan urish usuli. Quyidagilar kerak bo‘ladi: qattiq cho‘tka,
guash bo‘yog‘i, qalam bilan chizilgan konturli oq qog‘oz. Eski guruhda bolalar
murakkabroq usullar bilan tanishishadi: qum, sovun pufakchalari, blotting,
stenciling, monotyping, plastilin, bo‘yoq mumi yoki sham bilan akvarellarni
aralashtirish, buzadigan amallar.
Akvarellarda mum yoki sham bilan bo‘yash. Bunga quyidagilar kerak
bo‘ladi: asal mumlari yoki sham, qalin oq qog‘oz, akvarel, cho‘tkalar.
Tasvirlash usuli: bolalar oldin bo‘yoq mumi yoki oq rangli sham bilan chizib,
so‘ngra yuzani bo‘yoq bilan bo‘yashadi. Natijada, bo‘yoq mum yoki sham bilan
chizilgan joylarda yutilmaydi va oq rangda qoladi.
Monotip. Bunga quyidagilar kiradi: oq qog‘oz, cho‘tka, bo‘yoq (guash yoki
akvarel). Qo‘lga olish usuli bolalar oq qog‘ozni yarmiga buklab, bir tomoniga
berilgan ob’ektning yarmini chizib, so‘ngra qog‘ozning ikkinchi qismini yopib,
bosim o‘tkazishadi. Natijada, hali quritilmagan bo‘yoq ikkinchi yarmida aks etadi.
Kleksografiya. Bunga quyidagilar kiradi: suyuq bo‘yoq (akvarel yoki
guash), cho‘tka, oq qog‘oz. Rasm chizish usuli bola cho‘tka bilan bo‘yoq olib, uni
ma’lum bir balandlikdan qog‘ozning o‘rtasiga tomizadi, so‘ngra qog‘ozga turli
yo‘nalishlarda puflab, bo‘yoqning yoyilishini kuzatadi. Keyin bolalar hosil bo‘lgan
tasvir nimaga o‘xshashligini muhokama qilishadi. Bolalar maktabgacha ta’lim
tashkilotlarida an’anaviy bo‘lmagan rasm chizish usullaridan foydalanish
natijasida ijobiy his-tuyg‘ularini rivojlantiradilar, chunki ular xato qilishdan
35

qo‘rqmaydilar, o‘z qobiliyatlariga ko‘proq ishonadilar va bo‘yoqlardan erkin
foydalanadilar.
2.3. Bolalarning tasviriy faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha pedagogik
tavsiyalar.
Bolalarning tasviriy faoliyatini rivojlantirish ularning ijodiy qobiliyatlarini
shakllantirish, tasavvurini boyitish, estetik didini o‘stirish hamda hissiy olamini
ifodalashga yordam beradi. Tasviriy san’at bolaning atrof-muhitni tushunishi,
tafakkuri va nutqini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun
pedagoglar va ota-onalar bolalar uchun qulay ijodiy muhit yaratish, ularni san’atga
oshno qilish va motivatsiyalarini oshirishga alohida e’tibor qaratishlari kerak.
Tasviriy faoliyat bolaning individual rivojlanishiga, o‘z his-tuyg‘ularini erkin ifoda
etishiga va ijodiy fikrlashiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, pedagoglar
bolalarning rasm chizish va boshqa tasviriy san’at turlariga bo‘lgan qiziqishini
oshirish uchun ularga erkin ijod qilish imkoniyatini yaratishlari lozim. Bu
jarayonda bolalarni maqtash, ularning ijodiy izlanishlarini qo‘llab-quvvatlash va
36

turli materiallardan foydalanishga rag‘batlantirish kerak. Bolalarning tasviriy
faoliyatini rivojlantirish uchun ularning yoshiga mos keladigan maxsus
mashg‘ulotlar tashkil qilish muhim. Masalan, kichik yoshdagi bolalar uchun
bo‘yoq bilan erkin chizish yoki barmoqlari bilan ranglar orqali tasvir yaratish
foydali bo‘lsa, katta yoshdagi bolalar uchun murakkabroq texnikalarni o‘rgatish
mumkin. Shuningdek, loydan shakllar yasash, qog‘ozdan kollaj qilish, akvarel yoki
guash bilan turli tajribalar o‘tkazish ham ijodiy rivojlanishga ijobiy ta’sir
ko‘rsatadi.
Bolalar tasviriy san’at orqali o‘z his-tuyg‘ularini aks ettiradilar. Masalan,
ular quvonchli holatlarini yorqin va iliq ranglar orqali tasvirlasa, xafalik yoki
xavotirlanish holatlarini tumanli va xira ranglar orqali ifodalashlari mumkin.
Shuning uchun, pedagoglar va ota-onalar bolalarning chizgan rasmlarini
tushunishga harakat qilishlari va ularning ijodiy ifodasiga e’tibor berishlari lozim.
Tasviriy san’atni rivojlantirishda turli vositalardan foydalanish muhim ahamiyatga
ega. Oddiy qalam va bo‘yoqlardan tashqari, bolalarga pastel, guash, akvarel, akril,
rangli qog‘oz, plastilin va turli tabiiy materiallar (shox, barg, tosh, ip, mato) bilan
ijod qilish imkoniyatini yaratish tavsiya etiladi. Bu orqali ular turli fakturalar,
materiallar va usullarni sinab ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bolalarni
tasviriy san’at bilan tanishtirish va ularning qiziqishini oshirish uchun mashhur
rassomlarning asarlari bilan tanishtirish, san’at muzeylariga borish yoki
ko‘rgazmalar tashkil qilish juda foydalidir. Mashg‘ulotlar davomida turli
mavzularni tanlash ham bolaning tasviriy faoliyatini yanada rivojlantirishga
yordam beradi. Masalan, tabiat, hayvonlar, odamlar, ertak qahramonlari yoki
kosmos kabi mavzularda rasm chizish bolalarning tasavvurini boyitadi va ularni
yangi tajribalar bilan tanishtiradi.
Bolalarning qo‘l motorikasini rivojlantirish ham tasviriy faoliyatning muhim
jihatlaridan biridir. Rasm chizish, bo‘yash, kesish, yopishtirish, loy yoki plastilin
bilan ishlash qo‘l barmoqlari harakatlarini rivojlantirib, yozuvga tayyorlaydi.
Ayniqsa, mayda detallar bilan ishlash bolaning diqqat-e’tiborini oshirib,
37

tafakkurini rivojlantirishga yordam beradi. Bolalarning rasm chizishga bo‘lgan
qiziqishini oshirish uchun ularning ijodiy ishlari alohida e’tirof etilishi kerak.
Masalan, ularning chizgan rasmlarini devorlarga ilish, maxsus albomlar yuritish
yoki kichik ko‘rgazmalar tashkil qilish bolalarning o‘zlariga bo‘lgan ishonchini
oshiradi.
Pedagoglar bolalarga tasviriy san’atning turli yo‘nalishlarini o‘rgatishda
ularning yoshiga mos yondashishlari lozim. Masalan, 3–4 yoshli bolalar uchun
barmoqlari bilan bo‘yash yoki oddiy shakllarni chizish yetarli bo‘lsa, 5–6 yoshli
bolalar uchun yanada murakkab kompozitsiyalar yaratish, turli texnikalarni sinab
ko‘rish foydalidir. Bolalar o‘z rasm chizish qobiliyatlarini tabiiy ravishda
rivojlantirishlari uchun ularga ortiqcha cheklovlar qo‘ymaslik lozim. Ular o‘z
tasavvurlariga mos ravishda chizishlari kerak, pedagoglar esa faqat yo‘l-yo‘riq
ko‘rsatib, ularning ijodiy fikrini rag‘batlantirishlari lozim. Bolalarning tasviriy
faoliyatini rivojlantirish ularning ijodiy qobiliyatlari, estetik didi, hissiy olami va
qo‘l motorikasini rivojlantirish uchun muhimdir. Buning uchun pedagoglar va ota-
onalar ularga erkinlik berishlari, motivatsiyalarini oshirishlari, turli san’at
vositalaridan foydalanish imkoniyatini yaratishlari va ularning ijodiy izlanishlarini
qo‘llab-quvvatlashlari lozim.
XULOSA
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni tasviriy faoliyatga o‘rgatish
ularning ijodiy rivojlanishi, estetik didi, tasavvur dunyosi va motorik
qobiliyatlarini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. Bolalar rasm chizish
jarayonida atrof-muhitni idrok qilishni, o‘z fikrlarini vizual ifodalashni, ranglarni
farqlashni va shakllarni to‘g‘ri qo‘llashni o‘rganadilar. Rasm chizish ularning
fikrlash qobiliyatini rivojlantirish bilan birga, hissiy holatlarini ifodalashga ham
yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarni tasviriy faoliyatga o‘rgatishda
turli rasm turlaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Realistik, dekorativ
va mavhum rasm turlari bolalar ijodini rivojlantirishga xizmat qiladi. Realistik
rasmlar orqali bola atrof-muhitdagi narsalarni aniq tasvirlashga harakat qiladi,
38

dekorativ rasmlar esa san’atning estetik elementlarini o‘z ichiga olgan holda milliy
naqshlar va ornamentlarni tushunishga yordam beradi. Mavhum rasmlar esa
bolalarga o‘z his-tuyg‘ularini erkin ifodalash imkonini yaratadi. Grafik rasm ,
akvarel rasm , guash rasm , mozaika rasm , kollaj va aralash texnikadagi rasm
chizish usullari bolaning ijodiy salohiyatini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Rangli
qalamlar, bo‘yoqlar, plastilin, qog‘oz, mato va boshqa tabiiy materiallardan
foydalanish orqali bolalar tasviriy san’atning turli usullarini o‘rganadilar va o‘zlari
uchun qulay ijodiy uslubni shakllantiradilar. Pedagoglar bolalarni tasviriy
faoliyatga jalb qilish jarayonida ularning yoshiga mos didaktik yondashuvlarni
qo‘llashlari, bolalarga ijodiy erkinlik berishlari va ularning qiziqishlarini inobatga
olishlari lozim. Tasviriy san’at bilan shug‘ullanish bolalarning qo‘l motorikasini
rivojlantirib, yozuvga tayyorlanishlariga ham yordam beradi.
Xulosa qilib aytganda, bolalarni rasm chizishga o‘rgatish jarayonida turli
texnika va usullardan foydalanish ularning ijodiy qobiliyatlarini shakllantirish,
estetik dunyoqarashini kengaytirish va shaxsiy ifodasini rivojlantirishga xizmat
qiladi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida tasviriy faoliyatga oid mashg‘ulotlarni
tizimli tashkil etish bolalarning san’atga bo‘lgan qiziqishini oshirish va ularning
ijodiy salohiyatini ro‘yobga chiqarishda muhim omil hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Xasanova Sh. Tasviriy faoliyatga o‘rgatish nazariyasi va metodikasi . –
Toshkent: Tafakkur, 2020. – 192 bet.
2. Bolangiz maktabga tayyormi? Metodik qo‘llanma. – Т.: 2001.
3. Дубровская E.A., Казакова Т.Г., Юрина Н.Н. и др. Этическое
воспитание и развитие детей дошкольного возраста . – М., 2002.
4. Qayumova N. Maktabgacha pedagogika . – Т.: TDPU, 2013.
5. Комарова Т.С. Методика обучения изобразительной деятельности и
конструированию . – М.: Просвещение, 1991.
6. Косминская В.Б. и др. Теория и методика изобразительной
деятельности в детском саду . – М.: Просвещение, 1977.
39

7. Qodirova F., Toshpulatova Sh., A’zamova M. Maktabgacha pedagogika .
– Т.: Ma’naviyat, 2013.
8. Монтессори М. Помоги мне сделать это самому . – М.: Карапуз,
2000.
9. Nurmatova M.Sh., Xasanova Sh.T., Djavzimova Z. Ustaxonada amaliy
mashg‘ulot . – Т.: Musiqa, 2010.
10. Nurmatova M.Sh., Xasanova Sh.T. Rasm, buyum yasash va bolalarni
tasviriy faoliyatga o‘rgatish metodikasi . – Т.: Cho‘lpon, 2010.
11. Пчелинцева E.B. Теория и методика развития детского
изобразительного творчества . – Великий Новгород, 2006.
12. Sodiqova Sh.A. Maktabgacha pedagogika . – Т.: Tafakkur bo‘stoni,
2013.
13. Флерина E.A. Эстетическое воспитание дошкольников . – М.: 1970.
14. Hasanboyeva O. va boshq. Oila pedagogikasi . – Т.: Aloqachi, 2007.
15. Hasanboyeva O.U. va boshq. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi . – Т.:
Ilm Ziyo, 2006.
16. Hasanboyeva O.U. va boshq. Oilada barkamol avlod tarbiyasi . – Т.: Fan
va texnologiya, 2010.
17. Shodmonova Sh. Maktabgacha ta’lim pedagogikasi . – Т.: Fan va
texnologiya, 2008.
40

Купить