Maktabgacha ta’lim tashkiloti direktori ish mazmuni - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	87.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

42 Sotish

Maktabgacha ta’lim tashkiloti direktori ish mazmuni

Sotib olish

Maktabgacha ta’lim tashkiloti direktori ish mazmuni
REJA
Kirish. ........................................................................................................................ 2
I-BOB. MUDIRA- MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTI ............................ 6
RAHBARI ................................................................................................................. 6
1.1.Mudira tashkilotchi, ma’muriyatchi, yuqori malakali pedagog va unga ............. 6
qo’yilgan talablar. ...................................................................................................... 6
II-BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA RAHBARLIK
QILISH VA TASHKIL ETISH YO’LLARI ........................................................... 29
2.1. Mudira tomonidan ta’lim-tarbiya ishlarini kuzatish, nazorat qilish usul va
uslublari ................................................................................................................... 29
2.2. Maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim- tarbiya ishlariga rahbarlik qilish .......... 39
XULOSA ................................................................................................................. 45
Foydalanilgan adabiyotlar ....................................................................................... 48
1

Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi
sharoitida demokratik va huquqiy jamiyatni barpo etish yo’lida amalga
oshirilayotgan ijtimoiy harakat mustaqil fikrlash layoqatiga ega, aqliy, ma’naviy–
axloqiy va jismoniy jihatdan yetuk barkamol avlodni tarbiyalash zaruriyatini kun
tartibiga olib chiqdi. Zero, sog’lom avlod va uning ijtimoiy faolligi milliy hamda
umuminsoniy qadriyatlar ustuvorligi ta’minlangan huquqiy jamiyatni barpo etish
imkoniyatini beradi.
O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to’g’risida”gi qonun hamda “Sog’lom
avlod” davlat dasturi mazmunida o’z aksini topgan g’oyalar insonni intellektual va
ma’naviy – axloqiy jihatdan tarbiyalash, bo’lajak Mudiralarda sog’lom shaxsni
tarbiyalash va madaniyatini shakllantirish imkonini beruvchi eng maqbul yo’l
ekanligini ifoda etadi.Yoshlar salomatligini mustahkamlash, ularda mafkuraviy va
jismoniy jihatdan xavfli sanalgan salbiy odatlarning qaror topishini oldini olish,
ularga qarshi kurashuvchanlik immunitetini hosil qilish, pedagogika nazariyasi va
amaliyotida keng ko’lamda tadqiq etilishi lozim bo’lgan muhim
muammolardandir.
Mavzu doirasida qator ilmiy tavsiyalar ishlab chiqilganligiga qaramasdan,
Kurs ishi olib borilishini taqozo etgan mazkur muammoning dolzarbligini quyidagi
omillarni belgilaydi: - ijtimoiy – siyosiy omil. Tarixiy xronologik manbalarni
o’rganish natijasida shunday to’xtamga kelish mumkin: inson mavjud ekan, uning
hayoti va salomatligi muhofazasini ta’minlash dolzarb ijtimoiy masalalardan biri
sifatida e’tirof etilib, mazkur muammoga o’sha davr ehtiyojiga ko’ra o’ziga xos
tarzda yondashilgan.Jamiyatda sog’lom bolalarni tarbiyalash o’sib kelayotgan
yoshlarni jismonan baquvvat qilib tarbiyalash, barcha davrlarda bo’lgani kabi
bugungi kunda ham davlatimiz oldida turgan muhim masalalardan biri
hisoblanadi.Hattoki, 1-prezidentimiz I.A.Karimovning O’zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 12 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi nutqida
xalqning sog’lom va farovon hayot kechirishini asosiy sharti insonning “...hayot
tarzini, hayot kechirishini to’g’ri tashkil qilishi, o’z salomatligiga bo’lgan oqilona
2

munosabatidir” deya ta’kidlab, sog’lom bolalarni tarbiyalash va madaniyatini
jamiyat a’zolari ongida qaror toptirish kechiktirib bo’lmaydigan muammo
ekanligini qayd etgan holda – 2005 yilni mamlakatimizda “Sihat – salomatlik yili”
deb e’lon qildilar.
Mudira - maktabgacha ta’lim muassasasining tashkilotchisi, rahbari, malakali
pedagog uning faoliyati maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni komil inson qilib
tarbiyalash vazifalarini to’laqonli xal etishga qaratilgan. U bolalar
muassasalaridagi ta’lim-tarbiyaviy pedagogik va gigienik talablarga muvofiq
ravishda amalga oshirilishi uchun zarur shart -sharoitlarni ta’minlaydi. O’z
jamoasida ishchanlik maqsadga qaratilgan va inoqlik vaziyatini yaratadi. Ularga
umumiy rahbarlik qiladi. Mudira o’z ishida-davlatimiz va Xalq ta’limi vazirligi
tomonidan qabul qilingan qaror, qonunlarga amal qiladi va o’z ustida ijodiy
ravishda ishlashni amalga oshiradi. Yuksak onglilik va siyosiy yetuklik tamoyillik
o’ziga va qo’l ostidagilarga talabchanlik. Bu mudiraga qo’yiladigan asosiy
talablardir. Maktabgacha ta’lim tashklotini boshqarish, rejalashtirish va tashkil
qilish ishini bajarish tufayli ta’lim tashkiloti jamoasi a’zolarining kuch-g’ayratini
samarali birlashtirish uchun zarur, ammo yetarli bo’lmagan shart-sharoit yaratiladi.
Amaliyotdan shu narsa ma’lumki, odamlar real bajarayotgan ishlar ularga
qo’yilayotgan rasmiy talablarga har doim ham mos kelavermaydi. Ijtimoiy
tashkilotlarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ularga kiruvchi odamlar o’z
sabablariga ega bo’lgan holda, o’z oldilariga o’zlari maqsad qo’yishga qodirdirlar.
Ular nimanidir qilishni xohlashlari va xohlamasliklari va shunga qarab ishlashlari
mumkin. Odamlar tashkilotga kelgach, u o’zlarining manfaatlarini amalga oshirish
imkonini berishini xohlashadi. Bu hol yuz bermasa, ular yo tashkilotdan ketadilar
yoki salohiyatlari va iqtidorlarini ishga to’liq safarbar etmaydilar.
Birgalikdagi faoliyat yaxshi rejalashtirilgan va uyushtirilgan bo’lsa,
ijrochilar bu jarayonga tuzatish kiritishni talab qiladigan qandaydir ichki va tashqi
shart-sharoit o’zgarmagunga qadar nimani, qaerda va qay yo’sinda bajarishlarini
bilishgandagina u muvaffaqiyatli kechadi. Bu o’zgarishlar rejalashtirilgan
harakatlarni amalga oshirish uchun xavf tuxdirishi yoki, aksincha, qandaydir yangi
3

imkoniyatlarni ochishi mumkin. Boshqaruv yuz berayotgan o’zgarishlarga o’z
vaqtida munosabat bildirishi, buning uchun esa bu haqda axborotga ega bo’lishi
lozim. Bunday axborotni olish va ishning borishiga tuzatish kiritish zarurligini
aniqlash uchun nazorat qilish deb ataladigan maxsus boshqaruv harakatini amalga
oshirish zarur.
Boshqaruv nazorat tufayli o’zi usiz faoliyat yuritmaydigan eng muhim
tarkibiy qism — qayta aloqaga ega bo’ladi. Nazorat boshqaruvning «ko’zini
ravshan» va o’zgarishlarga nisbatan ta’sirchan qiladi. Ushbu o’zgarishlarga
munosabat esa rejalashtirish, tashkil etish va rahbarlik qilish orqali amalga
oshiriladi. Natijada boshqaruv davrasi yopiq holga keladi.
Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish va nazorat qilish murakkab
tuzilmaga ega bo’lib, o’zi ham ko’plab boshqa ishlardan tashkil topadi. Masalan, u
rejalashtirish, vaziyatni tahlil etish, prognozlash, maqsad qo’yish, samaradorlikni
baholash, ish rejasining biron-bir variantini tanlash haqida qaror qabul qilish
kabilarni o’z ichiga olishi mumkin. Rahbarlik qilish qo’l ostidagi xodimlarga
topshiriqlar berish, jamoa ahvolini tahlil qilish, qo’l ostidagi xodimlarning ishini
baholash, taqdirlash va jazolash haqida qarorlar qabul qilish, xodimlarni xabardor
qilish, nizoli vaziyatlarni hal qilishni va h. k. ko’zda tutadi.
Ta’lim tashkilotini boshqarishda bitta emas, balki ko’plab boshqaruv
turkumlari amalga oshiriladi. Bu turkumlar ierarxik tuzilmaga ega — xususiy
turkumlar nisbatan umumiylari tarkibiga kiradi. Masalan, ta’lim tashkilotida
o’quv-tarbiya jarayonini boshqarishning umumiy turkumida boshlanQich va
umumiy o’rta ta’limni rejalashtirish, tashkil etish, unga rahbarlik va uni nazorat
etish turkumlari ajratib ko’rsatiladi. Bu turkumlar ham, o’z navbatida, murakkab
tuzilmaga ega. Masalan, boshlang’ich ta’limni boshqarish turkumi ichida va ayrim
sinflar, predmetlarni o’rganishni rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish,
nazorat qilish turkumlari ajratiladi.
Jamoadagi to’g’ri o’zaro munosabatlar har bir xodimning mehnat va ishlab
chiqarish intizomligiga rioya qilishni ta’minlaydi. Rahbarlik mavqei mudira o’z
g’oyaviy, ma’naviy ma’rifiy, siyosiy – huquqiy saviyasini va mintaqaviylik
4

mahoratini doimo ongli ravishda pedagogik bilimlarni bolalarga ta’lim - tarbiya
berish nazariyasi va amaliyotini puxta egallashga, hozirgi bosqichda maktabgacha
ta’lim oldida turgan vazifalarni bilishga va o’z bilimlaridan amaliy faoliyatiga
foydalanishga majbur etadi. U dastur metodik instruktiv, normativ xujjatlarni
yaxshi bilishi va ularga amal qilishi kerak. U pedagogik jarayonning mohiyatini
chuqur bilib, yetuk va kamchiliklarini darhol bartaraf qilish choralarini ko’rishi
lozim. Boshqaruv jarayonida, ayni paytda, turli boshqaruv turkumlari ishi amalga
oshiriladi. Kimdir mashg’ulotlar jadvaliga tuzatishlar kiritishi, kimdir
o’qituvchining ishini nazorat qilib borishi, yana kimdir pedagogika kengashining
ish rejasini muhokama qilishi mumkin. Bu boshqaruv turkumlarini nafaqat bexabar
kuzatuvchi uchun, balki aksariyat boshqaruv sub’ektlari uchun ham nooshkor
holga keltiradi. Ammo boshqaruv faoliyatining yaxlitligi uchun javob beruvchi
ta’lim tashkiloti rahbari ushbu turkumlarni tuzib, ularning har birini kuzatib borishi
kerak. Masalan, ta’lim tashkiloti ajoyib moddiy bazaga ega bo’lsa,
moliyalashtirishning qo’shimcha manbalari hisobiga o’qituvchilarga boshqa ta’lim
tashkilotlaridagiga nisbatan yuqoriroq ish haqi to’lay olsa, ushbu barcha
ne’matlardan mahrum bo’lgan oddiy ta’lim tashkilotidagiga qaraganda ta’lim sifati
yuqoriroq bo’lishini ta’minlashi mumkin. Lekin masala har bir ta’lim tashkiloti
o’zida mavjud imkoniyatlardan nechog’li yaxshi
foydalanayotganligidadir.Boshqaruv sifatini baholash aynan shu savolga
beriladigan javobga boQliq. Boshqaruv o’z vazifasiga ko’ra foydali natija olish
uchun imkoniyatlardan to’liq foydalanishni ta’minlashi kerak.
Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik va nazorat qilish hokimiyat
munosabatlarini amalga oshirishi tufayli boshqaruv ishi deb hisoblanadi.
Birgalikdagi faoliyat yaxshi rejalashtirilgan va uyushtirilgan bo’lsa, ijrochilar bu
jarayonga tuzatish kiritishni talab qiladigan qandaydir ichki va tashqi shart-sharoit
o’zgarmagunga qadar nimani, qaerda va qay yo’sinda bajarishlarini
bilishgandagina u muvaffaqiyatli kechadi. Bu o’zgarishlar rejalashtirilgan
harakatlarni amalga oshirish uchun xavf tuxdirishi yoki, aksincha, qandaydir yangi
imkoniyatlarni ochishi mumkin.
5

I-BOB . MUDIRA- MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTI
RAHBARI
1.1.Mudira tashkilotchi, ma’muriyatchi, yuqori malakali pedagog va unga
qo’yilgan talablar.
Muammoning qo’yilishi. Shaxs tushunchasi psixologiya fanida markaziy
o’rinni egallaydi va asosiy psixologik talqinlar shaxs mavzusi atrofida amalga
oshadi.
Shaxsning turli ta’riflari mavjud, lekin bu tushunchani to’laroq, aks
ettiradigan quyidagisi o’rinli: «Shaxs bu - o’zining bilimi, hissiyoti va
munosabatlari orqali tashqi olamni o’zgartira oluvchi sub’yekt, insondir». E’tibor
berilsa, ushbu ta’rifda shaxsga xos uch jihat sanab o’tiladi: 1. Bilish; 2. Hissiyot; 3.
Munosabat. Shu uch guruhga kiruvchi xislatlar yagona maqsadga, ya’ni tashqi
olamni insonning o’z ehtiyojiga binoan o’zgartirishga qaratilgan.
Ishlab chiqarish sharoitida inson xulqini tushunish va uni boshqarish uchun shaxs
tabiati xaqida ma’lum bir ma’lumotga ega bo’lish kerak. Tashkilotda shaxs
o’zgalar bilan munosabatga kirishar ekan, demak, u turli ijtimoiy guruhlar
faoliyatida qatnashadi. Shu munosabat bilan shaxs a’zo bo’lgan guruh va
jamoalarga xos psixologik kqonunlarni ham tahlil etish zarurati tug’iladi. Ushbu
bo’limda aynan rahbar shaxsi, uning muvaffaqqiyatli boshqaruv faoliyati uchun
xos va zurur xislatlar xaqida to’xtalib o’tamiz.
Boshqaruv jarayonini psixologik tahtil etish masalasi, avvalambor, rahbarning
faoliyatini takomillashtirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’yadi. Mazkur maqsadni
amalga oshirish uchun rahbarga qo’yiladigan talablar, ularni bajarishga moyillik va
boshqaruv faoliyatini to’laqonli amalga oshirishga to’sqinlik qiluvchi shaxs
xususiyatlarini o’rganish zarurati tug’iladi.
Rahbar shaxs xislatlari. Rahbar shaxsi tushunchasini tahlil etar ekanmiz, unga
xos xususiyatlarni uch guruhga bo’lib o’rganish taklif qilinadi:
1. Biografik tavsif;
2. Qobiliyat;
3. Shaxs xislatlari.
6

Rahbar shaxsining biografik jihatlariga uning yoshi, jinsi, ijtimoiy-iqtisodiy
mavqyei va ma’lumoti kiradi.
Rahbar yoshi. Boshqaruv faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirishning rahbar
yoshiga bog’liqigi rivojlangan mamlakatlar tadqiqotlariga asoslanadi.
Aniqlanishicha, Yaponiya qayta ishlab chikqarish yirik kompaniyalari
rahbarlarining o’rtacha yoshi 63,5 bo’lsa, shu toifa amerikalik rahbarlarning yoshi
59 da ekan. Yaponiya yirik kompaniya rahbarlarini o’rganishda uchraydigan va
taajjublanarli jihatlardan biri, ularning yoshi ulug’ligidir. Ba’zi bir tashkilotlarda
(masalan, «Soni korporeyshn») kompaniya prezidentining yoshi 65 deb
cheklangan bo’lsa-da, lekin ko’pgina avtomobil sohasidagi firma rahbarlarining
yoshi 75 va undan yuqoriligi ajablanarli hol emas. Umuman olganda, Yaponiyada
xodimning korxonaga bir umr yo’llanish tajribasi qo’llanadi. Ma’lum bo’lishicha,
yuqori bug’in rahbarlarining ko’pchiligi o’z tashkilotida 30 yildan ortiq, ishlaydi.
Bu sohada o’tkazilgan tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, katta yoshli rahbarlar,
agar ularning sog’ligi ko’ngildagiday bo’lsa, ushbu tashkilot uchun katta tajriba
manbaidir. Rahbarning ulug’ yoshi haqida gapirar ekanmiz, nafaqat uning biologik
jihati, balki, ijtimoiy tomoni, g’ayoaviy tajribasini ham nazarda tutishimiz darkor.
Zero, «Qari bilganni pari bilmas», deb xalqimiz bejiz aytishmagan. Biroq, ishlab
chiqarishga zamonaviy texnologiyaning kirib kelishi ularni o’zlashtirishda ma’lum
mahoratni talab qiladi. Baxtga qarshi, hozirgacha kompyuterda ishlashni
o’rganolmayotgan katta yoshli rahbarlarni uchratish qiyin emas. Shu jihatdan
olganda, yosh rahbar ko’pincha tashkilotga ilg’or texnologiya va tezkorlik olib
kiruvchi omil sifatida qabul qilinadi.
Yosh rahbar boshqaradigan tashkilotdagi xodimlarning o’rtacha yosh
ko’rsatkichi ko’pincha past bo’ladi. Yoshlik (30-35 yosh atrofida) bu yangilik va
kashfiyotlarga moyillik, ijodiylik, ko’rmaslik va o’zgaruvchan muhitga
moslashuvchanlik bilan ifodalanadi. Afsuski, bunday tashkilotda katta yoshdagi
(40-45 dan yuqori) xodimlarga, hatto, shubxa bilan qarashadi. Lekin,
aniqlanishicha, inson 35-55 yoshlarida o’z kasbining moxir ustasiga aylanadi, o’z
sohasidagi bilimni yaxshi egallaydi va ixtirolarni joriy etishga o’zida ishtiyoq,
7

sezadi. Shu bilan birga, unda vaziyatni sovuqqonlik bilan tahlil etish, vazminlik
kayfiyati shakllanadi.
Albatta, hamma yosh rahbar ilg’or texnologiya tarafdori va shunga moyil
deb aytish qiyin, lekin yoshlarga zamonaviylik xos. Bu esa o’z navbatida, yosh
rahbarning zamonaviy va ilg’or ishlab chiqarish uslublariga murojaat etish
extimolini kuchaytiradi. Xalqimizda, yoshi katta bo’lsa ham ko’ngli yosh degan
ibora bor. Demak, zamonaviy rahbar yoshidan qat’i nazar ilg’or texnologiyalar
tarafdori, tashkilot miqyosida zamonaviy ishlab chiqarishni joriy etishga qobiliyatli
bo’lishi lozim. Bu esa o’tish davri talabidir.
Raxbar jinsi. Inson jinsi, uning ayni bir rolga amal qilinishi taqozo etadi. Ayniqsa,
bu holat sharq, mamlakatlari, xududimiz sharoitida yaqqol namoyon bo’ladi. Bu
xududda erkak va ayolga xos jinsiy ijtimoiy normalar aniq, belgilangan. Modomiki
shunday ekan, inson amalga oshirayotgan ko’pgina xatti- harakat aynan shu jinsiy
rol mezoni ta’sirida idrok etiladi. Hozir, insonning jinsiy mansubligiga qaramay,
kasb yoki lavozim pog’onasida katta imkoniyatlar paydo bo’layotganini ko’ramiz.
Mamlakatimizda tadbirkorlik va davlat boshqaruvi sohasida ayollarga katta yo’l
ochilgan. Ammo, shunga qaramay, rahbar so’zi ko’pincha erkak jinsi bilan
qiyoslanadi va negadir, ayol rahbar idora etadigan sohalar sifatida maorif, sog’liqni
saqlash, axoliga xizmat ko’rsatishgsan nariga o’tilmaydi.
Haqiqatdan ham ayolning u yoki bu sohada boshqaruv lavozimini egallashi,
ko’p jihatdan, bu soha ayollarga mosmi yoki erkaklargami degan savolga bostik,
bo’lib qolgan. Bir qator tadqiqotlar orqali aniqlanishicha, erkak va ayol aralash
ishlaydigan guruhda ko’pincha erkaklar tashabbusni o’z qo’llariga olar emish.
Tadqiqotchi Ye. Xollander tajribasiga kura, guruh, doirasida qal etiladigan
vazifani yechishda erkaklar ko’proq, maqbul yo’l topa olishadi va aralash guruhda
esa ustunlikka intilishadi. Olimning tushuntirishicha, erkalarga xos bunday xatti-
harakat, ko’p jihatdan, jamiyatda urnatilgan normalar va erkaklar xulqiga oid
ustanovka, ya’ni kutuvlardan kelib chiqadi. Bunday ustanovkalar asosidagi
standartlar atrofdagilarning bulayotgan voqea-xodisalarni idroq etishiga ham katta
ta’sir etadi.
8

Masalan, psixolog R. Rays o’tkazgan tajribada qo’yidagi manzara
kuzatiladi: tajriba davomida harbiy o’quv yurti kursantlarida ayollarga nisbatan
ma’lum (unchalik ijobiy bo’lmagan) ustanovka shakllantirilgan. Shundan so’ng,
kursantlarni uchtadan qilib ikki guruhga bo’lishgan va laboratoriya sharoitidagi
tajribada qatnashishga taklif etishgan. Ikki guruh, kursantga ikki rahbar - biri
erkak, ikkinchisi ayol boshchilik qilgan. Guruhlar ma’lum bir murakkab vazifalarni
hal etishgan va yechim davomida rahbar faol mavquy egallagan. Aniqlanishicha,
ayol rahbarlik qilgan kursantlar guruh muvaffaqiyatini tasodifga yuyishgan, erkak
rahbar bo’lgan guruhdagi kursantlar esa muvaffaqiyatda aynan rahbarning
qobiliyatini yetakchi deb kursatishgan. Mazkur tajriba shundan dalolat beradiki,
atrofdagi voqealarni baholashimiz ko’p jihatdan ayni jamiyatda qabul qilingan
norma va meyorlarga bog’liq.
Boshqaruv amaliyotida va shuningdek, ba’zi bir adabiyotlarda erkak rahbar
faoliyati ayol rahbarnikiga nisbatan anchagina samarali degan tasavvur mavjud.
Odatda, bunday fikrga quyidagi dalillar keltiriladi: erkak yorqin ifodalangan
mantiqiy fikrlash xususiyatiga ega emish, ayol esa ko’pincha hissiyotga beriladi;
erkak o’z ishiga fidoyi desak, ayol qimmatli vaqtini oilaga sarflaydi. Chunonchi,
erkak turli salbiy ta’sirlarga, stresslarga chidamli bo’lsa, ayol murakkab vaziyatda
xatto aqlini «yuqotib» quyishi mumkin ekan.
Ammo, hayot buning aksini ko’rsatib turibdiki, ayni payt ishlab chiqarishni
samarali boshqarayotgan ayollarni ko’plab uchratish mumkin. Jinsiy tafovutlarni
tahlil etishda samaradan kura boshqaruv uslubi haqida gapirsa, o’rinliroq, bo’ladi.
Erkak rahbar asosiy diqqat-e’tiborini ishlab chiqarish muammolariga taalluqli
vazifalarga qaratsa, ayol rahbar ko’proq, jamoaning ijtimoiy-psixologik jihatlariga,
psixologik muxitni sog’lomlashtirishga qaratadi, degan xulosalar ham kam emas.
Albatta, bu fikr bir qancha baxs va munozaraga sabab bo’lsada, endilikda
qo’shimcha tadqiqotlar o’tkazishni ham taqozo etayapti.
Ho’sh, aslida erkak va ayol rahbarlar muvaffaqiyatga erishishlarida ma’lum
farq, tafovut mavjudmi, degan savolga quyidagi javobni olamiz.Taniqli olima F.
Denmark, katta hajmdagi tadqiqotlari asosida shunday xulosaga keldiki, boshqaruv
9

sohalarida muvaffaqiyatga erishishda sezilarli jinsiy tafovutlar kuzatilmas ekan.
Ayol va erkak menejerlarning boshqaruv faoliyatidagi farqi shundan iborat ekanki,
ayollar jamoadagi insoniy munosabatlarga ko’proq e’tibor beradilar. Erkak va ayol
menejerlarga xos jinsiy psixologik farqning bo’lishi tabiiy, lekin jamoa oldida
turgan vazifani bajarish, ko’zlangan maqsadga erishish borasida jinsiy tafovut
kuzatilmaydi. Nazarimizda, bu muvaffaqiyatlar sababi jinsga xos bo’lmagan
omillar bilan belgilanadi. Masalan, shaxsning ko’pgina ishchanlik fazilatlari jinsiy
moyilliklar bilan emas, balki ijtimoiy qadriyatlar, harakterdagi xususiyatlarga
asoslanadi. Xususan, insoniy munosabatlarga e’tibor, kungilchanlik, boshqaruvda
demokratik tamoyillarga suyanish ayollarda ko’proq, uchraydi va bu ko’rsatkichlar
ma’lum ma’noda jamoa faolligiga ijobiy ta’sir etuvchi omillardir.
Bir qator tajriba va ko’zatish natijalari yana bir boshqa ma’lumotlarni ham
beradi. Rahbarlik darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, erkak va ayol rahbar o’z
uslublarida shunchalik qarama-qarshi jins xususiyatlarini namoyish etadilar. Erkak
rahbar erkakka xos xislatdan tashqari ayolga xos ayrim fazilatlarni ham boshqaruv
amaliyotida qullashini ko’ramiz: kungilchanlik, nozik didlik, intuitsiya... O’z
navbatida ayollar ham erkaklarga xos sifatlarni o’z faoliyatlarida qo’llaydilar:
mustahkam iroda, qatiylik, faollik, tirishqoqlik.Bu o’rinda boshqa omillar
ahamiyatliroq hisoblanadi. Misol uchun intellekt, qadriyatlar, shaxs xususiyatlari,
ma’lumot darajasi, boshqaruv sohasidagi tajriba kabi ko’rsatkichlarni keltirish
mumkin. Biografik jihatlar qatoriga shaxsning ijtimoiy-iqtisodiy mavqueyi va uning ma’lumoti
darajasini kiritish mumkin. Boshqaruv faoliyatini muvaffaqiyatli amalga oshirishda mavquyi va
ma’lumot ham muhim omil sanaladi. Biznes boshqaruvi sohasidagi olim R. Stogdill
muallifligidagi «Boshqaruv qo’llanmasi»da ta’kidlanishicha, muvaffaqiyatli boshqaruv va
shaxsning ijtimoiy-iqtisodiy mavquyi o’rtasidagi bog’liqlik 94% ga teng hamda ma’lumoti
o’rtasidagi bog’liqlik esa, 88% ga tengdir. Yaponiyalik tadqiqotchi T. Kono ma’lumotiga ko’ra,
oddiy yapon menejeri, albatta, muxandislik mutaxassisligi yoki ijtimoiy fanlar bo’yicha
universitet diplomiga ega bo’lishi shart. Ko’p hollarda menejerlar ikki mutaxassislik diplomiga
ega bo’lsa, bir qator yetakchi biznesmenlar va yirik rahbarlarning biografik tahlili ularning
yuqori ma’lumotga ega ekanliklaridan dalolat beradi. Boshqaruv samaradorligi deganda
erishilgan va erishish mumkin bo’lgan unumdorlik o’rtasidagi munosabatni aks ettiruvchi
10

xususiyatni tushunamiz.Bunday ta’rifni faoliyat ko’rsatishni boshqarishga nisbatan ham,
rivojlanishni boshqarishga nisbatan ham ishlatsa bo’ladi. Lekin bu holatlarning har birida turli
natijalar va turli xarajatlar hisobga olinishi kerak. Ta’lim tashkiloti o’zi uchun ta’lim sifati iloji
boricha yuqori darajada bo’lishini ta’minlay oladi (bu yuqori samaradorlik hamda faoliyat
yuritishni boshqarishdan dalolat berishi mumkin), ammo ayni paytda u yangiliklarni o’zlashtirish
va o’zining salohiyatini kuchaytirish uchun ob’ektiv tarzda ta’limning mavjud imkoniyatlaridan
foydalanmasligi mumkin. Bu ta’lim tashkilotini rivojlantirishni boshqarish samaradorligi
pastligidan dalolat beradi.
Ta’lim sifati ta’lim oluvchi yoshlarning xabardorligini rivojlantirishni
ta’minlaydigan ta’lim faoliyatining turli jihatlarini, o’qitish mazmuni, shakllari va
metodlarini, moddiy-texnika bazasini, kadrlar tarkibini va h. k. tavsiflovchi
ko’rsatkichlar yig’indisi bilan belgilanadi.«Bilimdonlik» («xabardorlik») termini
menejmentda keng qo’llaniladi. Ammo uni ta’lim tizimida ishlatish u qadar
ommalashmagan. O’quvchilar va talabalarga nimani berish maqsad qilib
qo’yilganligini aniqlash uchun ko’pincha bilim, qadriyat yoki ishonch va e’tiqod
tushunchalaridan foydalanib kelingan va hozir ham shulardan
foydalanilmoqda.Shaxsning ijtimoiy-iqtisodiy mavquyi rahbarlik faoliyatini
bajarishida kuchli omil hisoblanadi. Buning ahamiyati ayniqsa sharq madaniyati
misolida yaqqol kuzga tashlanadi. Xududimizdagi oddiy fuqaro rahbar shaxsida
nufuzli, o’ziga to’q va to’la-to’kis insonni kurishni xoxlaydi. Rahbar mayda
iqtisodiy muammolarni bemalol xal qila olishi, katta ijtimoiy aloqalarga molik
ekanligi bilan hamda o’z aqliy qobiliyati, tajribasi bo’yicha boshqa xodimlardan
ustun turishi lozim. Rahbarning ijtimoiy- iqtisodiy mavquyi dastlabki paytlarda
yetakchi rolni o’ynaydi. Keyinchalik esa u haqidagi bo’lgan jamoa tasavvuri
rahbarning vazifalarni ado etish qobiliyatiga borib taqaladi.
Ammo, shaxs shakllangan muxitning rahbarlikka, shuningdek, oilaviy
an’analarning boshqaruv qobiliyati rivojlanishiga ta’sirini o’rganish ham o’ta
ahamiyatlidir. Xaqiqatan, rahbar oilasida tug’ilish, ulg’ayish davomida ota
tajribasini o’zlashtirish dominantlikka, ya’ni ustunlikka moyillikning
shakllanishiga asos bo’lishi mumkin. Biznes boshqaruvi sohasidagi olim F.Fidler
11

ta’rifi bo’yicha «kompaniya prezidenti bo’lishning eng ishonchli omili,
kompaniyaga egalik qiladigan oilada tug’ilishdir».
Lekin, Li Yakokka kabi buyuk menejerning biografiyasi tamoman
yuqoridagi ta’rifni inqor etadi. Binobarin, bu shaxs rahbarlikning past
qatlamlaridan uning eng yuqori chuqqisiga ko’tarildi. Samaradorlik haqida
gapirishdan oldin faoliyat unumdorligi tushunchasini kiritamiz. O’ar qanday
faoliyat ozmi-ko’pmi unumli bo’ladi. Unumdorlik — bu qandaydir vaqt ichida
olingan natijalarning foydaliligi va u bilan bog’liq xarajatlar o’rtasidagi nisbatni
ko’rsatuvchi faoliyat xususiyati demakdir. Boshqaruv jarayonida, ayni paytda, turli
boshqaruv turkumlari ishi amalga oshiriladi. Kimdir mashg’ulotlar jadvaliga
tuzatishlar kiritishi, kimdir o’qituvchining ishini nazorat qilib borishi, yana kimdir
pedagogika kengashining ish rejasini muhokama qilishi mumkin. Bu boshqaruv
turkumlarini nafaqat bexabar kuzatuvchi uchun, balki aksariyat boshqaruv
sub’ektlari uchun ham nooshkor holga keltiradi. Ammo boshqaruv faoliyatining
yaxlitligi uchun javob beruvchi ta’lim tashkiloti rahbari ushbu turkumlarni tuzib,
ularning har birini kuzatib borishi kerak.Unumdorlikdan ko’pincha boshqaruv
samaradorligi ko’rsatkichi sifatida foydalaniladi. Garchi faoliyat unumdorligi bilan
boshqaruv samaradorligi bir-biriga bog’liqligi shubhasiz bo’lsa-da, biroq ular bitta
narsa emas. Birgalikdagi faoliyat yaxshi rejalashtirilgan va uyushtirilgan bo’lsa,
ijrochilar bu jarayonga tuzatish kiritishni talab qiladigan qandaydir ichki va tashqi
shart-sharoit o’zgarmagunga qadar nimani, qaerda va qay yo’sinda bajarishlarini
bilishgandagina u muvaffaqiyatli kechadi. Bu o’zgarishlar rejalashtirilgan
harakatlarni amalga oshirish uchun xavf tuxdirishi yoki, aksincha, qandaydir yangi
imkoniyatlarni ochishi mumkin. Boshqaruv yuz berayotgan o’zgarishlarga o’z
vaqtida munosabat bildirishi, buning uchun esa bu haqda axborotga ega bo’lishi
lozim. Bunday axborotni olish va ishning borishiga tuzatish kiritish zarurligini
aniqlash uchun nazorat qilish deb ataladigan maxsus boshqaruv harakatini amalga
oshirish zarur. Ta’limning boshqa ta’lim tashkilotiga nisbatan yuqoriroq natijalari
ushbu ta’lim tashkilotida boshqaruv sifati yuqori bo’lishidan har doim ham dalolat
beravermaydi.
12

Masalan, ta’lim tashkiloti ajoyib moddiy bazaga ega bo’lsa,
moliyalashtirishning qo’shimcha manbalari hisobiga o’qituvchilarga boshqa ta’lim
tashkilotlaridagiga nisbatan yuqoriroq ish haqi to’lay olsa, ushbu barcha
ne’matlardan mahrum bo’lgan oddiy ta’lim tashkilotidagiga qaraganda ta’lim sifati
yuqoriroq bo’lishini ta’minlashi mumkin. Birgalikdagi faoliyat yaxshi
rejalashtirilgan va uyushtirilgan bo’lsa, ijrochilar bu jarayonga tuzatish kiritishni
talab qiladigan qandaydir ichki va tashqi shart-sharoit o’zgarmagunga qadar
nimani, qaerda va qay yo’sinda bajarishlarini bilishgandagina u muvaffaqiyatli
kechadi. Bu o’zgarishlar rejalashtirilgan harakatlarni amalga oshirish
uchun xavf tuxdirishi yoki, aksincha, qandaydir yangi imkoniyatlarni ochishi
mumkin. Boshqaruv yuz berayotgan o’zgarishlarga o’z vaqtida munosabat
bildirishi, buning uchun esa bu haqda axborotga ega bo’lishi lozim. Bunday
axborotni olish va ishning borishiga tuzatish kiritish zarurligini aniqlash uchun
nazorat qilish deb ataladigan maxsus boshqaruv harakatini amalga oshirish zarur.
Boshqaruv nazorat tufayli o’zi usiz faoliyat yuritmaydigan eng muhim
tarkibiy qism — qayta aloqaga ega bo’ladi. Nazorat boshqaruvning «ko’zini
ravshan» va o’zgarishlarga nisbatan ta’sirchan qiladi. Ushbu o’zgarishlarga
munosabat esa rejalashtirish, tashkil etish va rahbarlik qilish orqali amalga
oshiriladi. Natijada boshqaruv davrasi yopiq holga keladi.
Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish va nazorat qilish murakkab
tuzilmaga ega bo’lib, o’zi ham ko’plab boshqa ishlardan tashkil topadi. Masalan, u
rejalashtirish, vaziyatni tahlil etish, prognozlash, maqsad qo’yish, samaradorlikni
baholash, ish rejasining biron-bir variantini tanlash haqida qaror qabul qilish
kabilarni o’z ichiga olishi mumkin. Rahbarlik qilish qo’l ostidagi xodimlarga
topshiriqlar berish, jamoa ahvolini tahlil qilish, qo’l ostidagi xodimlarning ishini
baholash, taqdirlash va jazolash haqida qarorlar qabul qilish, xodimlarni xabardor
qilish, nizoli vaziyatlarni hal qilishni va h. k. ko’zda tutadi.
Ta’lim tashkilotini boshqarishda bitta emas, balki ko’plab boshqaruv
turkumlari amalga oshiriladi. Bu turkumlar ierarxik tuzilmaga ega — xususiy
turkumlar nisbatan umumiylari tarkibiga kiradi
13

1.2. Maktabgacha ta’lim muassasasi mudiri lavozimining malaka tavsiflari .
Rahbarning boshqaruv sa’nati sirlarini bilishi xodimlarni tanlashdan tortib
ular bilan bog’liq ziddiyatli vaziyatlarda oqilona yechim topa olishi, o’zi ma’sul
jabhada yuksak mehnat samaradorligiga erishish uchun jamoaning buniyodkorlik
kuchlarini safarbar eta olish. Samimiyat adolat, muomila, ishbilarmonlik asosiy
muammo bilan ikkinchi darjali vazifalarni o’z vaqtida bilish, tashabbuskorlik
optemizim rahbar madaniaytini tashkil etuvchi omillar. Rahbarning uzoqni ko’ra
bilishi hayot va ishlab chiqarish jarayonida vujudga keladigan murakkab
vaziyatlarda o’zini yo’qotmasdan noan’anaviy kutilmagan yechimlar o’ylab
topishi, jamoadagi har bir xodim, ishchi kungliga yo’l topa olishi rahabr
mahoratining namyon bo’lishi hisoblanadi.
Uslubiy faoliyat ta’limning ma’lum turi hisoblanadi. U o’z ichiga tadqiqot
tashxis, uslubiy loyhaviy maslaxat tahlil tashkiliy uslubiy vazifalarni qamrab olidi.
Tashkiliy uslubiy vazifalarning yangilanishi bugungi pedagogik tizimning
rivojlanishiga imkon berdi. Ayni faoliyat quydagi xossalarga ega bo’lgan tizim
tarzida tasavvur etiladi. Maqsadga yo’nalganlikning mavjudligi vaqt o’tishi bilan
rivojlanib borish ya’ni denamiklik barqaror holatini saqlash qobiliyati uslubiy
ishlarni boshqarishda kasb ta’limi o’qituvchilari jamoasining faol ishtiroki va
moslashuvchanligi. Uslubiy faoliyatda quydagi yo’nalishlar eng muhim
hisoblanadi.Tashxis rejalashtirish sohasi o’qituvchilarning malaka oshrishga
ehtiyojini tashxis qilish o’qituvchining axborotga bo’lgan ehtiyoji tashxisi, uzoq
muddatli rejalashtirish va boshqalar. Biz izlanish olib borayotgan litsey va kasb-
hunar kollej rahbarlarining malakasini oshirish jarayonida variatuv dasturlarning
o’rni va ularning bugungi kunning axborot texnologiyalari bilantanishtirishdan
iboratdir.
Bugungi kunning rahbarlari ta’lim jarayonida bo’layotgan o’zgarishlardan
xabardor bo’lishlari uvchun ularning malakasini oshirib qayta tayyorlab turish
lozim hisoblanadi. Ya’ni jamoada haqiqiy rahbar ruhiy kutarinki kayfiyat bilan ish
olib bormog’i va yashamog’i lozim. Shu tarizda rahbarlikning eng yaxshi
tashkilotchilik, tadbirkorlik fazilatlari shakllanib mukammallashtirib boradi.
14

Boshqarish eng avvalo kishilar bilan ishlashdir. rahbar notiqlik mahoratiga ega
bo’lishi, tushunarli ifodali va ta’sirchan ishonarli va davatkor ruhda gapirishga
o’rganish kerak. Rahbarning tenglash mahorati bugungi kunda dolzarb vazifaga
aylangan. Chunki tinglash qobiliyati gapruvchini ilhomlantiradi ruhlantiradi. Shu
tariqa yangi fikrlar g’oyalarning shakllantirishiga imkon tug’iladi. Rahbar qalbi
toza shijoatli ishbilarmon rahbarlik faoliyatida salbiy yoki ijobiy hatti-harakatlar
o’zida shakllangan solahiyat kuchi bilan javob bera olish qobiliyatiga ega bo’lish
kerak.
Demak, zamonaviy boshqaruvning mahorati - jamoaning maqsadga
intilishini ta’minlashdir. Ushbu fikrni pedagogik psixologiyadagi holat bilan
qiyoslasak, quyidagi misol o’rinli bo’lardi. Bola o’z rivojlanishida hamma
me’yorlar bo’yicha ulg’ayib borayotgan bo’lsa, ota-ona uning o’sishiga deyarli
aralashmaydi va lekin ulg’ayishida biron muammo yuzaga kelsa, darxol kerakli
choralar ko’riladi. Jamoani boshqarishda ham rahbar, birinchi navbatda, maqsadga
erishish sharoitini yaratishi va xodimlar harakatiga kam aralashuvi yuksak
boshqaruv belgisidir.
- ijtimoiy soha ob’yektlarini boshqarish va boshqaruvchilik xususiyatlarini
shakllantirishning ilmiy-nazariy asoslarini chuqur o’rganish;
- davlatimiz tomonidan yoshlarda boshqaruvchilik va yetakchilik qobiliyatini
shakllantirish va boshqaruv mahoratini rivojlantirish sohasida olib borilayotgan
ishlarni tizimli tahlil qilish;
- yoshlarda boshqaruvchilik va yetakchilik xususiyatlarini shakllantirishga ta’sir
etuvchi turli ehtiyoj va omillarni o’rganish.
Bolalar bog’chasi (yasli-bog’cha) tarbiyachi-uslubiyotchisi lavozimining
majburiyatlariga quyidagilar kiradi:
a) bolalar bog’chasi (yasli-bog’cha) jamoasi o’quv-tarbiyaviy faoliyatiga metodik
rahbarlik qiladi, barcha yosh guruhlarida bolalarni tarbiyalash va o’qitish
dasturlarining bajarilishini ta’minlaydi va nazorat qiladi, tarbiyachi va tibbiy
xodimlar ishini yo’naltiradi va nazorat qiladi, bevosita bolalar bilan ishlovchi
tarbiyachilarga va tibbiy hamshiralarga zarur metodik yordam ko’rsatadi;
15

b) bolalar bog’chasida metodik kabinet ishini tashkil qiladi, bolalarni tarbiyalash
va o’qitish bo’yicha yo’riqnoma-metodik materiallarni umumlashtiradi, ilg’or
tajribani o’rganadi va umumlashtiradi, tarbiyachilar va tibbiy hamshiralar orasida
tajriba almashish ishlarini tashkil qiladi tarbiyachilar uchun ularga amaliy yordam
berish maqsadida maslahatlar o’tkazadi;
v) bolalar tarbiyasining dolzarb masalalarini pedagogik kengashning
muhokamasiga qo’yadi, pedagogik kengashlarga materiallar tayyorlash va unda
tarbiyachilarning faol ishtirokini ta’minlaydi, qabul qilingan qarorlarning
bajarilishini nazorat qiladi, ota-onalar orasida pedagogik bilimlarning tashviqoti
bo’yicha, bolalar bog’chalari va maktablardagi turli yosh guruhlari bo’yicha
tarbiyachilar ishida izchillikni ta’minlash bo’yicha ishni tashkil qiladi.
Bolalar bog’chasi (yasli-bog’cha) tarbiyachi-uslubiyotchisi quyidagilarni bilishi
kerak:
a) “Ta’lim to’g’risida”gi, qonunlarni, maktabgacha ta’limga qo’yilgan davlat
talablarining mazmunini, hukumatning tegishli qarorlari, Xalq ta’limi vazirligining
buyruqlari, farmoyishlari, yo’riqnomalari, metodik va me’yoriy hujjatlarini,
bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash dasturi va tarbiyaviy ishlar konsepsiyasini;
b) maktabgacha pedagogika va psixologiyani, maktabgacha yoshdagi bolalarni
o’qitish va tarbiyalash shakl va metodlarini, maktabgacha ta’limga davlat
talablarini bajarilishini nazorat qilish shakllari va metodlarini, bolalar hayoti va
sog’lig’ini muhofaza qilish qoidalarini;
v) pedagogik fan va amaliyotda ishlab chiqilgan me’yoriy-metodik hujjatlarni,
o’quv va tarbiya jarayonida o’qitish texnikaviy vositalaridan foydalanish
amaliyotini.
Bolalar bog’chasi (yasli-bog’cha) tarbiyachi-uslubiyotchisi lavozimiga quyidagi
malaka talablari qo’yiladi:
a) Oliy yoki o’rta maxsus pedagogik (maktabgacha) ma’lumot;
b) uch yildan kam bo’lmagan pedagogik ish staji.
Bolalar bog’chasi (yasli-bog’cha) tarbiyachisi lavozimining malaka tasniflari
16

Bolalar bog’chasi (yasli-bog’cha) tarbiyachisi lavozim majburiyatlariga
quyidagilar kiradi:
a) bolalarni har tomonlama uyg’un rivojlantirish va tarbiyalash bo’yicha ishni
tashkil qiladi va amalga oshiradi, ularni davlat talablariga muvofiq maktabda
o’qishga tayyorlaydi;
b) o’z ishida maktabgacha kichik, o’rta va katta yoshdagi guruhlardagi bolalarni
aqliy va jismoniy rivojlantirishga, muomala ko’nikmalarini shakllantirishga
qaratilgan turli xildagi o’qitish faoliyatidan, jumladan, guruh va individual
mashg’ulotlar, o’yinlar, sahnalashtirishlar, tabiatga ekskursiyalar va boshqa
tadbirlardan foydalanadi;
v) bolalarning individual xususiyatlarini, qiziqishlari va mayllarini o’rganadi;
g) tarbiya-ta’lim dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun guruhlarda
zarur sharoitlar yaratadi, buning uchun maktabgacha muassasa metodik
kabinetining materiallaridan faol foydalanadi;
d) guruhdagi har bir bolaning holati va sog’ligini nazorat qiladi, maktabgacha
muassasa tibbiy xodimlari bilan birgalikda bolalarning sog’ligini
mustahkamlashga, ruhiy-jismoniy rivojlanishiga ko’maklashuvchi tadbirlarni
muntazam o’tkazadi;
e) bolalar sog’ligidagi o’zgarishlar to’g’risida mudirni, maktabgacha muassasa
tibbiy xodimlarini, ota-onalarni o’z vaqtida xabardor qiladi;
yo) bolalarning bog’chaga qatnovini hisoblash tabelini yuritadi, kelmaganlik
sabablarini aniqlaydi, tibbiy xodimlarni kelmagan bolalar to’g’risida xabardor
qiladi;
j) o’quv-tarbiyaviy ishlarni rejalashtiradi, bolalar uchun o’rnatilgan kun tartibini
bajarishni ta’minlaydi, bolalar to’g’risida ota-onalar bilan suhbatlar olib boradi.
Bolalar bog’chasi (yasli-bog’cha) tarbiyachisi quyidagilarni bilishi lozim:
a) “Ta’lim to’g’risida”gi, qonunlarni, o’z kasbiga oid bo’lgan maktabgacha
ta’limga qo’yilgan davlat talablarining mazmunini, hukumatning tegishli qarorlari,
Xalq ta’limi vazirligining buyruqlari, farmoyishlari, yo’riqnomalari, metodik va
17

me’yoriy hujjatlarini, bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash dasturi va tarbiyaviy
ishlar konsepsiyasini;
b) maktabgacha pedagogika va psixologiyani, defektologiya asoslarini, yosh
anatomiyasi va fiziologiyasini; maktabgacha yoshdagi bolalarni o’qitish va
tarbiyalash shakl va metodlarini, jumladan, maktabgacha yoshdagi bolalarga tilni,
matematikani, tabiatshunoslikni, tasviriy san’atni o’qitish metodikalarini, mehnat
ta’limini, musiqiy va jismoniy tarbiyani o’rgatishni, bolalar adabiyotini, bolalar
o’qitilayotgan tilning grammatik tuzilishi va so’z tarkibini;
v) pedagogik fan va amaliyotda ishlab chiqilgan me’yoriy-metodik hujjatlarni,
o’quv va tarbiya jarayonida o’qitish texnikaviy vositalaridan foydalanish
amaliyotini, maktabgacha yoshdagi bolalarning ommaviy o’yinlarini tashkil qilish
qoidalarini, gigiyena asoslarini. Ta’lim tashkilotini boshqarishda bitta emas, balki
ko’plab boshqaruv turkumlari amalga oshiriladi. Bu turkumlar ierarxik tuzilmaga
ega — xususiy turkumlar nisbatan umumiylari tarkibiga kiradi
Bolalar bog’chasi (yasli-bog’cha) tarbiyachisi lavozimiga quyidagi malaka
talablari quyiladi:
a) Oliy yoki o’rta maxsus ma’lumot;
b) amaliy ish staji talab qilinmaydi.
Bolalar bog’chasi (yasli-bog’cha) tarbiyachi yordamchisi lavozimining malaka
tasniflari
Bolalar bog’chasi (yasli-bog’cha) tarbiyachi yordamchisi lavozim majburiyatlariga
quyidagilar kiradi:
a) tarbiyachining bolalarga qarashida yordam beradi, ularni kuzatadi, o’yinlar va
muzeylar, xiyobonlarga va bolalarning boshqa dam olish joylariga olib borishga
ko’maklashadi;
b) maktabgacha kichik, o’rta va katta yoshdagi guruhlardagi bolalarni aqliy va
jismoniy rivojlantirishga; bolalarni vatanparvarlik va o’z Vataniga, milliy
qadriyatlarga muhabbat ruhida tarbiyalashga, muomala ko’nikmalarini
shakllantirishga qaratilgan guruh va individual mashg’ulotlar, o’yinlar,
sahnalashtirishlar, tabiatga ekskursiyalar va boshqa tadbirlar o’tkazadi;
18

v) bolalarni ovqatlantirishni va cho’miltirishni tashkil qiladi va amalga oshiradi,
ularni o’ziga o’zi xizmat ko’rsatish ko’nikmalariga o’rgatadi;
g) rivojlanish va muvaffaqiyat darajasini baholash uchun bolalarning xulqini
o’rganadi va yurish-turishini kuzatadi, ularning muvaffaqiyatlarini ma’naviy
rag’batlantiradi, tarbiyachi va ota-onalar bilan birga ularning yutuqlarini va
mumkin bo’lgan muammolarini muhokama qiladi.
Bolalar bog’chasi (yasli-bog’cha) tarbiyachi yordamchisi quyidagilarni bilishi
lozim:
a) maktabgacha ta’limga davlat talablari mazmuni, maktabgacha pedagogikani va
psixologiyani, defektologiya asoslarini, yosh anatomiyasi va fiziologiyasini;
maktabgacha yoshdagi bolalarni o’qitish va tarbiyalash shakl va metodlarini,
jumladan maktabgacha yoshdagi bolalarga tilni, matematikani, tabiatshunoslikni,
tasviriy san’atni o’qitish metodikalarini, mehnat ta’limini, musiqiy va jismoniy
tarbiyani o’rgatishni;
b) bolalar adabiyotini, bolalar o’qitilayotgan tilning grammatik tuzilishi va so’z
tarkibini, bolalar ovqatlarining turlarini, retseptlarini va tayyorlash
texnologiyalarini;
v) maktabgacha yoshdagi bolalarning ommaviy o’yinlarini tashkil qilish
qoidalarini, gigiyena asoslari, bolalar hayoti va sog’ligini muhofaza qilish
qoidalarini.
Bolalar bog’chasi (yasli-bog’cha) tarbiyachi yordamchisi lavozimiga quyidagi
malaka talablari qo’yiladi:
a) o’rta ma’lumot va maktabgacha yoshdagi bolalarni tarbiyalash ishlari
xususiyatlari bo’yicha maxsus tayyorgarlik;
b) amaliy ish staji talab qilinmaydi.
Ta’lim tashkilotini boshqarishda bitta emas, balki ko’plab boshqaruv turkumlari
amalga oshiriladi. Bu turkumlar ierarxik tuzilmaga ega — xususiy turkumlar
nisbatan umumiylari tarkibiga kiradi.
19

Maktabgacha ta’lim xodimlari asosiy lavozimlarining malaka tavsiflari
Mazkur asosiy lavozimlarning malaka tavsiflari (bundan buyon matnda
malaka tavsiflari deb yuritiladi) “O’z standart” agentligining 2021-yil 12-
fevraldagi 5-1288-son qarori bilan tasdiqlangan “Xizmatchilarning asosiy
lavozimlari va ishchilar kasblari Klassifikatori (XALIKK-2020)” muvofiq,
maktabgacha ta’lim xodimlari asosiy lavozimlarining malaka tavsiflarini
belgilaydi.
Maktabgacha ta’lim tashkiloti xodimlarining malaka tavsiflari
Maktabgacha ta’lim tashkiloti direktori lavozimining malaka tavsiflari
Lavozim vazifalari:
Maktabgacha ta’lim tashkilotining faoliyatiga umumiy rahbarlik qilish;
maktabgacha ta’lim tashkiloti direktori o’z faoliyati davomida O’zbekiston
Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida” O’zbekiston
Respublikasining Qonuni, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni, qarori
va farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining qarori va farmoyishlari hamda ta’limga
oid boshqa amaldagi huquqiy-me’yoriy hujjatlar, Maktabgacha ta’lim vazirligi
(keyingi o’rinlarda vazirlik deb yuritiladi) hamda uning hududiy boshqaruv
organlari, bo’ysunuviga qarab Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi
Raisi, Toshkent shahar va viloyatlar, tuman (shahar) hokimlari (keyingi o’rinlarda
mahalliy davlat hokimiyati organlari” deb yuritiladi)ning qarorlari va boshqa
hujjatlarda maktabgacha ta’lim tashkiloti (keyingi o’rinlarda tashkilot deb
yuritiladi)ga berilgan tegishli topshiriqlar ijrosini to’liq bajarilishini ta’minlash;
–tashkilotning Nizom (Ustav)ga muvofiq faoliyatini tashkil etish;
–tashkilot joylashgan hududda maktabgacha ta’lim tizimini yanada
takomillashtirish, tashkilotning moddiy-texnika bazasini mustahkamlash, o’quv-
metodik faoliyatini samarali tashkil etish;
–tashkilotni yuqori kompetentlik, mahoratli va malakali mutaxassis kadrlar bilan
ta’minlash;
20

–bolalarni har tomonlama intellektual, ma’naviy-estetik va jismoniy
rivojlantiruvchi zamonaviy ta’lim dasturlari va texnologiyalarini ta’lim-tarbiya
jarayoniga joriy etish, ularning maktabga tayyorgarlik darajasini tubdan oshirish;
–maktabgacha ta’lim sohasiga oid normativ-hujjatlarni amaliyotga to’laqonli tatbiq
etish;
–tuman (shahar) maktabgacha ta’lim bo’limining Kengashi, ishlab chiqarish
yig’ilishlarida, mahalliy davlat hokimiyat organlari yig’ilishlarida ishtirok etish
hamda ularga tashkilot faoliyatiga taalluqli masalalar bo’yicha hujjatlarni
tayyorlash va tizimni rivojlantirish yuzasidan takliflar kiritish;
–tashkilot faoliyatini rejalashtirish, yillik va istiqbol ish rejalarini ishlab chiqish;
–tashkilotning ish rejalari, o’quv-mavzu rejalari, yillik taqvim o’quv dasturlarini
tasdiqlash;
- tashkilot pedagog va mutaxassislarining ish rejalarini ko’rib chiqish va
tasdiqlash, ularni to’laqonli va sifatli ijro etilishi ustidan nazorat olib borish;
- tashkilotni rivojlantirish yuzasidan istiqbol yo’nalishlarini belgilash bo’yicha
buyruqlar qabul qilish, ularni tuman (shahar) maktabgacha ta’lim bo’limining ish
rejasi bilan muvofiqlashtirish;
–vakolati doirasida xodimlarni ishga qabul qilish va mehnat shartnomasini bekor
qilish va mehnat munosabatlari yuzasidan tegishli buyruqlarni chiqarish;
–hududda maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirish manfaatlari yo’lida
mahalla fuqarolar yig’inlari, huquqni muhofaza qiluvchi va jamoat tashkilotlari
hamda hududlarni kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish bo’yicha sektorlar
bilan o’rnatilgan tartibda o’zaro hamkorliklarni yo’lga qo’yish;
–maktabgacha yoshdagi bolalarni maktabgacha ta’limga qamrovini oshirish,
ayniqsa 6 yoshli bolalarni to’liq qamrab olish orqali boshlang’ich ta’limga sifatli
tayyorlash choralarini ko’rish;–ta’lim-tarbiya jarayoniga ilg’or pedagogika va
axborot texnologiyalarini joriy etish;
21

–tashkilotning tarbiyalanuvchilari, pedagoglari va ta’lim-tarbiya jarayoni
to’g’risidagi axborotlarni o’z vaqtida muntazam ravishda axborot tizimi (EMIS)ga
kiritib borish;
–tashkilotga bolalarni qabul qilish, qabul qilingan bolalar yoshi va kontingentidan
kelib chiqib, har yilning avgust oyida buyruq asosida yosh guruhlarni
shakllantirish;
–tashkilotda dam olish kunlari va ish kuni yakunlangandan keyin bolani
parvarishlash, unga qarab turish, uni o’qitish bo’yicha qo’shimcha pullik xizmatlar
ko’rsatish ishlarini tashkil etish;
–ta’lim-tarbiya jarayonida bolalarda umumiy asosiy kompetensiyalar va rivojlanish
sohalari kompetensiyalarini shakllantirish uchun tegishli sharoitlar yaratish;
–tashkilot pedagogik kengashi va umumiy ishlab chiqarish yig’ilishlariga raislik
qilish;
–tashkilot “Kuzatuv kengashi”ning dastlabki yig’ilishini tashkil etish;
–“Kuzatuv kengashi”ga tashkilot faoliyatini takomillashtirish, moliyaviy-ho’jalik
holati, daromadlar va xarajatlar, byudjet va byudjetdan tashqari hamda homiylik
mablag’laridan foydalanish bo’yicha amalga oshirilgan ishlar to’g’risida hisobot
berib borish;–tashkilotni rivojlantirish uchun zarur bo’lgan mablag’ hisobini qilish
va yillik xarajatlar smetasini tuzilishida tuman (shahar) bo’limiga taklif kiritish;
–tashkilotda ta’lim-tarbiya jarayoniga joriy etilishi hamda mazkur hujjatlarda
belgilangan vazifalarning to’laqonli bajarilishida pedagog va xodimlarning
mas’uliyati va javobgarligini oshirish;
–tashkilotda ochiq mashg’ulotlar, seminarlar, ko’rik-tanlov, musobaqalar
o’tkazishga rahbarlik qilish;
–tashkilotda huquqbuzarlik, uyushgan jinoyatchilik, korrupsiya, giyohvandlik va
boshqa zararli odatlardan saqlanish, uning oldini olish choralarini ko’rish
bo’yicha ota-onalar va jamoatchilik o’rtasida keng qamrovli targ’ibot-tashviqot
ishlarini amalga oshirish;
22

–tashkilot xodimlari o’rtasidagi vazifalar taqsimotini belgilash, zaruriyatga qarab
tegishli o’zgartirishlar kiritish, ish taqsimoti asosida xodimlarining huquq va
majburiyatlarini belgilash;
–tashkilot faoliyatiga tegishli barcha axborotlarni tahlil qilish, hisobotlar
tayyorlash va ijro intizomini doimiy nazorat qilish;
–ish yuritish va hujjatlar aylanish tizimi asosida tuman (shahar) maktabgacha
ta’lim bo’limlari tomonidan berilgan hujjatlar va topshiriqlarning o’z vaqtida ijro
etilishini, hujjatlar aylanishi, tahlil va nazorat qilishning yagona tizimini amalga
oshirilishini ta’minlash;
–tashkilotda pedagog va mutaxassislarning o’z xizmat vazifalarining sifatli
bajarishlarida tashkiliy-uslubiy yordam ko’rsatish, xodimlarga zarur ish
sharoitlarini yaratish choralarini ko’rish hamda mehnat intizomini ta’minlash;
–tashkilotda pedagog va mutaxassis kadrlarni qayta tayyorlash va ularning
malakasini oshirish, xodimlar attestatsiyasini hamda ular tomonidan mehnat
intizomiga rioya qilinishini O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
“Davlat ta’lim muassasalari hamda nodavlat ta’lim tashkilotlarini attestatsiyadan
va davlat akkreditatsiyasidan o’tkazish tartibini takomillashtirish to’g’risida”
2019-yil 7-iyundagi 470-son va “Maktabgacha, umumiy o’rta, o’rta maxsus,
professional va maktabdan tashqari ta’lim tashkilotlari pedagog kadrlarini
attestatsiyadan o’tkazish tartibini takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida” 2021-yil
17-sentabrdagi 572-son qarorlari asosida nazorat qilish;
–tashkilot xodimlari orasidagi eng faollarini rag’batlantirish, lozim vazifalarini
bajarmaganligi uchun ularga nisbatan o’z vakolatli doirasida intizomiy jazo
choralarini qo’llash masalalarini ko’rib chiqish, jamoada sog’lom ma’naviy
muhitni shakllantirish;
– tashkilotdagi ilg’or tajribali pedagog kadrlar nomzodini Davlat va tarmoq
mukofotlari bilan taqdirlashida tuman (shahar) maktabgacha ta’lim bo’limiga taklif
kiritish;
23

–tashkilot faoliyatining moliyaviy-xo’jalik masalalarini hal qilish, budjet va
budjetdan tashqari mablag’larning shakllanishi, undan samarali foydalanishini
amalga oshirish, tashkilotni rivojlantirish uchun byudjetdan tashqari qo’shimcha
mablag’ topish va moddiy resurslar bilan ta’minlash choralarini ko’rish,
tashkilotning investitsion jozibadorligini ta’minlash, shuningdek, ta’limiy
maqsadlarga erishish uchun moliyaviy, moddiy resurslarning samarali
taqsimotini va xodimlarning safarbarligini ta’minlash hamda qabul qilingan
qarorlarning oqibatlari, moliyaviy-xo’jalik natijalariga shaxsan javob berish;
–tashkilotning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash yuzasidan o’quv-didaktik,
ko’rgazmali materiallar, sport jihozlari, o’yin, o’yinchoqlar va musiqa
asboblari bilan jihozlashga bo’lgan ehtiyoj bo’yicha tuman (shahar) maktabgacha
ta’lim bo’limiga takliflar kiritish;
–tashkilotda sog’lom va xavfsiz ratsional ovqatlantirish ishlarini tashkil etish
hamda sanitariya qoidalariga mos ravishda ovqatlantirishni tashkil etish;
–O’zbekiston Respublikasi Bosh Davlat sanitariya vrachining “O’zbekiston
Respublikasi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyalanayotgan bolalarni
xavfsiz va sifatli ovqatlanishini tashkil etilishiga oid gigienik talablar”
sanqvan № 0016-21-son qarori (O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi
tomonidan 2021 yil 26 iyunda ro’yxatdan o’tkazilgan, ro’yxat raqami 30)
asosidatashkilotda sog’lom va xavfsiz ratsional ovqatlantirish ishlarini tashkil etish
hamda sanitariya qoidalariga mos ravishda ovqatlantirishni tashkil etish;
–tashkilot brakeraj komissiyasi faoliyatini nazorat qilish;
–tashkilot faoliyatini tashkil etish bilan bog’liq murojaatlar bo’yicha fuqarolarni
qabul qilish, tashkilotga kelib tushgan xat, ariza va shikoyatlar hamda
murojaatlarni belgilangan tartibda ko’rib chiqish va ijrosini to’liq ta’minlash;
–tashkilotda sifatli tibbiy xizmatni tashkil etish va hududiy sog’liqni saqlash
muassasalari bilan hamkorlikda ishlash;
–tashkilot xodimlari va tarbiyalanuvchilarining tibbiy ko’rikdan o’tkazilishini
nazorat
24

–maktabgacha ta’lim tashkiloti va ota-onalar o’rtasida hamkorlikni yo’lga
qo’yish,
tashkilot faoliyatini rivojlantirish yuzasidan ota-onalar fikrini o’rganish;
–tashkilotda kasbiy odob-ahloq qoidalari, ichki mehnat tartibi qoidalari hamda
jamoa shartnomasi, sanitariya-gigiyena talablari, mehnatni muhofaza qilish,
texnika va yong’in xavfsizligi qoidalariga rioya qilishni ta’minlash, sog’lom
raqobatli muhitni yaratish;
–yagona milliy mehnat tizimi (my.mehnat.uz) saytida pedagog va mutaxassis
xodimlarning ma’lumotlar bazasini yangilab borish;
–har oy yakuni bo’yicha bo’sh ish o’rinlari to’g’risidagi ma’lumotlarni
(mehnat.uz)
saytiga joylab borish;
–pedagog xodimlarga bo’lgan ehtiyojlarni aniqlash, malaka va kompetensiyalarga
ega xodimlarni tanlash, kadrlar zaxirasini shakllantirish, pedagog xodimlar
attestatsiyasini tashkil qilish, mehnat va ishlab chiqarish intizomiga rioya
qilinishini ta’minlash;
–korxona va tashkilotlar bilan xo’jalik shartnomalari tuzishda tashkilot nomidan
faoliyat yuritish, uning manfaatlarini himoya qilish, ishonchnomalar berish,
Kuzatuv va pedagogik kengash hamda boshqa manfaatdor tomonlar bilan
hamkorlikda tashkilotni rivojlantirish bo’yicha strategik rejalarini ishlab chiqish
va muvofiqlashtirish, tashkilotning vazifa va maqsadlarini shakllantirish ishlarini
tashkil etish;
–tashkilotda sog’lom ma’naviy-ruhiy, xavfsiz va rag’batlantiruvchi muhitni
yaratish, tashkilot Kuzatuv kengashi faoliyatida obyektiv, oshkoralik va
shaffoflikni ta’minlash uchun sharoit yaratib borish.
2. Bilishi lozim:
–O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Mehnat kodeksi, O’zbekiston
Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida” va “Ta’lim
to’g’risida”gi qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining
ta’limga oid qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’limga oid
25

farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining ta’limga oid
qarorlari va farmoyishlari, Maktabgacha ta’lim vazirining buyruqlari, mahalliy
davlat hokimiyat organlari qarorlarini;
–O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, Mehnat kodeksi,
O’zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida” 2019
yil 16 dekabrdagi O’RQ-595-son va “Ta’lim to’g’risida”gi 2020 yil 23 sentabrdagi
O’RQ-637-son qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining
ta’limga oid qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining ta’limga oid
farmonlari, qarorlari va farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha
ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to’g’risida” 2020-yil 22-
dekabrdagi 802-son qarori va ta’limga oid boshqa qarorlari va farmoyishlari,
Maktabgacha ta’lim vazirining buyruqlari, mahalliy davlat hokimiyat organlari
qarorlarini;
–ta’lim-tarbiya reja va o’quv dasturlarining mazmunini;
–maktabgacha ta’lim tizimi rahbar va pedagog kadrlariga qo’yiladigan
malaka talablarini;
–zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalaridan foydalana olishi hamda
ularni joriy etish usullarini;
–maktabgacha ta’lim pedagogikasi, psixologiyasi va maktabgacha yoshdagi bolalar
fiziologiyasini;
–bolaning individual ehtiyojlarini hisobga olgan holda va variativ (muqobil)
dasturlari, o’quv-uslubiy qo’llanmalarini amaliyotga tatbiq etish va uzluksiz
takomillashtirib borish yo’llarini;
–attestatsiyaga oid normativ-huquqiy hujjatlar mazmunini, attestatsiya o’tkazish
tartibi va mezonlarini;
–attestatsiyaga oid normativ-huquqiy hujjatlar mazmunini, O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha, umumiy o’rta, o’rta maxsus,
professional va maktabdan tashqari ta’lim tashkilotlari pedagog kadrlarini
attestatsiyadan o’tkazish tartibini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”
26

2021-yil 17-sentabrdagi 572-son qarorlari asosidaattestatsiya o’tkazish tartibi va
mezonlarini;
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining“Bolalarni davlat
maktabgacha ta’lim tashkilotlariga qabul qilish bo’yicha davlat xizmatlari
ko’rsatishning ma’muriy reglamentini tasdiqlash to’g’risida” 2018-yil 28-martdagi
244-son va “Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish
hamda sohaga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy
etish chora-tadbirlari to’g’risida” 2021-yil 5-martdagi 122-son qarorlari talablari
asosida bolalarni davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlariga qabul qilish
bo’yicha davlat xizmatlari ko’rsatishning belgilangan tartibini amalga oshirish;
–kasbiy odob-axloq qoidalari, sanitariya-gigiyena talablari, mehnatni muhofaza
qilish, texnika va yong’in xavfsizligi qoidalarini.
Malaka talablari:
–kamida bakalavr darajasidagi maktabgacha ta’lim yo’nalishidagi oliy pedagogik
ma’lumot (nomutaxassis va nopedagog oliy ma’lumotli kadrlar
maktabgacha ta’lim yo’nalishidagi kasbiy qayta tayyorlash kursini tamomlagan
bo’lishi lozim);
–xorijiy tillardan birining boshlang’ich bosqichini va axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanishni bilishi kerak;
–uch yildan kam bo’lmagan pedagogik ish staji;
–ta’lim sohasida ishlagan, zamonaviy bilim va ma’naviy-ahloqiy fazilatlarga
ega mustaqil fikrlaydigan hamda menejerlik qobiliyatiga ega bo’lishi talab etiladi.
–Ilmiy daraja yoki ilmiy unvonga ega bo’lgan, hududiy maktabgacha ta’lim
bo’linmalarida ikki yildan ortiq faoliyat ko’rsatgan, Davlat mukofotlari bilan
taqdirlanganlar, Toshkent shahridagi Puchon hamda «A.I.Gersen nomidagi
Rossiya davlat pedagogika universiteti» Federal davlat byudjeti oliy ta’lim
muassasasi filiali bitiruvchilari, yoki nufuzli xalqaro reyting tashkilotlarining
yuqori 1000 talik ro’yxatiga kiritilgan xorijiy oliy ta’lim muassasalarini
(bakalavriat, magistratura) tamomlagan yoki ularda ilmiy daraja (PhD va unga
tenglashtirilgan boshqa ilmiy daraja) olgan yosh mutaxassislardan pedagogik ish
27

staji talab etilmaydi. Maktabgacha ta’lim tashklotini boshqarish, rejalashtirish va
tashkil qilish ishini bajarish tufayli ta’lim tashkiloti jamoasi a’zolarining kuch-
g’ayratini samarali birlashtirish uchun zarur, ammo yetarli bo’lmagan shart-sharoit
yaratiladi. Amaliyotdan shu narsa ma’lumki, odamlar real bajarayotgan ishlar
ularga qo’yilayotgan rasmiy talablarga har doim ham mos kelavermaydi. Ijtimoiy
tashkilotlarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ularga kiruvchi odamlar o’z
sabablariga ega bo’lgan holda, o’z oldilariga o’zlari maqsad qo’yishga qodirdirlar.
Ular nimanidir qilishni xohlashlari va xohlamasliklari va shunga qarab ishlashlari
mumkin. Odamlar tashkilotga kelgach, u o’zlarining manfaatlarini amalga oshirish
imkonini berishini xohlashadi. Bu hol yuz bermasa, ular yo tashkilotdan ketadilar
yoki salohiyatlari va iqtidorlarini ishga to’liq safarbar etmaydilar.
Shuningdek, O’zbekiston Respublikasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiya
to’g’risida”gi Qonunining 44-moddasiga muvofiq Maktabgacha ta’lim va tarbiya
tizimida mehnat faoliyatini amalga oshirishga quyidagi cheklovlar belgilab
berilgan.Muomalaga layoqatsiz yoki muomala layoqati cheklangan deb topilgan,
pedagogik faoliyatni amalga oshirishga to’sqinlik qiladigan kasalliklari yoki
jismoniy nuqsonlari bo’lgan shaxslar, shuningdek qasddan jinoyatlar sodir
etganligi uchun ilgari hukm qilingan shaxslar maktabgacha ta’lim tashkilotlarida
pedagogik faoliyat bilan shug’ullanishi mumkin emas.Ilgari o’zining aybli
harakatlari sababli mehnat shartnomasi tugatilgan shaxslar, shuningdek
qo’llanilgan jazo chorasidan, sudlanganligi holati tugatilganligidan yoki olib
tashlanganligidan hamda o’ziga nisbatan amnistiya yoki afv etish akti
qo’llanilganligidan qat’i nazar, qasddan sodir etilgan jinoyatlar uchun ilgari hukm
qilingan shaxslar, jinoyat ishlari aybdorligi to’g’risidagi masala hal etilmagan
holda tugatilgan jinoyatlar sodir etgan shaxslar maktabgacha ta’lim va tarbiya
tizimi organlari va tashkilotlarining rahbarlik lavozimlariga tayinlanishi mumkin
emas. Boshqaruv jarayonida, ayni paytda, turli boshqaruv turkumlari ishi amalga
oshiriladi.Kimdir mashg’ulotlar jadvaliga tuzatishlar kiritishi, kimdir
o’qituvchining ishini nazorat qilib borishi, yana kimdir pedagogika kengashining
ish rejasini muhokama qilishi mumkin.
28

II-BOB. MAKTABGACHA TA’LIM TASHKILOTLARIDA
RAHBARLIK QILISH VA TASHKIL ETISH YO’LLARI
2.1. Mudira tomonidan ta’lim-tarbiya ishlarini kuzatish, nazorat qilish usul
va uslublari
Boshqaruvning insoniyatga ma’lum uchta sosiy turi mavjud. Inson aql
zakovat yordamida tartiblashtirilib madaniy an’analarga singdirilgan ya’ni
tabiiylashtirilmagan yozilmagan qonun qoidalar yordamidagi boshqaruv, bevosita
tayinlangan ma’sul shaxslar yordamidagi boshqaruv, qonunlar qo’llanmalar,
qoidalar kabi yozma hujjatlar yordamidagi boshqaruv. Hozirgi vaqtda rahbarlikka
faqat kasbiy faoliyat sifatida qarash an’anasi kucahygan va u mansabdor hamda
mansabdorlikni o’rganish sohasi sifatida iqtisoslashgan. So’ngi yillarda mazkur
soha mutaxassislar uzoq tortishuvdan keyin ushbu turlarni “Mansabdor shaxs va
bajaruvchi vazifasini bajaruvchi shaxs” tarzida talqin qilmoqda. Rahbariyat
boshqaruv tizimi asosida faoliyat ko’rsatuvchi, eng kichik ko’p tarmoqlar tashkilot
va uyushmalardan tortib, davlat va jamiyat doirasida yerik tuzilmalargacha barcha
idoralarga xos rahbarlardan iborat yahlit guruhni ifodalaydi. Unda rahbar va
rahabriyatdan farqli ravshda bir-biriga buysunuvchi yoki parallel ish olib boruvchi
tarmoqlar va ularni birlashtiruvchi tuzilma faoliyat asosiy masala bo’lib ko’pchilik
shaxslardan tashkil topgan bunday tizimda bir kishining emas balki butun bir
tuzilmaning hususiyatlari hamda faoliyati bosh masla hisoblanadi.
Rahbariyat guruhlashgan idoraning tashkiliy tuzilishi bilan birga maqsadga
kura tarmoqlanish hususiyatlari, ishlash jarayoni, prinsipalar va qonuniyatlar
sohalar bo’yicha a’loqadorligi hamda muvoffiqligi hamda shart sharoitlari hamda
shu kabi boshqa masalalarni qamrab oladi. Rahbariyat masalalarini tadqiq etish
bugungi kunda asosan davlat boshqaruvi personal boshqaruvi davlat hizmati va
uning tarmog’i bo’lgan hizmat huquqi fanlari doirasida amalga oshiriladi. Lekin
rahbariyat qanday va qancha tarmoqqa bo’linmasin yagona tizim bo’lganligi
tufayli uning ma’lum qonuniyatlar metodlar hamda prinsiplarga asoslangan maqsad
va vazifalari mavjud. Ularni o’rganish, tahllil etish, baholash, tadqiq etishning o’zi yahlid
yo’nalishdir.
29

Shularga ko’ra rahbariyatning mohiyatini har tomonlam o’rganish rahbarshunoslik
doirasida amalga oshiriladigan ish hisoblanadi. Rahbarsunoslik rahbariyat
rahbarlik bilan bog’liq hususiyatlarni tadqiq etuvchi fanning o’ziga xos
yo’nalishidir. Uning diqqat markazida:
1) bevosita yoki bilvosita rahbarshunoslikka doir tarixiy zamonaviy yozma
manbalar ularning ijodkorlari rahbarshunoslik bilan bog’liq tarixiy va zamonaviy
voqiya hodisalar amaliy jarayonalar rahbarshunoslik ob’yektlarining o’ziga xos
hususiyatlarini o’rganish;
2) fan va amaliy jarayondagi masalalarni bir butunlikda olib ularning rivojlanish
shart-sharoitlari. Asoslari yo’nalishlari tatbiq etish ob’yektiv vazifalari va
boshqalarni ilmiy tekshirish muvofiqlashtirish va qiyosiy tahlil qilish.
3) Sohaga oid qonuniyatlarni kashf qilish va tarqqiy ettirish shu maqsadda
muayyan davr hamda kelajak uchun muhum xulosalar tag’dim etishni
tizimlashtirish kabi masalalar turadi.1
Rahbarshunoslik fanining bosh vazifasi o’z ob’yektlariga doir barcha masalalar
ilmiy amaliy va nazariy jihatdan teran o’rganish vositasida: jamiyat taraqqiyoti
uchun xizmat qiladigan muhim xulosalar taqdim etish erishilgan natijalarni
ahamiyati, tadbiq etish davri o’rni va maqsadlarini aniqlagan holda qo’llash uchun
tavsiyalar, tizimlar, funksional tizimni taqdim etish jamiyatga xizmat ko’rsatish
samaradorligini asoslash amaliy jarayonalarda zamonaviy bilimlar bilan
qurollantirib borish; rahbar hodimlar uchun vujudga kelish mumkin bo’lgan yangi
shart-sharoitlar hamda vaziyatda zarur xususiyatlar, tartiblar, qoidalar, va
boshqalar. Talabalarni bashorat qilish eng ilg’or sifatlar, samarali faoliyat shakllari
tashkiliy mehanizmlar hamda uslublarni ishlab chiqish va jortiy etiushdan iborat.
Rahbarshunoslik fanining ijtimoiy ahamiyati shundan iboratki uning ob’yektlari
jamiyat va uning faoliyati xalq turmush tarzi va taraqqiyot o’rtasida bog’lovchi
bo’g’in hisoblanadi.
Rahbar har qanday ijtimoiy guruhda taraqqiyotga intilishning siyosiy
jihatdan strategik takdik yo’nalishlarini huquqiy jihatdan faoliyat imkoniyatlari va
chegaralarni iqtisodiy jihatdan shart-sharoitlari moddiy asoslari va maxsulotlarini
30

ma’naviy jihatdan esa tarbiyaviy, ma’rifiy va madaniy darajasini shakllantirishda
yetakchi o’rin tutadi. Bu esa rahbardan yuksak aql zakovat, keng duniyo qarash
rahbarshunoslik fani doirasida erishilgan barcha yutuqlardan zamonaviy
ma’lumotlardan xabardor etishni talab etadi. Shu ma’noda rahbar
rahbarshunoslikning alohida fan sifatida o’rganilishi tashkilot jamiyatning
taraqqiyot sari tez va ilg’or g’oyalar asosida ilgarilashga katta ta’sir ko’rsatdi
hamda yuqorida zikr etilgan muammolarni anglash va o’z vaqtida hal etishga
demak rahbar faoliyatining izchilligi, sifat va samaradorligini oshirishga xizmat
qiladi.
Rahbar madaniyati–rahbar xodimlar yetakchilar yo’l boshchilarga xos
ma’naviy qiyofa axloq odob, muomila va boshqaruv madniyatini ifodalovchi so’z
birikmasi. Madaniyat avvalo ma’naviy boylik xosilasi. Siyosiy madaniyati yuksak
rahbar millat davlat xalq manfaati nazaridan ish tutadi, umummanfaatni o’z
shaxsiy ehtiyoj va manfaatlaridan ustun qo’yadi. Rahbar va rahbarlikka davogar
shaxs alohida xulq atvorga, ma’naviyat va madaniyatga ega bo’lish uni doimiy
ravishda takomillashtirib borish zarur. Buning uchun siyosiy hayotdan xabardor
bo’lish yoki iqtisodiy va kasbiy bilimlarni o’zlashtirishning o’zigina kifoya
qilmaydi. Ular jahon tajribalari asosida shakllangan ilg’or boshqaruv malakalarini
ham o’zlashtirgan bo’lishi kerak. Bugungi rahbar bunga zimmasidagi vazifalarga
yuksak ma’suliyat bilan yondashish o’ziga nisbatan talabchanlik orqali erishadi.
Siyosat iqtisod va ma’naviyatga dahildor kitoblar va mumtoz adabiyot tarixiy
jarayonlarni chuqur mushohada qilish ham uning duniyo qarashini kengaytiradi.
Agar aql zakovati ta’fakkuri ma’naviy kamoloti, madaniyati bilan rahbar mustaqil
fikirlashdan mushohada qilishdan kundalik voqea hodisalarni teran tahlil etib
borishdan uzoqlashsa rahbarlik talab etgan ma’naviyatdan uzoqlashib boradi.
Rahbar ma’naviyat va madaniyatning kuch qudratidan ezgu maqsadlar yo’lida
samarali foydalanishi boshqaruv tizimidagi ijtimoiy immunitetlarni insonparvarlik
g’oyalari asosida rivojlanib borishi darkor. Zero rahbarlik uslubi boshqarish
madaniyatining ma’lum elimentlariga ega bo’lishni taqqazo etadi rahbarlar bilan
oddiy odamlar o’rtasidagi munosabatlar madaniyatlilik qoidalariga asoslanmog’i
31

kerak. Bu qoidalar ijtimoiy burchni yuksak darajada anglash kishilar o’rtasida
insonparvarlik munosabatlari o’zaro hurmat hamjamiyatlik hamda birodorlikdan
iborat. Bularning barchasi rahbar ma’naviy saviyasining o’sib borishiga siyosiy
madaniyatning takomillashuviga katta yordam beradi. Chunki cheklangan
ta’fakkur chala bilan past madaniayat bilan dunyoda ro’y berayotgan murakkab
jarayonlarni teran anglash ma’suliyatli vazifali mansabni egallab bo’lmaydi.
Binobarin demokratik asosida shug’illanib borayotgan jamiyatimiz talabi aqlan va
manan barkamol puhta bilimga ega bo’lgan teran ta’fakkurli kishilargina rahbar
bo’lishga haqlidir.
Rahbar ma’suliyati rahbar madaniyatining asosiy belgilaridan biri bo’lib
uning ma’lum sohaga javobgarligini ifoda etadi. U alohida shaxs ma’suliyatidan
farq qilib kengligi bilan ajralib turadi.
Shu bilan rahbar ma’suliyati hamisha muhim sanalgan. Ma’suliyat avvalo har bir
kishining vijdoni qolaversa jamoa jamiyat va millat oldidagi burchini anglaydir.
Umuman ma’suliyat rahbarning vazifasiga nisbatan javobgarlik tuyg’usidir.
Rahbar faoliyatidagi barcha salbiy hodisalar ma’suliyat hissining sustligidan kelib
chiqadi. Ma’suliyatsizlikning eng salbiy ko’rinishi siyosiy ma’suliyatsizlikdir.
Siyosiy ma’suliyatsizlik siyosiy kaltabinlik, sabsata bozlik, nayrangbozlik,
qalloblik, kabi illatlarning paydo bo’lishiga sabab bo’ladi. Binobarin rahbarlik
lavozimidagi kishidan yuksak ong va tafakkur hushyor idrok talab etadi. Bugungi
kunda rahbar kadrlar oldiga qo’yilayotgan qolaversa hayot taqqoza etayotgan
asosiy vazifalar quydagilardan iborat.
Rahbar ko’ngli ochiq qalbi va ko’ngli toza aql zakovat sohibi ma’naviy
shakllangan bo’lishi kerak.
1. Rahbar o’zini tarbiya qilgan, ishonch bildirib yuksak martabaga munosib
ko’rgan el yurtiga halol xizmat qilishi lozim.
2. Rahbar aqlli va tajribali o’z ishining bilimdoni bo’lgan mutaxassislarga
tayanmog’i ularning fikriga quloq solmog’i shunga asoslanib xulosa chiqarmog’i
kerak.
32

3. Rahbarning barcha ishlari xalq hayotiga ijobiy ta’sir ko’rsatmog’i lozim.
Kimlargadir yaxshi ko’rinish maqtanish uchun qilingan ish rahbarning kelgusidagi
faoliyatiga salbiy iz qoldirishi mumkin.
4. Rahbarda xalq va vatanga fidoyilik, tashabbuskorlik, qa’tiyat va talabchanlik
bo’lmog’i lozim. Manmanlik, zo’rovonlik, o’zgalar fikrga quloq solmaslik rahbar
kadrlarni yaxshi mutaxassislar, mehnatkash sodda va samimiy odamlardan
uzoqlashtirib qo’yadi.
5. Rahbar hech qachon mayda gaplar fusqu fasod mayshad bozlikka berilmasligi
kerak.
6. Katta rabarlarning kichik rahbarlarni mahalliychilik oshna-og’aynichilik shaxsiy
sadoqatiga qarab tanlashi o’ta kaltabinlik. Ayniqsa yangi rahbar o’zidan oldin
faoliyat ko’rsatgan rahbar davrida ishlagan yaxshi mutaxassislarni ishdan
bo’shatishi, o’ziga raqib bilishi achinarli xol bo’lib, bu umumdavlat manfaatiga
jiddiy zarar yetkazadi.
7. Rahbar maqtovdan boshi aylanib “dohiy”lik kasaliga chalinib qolmasligi kerak.
Bunday rahbarlar atirofida faqat o’z manfaatini o’ylovchi “maslahatguylar”
amalparast, laganbardor, poraxo’r oddiy odamlarga zug’im o’tgazuvchi kimsalar
to’planib qoladi.
8. Rahbar nafs balosiga qarshi turmog’i, o’zidan kichik rahbarlarni bu balodan
asramog’i lozim.
9. Rahbar adolatsizlikka aslo yo’l qo’ymasligi lozim.
10. Rahbar o’z shaxsiy hayoti, turmush kechirishida ham boshqalarga o’rnak
bo’lmog’i shart.
11. Rahbarning barcha ishlari ochiq va oshkora bo’lmog’i lozim. Vaqti-vaqti bilan
xalq oldida hisobot berib turishi ularga obru keltiradi.
12. Rahbar o’z g’oyasi, fikri harakat dasturiga ega bo’lishi bilan birga barchani
yurt taraqqiyoti bilan birga xalq tinch totuvligi, farovonligi yo’lida yagona g’oya
oldida jipislashtirishi shart. Boshqaruv jarayonida, ayni paytda, turli boshqaruv
turkumlari ishi amalga oshiriladi. Kimdir mashg’ulotlar jadvaliga tuzatishlar
kiritishi, kimdir o’qituvchining ishini nazorat qilib borishi, yana kimdir pedagogika
33

kengashining ish rejasini muhokama qilishi mumkin. Bu boshqaruv turkumlarini
nafaqat bexabar kuzatuvchi uchun, balki aksariyat boshqaruv sub’ektlari uchun
ham nooshkor holga keltiradi. Ammo boshqaruv faoliyatining yaxlitligi uchun
javob beruvchi ta’lim tashkiloti rahbari ushbu turkumlarni tuzib, ularning har birini
kuzatib borishi kerak.
Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik va nazorat qilish hokimiyat munosabatlarini
amalga oshirishi tufayli boshqaruv ishi deb hisoblanadi.
Rahbarlik aql-farosat kuch g’ayrat, izlanish va topqirlikni o’z ustida tinmay
ishlashni tadbirkorlikni talab etadi. “Rahbarlik” tarbiyasining quydagi jihatlari
ahamiyatlidir:
1) Rahbar ijtimoiy shaxs sifatida ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish
resurislarini birlashtirib uning asosiy harakatlantiruvchi kuchini boshqaruvchi
sifatida omilkorlik bilan ish yurituvchi shaxs;
2) Rahbar har qanday ishni amalga oshirish uchun avvalo mustaqil qaror qabul
qiladi. Bu qaror rahbarning tadbirkorlik, ishbilarmonlik faoliyati maqsadlarini
belgilaydi;
3) Rahbar o’z sohasiga yangi g’oya yangi tashabbus, yangi texnologiyalarni joriy
etuvchi tadbirkor shaxs hisoblanadi; 4) Rahbar mehnati, ayni vaqtda tadbirkorlikka
asoslangan mashaqqatli faoliyatdir.
Unga sarflangan kuch mablag’ ba’zan vaqtincha foyda emas zarar keltirishi,
bunda jamoa foyda o’rniga zarar ham ko’rishi mumkin. U bunday holatlarni
oldindan ko’ra olishi va unga tayyor turishi zarur bo’lganda faoliyatini qayta
boshlashi o’zida bunga kuch g’ayrat topa bilish lozim. Ushbu jihatlar rahbarlik
faoliyatning ma’lum jihatlarini namayon etadi. Rahbar halol, fok, vujdonli,
iymonli, qattiq qul, diyonatli, mehr-shafqatli bo’lishi kerak. Rahbarlikka egri yo’l
egri qo’l egri maqsad bilan erishib bo’lmaydi.
Fel-atvorida egrilik bor kishi rahbarlik lavozimida uzoq davom ettira
olmaydi. Shu bilan birga u o’zi boshqarayotgan jamoa orasida obruga ega bo’lishi
zarur rahbar faol bo’lmasa jamiyatda ijtimoiy faollik shakllanmaydi. Kattami
kichikmi qanday mansabda bo’lishidan qattiy nazar har bir rahbar oldida “o’z
34

ishimga talab darjasida yodashishim uchun nimalarni bilishim, qanday fazilatlarga
ega bo’lishim kerak?” degan savol hamisha kundalang turadi. Boshqaruvdan
ko’nikma mahorat, bilim,aql va idrokning roli katta.
Malaka oshirishda pedagogik texnologiyalardan poydalanish. “Inson” uning har
tomonlama uyg’un kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ro’yobga
chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, eskirgan tafakkur
va ijtimoiy xulq-atvorning andozalarini o’zgartirish Respublikada amalga
oshirilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi va harakatlantiruvchi kuchidir",
deyiladi1. Bunday maqsadni amalga oshirish, asosan, pedagoglar zimmasiga
tushadi. Shuning uchun ham oliy ta’lim muassasalarida o’qituvchilarni qayta
tayyorlash va malakasini oshirish jarayoni mazmun va mohiyatiga bugungi kunda
jamiyatning istiqbol talablariga mos yangilanishlar kiritilishi lozim.
Malaka oshirish tizimida «Pedagogika masalalari» kursi o’quv fanini yangi
pedagogik texnologiya asosida olib borish bugungi kunning dolzarb masalalaridan
biridir. Shuni e’tirof etish kerakki, hali Respublikamizda malaka oshirish tizimida
yangi pedagogik texnologiyalarni, ta’lim innovatsiyalarini to’plash, ular ichidan
faoliyatimiz uchun eng samaradorlarini tajriba sinovlaridan o’tkazish va o’quv
jarayoniga joriy etishni yo’lga qo’yadigan tizim shakllantirilgani yuq. Vaholanki
bugungi kunda ta’lim samaradorligini oshirish.
Davlat ta’lim standartlarining bajarilishini ta’minlash, ta’limning sifat
ko’rsatkichini kafolatlashda zamonaviy pedagogik texnologiya hal qiluvchi
omillardan bo’lib bormoqda. Pedagogik texnologiyani o’quv jarayonida qo’llash
jahon amaliyotida keng tarqalmoqda. Zero, o’quv jarayonini demokratlashtirish,
kelishuvchanlik asosida tashkil qilishda hamkorlik, hamijodkorlik rivoj topmoqda.
Bu jarayon tinglovchilarni o’quv faoliyatini amalga oshirishda harakatlantiruvchi
kuch bo’lib xizmat qiladi. Boshqaruv jarayonida, ayni paytda, turli boshqaruv
turkumlari ishi amalga oshiriladi. Kimdir mashg’ulotlar jadvaliga tuzatishlar
kiritishi, kimdir o’qituvchining ishini nazorat qilib borishi, yana kimdir pedagogika
kengashining ish rejasini muhokama qilishi mumkin. Bu boshqaruv turkumlarini
nafaqat bexabar kuzatuvchi uchun, balki aksariyat boshqaruv sub’ektlari uchun
35

ham nooshkor holga keltiradi. Ammo boshqaruv faoliyatining yaxlitligi uchun
javob beruvchi ta’lim tashkiloti rahbari ushbu turkumlarni tuzib, ularning har birini
kuzatib borishi kerak.
Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik va nazorat qilish hokimiyat munosabatlarini
amalga oshirishi tufayli boshqaruv ishi deb hisoblanadi.Tinglovchi va o’qituvchini
doimiy izlanishga, uzluksiz o’z ustida ishlashga undaydi. Bu o’z navbatida,
ta’limda samaradorlikni ta’miilaydi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalardan
barcha pedagoglar xabardor bo’lishlari zarur.
Pedagogik texnologiya-bu tizimli fikr yuritish usulini pedagogikaga
singdirish, boshqacha qilib aytganda pedagogik jarayonni muayyan bir tizimga
keltirishdir (Sakomoto). Demak, pedagogik texnologiya insonga (ta’lim-tarbiya
oluvchiga) oldindan belgilangan maqsad bo’yicha ta’sir o’tkazish faoliyatidan
iborat. Bu faoliyatni amalga oshirish uni tashkil qilish, olib borish.
takomillashtirish, tahlil qilish, tadbiq qilish, qiyoslash, umumlashtirish, xulosa
chiqarish, boshqarish, nazorat va baholash kabi jarayonlarni o’z ichiga oladi.
O’quv faoliyati ma’ruzalarni munozara asosida o’tkazish, amaliy o’yinlar, davra
suhbatlari, pedagogik vaziyatlardan chiqish usullariga bag’ishlangan munozara,
tajriba almashish, interfaol mashg’ulotlar asosida olib borish maqsadga muvofiq.
Bu jarayonni olib borishda quyidagi mezonlarga rioya qilinadi va testdan unumli
foydalanish, fikr mulohazalar bildirishda asosiy maqsaddan chetga chiqib
ketmaslik; hamkasblarning fikr-mulohazalari va tajribalariga ijobiy munosabatda
bo’lish. Ular bilan hamkor, hamjihat bo’lish; har qanday vaziyatda suzlonchini
dihat bilan eshitish, boshhalar fikri, nutstai nazarlariga keng fe’llik bilan
yondashish; so’zlashda anitslikka, tinglayotganlar uchun tushunarli va chala
gapirishga jiddiy e’tibor berish; tinglovchilar bilishni va ular uchun (samiyatli
bulgan fikrlarnigina bildirish; qatnashchilar o’z fikrini bildira olish uchun
imkoniyat berish, buning uchun qulay vaziyat yaratish hamda ijobiy munosabat
bildirish; muhokamalarda va o’zaro munosabatlarda holislik va samimiylikka rioya
qilish; xushyor, zeyrak, sezgir, sergak bo’lish.
36

Pedagogik texnologiyaning boshqaruvchanligi shundan iboratki, bunda
ta’lim jarayonini rejalashtirib, tashhis qilish, natijalash, tuzatish va o’zgarishlar
kiritish imkoniyatlari mavjud. Bunda ta’limda kutilgan natijaga erishiladi, vaqt
tejaladi, tinglovchilar faoliyati yanada yuqori darajaga kutariladi, bu esa pedagogik
texnologiyaning samarasi demakdir.
Tadqiqotimizda maktab o’qituvchilarini yangi pedagogik texnologiya asosida
qayta tayyorlashda quyidagilarni asosiy vazifa sifatida oldimizga maqsad qilib
qo’ydik: yangilangan milliy pedagogik tizimda, xususan maktab o’qituvchilarini
yangi pedagogik texnologiya asosida qayta tayyorlashning nazariy asoslarini ishlab
chiqish; o’qituvchilarni yangi pedagogik texnologiya bo’yicha bilishi zarur
bo’lgan bilimlar mazmuni va uni tanlash tamoyillarini ko’rsatib berish, malaka
oshirish jarayonida o’qituvchilarni yangi pedagogik texnologiya asosida qayta
tayyorlash prinsiplarini ko’rsatib berish; o’qituvchilarni malaka oshirishdan
keyingi davrida yangi pedagogik texnologiya asosida tayyorlashning ta’lim
samaradorligini oshirishdagi o’rnini ko’rsatib berish.
Malaka oshirishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish
tinglovchilarda o’z kasbiga qiziqishini kuchaytiradi. Ushbu yo’nalishdagi o’quv
jarayonini loyihalashda quyidagilarni nazarda tutish lozim: tinglovchi faolligini
oshirish; hamkorlikka chiqarish; yaratilgan dastur, qo’llanma, ma’ruza matnlarini
chuqur pedagogik tahlil qilish; mustaqil mutoala qilish ko’nikma va malakalarini
shakllantirish; o’z fikrini bildira olish, himoya qila olish va isbotlay olishga
o’rgatish. Boshqaruv jarayonida, ayni paytda, turli boshqaruv turkumlari ishi
amalga oshiriladi. Kimdir mashg’ulotlar jadvaliga tuzatishlar kiritishi, kimdir
o’qituvchining ishini nazorat qilib borishi, yana kimdir pedagogika kengashining
ish rejasini muhokama qilishi mumkin. Bu boshqaruv turkumlarini nafaqat bexabar
kuzatuvchi uchun, balki aksariyat boshqaruv sub’ektlari uchun ham nooshkor
holga keltiradi. Ammo boshqaruv faoliyatining yaxlitligi uchun javob beruvchi
ta’lim tashkiloti rahbari ushbu turkumlarni tuzib, ularning har birini kuzatib borishi
kerak.Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik va nazorat qilish hokimiyat
munosabatlarini amalga oshirishi tufayli boshqaruv ishi deb hisoblanadi.
37

Pedagogik texnologiyaning afzalligi ta’lim jarayonini bir butunlikda ko’rib,
ta’lim maqsadi, uning mazmuni, bilim berish usullari va vositalari hamda
tinglovchi va o’qituvchilarni bir majmuaga keltirib hamda ta’lim bosqichlarini
loyihalab, uni nazorat qilish natijalarini baholash kabi qisimlarni o’zaro uzviy
bog’lab uning loyhasini tuzishdadir. Ammo eng avvalo boshqaruv san’ati aniqroq
aytganda ijoddir. Rahbarlikka ham sanatkor uchun zarur bo’lganidek, iqtidor va
iste’dod lozim. Natijada to’plangan bilimlari tajribalarini boshqaruvning umumiy
qonuniyatlari sifatida shakllantirib o’zining rahbarlik usulini yaratadi.
U o’zining boshqaruv ususllarini shakllantirishda mutlaqo erkin shaxsdir ammo
uning rahbarlik usuli ijobiy natija berishi kerak. Rahbarlik faoliyatining
samaradorligi rahbar shaxsining tafakkuri, aql idroki ham bevosita bo’g’liq. Bu
hammaga ham nasib qilavermaydigan yuksak fazila-T.: Agar rahbarda maskur
xislatlar shakllangan bo’lsa, bunday rahbar boshqaruvning sir asrorlarini
mukammal egallab oldi u o’z jamoasi o’rtasida obru va ishonch qozonadi. Shuning
uchun rahbarlik faoliyatini tafakkur va harakat birligi deyish mumkin.
Rahbardagi o’ziga xos talabchanlik mehribonlik hamda ma’suliyat jamoa
azolarida javobgarlik hissining shakllanishiga sabab bo’ladi.
Malakali rahbar kadrlar tizimini shakllantirish uchun ijtimoiy psixologiya
kabi fanlarni yaxshi o’zlashtirishi lozim. Boshqaruv jarayonida, ayni paytda, turli
boshqaruv turkumlari ishi amalga oshiriladi. Kimdir mashg’ulotlar jadvaliga
tuzatishlar kiritishi, kimdir o’qituvchining ishini nazorat qilib borishi, yana kimdir
pedagogika kengashining ish rejasini muhokama qilishi mumkin. Bu boshqaruv
turkumlarini nafaqat bexabar kuzatuvchi uchun, balki aksariyat boshqaruv
sub’ektlari uchun ham nooshkor holga keltiradi. Ammo boshqaruv faoliyatining
yaxlitligi uchun javob beruvchi ta’lim tashkiloti rahbari ushbu turkumlarni tuzib,
ularning har birini kuzatib borishi kerak.Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik va
nazorat qilish hokimiyat munosabatlarini amalga oshirishi tufayli boshqaruv ishi
deb hisoblanadi.Ana shunday rahbar jamiyat vatan oldidagi ma’suliyatini burchini
teran his qiladi, ijtimoiy hayotda inson manfaatlarining ustivorligini hayotiy
ehtiyoj sifatida qabul qiladi.
38

2.2. Maktabgacha ta’lim tashkiloti ta’lim- tarbiya ishlariga rahbarlik qilish
Davlat maktabgacha ta’lim muassasasida ta’lim-tarbiya jarayonini
takomillashtirish, maktabgacha ta’limning innovatsion shakllarim rivojiantirish
maqsadida pedagogik kengash faoliyat ko’rsatadi. Pedagogik kengash a’zolarini
saylash tartibi va uning vakolatiga kiradigan masalalar davlat maktabgacha ta’lim
muassasasi ustavida belgilanadi.
Maktabgacha ta’lim muassasasi mudiri lavozimining malaka tavsiflari
Lavozim vazifalari:
a) maktabgacha ta’lim muassasasi umumiy faoliyatiga rahbarlik qilish;
b) pedagogik jamoa va boshqa xodimlarni bolalar bilan olib boradigan tarbiyaviy
ishlarda yuqori samaraga erishishini tashkil qilish;
v) tarbiyaviy jarayonda mehnatni tashkil qilishning zamonaviy shakllaridan
foydalanish;
g) bolalarni boshlang’ich sinfda o’qitishga tayyorlash bo’yicha davlat talablariga
muvofiq tarbiyalash dasturlarining bajarilishini nazorat qilish;
d) bolalar sog’lig’ini mustahkamlash, ularni pedagogika va gigiyena talablariga
muvofiq tarbiyalash va o’qitish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishni
ta’minlash;
e) pedagogik kengashga rahbarlik qilish, oilada farzand tarbiyasi masalalari
bo’yicha ota-onalar bilan ishlashni tashkil qilish;
j) sanitariya-gigiyena talablari, mehnatni muhofaza qilish, texnika va yong’in
xavfsizligi qoidalariga rioya qilinishini ta’minlash;
z) bolalarning ovqatlanishini, yozgi sog’lomlashtirish tadbirlarini tashkil qilish,
i) muassasada tasdiqlangan rejaga muvofiq ish yuritishni tashkil qilish
tarbiyalanuvchilar ro’yxati bo’yicha to’ldirilishini amalga oshirish; y) jihozlardan
to’g’ri foydalanish, ularning hisobini yuritish va saqlashni ta’minlash;
k) kadrlarni tanlash, joy-joyiga to’g’ri (optimal, samarali) qo’yishni ta’minlash,
ularning ishlashi uchun zarur shart- sharoitlar yaratish;
1) byudjet mablag’laridan oqilona foydalanish va muassasa mulkiga ehtiyotkorona
munosabatda bo’Iish, korxona, muassasa va tashkilotlar bilan xo’jalik
39

shartnomalari tuzish maktabgacha ta’lim muassasasi nomidan faoliyat yuritish,
uning manfaatlarini himoya qilish, ishonchnomalar berish, turli yo’nalishlardagi
davlat va nodavlat jamg’armalar bilan o’zaro hamkorlikda ish yuritish;
m) ichki mehnat tartib-qoidalarini o’rnatish, maktabgacha ta’lim muassasasi
shtatlar jadvalida tarbiyachi-uslubiyotchi lavozimi bo’lmaganda uning vazifalarini
bajarish;
n) tarbiyalanuvchilarni ichimlik suvi bilan ta’minlash va bolalar uchun qo’yilgan
sanitariya-gigiyena talablariga rioya qilish.
Bilishi lozim:
a) O’zbekiston Respublikasining "Ta’lim to’g’risida’gi, “Bola huquqlarining
kafolatlari to’g’risida’’gi qonunlarini;
b) maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo’yilgan davlat talablarining
mazmunini;
v) hukumatning tegishli qarorlari, Maktabgacha ta’lim vazirligi tomonidan
chiqarilgan normativ-huquqiy hujjatlarni;
g) bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash dasturi va tarbiyaviy ishlar
konsepsiyasini;
d) maktabgacha pedagogika va psixologiyani, maktabgacha yoshdagi bolalarni
o’qitish va tarbiyalash shakl va metodlarini;
Malaka talablari: a) o’z yo’nalishi bo’yicha kamida bakalavr darajasidagi oliy
ma’lumot yoki kamida bakalavr darajasidagi oliy ma’lumot va kichik yoshdagi
bolalarni tarbiyalash bo’yicha kurslarni tugatganlik;
b) xorijiy tillardan birining boshlang’ich bosqichini va axborot- kommunikatsiya
texnologiyalaridan foydalanishni bilishi;
v) uch yildan kam bo’lmagan ish staji. Jamoadagi to’g’ri, o’zaro munosabatlar har
bir xodimning mehnat va ishlab chiqarish intizomiga rioya qilishni ta’minlaydi.
Rahbarlik mavqeyi mudira o’z g’oyaviy, ma’naviy-ma’rifiy, siyosiy, huquqiy
saviyasini va mutaxassislik mahoratini doimo ongli ravishda pedagogik bilimlarni
bolalarga ta’lim-tarbiya berish nazariyasi va amaliyotini puxta egallashga, hozirgi
bosqichda maktabgacha ta’lim oldida turgan vazifalarni bilishga, o’z bilimlaridan
40

amaliy faoliyatida foydalanishga majbur etadi. U dastur, metodik instruktiv,
me’yoriy hujjatlarni yaxshi bilishi va unga amal qilishi kerak. U pedagogik
jarayonning mohiyatini chuqur bilib, yutuq va kamchiliklar ini darhol bartaraf
qilish choralarini ko’rishi lozim.
Maktabgacha ta’lim muassasasi mudiri Maktabgacha ta’limni boshqarish
organlari tomonidan oliy ma’lumotga va 3 yildan kam bo’lmagan pedagogik ish
stajiga ega bo’lgan shaxslardan tayinlanadi. Maktabgacha ta’lim muassasasida
kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo’yish tarbiyalash bo’yicha ishni mehnat jamoasi,
maktabgacha ta’lim muassasasi kengashining faollari ishtirokida ma’muriyat
amalga oshiradi. Maktabgacha ta’lim muassasasi rahbarlari kadrlarning kasb
mahoratini, umumiy ta’lim mahoratini, umumiy ta’lim va madaniy darajasini
muntazam o’stirib borishiga g’amxo’rlik qiladi: xodimlar malakasini hisobga olgan
holda va maktabgacha ta’lim muassasasi manfatlaridan kelib chiqib, ularni
ratsional va o’z vaqtida joydan-joyga ko’chirib turilishini ta’minlaydi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida kadrlar zaxirasi shakllantirilib, ular bilan doimiy
ish olib boriladi.
Mudira - ma’naviy, siyosiy huquqiy axloqiy yetuklik-saviya, ong
ma’rifatchilik, madaniyatlilik, xodimlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalash,
halollik, vijdonlilik, tanqidga chidamli bo’lish, mehnatsevarlik istiqbolni oldindan
ko’ra olish kabi xususiyatlar mavjud bo’lishi kerak. Maktabgacha ta’lim tashklotini
boshqarish, rejalashtirish va tashkil qilish ishini bajarish tufayli ta’lim tashkiloti
jamoasi a’zolarining kuch-g’ayratini samarali birlashtirish uchun zarur, ammo
yetarli bo’lmagan shart-sharoit yaratiladi. Amaliyotdan shu narsa ma’lumki,
odamlar real bajarayotgan ishlar ularga qo’yilayotgan rasmiy talablarga har doim
ham mos kelavermaydi. Ijtimoiy tashkilotlarning o’ziga xos xususiyati shundaki,
ularga kiruvchi odamlar o’z sabablariga ega bo’lgan holda, o’z oldilariga o’zlari
maqsad qo’yishga qodirdirlar. Ular nimanidir qilishni xohlashlari va
xohlamasliklari va shunga qarab ishlashlari mumkin. Odamlar tashkilotga kelgach,
u o’zlarining manfaatlarini amalga oshirish imkonini berishini xohlashadi. Bu hol
41

yuz bermasa, ular yo tashkilotdan ketadilar yoki salohiyatlari va iqtidorlarini ishga
to’liq safarbar etmaydilar.
Birgalikdagi faoliyat yaxshi rejalashtirilgan va uyushtirilgan bo’lsa,
ijrochilar bu jarayonga tuzatish kiritishni talab qiladigan qandaydir ichki va tashqi
shart-sharoit o’zgarmagunga qadar nimani, qaerda va qay yo’sinda bajarishlarini
bilishgandagina u muvaffaqiyatli kechadi. Bu o’zgarishlar rejalashtirilgan
harakatlarni amalga oshirish uchun xavf tuxdirishi yoki, aksincha, qandaydir yangi
imkoniyatlarni ochishi mumkin. Boshqaruv yuz berayotgan o’zgarishlarga o’z
vaqtida munosabat bildirishi, buning uchun esa bu haqda axborotga ega bo’lishi
lozim. Bunday axborotni olish va ishning borishiga tuzatish kiritish zarurligini
aniqlash uchun nazorat qilish deb ataladigan maxsus boshqaruv harakatini amalga
oshirish zarur.Boshqaruv nazorat tufayli o’zi usiz faoliyat yuritmaydigan eng
muhim tarkibiy qism — qayta aloqaga ega bo’ladi. Nazorat boshqaruvning
«ko’zini ravshan» va o’zgarishlarga nisbatan ta’sirchan qiladi. Ushbu
o’zgarishlarga munosabat esa rejalashtirish, tashkil etish va rahbarlik qilish orqali
amalga oshiriladi. Natijada boshqaruv davrasi yopiq holga keladi.
Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish va nazorat qilish murakkab
tuzilmaga ega bo’lib, o’zi ham ko’plab boshqa ishlardan tashkil topadi. Masalan, u
rejalashtirish, vaziyatni tahlil etish, prognozlash, maqsad qo’yish, samaradorlikni
baholash, ish rejasining biron-bir variantini tanlash haqida qaror qabul qilish
kabilarni o’z ichiga olishi mumkin. Rahbarlik qilish qo’l ostidagi xodimlarga
topshiriqlar berish, jamoa ahvolini tahlil qilish, qo’l ostidagi xodimlarning ishini
baholash, taqdirlash va jazolash haqida qarorlar qabul qilish, xodimlarni xabardor
qilish, nizoli vaziyatlarni hal qilishni va h. k. ko’zda tutadi.Ta’lim tashkilotini
boshqarishda bitta emas, balki ko’plab boshqaruv turkumlari amalga oshiriladi. Bu
turkumlar ierarxik tuzilmaga ega — xususiy turkumlar nisbatan umumiylari
tarkibiga kiradi. Masalan, ta’lim tashkilotida o’quv-tarbiya jarayonini
boshqarishning umumiy turkumida boshlanQich va umumiy o’rta ta’limni
rejalashtirish, tashkil etish, unga rahbarlik va uni nazorat etish turkumlari ajratib
ko’rsatiladi. Bu turkumlar ham, o’z navbatida, murakkab tuzilmaga ega.
42

Masalan, boshlang’ich ta’limni boshqarish turkumi ichida va ayrim sinflar,
predmetlarni o’rganishni rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish, nazorat qilish
turkumlari ajratiladi.
Boshqaruv jarayonida, ayni paytda, turli boshqaruv turkumlari ishi amalga
oshiriladi. Kimdir mashg’ulotlar jadvaliga tuzatishlar kiritishi, kimdir
o’qituvchining ishini nazorat qilib borishi, yana kimdir pedagogika kengashining
ish rejasini muhokama qilishi mumkin. Bu boshqaruv turkumlarini nafaqat bexabar
kuzatuvchi uchun, balki aksariyat boshqaruv sub’ektlari uchun ham nooshkor
holga keltiradi. Ammo boshqaruv faoliyatining yaxlitligi uchun javob beruvchi
ta’lim tashkiloti rahbari ushbu turkumlarni tuzib, ularning har birini kuzatib borishi
kerak.Rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik va nazorat qilish hokimiyat
munosabatlarini amalga oshirishi tufayli boshqaruv ishi deb hisoblanadi.
Samaradorlik tushunchasi, garchi ijtimoiy munosabatlar jarayonida ko’p
qo’llanilsa-da, boshqaruv nazariyasida eng kam ishlangan tushunchalardan biridir.
Samaradorlikning umumiy nazariyasi mavjud bo’lmaganligi bois ushbu
yo’nalishdagi barcha urinishlar hozircha kutilgan natijaga olib kelmadi.
Faoliyatning turli sohalarida samaradorlikning o’z xususiy ko’rsatkichlaridan
foydalaniladi. Ammo ta’limda bugungi kunda bunday ko’rsatkichlar yo’q. Shunga
qaramay, samaradorlik tushunchasi sifatga yo’naltirishda juda muhim va
foydalidir. Vazifaning butun murakkabligini anglagan holda, boshqaruv
samaradorligi nima ekanligini aniqlashga urinib ko’ramiz.
Samaradorlik haqida gapirishdan oldin faoliyat unumdorligi tushunchasini
kiritamiz. O’ar qanday faoliyat ozmi-ko’pmi unumli bo’ladi. Unumdorlik — bu
qandaydir vaqt ichida olingan natijalarning foydaliligi va u bilan bog’liq xarajatlar
o’rtasidagi nisbatni ko’rsatuvchi faoliyat xususiyati demakdir.Unumdorlikdan
ko’pincha boshqaruv samaradorligi ko’rsatkichi sifatida foydalaniladi. Garchi
faoliyat unumdorligi bilan boshqaruv samaradorligi bir-biriga bog’liqligi shubhasiz
bo’lsa-da, biroq ular bitta narsa emas. Ta’limning boshqa ta’lim tashkilotiga
nisbatan yuqoriroq natijalari ushbu ta’lim tashkilotida boshqaruv sifati yuqori
bo’lishidan har doim ham dalolat beravermaydi.
43

Masalan, ta’lim tashkiloti ajoyib moddiy bazaga ega bo’lsa,
moliyalashtirishning qo’shimcha manbalari hisobiga o’qituvchilarga boshqa ta’lim
tashkilotlaridagiga nisbatan yuqoriroq ish haqi to’lay olsa, ushbu barcha
ne’matlardan mahrum bo’lgan oddiy ta’lim tashkilotidagiga qaraganda ta’lim sifati
yuqoriroq bo’lishini ta’minlashi mumkin. Lekin masala har bir ta’lim tashkiloti
o’zida mavjud imkoniyatlardan nechog’li yaxshi foydalanayotganligidadir.
Boshqaruv sifatini baholash aynan shu savolga beriladigan javobga boQliq.
Boshqaruv o’z vazifasiga ko’ra foydali natija olish uchun imkoniyatlardan to’liq
foydalanishni ta’minlashi kerak. Ushbu vazifani qanchalik yaxshi uddalasa, u
shunchalik samarador bo’ladi.
Boshqaruv samaradorligi deganda erishilgan va erishish mumkin bo’lgan
unumdorlik o’rtasidagi munosabatni aks ettiruvchi xususiyatni tushunamiz.
Bunday ta’rifni faoliyat ko’rsatishni boshqarishga nisbatan ham,
rivojlanishni boshqarishga nisbatan ham ishlatsa bo’ladi. Lekin bu holatlarning har
birida turli natijalar va turli xarajatlar hisobga olinishi kerak. Ta’lim tashkiloti o’zi
uchun ta’lim sifati iloji boricha yuqori darajada bo’lishini ta’minlay oladi (bu
yuqori samaradorlik hamda faoliyat yuritishni boshqarishdan dalolat berishi
mumkin), ammo ayni paytda u yangiliklarni o’zlashtirish va o’zining salohiyatini
kuchaytirish uchun ob’ektiv tarzda ta’limning mavjud imkoniyatlaridan
foydalanmasligi mumkin. Bu ta’lim tashkilotini rivojlantirishni boshqarish
samaradorligi pastligidan dalolat beradi.
Ta’lim sifati ta’lim oluvchi yoshlarning xabardorligini rivojlantirishni
ta’minlaydigan ta’lim faoliyatining turli jihatlarini, o’qitish mazmuni, shakllari va
metodlarini, moddiy-texnika bazasini, kadrlar tarkibini va h. k. tavsiflovchi
ko’rsatkichlar yig’indisi bilan belgilanadi.«Bilimdonlik» («xabardorlik») termini
menejmentda keng qo’llaniladi. Ammo uni ta’lim tizimida ishlatish u qadar
ommalashmagan. O’quvchilar va talabalarga nimani berish maqsad qilib
qo’yilganligini aniqlash uchun ko’pincha bilim, qadriyat yoki ishonch va e’tiqod
tushunchalaridan foydalanib kelingan va hozir ham shulardan foydalanilmoqda.
44

XULOSA
Xulosa qilib aytish mumkinki, MTTga mamuriy rahbarlik qilish va ularni
boshqarishda samaradorlikka erishish muhim masalalardan biri hisoblanad. Shu
boisdan har bir tashkilotda boshqarish muammosi bor. Bu muammolarni hal etish
uchun zamonaviy yetakchi kadrlarga bo’lgan talablar ham bugungi kuda yo’q
emas. Yosh yetakchi rahbarlarni izlab topish va ularni rag’batlantirib borish
bugungi kun talabi hisoblanadi.
Mamlakatning umumiy taraqqiyoti individual komillikning yig’indisi,
ko’rinishi sifatida namoyon bo’ladi. Xalqimiz mentalitetiga xos bo’lgan ana shu
o’ziga xoslik, ya’ni jamoaga qarab fikrlash, qaror qilishdan iborat mazkur
tamoyildan kelib chiqib, yoshlarda boshqaruvchilik qobiliyatini shakllantirish va
boshqaruv mahoratini rivojlantirish katta ahamiyatga ega.
MTT sohasimi, yoki boshqa tashkilotning rahbari har qanday yoshda ham
kuchli, yengilmas va irodali shaxs bo’lishi kerak. Biroq, yosh yetakchilar o’zlariga
yuklangan barcha mas’uliyatni tushunmaydilar. Ma’lumki, yosh yetakchilar
o’zlariga juda ham ishongan bo’ladilar. Biroq, ularda tajriba yetarli bo’lmaydi.
Katta yoshdagi yetakchi yetarlicha tajribaga ega bo’lgani bois o’zi va jamoani
boshqarishni, qayerda va qanday harakat qilishni juda yaxshi biladi. Ammo yosh
yetakchi boshqalardan o’rganadi, o’z maqsadiga qanday erishishni tasavvur eta
oladi.Maktabgacha sohasini rivojlantirishda ijtimoiy boshqaruv mexanizmalarini
tahlil etishdan maqsad talabalarda boshqarish muammolariga qiziqish uyg’otish,
amaliy tashkilotchilik faoliyatiga ishtiyoq tug’dirishdir. Chunki hozir boshqarish
asoslarini va bozor ko’nikmalarini o’rganayotgan talabalar kelgusida boshqarish
tizimining xodimlari, kichik va o’rta, katta jamoalarning rahbarlari, ijtimoiy,
tashkiliy-texnik faoliyatining turli sohalarini boshqarish bo’yicha loyihalar,
tadbirlar ishlab chiquvchilar bo’lib yetishadilar. Shu boisdan boshqaruv san’atini
o’rganishni keng yo’lga qo’yish davr talabi hisoblanadi. Maktabgacha ta’lim
tashklotini boshqarish, rejalashtirish va tashkil qilish ishini bajarish tufayli ta’lim
tashkiloti jamoasi a’zolarining kuch-g’ayratini samarali birlashtirish uchun zarur,
ammo yetarli bo’lmagan shart-sharoit yaratiladi.
45

Amaliyotdan shu narsa ma’lumki, odamlar real bajarayotgan ishlar ularga
qo’yilayotgan rasmiy talablarga har doim ham mos kelavermaydi. Ijtimoiy
tashkilotlarning o’ziga xos xususiyati shundaki, ularga kiruvchi odamlar o’z
sabablariga ega bo’lgan holda, o’z oldilariga o’zlari maqsad qo’yishga qodirdirlar.
Ular nimanidir qilishni xohlashlari va xohlamasliklari va shunga qarab ishlashlari
mumkin. Odamlar tashkilotga kelgach, u o’zlarining manfaatlarini amalga oshirish
imkonini berishini xohlashadi. Bu hol yuz bermasa, ular yo tashkilotdan ketadilar
yoki salohiyatlari va iqtidorlarini ishga to’liq safarbar etmaydilar.
Birgalikdagi faoliyat yaxshi rejalashtirilgan va uyushtirilgan bo’lsa,
ijrochilar bu jarayonga tuzatish kiritishni talab qiladigan qandaydir ichki va tashqi
shart-sharoit o’zgarmagunga qadar nimani, qaerda va qay yo’sinda bajarishlarini
bilishgandagina u muvaffaqiyatli kechadi. Bu o’zgarishlar rejalashtirilgan
harakatlarni amalga oshirish uchun xavf tuxdirishi yoki, aksincha, qandaydir yangi
imkoniyatlarni ochishi mumkin. Boshqaruv yuz berayotgan o’zgarishlarga o’z
vaqtida munosabat bildirishi, buning uchun esa bu haqda axborotga ega bo’lishi
lozim. Bunday axborotni olish va ishning borishiga tuzatish kiritish zarurligini
aniqlash uchun nazorat qilish deb ataladigan maxsus boshqaruv harakatini amalga
oshirish zarur.
Boshqaruv nazorat tufayli o’zi usiz faoliyat yuritmaydigan eng muhim
tarkibiy qism — qayta aloqaga ega bo’ladi. Nazorat boshqaruvning «ko’zini
ravshan» va o’zgarishlarga nisbatan ta’sirchan qiladi. Ushbu o’zgarishlarga
munosabat esa rejalashtirish, tashkil etish va rahbarlik qilish orqali amalga
oshiriladi. Natijada boshqaruv davrasi yopiq holga keladi. Rejalashtirish, tashkil
etish, rahbarlik qilish va nazorat qilish murakkab tuzilmaga ega bo’lib, o’zi ham
ko’plab boshqa ishlardan tashkil topadi. Masalan, u rejalashtirish, vaziyatni tahlil
etish, prognozlash, maqsad qo’yish, samaradorlikni baholash, ish rejasining biron-
bir variantini tanlash haqida qaror qabul qilish kabilarni o’z ichiga olishi mumkin.
Rahbarlik qilish qo’l ostidagi xodimlarga topshiriqlar berish, jamoa ahvolini tahlil
qilish, qo’l ostidagi xodimlarning ishini baholash, taqdirlash va jazolash haqida
46

qarorlar qabul qilish, xodimlarni xabardor qilish, nizoli vaziyatlarni hal qilishni va
h. k. ko’zda tutadi.
Ta’lim tashkilotini boshqarishda bitta emas, balki ko’plab boshqaruv
turkumlari amalga oshiriladi. Bu turkumlar ierarxik tuzilmaga ega — xususiy
turkumlar nisbatan umumiylari tarkibiga kiradi. Masalan, ta’lim tashkilotida
o’quv-tarbiya jarayonini boshqarishning umumiy turkumida boshlanQich va
umumiy o’rta ta’limni rejalashtirish, tashkil etish, unga rahbarlik va uni nazorat
etish turkumlari ajratib ko’rsatiladi. Bu turkumlar ham, o’z navbatida, murakkab
tuzilmaga ega. Masalan, boshlang`ich ta’limni boshqarish turkumi ichida va ayrim
sinflar, predmetlarni o’rganishni rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish,
nazorat qilish turkumlari ajratiladi.Boshqaruv jarayonida, ayni paytda, turli
boshqaruv turkumlari ishi amalga oshiriladi. Kimdir mashg`ulotlar jadvaliga
tuzatishlar kiritishi, kimdir o’qituvchining ishini nazorat qilib borishi, yana kimdir
pedagogika kengashining ish rejasini muhokama qilishi mumkin. Bu boshqaruv
turkumlarini nafaqat bexabar kuzatuvchi uchun, balki aksariyat boshqaruv
sub’ektlari uchun ham nooshkor holga keltiradi. Ammo boshqaruv faoliyatining
yaxlitligi uchun javob beruvchi ta’lim tashkiloti rahbari ushbu turkumlarni tuzib,
ularning har birini kuzatib borishi kerak. Samaradorlik haqida gapirishdan oldin
faoliyat unumdorligi tushunchasini kiritamiz. O’ar qanday faoliyat ozmi-ko’pmi
unumli bo’ladi. Unumdorlik — bu qandaydir vaqt ichida olingan natijalarning
foydaliligi va u bilan bog`liq xarajatlar o’rtasidagi nisbatni ko’rsatuvchi faoliyat
xususiyati demakdir.
Unumdorlikdan ko’pincha boshqaruv samaradorligi ko’rsatkichi sifatida
foydalaniladi. Garchi faoliyat unumdorligi bilan boshqaruv samaradorligi bir-
biriga bog`liqligi shubhasiz bo’lsa-da, biroq ular bitta narsa emas. Ta’limning
boshqa ta’lim tashkilotiga nisbatan yuqoriroq natijalari ushbu ta’lim tashkilotida
boshqaruv sifati yuqori bo’lishidan har doim ham dalolat beravermaydi.
47

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy lavobgarlik –
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va
2017 yil istiqbollariga bag’ishlangan majlisidagi O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti nutqi. // Xalq so’zi gazetasi, 2017.16 yanvar, №11
2.Karimov I.A.Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.– T.:Ma’naviyat,2008.-176 b.
3.O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni// “Barkamol
avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori” kitobida. –T.: Sharq, 1997.- 20-29.
4. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi T.: -O’zbeksiton 2012y.
5. Maktabgacha ta’lim konseptsiyasi – T.: 2017 y.
6. Maktabgacha ta’lim muassasalarini Namunaviy Nizomlari – T.: 2018 y.
7. Maktabgacha yoshdagi bolalarga qo’yiladigan davlat talablari – T.: 2017 y.
8. Xasanboyev J., To’rakulov X., Xaydarov M., Xasanboyeva O. Pedagogika
fanidan izohli lug’at. – T., 2008.
9. Sodiqova SH.A. “Maktabgacha pedagogika”, “Tafakkur sarchashmalari” - T.:
2013 y.
10. Qayumova N.M. “Maktabgacha pedagogika” TDPU nashriyoti -T.: 2017 y.
11.Камилова Г. А., Курбанова Г. Р., Джаббарова С. З. Особенности
формирования педагогических навыков у воспитателей дошкольно-
образовательных уч ждений // Academy . – 2020. – №. 5 (56). – С. 25-27.
12. Kamilova G . Maktabgacha talim muassasalarida ekologik tarbiyani tashkil
etishda integrativ yondashuv //центр научных публикаций ( buxdu . uz ). – 2020. –
Т. 1.– №. 1
Internet saytlari:
1. www. tdpu. uz
2.www. pedagog. uz
3.www. ziyonet.uz
4.www. Edu. Uz 5. https://cyberleninka.ru/article/n/maktabgacha-ta-lim-
tashkilotlarida-rahbarlik-qilish-va-tashkil-etish-yo-llari
48

Maktabgacha ta’lim tashkiloti direktori ish mazmuni

Sotib olish