• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 93.3KB
Покупки 1
Дата загрузки 13 Май 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

85 Продаж

Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan tanishtirish orqali ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullaridan foydalanish

o‘qituvchi bolalar bilan daryo bo‘yida sayohat qilsa, ular daryo suvi, uning oqimi, baliqlar va boshqa suv hayvonlari bilan tanishadilar. Bolalar bunday sayohat orqali nafaqat daryoning tabiiy muhitidagi hayot bilan tanishadilar, balki uning ekologik ahamiyati, suv resurslari va tabiatning o‘zaro bog‘liqligi haqida bilimlarga ega bo‘ladilar. Shuningdek, daryoning tozaligi va ekologik holati bolalar uchun ekologik mas’uliyatni rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar bevosita tabiatni kuzatish orqali o‘zlarining kuzatuvchanlik qobiliyatlarini rivojlantiradilar. Tabiatdagi ob’ektlar va jarayonlarni o‘rganish bolalarga diqqatni jamlash, detallarni ko‘rish va tahlil qilish kabi ko‘nikmalarni o‘rgatadi. Ular tabiatdagi o‘zgarishlarni va jarayonlarni kuzatib, biror hodisaning sabablarini va oqibatlarini tushunishga harakat qiladilar. Misol uchun, o‘simliklar o‘sganida ularning atrof- muhitga qanday moslashishini, hayvonlarning oziqlanishi va yashash muhitlari bilan bog‘liq aloqalarni kuzatadilar. Bevosita kuzatish usulida o‘qituvchining roli juda katta. O‘qituvchi nafaqat tabiatdagi ob’ektlarni ko‘rsatadi, balki ularni bolalarga aniq va sodda tarzda tushuntiradi. O‘qituvchi o‘zining bilim va tajribalaridan foydalangan holda, bolalarga tabiatdagi jarayonlarni izohlaydi va o‘zaro munosabatlarni ko‘rsatadi. Bu bolalar uchun ilmiy va tasavvuriy bilimlarni chuqurlashtirishga yordam beradi. Shuningdek, o‘qituvchi bolalar bilan savol-javoblar, munozaralar o‘tkazib, o‘rganilayotgan ob’ektlar yoki jarayonlar haqida ularning fikrlarini shakllantiradi. Bunday faoliyatlar bolalar uchun qiziqarli va samarali o‘rganish jarayonini yaratadi. Bevosita kuzatish bolalar uchun o‘rganishning yanada qiziqarli va samarali shaklini taqdim etadi. Bolalar faqat o‘qituvchining so‘zlarini tinglamay, balki o‘zlari ko‘rgan, kuzatgan ob’ektlar va jarayonlar orqali bilim olishadi. Bu o‘rganilayotgan mavzuni yaxshiroq tushunishga yordam beradi va bolalar uchun tabiatni sevimli va o‘rganishga arziydigan soha sifatida qoladi. Shuningdek, bevosita kuzatish usuli bolalarning ekologik ongini shakllantiradi, chunki ular tabiatdagi o‘zgarishlarni va uning inshootlariga ta’sirini sezadilar. Tabiatga bo‘lgan 19 hurmat va mas’uliyatni rivojlantirish, bolalarning ekologik bilimlarini oshirish uchun juda muhimdir. Tabiatni bevosita kuzatish usuli bolalarga o‘rgatishning samarali va qiziqarli usulidir. Bu usulning eng katta afzalligi shundaki, bolalar o‘rganilayotgan ob’ektlarni bevosita ko‘rib, o‘z tajribalaridan foydalanish imkoniga ega bo‘ladilar. Misol uchun, o‘qituvchi bolalar bilan birga tabiatga sayohat uyushtirib, ularni o‘simliklarning o‘sish jarayonini yoki hayvonlarning tabiiy muhitdagi turmush tarzini kuzatishga taklif qilishi mumkin. Bunday bevosita kuzatish orqali bolalar o‘rgangan bilimlarini mustahkamlashadi va ularga bo‘lgan tushunchalari yanada aniqroq bo‘ladi. Bevosita kuzatish jarayonida bolalar nafaqat ko‘rish, balki o‘rganilayotgan jarayonlarni o‘zlari sezib, his qilib, ularga qanday o‘zgarishlar yuz berishini kuzatadilar. Masalan, o‘simliklar o‘sganini, hayvonlar qanday yashashini va ob’ektlarning tabiiy sharoitda qanday o‘zgarishini bolalar o‘z ko‘zlari bilan ko‘rib, bu jarayonlar haqidagi bilimlarini mustahkamlaydilar. Shuningdek, bu metod bolalar o‘rtasida kuzatuvchanlik, fikrlash va analitik qobiliyatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Ular o‘rganilayotgan ob’ektlar va jarayonlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rib, bu bilimlarni tahlil qilishni o‘rganadilar. Bevosita kuzatish, shuningdek, bolalarning tabiatga bo‘lgan hurmatini rivojlantiradi. Sayohatlar va ekskursiyalar orqali bolalar tabiatni yaxshiroq tushunadilar va unga bo‘lgan ehtiroslarini oshiradilar. Bu jarayon, bolalarning ekologik ongini rivojlantirishga, tabiatni sevmaga va unga g‘amxo‘rlik qilishga o‘rgatishga yordam beradi. Bolalar tabiat bilan yanada yaqin tanishib, uning go‘zalligini va xilma-xilligini his qilishadi, bu esa ularni mas’uliyatli va tabiatni saqlashga qiziquvchi shaxslar sifatida tarbiyalaydi. Bevosita kuzatish bolalar uchun o‘rganish jarayonini qiziqarli va mazmunli qiladi. Bolalar o‘zlarini faol ishtirokchi sifatida his qilib, yangi bilimlar va tajribalarga ega bo‘ladilar. Ular o‘rganayotgan ob’ektlar bilan bevosita aloqada bo‘lib, amaliy bilimlarga ega bo‘ladilar. Bu esa o‘rganish jarayonini nafaqat samarali, balki bolalar uchun yodda qoladigan qiladi. Bolalar sayohatlar va ekskursiyalar davomida bir-birlari bilan 20 qobiliyatini va tasavvurlarini rivojlantiradi. Ko‘rgazmali metodlar nafaqat bilim olishni osonlashtiradi, balki bolalar o‘rtasida o‘zaro fikr almashishni, muhokama qilishni rag‘batlantiradi. Bolalar vizual materiallarni kuzatib, o‘zaro muloqot qilib, o‘rganilgan mavzu bo‘yicha fikrlar bildiradilar. Bu o‘rganish jarayonini yanada interaktiv va samarali qiladi. Shuningdek, bolalar o‘rganilgan materialni yaxshiroq eslab qolishadi va tushunishadi, chunki ularning tasavvurlari ko‘rgazmali vositalar yordamida aniq shakllanadi. II-BOB. TABIAT BILAN TANISHTIRISHDA O‘RGATISH USULLARIDAN FOYDALANISH 2.1. Tabiatni bevosita kuzatish usuli Tabiatni bevosita kuzatish usuli bolalar ta’limida muhim o‘rin tutadi. Bu metod orqali bolalar tabiatdagi o‘zgarishlarni, ob’ektlar va jarayonlarni to‘g‘ridan- to‘g‘ri kuzatib, o‘zlari tajriba qilib, o‘rganishadi. Bu usulda bolalar faqatgina nazariy bilimlarni olishmaydi, balki tabiiy jarayonlar va ob’ektlarning o‘ziga xos xususiyatlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rib, o‘zlariga mos ravishda tasavvurlarini shakllantiradilar. Tabiatga sayohatlar va ekskursiyalar bolalarga tabiatni bevosita kuzatish va tabiiy jarayonlarni amalda o‘rganish imkonini beradi. Sayohatlar davomida bolalar o‘simliklar, hayvonlar, toshlar, suv havzalari va boshqa tabiiy ob’ektlarni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rishadi. Bu bolalarga tabiatdagi jarayonlar va ob’ektlarning qanday ishlashini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Masalan, bolalar bog‘da yoki parkda o‘simliklarning o‘sish jarayonini kuzatishlari, ularning turli qismlarini o‘rganishlari va tabiiy sharoitda qanday yashashini ko‘rishlari mumkin. Bu o‘simliklarning shakli, rangi, o‘lchami va o‘sish sharoitlari bolalar uchun qiziqarli va yangi tajriba bo‘lishi mumkin. O‘qituvchi bolalar bilan birga bog‘ yoki parkga tashrif buyurib, o‘simliklarning turli turlarini ko‘rsatishi mumkin, shu bilan birga o‘simliklarning ildizlari, poyalari, barglari va gullarining o‘zaro aloqalarini tushuntirishi mumkin. Bu bolalarga o‘simliklarning tabiiy hayot tsikllarini amalda 17 diagrammalar yoki video materiallardan foydalanib, o‘quvchilarning diqqatini jalb qiladi va ularning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Ko‘rgazmali materiallar bolalarga o‘rganilayotgan mavzu haqida chuqurroq tasavvurga ega bo‘lishga yordam beradi. Darsda ko‘rgazmali metodlarni qo‘llash bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi, chunki ular birgalikda materiallar bilan ishlashadi va o‘zaro fikr almashishadi. Ko‘rgazmali metodlar shuningdek, o‘quvchilarga o‘z bilish qobiliyatlarini mustahkamlash imkonini yaratadi. Misol uchun, o‘quvchilar o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha plakatlar yoki diagrammalar yordamida mustahkamlash mashqlarini bajarishlari mumkin. Bu usul bolalarga yanada faolroq o‘rganish imkonini yaratadi va ularga bilimlarni yodlashni osonlashtiradi. Ko‘rgazmali metodlardan foydalanish bolalar o‘rtasida faol va interaktiv aloqani rag‘batlantiradi, bu esa ta’lim jarayonini yanada samarali va natijali qiladi. Shuningdek, ko‘rgazmali metodlar o‘quvchilarning nutq va fikrlarini ifodalash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Diagrammalar, fotosuratlar yoki videolar orqali bolalar o‘z fikrlarini yanada aniq va ravon ifodalashadi, bu esa ularning intellektual va ijodiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu metodlar ta’lim jarayonini jonli, motivatsion va bolalar uchun qiziqarli qiladi, chunki ular yangi ma’lumotlarni real va dinamik shaklda olishadi. Ko‘rgazmali metodlar shuningdek, o‘quvchilarga o‘z o‘rganish jarayonlarini yanada chuqurroq tushunish imkoniyatini yaratadi va ularga tabiiy dunyoni yanada yaxshiroq idrok etish imkonini beradi. Ko‘rgazmali metodlarning samaradorligi boshqa ta’lim metodlari bilan birgalikda ishlatilganda yanada yuqori bo‘ladi. Har bir metodning o‘ziga xos xususiyatlari bor, lekin ular bir-birini to‘ldirib, ta’lim jarayonini yanada samarali qiladi. Ko‘rgazmali metodlar va boshqa metodlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar, o‘quvchilarni yanada chuqurroq o‘rganishga va bilimlarni yaxshiroq anglashga yordam beradi. So‘zlashuv metodlari bilan aloqasi. Ko‘rgazmali metodlarni so‘zlashuv metodlari bilan birlashtirish darsning samaradorligini oshiradi. So‘zlashuv 12 5. Abduqodirov, Qodir — Maktabgacha ta’lim metodikasi — «Fan va texnologiya», Toshkent, 2020 — 248 bet. 6. Abdullaeva, Munira — Maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik tarbiyani shakllantirish — «Yangi asr avlodi», Toshkent, 2019 — 180 bet. 7. Azimova, Gulnoza — Maktabgacha ta’limda bolalar nutqini rivojlantirish — «Ilm Ziyo», Toshkent, 2021 — 152 bet. 8. Ergasheva, Adolat — Maktabgacha yoshdagi bolalarning ekologik madaniyatini shakllantirish metodikasi — «Fan va texnologiya», Toshkent, 2022 — 176 bet. 9. Hasanboyeva, Gulnora — Maktabgacha ta’lim metodikasi: innovatsion yondashuvlar — «Ilm Ziyo», Toshkent, 2020 — 230 bet. 10. Ismoilova, Mohira — Maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat bilan tanishtirish metodikasi — «Yangi asr avlodi», Toshkent, 2021 — 168 bet. 11. Jo‘rayev, Nodir — Maktabgacha ta’lim: umumiy metodika — «Fan», Toshkent, 2019 — 210 bet. 12. Karimova, Toji — Maktabgacha ta’limda innovatsion metodlar — «Ilm Ziyo», Toshkent, 2019 — 240 bet. 13. Madraximova, Dilafruz — Maktabgacha ta’lim psixologiyasi — «Fan va texnologiya», Toshkent, 2020 — 198 bet. 14. Mamarasulova, Saodat — Bolalar bog‘chasida ekologik tarbiya asoslari — «Yangi asr avlodi», Toshkent, 2020 — 176 bet. 15. Matchanova, Zarnigor — Maktabgacha ta’limda ekologik madaniyatni shakllantirish — «Fan va texnologiya», Toshkent, 2021 — 190 bet. 16. Nazarova, Malohat — Maktabgacha ta’lim pedagogikasi — «Ilm Ziyo», Toshkent, 2019 — 220 bet. 17. Nishonova, Dilrabo — Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqini rivojlantirish — «Fan va texnologiya», Toshkent, 2020 — 208 bet. 18. Nurullayeva, Gavhar — Maktabgacha ta’lim jarayonida didaktik o‘yinlar — «Ilm Ziyo», Toshkent, 2021 — 180 bet. 32 Tabiatni bevosita ko‘rish: O‘quvchilarga tabiiy ob’ektlarni ko‘rsatish, ya’ni o‘simliklar, hayvonlar, yashash muhitlari kabi tabiiy hodisalarni real hayotda kuzatish. Masalan, o‘qituvchi bolalar bilan birga bog‘da yoki o‘rmonda o‘simliklar va hayvonlarning o‘sish jarayonlarini yoki ularning ekologik muhitini kuzatishi mumkin. Bu tajriba bolalarga tabiatning muhim jihatlarini bevosita ko‘rish va o‘rganishga imkon beradi. Vizual materiallar: Rasmlar, diagrammalar, tasvirlar va video materiallar yordamida bolalarga tabiatni ko‘rsatish. O‘qituvchi o‘simliklar, hayvonlar yoki ekologik jarayonlar haqida tasvirlar yoki videolarni ko‘rsatishi mumkin. Bu orqali bolalar ko‘rganlarini yaxshiroq eslab qoladilar va ularni o‘rganish jarayonida qiyinchiliklar yuzaga kelmasdan tasavvur qilishadi. Maketlar va modellash: Tabiatning turli jarayonlarini yoki ekosistemalarni ko‘rsatish uchun maketlar yoki modellarni yaratish. Masalan, o‘qituvchi bolalar bilan birga ekosistemaning modelini yaratishi mumkin, bu modelda o‘simliklar va hayvonlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqliklarni ko‘rsatadi. Bu metod bolalarga tabiiy jarayonlarni yaxshiroq tushunish va o‘rganishga yordam beradi. Interaktiv ekranlar va texnologiyalar: Zamonaviy texnologiyalarni qo‘llash orqali ko‘rgazmali metodlarni yanada samarali qilish. Kompyuter yoki interaktiv doskalar yordamida bolalar ekologik tizimlarning o‘zaro aloqalarini o‘rganishlari mumkin. Masalan, o‘qituvchi hayvonlar va o‘simliklar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni animatsiyalar yordamida ko‘rsatishi mumkin. Ko‘rgazmali metodlarning afzalliklari: Qiziqarli va interaktiv: Bolalar uchun ko‘rgazmali metodlar ko‘pincha qiziqarli va interaktiv bo‘ladi, chunki ular o‘rganish jarayonida bevosita ishtirok etadilar. Bu ularning o‘z bilimlarini amaliy tarzda tatbiq etish imkonini yaratadi. Tushunishni yaxshilaydi: O‘quvchilarga abstrakt tushunchalarni bevosita ko‘rish orqali tushuntirish, materialni yaxshiroq o‘zlashtirishga yordam beradi. O‘simliklar va hayvonlar haqidagi bilishni amaliy ravishda ko‘rish bolalarning tasavvurlarini yanada aniqroq shakllantiradi. Darsni jonlantiradi: Ko‘rgazmali metodlar darsni jonlantirib, o‘quvchilarni faol ishtirok 25 muloqot qilib, yangi narsalarni birgalikda o‘rganadilar, bu esa jamoaviy ish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Bevosita kuzatish metodining yana bir afzalligi shundaki, u bolalarga nafaqat ilmiy, balki madaniy va emosional rivojlanish imkoniyatini ham beradi. Bolalar tabiatni bevosita ko‘rish orqali o‘zaro hurmatni mustahkamlashadi va bir- birlaridan yangi bilimlar olishadi. Bunday faoliyatlar bolalarda o‘zaro muloqot, fikr almashish va hamkorlik qilishni rivojlantiradi. Bevosita kuzatish orqali bolalar o‘rganilayotgan ob’ektlar va jarayonlarni yaxshiroq tushunadilar, bilimlarini mustahkamlaydilar va tabiiy dunyo bilan yanada yaqin tanishadilar. Bu metod ularning bilimlarini amaliy ko‘nikmalarga aylantirib, qiziqarli va samarali o‘rganish imkoniyatini yaratadi. 2.2. O‘rgatishda o‘yin metodlaridan foydalanish Tabiatni o‘rganish jarayonida o‘yinning o‘rni juda katta. Bolalar o‘rganish jarayonida faqat nazariy bilimlarni emas, balki amaliy ko‘nikmalarni ham egallashlari kerak. O‘yinlar esa bolalarga bilim olishni qulayroq va qiziqarli qilib beradi. Tabiatni o‘rganishda o‘yinning asosiy afzalligi shundaki, u bolalar uchun yangi, begona mavzularni o‘rganishni osonlashtiradi va ularni jalb qiladi. O‘yinlar nafaqat bilim olishga yordam beradi, balki bolalarning ijodiy fikrlash, muloqot qilish, hamkorlik va jamoada ishlash qobiliyatlarini ham rivojlantiradi. Rol o‘ynash o‘yinlari tabiatni o‘rganishda juda samarali va qiziqarli metodlardan biridir. Bu o‘yinlar bolalarga o‘rganilayotgan mavzularni amaliy ravishda tushunish imkoniyatini yaratadi. Masalan, o‘qituvchi bolalarni hayvonlar yoki o‘simliklar sifatida rollarga ajratib, ular bilan tabiatdagi o‘zgarishlar va jarayonlarni o‘rgatishi mumkin. Bolalar o‘simliklarning o‘sish jarayonini, hayvonlarning yashash muhiti va ularning ekosistemadagi ro‘lini tushunishga yordam beradi. Bu o‘yinlar o‘rganilayotgan mavzuni yanada aniqroq 21 o‘simliklarning qismlarini o‘rgatish uchun ularni real o‘simliklar bilan tanishtirish yoki o‘simlikning qismlarini diagrammalar yordamida ko‘rsatish yanada samaraliroq bo‘ladi. Yana bir misol, hayvonlar haqida ma’lumot berishda, ularning tabiiy yashash muhiti, oziqlanishi, ko‘payishi kabi mavzularni videolar yoki plakatlar yordamida taqdim etish bolalarga yanada aniqroq tasavvur hosil qiladi. Ko‘rgazmali metod bolalar uchun ta’limni qiziqarli va interaktiv qilishi bilan ham ajralib turadi. Bolalar nafaqat o‘rganayotgan materialni ko‘rishadi, balki ularni o‘zlari bilan bog‘lab, amaliyotda sinab ko‘rishadi. Masalan, bolalar o‘simliklarni ekish jarayonida diagramma yoki plakatlarda qanday o‘sishi haqida ko‘rsatmalarni ko‘rishadi va keyin o‘zlari ekish orqali amalda ushbu jarayonni tushunishadi. Bu esa bolalar uchun o‘rganishni yanada faolroq va maqsadga yo‘naltirilgan qilish imkonini yaratadi. Ko‘rgazmali metodning boshqa afzalligi shundaki, bu metod bolalar tasavvurlarini, ijodiy fikrlashini va estetik didini rivojlantiradi. Bolalar tasvirlar, ranglar, shakllar va boshqa vizual materiallarni ko‘rib, yangi bilimlar oladi va bu ularning kreativ qobiliyatlarini rivojlantiradi. Ular o‘rganayotgan ob’ektlarni faqatgina tushunib qolmay, balki bu materiallarni o‘zlaricha tahlil qilishni, yangi tasavvurlarni yaratishni ham o‘rganadilar. Shu tarzda, ko‘rgazmali metod nafaqat o‘rganish jarayonini engillashtiradi, balki bolalarning ijodkorligini, o‘zini ifoda etish imkoniyatlarini ham oshiradi. Ko‘rgazmali metod maktabgacha ta’limda bolalar uchun ta’limni rang-barang va ko‘plab faoliyatlarga asoslangan qiladi. Bu metoddan foydalanish bolalar uchun turli usullar va texnikalardan foydalanishni o‘z ichiga oladi. Misol uchun, o‘qituvchi bolalarga o‘simliklarni ekishda nafaqat diagramma yoki fotosuratlardan, balki real o‘simliklarni olib kirib, ularni o‘rganishga imkon yaratishi mumkin. Shuningdek, video materiallar yordamida bolalar hayvonlarni ko‘rishlari mumkin, ularning harakatlarini va tabiiy muhitdagi yashash tarzlarini kuzatish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Bu metod turli materiallardan foydalanishni talab qiladi, bu esa o‘quvchilarning har xil sezgilari va fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. 8 etishga undaydi. Bu metodlar orqali bolalar o‘rganilayotgan mavzu haqida yanada faol fikr yuritadilar. Ko‘rgazmali metodlarning muammolari: Resurslarning cheklanganligi: Ba’zi hollarda, tabiiy ob’ektlarni ko‘rish yoki kerakli materiallar bilan ta’minlash imkoniyati cheklangan bo‘lishi mumkin. Masalan, o‘qituvchi barcha bolalarni o‘simlik yoki hayvonlarni tabiiy muhitda kuzatishga olib bora olmaydi. Vaqtning chegaralanganligi: Ko‘rgazmali metodlar, ayniqsa sayohatlar yoki ekzotik ob’ektlarni kuzatish vaqtni talab qiladi. Bu darsning boshqa qismlariga e’tibor qaratishni qiyinlashtirishi mumkin. Ko‘rgazmali metodlar tabiatni o‘rganishda samarali vosita hisoblanadi. Ular o‘quvchilarga o‘rganilayotgan materialni nafaqat tushunishga, balki uni hissiyotlari orqali his qilishga imkon beradi. Tabiatni bevosita ko‘rish va tasvirlar yordamida ko‘rsatish bolalarga o‘rganilayotgan jarayonlarni yanada jonli va esda qolarli qilib tushuntirishda yordam beradi. O‘yin metodlari. O‘yin metodlari o‘qish jarayonida samarali ta’lim vositalaridan biri bo‘lib, bolalarga o‘rganilayotgan materialni o‘zlashtirishni yanada qiziqarli va faol qilish imkonini yaratadi. Bu metodlar bolalar uchun o‘qish jarayonini nafaqat foydali, balki yoqimli va ta’sirli qiladi. O‘yin metodlari turli shakllarda bo‘lib, ularni to‘g‘ri tanlash va qo‘llash bolalar uchun o‘rganish jarayonini osonlashtiradi. Rol o‘ynash metodida bolalar o‘simliklar, hayvonlar yoki tabiatdagi boshqa ob’ektlar sifatida rollarga ajratiladi. Bu o‘yinlar orqali bolalar ekologik tizimning qanday ishlashini, o‘simliklarning o‘sish jarayonlarini, hayvonlarning yashash muhitini va ularning o‘zaro aloqalarini amaliy tarzda tushunishadi. Masalan, o‘qituvchi bolalarga bir-birining rolini o‘ynashni taklif qiladi, bunda ular o‘simlik yoki hayvon sifatida muayyan ekologik vazifalarni bajaradilar. Bu jarayon bolalarda empatiya rivojlantiradi, chunki ular tabiatni nafaqat o‘rganish, balki u bilan bog‘liq jarayonlarni his qilishadi. O‘yin davomida bolalar o‘zlarining yangi bilimlarini amaliyotda sinab ko‘rishadi va bu ularga tabiatni yanada yaxshiroq tushunishga yordam beradi. 26 I-BOB. TABIAT BILAN TANISHTIRISHDA KO‘RGAZMALI METOD VA O‘RGATISH USULLARINING ASOSLARI 1.1. Ko‘rgazmali metodning ta’rifi va turlari Ko‘rgazmali metod (visual method) – bu o‘rganilayotgan mavzu yoki tushunchalarni ko‘rgazmalar, tasvirlar, diagrammalar, fotosuratlar, video materiallar va boshqa vizual vositalar orqali o‘rgatish usulidir. Ushbu metodning asosiy maqsadi o‘quvchilarga vizual materiallar yordamida ma’lumotni aniq, soddalashtirilgan va tushunarli tarzda taqdim etishdir. Ko‘rgazmali metod, odatda, bolalar uchun abstrakt tushunchalarni konkretlashtiradi va ularning ta’lim jarayonidagi faolligini oshiradi. Bu metod bolalarning o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini orttiradi va ularning vizual va tasavvurlar orqali bilish jarayonini yaxshilaydi. Maktabgacha ta’limda ko‘rgazmali metodning o‘rni juda katta. Bolalar o‘zlari o‘rganayotgan mavzularni ko‘rish orqali tezroq va samaraliroq anglaydilar. Chunki bolalar abstrakt tushunchalarni tushunishlari qiyin bo‘lishi mumkin, ayniqsa maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar uchun. Ular uchun tasavvurlar orqali ta’lim berish samarali bo‘ladi. Misol uchun, bolalar o‘simliklarning o‘sishini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rish orqali bu jarayonni yaxshi tushunadilar. Shuningdek, ko‘rgazmali metod bolalar uchun har bir ma’lumotni haqiqiy, amaliy misollar asosida tushuntirish imkonini beradi, bu esa ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchlarini oshiradi va o‘rgangan bilimlarini hayotga tatbiq etishga yordam beradi. Ko‘rgazmali metod, ayniqsa, tabiiy fanlar bo‘yicha ta’limda juda muhimdir. Tabiatni o‘rgatishda bolalarga hayvonlar, o‘simliklar, va tabiat hodisalarini ko‘rsatuvchi fotosuratlar, diagrammalar, videolar kabi ko‘rgazmali materiallardan foydalanish ularning bilish jarayonini ancha osonlashtiradi. Masalan, bolalarga 7 Interaktiv ko‘rgazmalar. Interaktiv ko‘rgazmalar bolalar bilan faol aloqada bo‘lishga imkon yaratadi. Bu turdagi ko‘rgazmalar bolalarga o‘qituvchi bilan birgalikda tabiatni o‘rganish va turli amaliyotlarni bajarish imkoniyatini beradi. Misol uchun, bolalar o‘simliklarni ekish yoki hayvonlarni kuzatish kabi faoliyatlar orqali o‘z bilimlarini amaliyotda qo‘llay oladilar. Interaktiv ko‘rgazmalar bolalarga o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli va motivatsiyali qilishga yordam beradi. 1.2. Ko‘rgazmali metodning ta’lim jarayoniga ta’siri Ko‘rgazmali metodlar ta’lim jarayonining samaradorligini sezilarli darajada oshiradi, chunki ular o‘quvchilarning vizual idrokini faollashtiradi, ularning tasavvurini boyitadi va o‘rganilayotgan mavzularni yanada aniqroq tushunishga yordam beradi. Ko‘rgazmali metodlar bolalarning eslab qolish qobiliyatini yaxshilaydi, chunki ular nafaqat audio yoki yozma materiallarga, balki vizual tasvirlarga ham asoslanadi. Bu esa, bolalarga nafaqat ma’lumotni tezroq olish, balki uni uzoq muddat eslab qolish imkonini beradi. Ko‘rgazmali metodlar darslarda o‘quvchilarning faolligini oshiradi va o‘quv materiallarini interaktiv shaklda taqdim etish imkonini yaratadi. Bolalar ko‘rgazmali materiallar bilan ishlash orqali o‘z bilish qobiliyatlarini rivojlantiradilar va o‘rganayotgan mavzularni yanada chuqurroq tushunadilar. Ko‘rgazmali metodlar yordamida o‘rganilayotgan mavzu bolalar uchun qiziqarli va oson tushunarli bo‘ladi, bu esa ularning ta’limga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Darslarda ko‘rgazmali metodlardan foydalanishning samaradorligi ta’lim jarayonini yanada samarali va qiziqarli qiladi. Ko‘rgazmali metodlar bolalarning o‘rganish jarayonini vizual tarzda qo‘llab-quvvatlaydi, bu esa ularning eslab qolish qobiliyatini oshiradi. Bolalar materialni nafaqat tinglash, balki ko‘rish orqali ham o‘zlashtiradilar, bu esa bilimlarni yanada mustahkamlaydi. Ko‘rgazmali metodlar, ayniqsa, yosh bolalar uchun juda samarali, chunki ular ko‘proq vizual tasvirlarni anglaydilar va ularga yanada aniqroq tushuncha beriladi. Ko‘rgazmali metodlar darslarni qiziqarli va dinamik qiladi. Masalan, o‘qituvchi rangli plakatlar, 11 Tanlovlar va musobaqalar esa o‘yin metodlarining yana bir muhim shaklidir. O‘qituvchi o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha savollar beradi va bolalar ularni javob berish orqali musobaqaga kirishadilar. Bu o‘yinlar bolalarda o‘z bilimlarini chuqurlashtirishga yordam beradi. Tanlovlarda ishtirok etish orqali bolalar o‘zaro raqobatlashadilar va har bir bola o‘zining bilimlarini namoyish etishga harakat qiladi. Musobaqalar bolalar o‘rtasida jamoaviy ishlashni, bir-birini tushunishni va qo‘llab-quvvatlashni ham rivojlantiradi. Shuningdek, musobaqalar bolalarga o‘z bilimlari bilan bahslashish imkoniyatini yaratadi, bu esa o‘zaro fikr almashish va yangi bilimlarni o‘zlashtirishda foydalidir. Viktorinalar ham o‘yin metodlaridan biridir. Ular bolalarni qiziqtiradigan, o‘rgangan materialni tekshiradigan va ular uchun qiziqarli bo‘lgan savollardan tashkil topadi. Viktorina orqali bolalar o‘z bilimlarini test qilib ko‘rishlari mumkin, shuningdek, bu metod bolalarga fikrlashni rivojlantiradi, mas’uliyatni his qilishga va o‘rganilgan materialni yaxshiroq eslab qolishga yordam beradi. O‘yinlar bolalar uchun tabiatni o‘rganishni yanada jonli va qiziqarli qilgan holda, yangi bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi. O‘yin metodlari orqali bolalar tabiatni tushunish va uni himoya qilishni o‘rganadilar. Tabiatni o‘rganish jarayonida ekologik bilimlarni o‘zlashtirish bolalar uchun juda muhimdir, chunki ular nafaqat o‘simliklar va hayvonlarni bilishadi, balki tabiatning o‘zaro bog‘liqligini va insonning tabiatga ta’sirini tushunadilar. O‘yin metodlari bu jarayonni yanada samarali va interaktiv qilishga yordam beradi. Ekskursiyalar va Sayohatlar. Sayohatlar va ekskursiyalar bolalar uchun tabiatni o‘rganishda samarali va muhim metodlardan biridir. Bu metod nafaqat bilim olish, balki bolalar uchun tabiatni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rish imkoniyatini yaratadi, shuning uchun o‘rganish jarayoni yanada chuqurlashadi. O‘qituvchi bolalar bilan birga tabiatdagi o‘zgarishlarni va jarayonlarni amaliy tarzda kuzatish orqali, ekologik tizimlar qanday ishlashini, o‘simliklar va hayvonlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqroq tushuntiradi. Bolalar o‘zlari ko‘rganlarini tahlil qilib, ilmiy va amaliy bilimlarni mustahkamlashadi. Sayohatlar orqali o‘quvchilar tabiiy ob’ektlar va tabiatdagi o‘zgarishlarni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rishadi, bu esa o‘rganilayotgan 27 materialni chuqurroq va jonli tushunishga yordam beradi. Masalan, o‘simliklarning o‘sish jarayonlarini yoki hayvonlarning yashash muhitlarini o‘rganish uchun bolalar o‘rmonlarga, bog‘larga yoki suv havzalariga sayohat qilishlari mumkin. Bu sayohatlar o‘quvchilarga o‘rganilayotgan jarayonni amalda ko‘rishga imkon beradi va ularning bilimlarini mustahkamlaydi. O‘quvchilar turli ob’ektlar va ekologik tizimlarni bevosita ko‘rganlarida, ularning tabiatga bo‘lgan qiziqishi va tushunchalari chuqurlashadi. Sayohatlar va ekskursiyalar bolalarga ilmiy bilimlar berish bilan birga, madaniy va emosional rivojlanishga ham xizmat qiladi. Tabiat bilan to‘g‘ridan- to‘g‘ri aloqada bo‘lish bolalarda hissiyotlarni uyg‘otadi, tabiiy muhitga bo‘lgan hurmatni oshiradi va ularni tabiatni himoya qilishga undaydi. Bu turdagi faoliyatlar bolalarda tabiatga bo‘lgan qiziqishni oshiradi va ularni uning ahamiyatini tushunishga yordam beradi. O‘quvchilar tabiatni his qilishni o‘rganadilar va ekologik tizimlar va ularning muhofazasiga bo‘lgan mas’uliyatni his qilishadi. Sayohatlar bolalar uchun diqqatni jamlash va fikrlash qobiliyatlarini rivojlantiradi. Tabiatni o‘rganishda diqqatni faqat bir jihatga emas, balki tabiatning umumiy holatiga qarashga o‘rgatadi. Masalan, bir o‘quvchi o‘simliklarning qanday o‘sganini yoki hayvonlarning yashash muhitini ko‘rganida, ularni yanada aniqroq tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa bolalarda tizimli fikrlashni va kuzatish qobiliyatlarini rivojlantiradi. Sayohatlar nafaqat ilmiy bilimlarni o‘zlashtirishga yordam beradi, balki bolalar uchun hayot tajribasini orttirishga ham yordam beradi. Tabiatni bevosita ko‘rish, bolalarda nafaqat ekologik bilimlarni, balki hayotdagi muammolarni yechish, diqqatni jamlash va his-tuyg‘ularni anglashni ham rivojlantiradi. Shuningdek, sayohatlar orqali bolalar bir-birlari bilan ijtimoiy aloqalarni mustahkamlashadi va jamoaviy ishlash qobiliyatlarini rivojlantiradilar. Sayohatlar va ekskursiyalar o‘quvchilarni tabiatni o‘rganishda nafaqat ilmiy, balki madaniy va ijtimoiy jihatdan ham boyitadi, ularning fikrlash va diqqatni jamlash qobiliyatlarini rivojlantiradi. 28 tanishtirishda yangi o‘quv usullarini joriy etish, bolalarning ekologik ongini shakllantirishga alohida urg‘u berilgan. Shunday qilib, bu yangi dasturlar ta’lim jarayoniga innovatsion yondashuvlarni kiritishda va tabiat bilan tanishtirishda ko‘rgazmali metodlarning samaradorligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Bundan tashqari, 2021-yilda ta’lim tizimining zamonaviylashtirilishi bo‘yicha «Ilk qadam» dasturi ham ishga tushirildi. Ushbu dastur maktabgacha ta’limni yangi bosqichga olib chiqishni ko‘zda tutadi va bolalar uchun intellektual, hissiy va jismoniy rivojlanishni ta’minlovchi innovatsion usullarni joriy etishni o‘z ichiga oladi. «Ilk qadam» dasturi asosida ta’limda ko‘rgazmali metodlar va o‘rgatish usullari, ayniqsa, tabiat bilan tanishtirishda bevosita kuzatish va ekologik mavzularni o‘rgatishda yanada samarali qo‘llanilmoqda. Bu dastur doirasida o‘qituvchilar uchun treninglar, bolalar uchun o‘yinlar va ekskursiyalar tashkil etilmoqda, bu esa bolalarga tabiatni o‘rganishning amaliy usullarini taqdim etadi. Tabiat bilan tanishtirish jarayonida ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullaridan samarali foydalanish, bolalarga nafaqat tabiatni o‘rganishga, balki uning muhofazasiga bo‘lgan mas’uliyatni his qilishga yordam beradi. Bu jarayon nafaqat bolalarning dunyoqarashini kengaytiradi, balki ularga atrof-muhitga bo‘lgan hurmatni o‘rgatadi. Shuning uchun, ushbu mavzu mamlakatimiz ta’lim tizimining yuqori maqsadlariga erishishga yordam beruvchi muhim elementdir. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Maktabgacha ta’limda tabiat bilan tanishtirish va ko‘rgazmali metodlarni qo‘llashga oid ilmiy tadqiqotlar 20-asrning o‘rtalaridan boshlab o‘rganila boshlandi. Bu tadqiqotlar, asosan, bolalar ta’limini yaxshilash, ekologik ongni shakllantirish va tabiatni o‘rgatish metodlarini rivojlantirishga qaratilgan. Quyida ushbu sohada olib borilgan tadqiqotlar, mualliflar va yillar keltirilgan. Xalqaro ilmiy izlanishlar 1960-yillardan boshlab ekologik ta’limni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratgan. 1962-yilda AQSHda ekologik ta’limni rivojlantirish bo‘yicha birinchi konferensiya tashkil etildi va bu konferensiyada tabiatni o‘rganishda ko‘rgazmali metodlarning ahamiyati muhokama qilindi. Keyinchalik, 1980-yillarda Yevropada, ayniqsa Skandinaviya 4 tushunadilar. Masalan, o‘simliklarning gullash jarayoni yoki hayvonlarning turli yashash muhitlari haqida fotosuratlar orqali batafsil ma’lumot olish mumkin. Diagrammalar. Diagrammalar va grafiklar tabiatdagi jarayonlarni soddalashtirib ko‘rsatishda juda samarali hisoblanadi. Masalan, o‘simliklarning o‘sish jarayonini yoki hayvonlar orasidagi oziqlanish zanjirini diagramma orqali tushuntirish mumkin. Diagrammalar bolalarga tabiiy hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishni ko‘rsatib, ularning tushunish jarayonini osonlashtiradi. Diagrammalar yordamida jarayonlar orasidagi o‘zaro aloqalar va ularning oqibatlarini ko‘rsatish mumkin. Plakatlar. Plakatlar ta’lim jarayonida juda muhim rol o‘ynaydi. Rangli va katta formatdagi plakatlar bolalarga tabiatdagi ob’ektlar, o‘simliklar, hayvonlar va fasllar haqida ma’lumot beradi. Ular bolalar uchun o‘rganilayotgan mavzuni ko‘proq eslab qolishga yordam beradi. Plakatlar orqali o‘quvchilarga tabiiy dunyoning xilma-xilligi va go‘zalligi haqida aniq va tushunarli tarzda ma’lumot taqdim etiladi. Bunda, ranglar va tasvirlar bolalar tasavvurlarini boyitadi. Video materiallar. Video materiallar ko‘rgazmali metodlarning eng dinamik shaklini yaratadi. Video yordamida bolalar o‘simliklarning o‘sish jarayonini, hayvonlarning tabiiy muhitda yashashini yoki tabiatdagi turli jarayonlarni real va jonli tarzda ko‘rishlari mumkin. Video materiallar bolalarga faqatgina nazariy bilimlarni emas, balki amaliy tajribalarni ham taqdim etadi. Video yordamida bolalar tabiatning barcha jarayonlarini bir vaqtning o‘zida va aniq ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Modellar. Modellar, ya’ni 3D modellar yoki shablonlar, tabiatdagi ba’zi ob’ektlar yoki jarayonlarni yanada aniqroq tushuntirishda yordam beradi. Misol uchun, o‘simlikning ildiz tizimi yoki hayvonlarning anatomiyasini modellar yordamida bolalar o‘rganishlari mumkin. Bu turdagi modellar tabiiy jarayonlarni bolalarga ko‘proq vizual va amaliy tarzda ko‘rsatish imkonini yaratadi. Modellar orqali bolalar abstrakt tushunchalarni yanada aniqroq anglab oladilar. 10 19. Oblokulova, Nasiba — Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ekologik tarbiya — «Yangi asr avlodi», Toshkent, 2022 — 192 bet. 20. Qayumova, Nodira — Maktabgacha ta’limda innovatsion pedagogik texnologiyalar — «Fan va texnologiya», Toshkent, 2021 — 200 bet. 21. Qurbonova, Sevara — Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish — «Ilm Ziyo», Toshkent, 2019 — 184 bet. 22. Sultonova, Nafisa — Maktabgacha yoshdagi bolalarni atrof-muhit bilan tanishtirish — «Fan», Toshkent, 2020 — 172 bet. 23. Umarova, Sayyora — Maktabgacha ta’limda integrativ yondashuvlar — «Yangi asr avlodi», Toshkent, 2021 — 196 bet. 24. Xo‘jayeva, Muxlisa — Maktabgacha ta’limda ko‘rgazmali metodlardan foydalanish — «Ilm Ziyo», Toshkent, 2022 — 164 bet. 25. lex.uz — O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari. 26. edu.uz — O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim portali. 27. ziyonet.uz — O‘zbekiston ta’lim va ilm-fan axborot portali. 28. mdo.uz — Maktabgacha ta’lim agentligi rasmiysi. 29. kitob.uz — Rasmiy onlayn kutubxona. 33 shakllantirishga imkon yaratadi. Masalan, bolalar o‘simliklar va hayvonlarni tasavvur qilganda, ularning yashash muhitini va o‘sish jarayonlarini o‘rganishadi. Ular o‘simliklarning qanday o‘sish jarayonidan o‘tishini, hayvonlarning qanday oziqlanishini va yashash muhitiga qanday moslashishini ko‘rsatish orqali tajriba orttiradilar. Bu o‘yinlar bolalar uchun tabiiy dunyoni yanada yaqinlashtiradi, ularni tabiatdagi jarayonlarga nisbatan hurmatni rivojlantiradi. Rol o‘ynash o‘yinlari bolalar uchun nafaqat bilim olishni, balki empatiya va tabiatga bo‘lgan mehrni ham rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar, o‘zlarini hayvonlar yoki o‘simliklar sifatida tasavvur qilish orqali, ular bilan bog‘liq ekologik muammolarni tushunib, bu masalalarni hal qilishni o‘rganadilar. Masalan, bolalar o‘simlik o‘stirish yoki hayvonlarni parvarish qilishda duch keladigan qiyinchiliklar va ekologik masalalar haqida o‘rganadilar. Shu tarzda, rol o‘ynash o‘yinlari bolalarning nafaqat ilmiy bilimlarini, balki tabiiy muhitga bo‘lgan hissiy aloqalarini ham rivojlantiradi. Tanlovlar va musobaqalar tabiatni o‘rganishda juda samarali va qiziqarli o‘yin metodlaridir. Bolalar o‘zaro raqobatlashib, o‘rganilayotgan materialni yaxshiroq o‘zlashtiradilar. O‘qituvchi bolalarga o‘simliklar, hayvonlar yoki ekologik jarayonlar haqidagi savollarni berib, ularni musobaqa shaklida javob berishga undaydi. Bu tarzdagi o‘yinlar bolalar uchun bilimlarni mustahkamlashning qiziqarli va samarali usulini yaratadi. Tanlovlar va musobaqalar bolalar orasida jamoaviy ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Mas’uliyatni his qilish, fikrlarni aniq ifodalash, va boshqalar bilan bilimlarni solishtirish kabi ko‘nikmalar o‘rgatish uchun juda foydalidir. Misol uchun, bir nechta jamoalarga bo‘lingan bolalar o‘zaro tabiat haqidagi savollarni javoblashar ekan, ular ham o‘rganish jarayonida o‘zaro yordam ko‘rsatadilar, ham bir-birining bilimidan foydalangan holda o‘z bilimlarini mustahkamlaydilar. Bundan tashqari, musobaqalar bolalar o‘rtasida o‘z faoliyatlarini maqsadga yo‘naltirilgan tarzda amalga oshirishga yordam beradi. Masalan, o‘qituvchi bolalarga o‘simliklarning hayotiy tsikllarini yoki hayvonlar olamini tushunishga yordam beradigan testlar, viktorinalar yoki so‘rovlar o‘tkazadi. Bu bolalarning o‘z bilimlarini yangilash, 22 tabiiy yashash sharoitlarini kuzatishga imkon yaratishi mumkin. Bu ko‘rgazmali metod bolalarga nafaqat o‘simlik va hayvonlar haqida bilim olishga, balki tabiatni sevishga va uni qadrlashga yordam beradi. Ko‘rgazmali metodlar bilan bir qatorda, o‘rgatish usullarining kompleks tarzda qo‘llanilishi bolalar uchun yanada samarali o‘rganish imkonini yaratadi. Tabiat bilan tanishtirishda faqat ko‘rgazmali metodlar emas, balki boshqa metodlar ham samarali ishlatilishi kerak. Misol uchun, o‘yinlar, ekskursiyalar, va rolli o‘yinlar kabi metodlar bolalar uchun tabiatni o‘rganishni yanada qiziqarli va amaliy qiladi. O‘yinlar bolalarni faol ishtirok etishga undaydi, o‘rganilayotgan materialni yaxshiroq o‘zlashtirishga yordam beradi va tabiatni yanada tushunarli qiladi. Rol o‘ynash metodida bolalar o‘simliklar yoki hayvonlar sifatida rollarga ajratilib, ekologik tizimda qanday o‘rin egallashlarini tushunadilar. Bu metod nafaqat ilmiy bilimlarni, balki bolalarda empatiya rivojlantirishga ham yordam beradi. Bolalar o‘simlik va hayvonlar bilan bog‘liq muammolarni hal qilishda o‘zaro hamkorlikda ishlashni o‘rganadilar. Bu metodlarning ta’siri bolalarga o‘simliklarning va hayvonlarning ekologik tizimdagi o‘rinlarini anglashda yordam beradi va bolalarga atrof-muhitga nisbatan mehr-muhabbatni rivojlantiradi. Tanlovlar va musobaqalar ham tabiatni o‘rganishda samarali metodlardir. O‘qituvchi bolalarga o‘simliklar yoki hayvonlar haqida savollarni berib, ularni musobaqa tarzida javob berishga undaydi. Tanlovlar va musobaqalar bolalarning o‘rganilayotgan materialni chuqurroq o‘zlashtirishiga yordam beradi, shu bilan birga, bolalar o‘rtasida raqobatni rag‘batlantiradi va faol ishtirokni ta’minlaydi. Tanlovlar bolalarda jamoaviy ishlash va mas’uliyatni his qilish kabi ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Bunday metodlar orqali bolalar o‘z bilimlarini sinab ko‘rishlari, o‘zaro fikr almashishlari va o‘zlarini yanada yaxshilashlari mumkin. Ekskursiyalar va sayohatlar ham tabiatni o‘rganishda juda samarali metodlardir. Sayohatlar orqali bolalar tabiatni bevosita ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. O‘qituvchi bolalar bilan tabiatga sayohat qilib, o‘simliklar va hayvonlarning qanday yashashini, ularning o‘sish jarayonlarini va ekologik 30 davlatlarida ekologik ta’lim va tabiatni o‘rgatishda ko‘rgazmali metodlar samaradorligi haqida ilmiy tadqiqotlar olib borildi. Shu davrda ekologik ta’lim va tabiatni o‘rgatishda bolalarga interaktiv metodlardan foydalanish zarurligi ta’kidlangan. Xususan, Nils Eriksson (1986) tomonidan yozilgan «Ecology in Early Childhood Education» nomli maqolada, tabiatni o‘rganishning ko‘rgazmali metodlarini joriy etishning samaradorligi haqida ma’lumot berilgan. O‘zbekistonda maktabgacha ta’limda tabiat bilan tanishtirish va ekologik ta’limni rivojlantirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar 2000-yillardan keyin kengayib bordi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yilgi farmoni asosida maktabgacha ta’lim tizimi isloh qilindi. Ushbu farmon ekologik ta’limni rivojlantirish va tabiatni o‘rganish metodlarini yanada samarali qo‘llashga qaratilgan edi. O‘zbekiston pedagoglari, jumladan, Sh. Sh. Kamolov (2011), Z. A. Akbarov (2014), va D. S. Mahmudov (2017) ekologik ta’lim metodlari, ko‘rgazmali o‘rgatish usullari va tabiatni o‘rganishning pedagogik jihatlarini o‘rganib chiqdilar. Akbarov Z. A. «Maktabgacha ta’limda ekologik ta’lim» (2014) nomli ilmiy ishida maktabgacha ta’lim muassasalarida tabiatni o‘rgatishning metodik asoslarini va amaliy yondashuvlarini tahlil qilgan. «Ilk qadam» dasturi 2020-yilda ishlab chiqilib, O‘zbekiston maktabgacha ta’lim tizimida tabiatni o‘rgatish metodlarini kengaytirish va ekologik ta’limni rivojlantirishga qaratilgan dastur sifatida joriy etildi. Ushbu dasturga asosan maktabgacha ta’lim muassasalarida ekologik ongni shakllantirish va tabiatni o‘rganish usullarini raqamli texnologiyalar bilan integratsiyalash imkoniyatlari ko‘rib chiqildi. Bu borada ishlangan ilmiy tadqiqotlarda pedagoglar uchun yangi yondashuvlar va metodlar joriy etilgan (N. X. Mamatqulova, 2020). Maktabgacha ta’limda tabiatni o‘rganish va ko‘rgazmali metodlarni qo‘llash bo‘yicha ilmiy tadqiqotlar 1960-yillardan boshlab rivojlanib, O‘zbekistonda 2000-yillardan so‘ng kengaygan. Ushbu tadqiqotlar ekologik ta’limni rivojlantirish, tabiatni o‘rgatish va bolalar ongini shakllantirishda ko‘rgazmali metodlarning ahamiyatini ko‘rsatdi. 5 tizimdagi o‘rinlarini ko‘rsatishi mumkin. Bu sayohatlar bolalar uchun nafaqat ilmiy, balki madaniy va emosional jihatdan ham foydalidir. Sayohatlar davomida bolalar tabiatga bo‘lgan qiziqishni oshiradilar, tabiatni his qilishni o‘rganadilar va ekologik bilimlarini mustahkamlashadi. Sayohatlar bolalarda fikrlash qobiliyatlarini va diqqatni jamlash qobiliyatlarini rivojlantiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan tanishtirishda metodlarning birgalikda qo‘llanilishi bolalar uchun o‘rganish jarayonini yanada samarali qiladi. Ko‘rgazmali metodlar bolalar o‘rganayotgan materialni tasavvur qilish va anglash imkoniyatini yaratadi, o‘yinlar esa bolalarni faol ishtirok etishga undaydi. Tanlovlar va musobaqalar bolalarda bilimni mustahkamlash va jamoaviy ishlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Ekskursiyalar va sayohatlar esa bolalarga tabiatni bevosita ko‘rish imkoniyatini beradi va ekologik bilimlarni mustahkamlaydi. Shu bilan birga, bunday metodlar bolalarda tabiatga nisbatan hurmat va mehrni rivojlantiradi, ularga atrof-muhitni saqlash va ekologik muammolarni hal qilish mas’uliyatini his qilishni o‘rgatadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 8-oktabrdagi «Maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ–4487-son qarori. 2. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 19-martdagi «Davlat maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini tashkil etish va rivojlantirish to‘g‘risida»gi 164-son qarori. 3. O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni (2020-yil 23- sentabrda qabul qilingan yangi tahrir). 4. O‘zbekiston Respublikasi Maktabgacha va maktab ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan «Maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun Davlat o‘quv dasturi» (2021-yil). 31 kuzatishga yordam beradi. Sayohatlar davomida bolalar o‘simliklarning o‘sish bosqichlarini va o‘simliklar bilan bog‘liq jarayonlarni o‘rganishadi. Sayohatlar bolalarga hayvonlar, ularning turmush tarzi, ovqatlanish va yashash sharoitlarini o‘rganishga imkon beradi. Shuningdek, bolalar o‘simliklar va hayvonlarning o‘zaro bog‘lanishlarini va ularning ekologik tizimdagi o‘rnini tushunishadi. Tabiatga sayohatlar nafaqat kuzatish, balki o‘zaro muloqot qilish imkoniyatini ham yaratadi. Bolalar o‘rganayotgan ob’ektlar haqida savollar berishadi, o‘z fikrlarini ifodalashadi va yangi ma’lumotlarni tahlil qilishadi, bu esa o‘rganish jarayonini yanada samarali va qiziqarli qiladi. Sayohatlar bolalarning ilmiy va pedagogik rivojlanishiga katta yordam beradi. Tabiatni bevosita kuzatish orqali bolalar nazariy bilimlarini amaliy tarzda o‘zlashtiradilar. Bu metod orqali o‘rganish jarayoni bolalar uchun nafaqat qiziqarli, balki samarali ham bo‘ladi. Tabiatga sayohatlar bolalarning atrof-muhitga nisbatan mas’uliyatli va ehtiyotkorlik bilan qarashiga yordam beradi. Tabiatni bevosita kuzatish usuli o‘quvchilarga o‘rganilayotgan ob’ektlarni haqiqatan ham ko‘rish, ularga yaqinlashish va ularni to‘g‘ridan-to‘g‘ri kuzatish imkoniyatini beradi. Bu usulning asosiy afzalligi shundaki, bolalar nafaqat nazariy bilimlar bilan tanishadilar, balki o‘rganilayotgan ob’ektlar yoki tabiiy jarayonlarni real sharoitda, to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rib, tajriba orqali o‘zlashtiradilar. Bu esa o‘rganish jarayonini yanada samarali va esda qolarli qiladi. Masalan, agar o‘qituvchi bolalar bilan bog‘da bo‘lsa, ular o‘simliklarning o‘sish jarayonini kuzatishi mumkin. Bolalar o‘simliklarning ildizlari qanday rivojlanishini, barglarning o‘sishiga qanday ta’sir qilishini ko‘rishadi. Bu jarayonni kuzatish orqali bolalar nafaqat o‘simliklarning qanday o‘sishini o‘rganishadi, balki ularga qanday muhitlar, ya’ni yorug‘lik, suv, tuproq va havo sharoitlari ta’sir qilishi haqida tushuncha hosil qilishadi. Bunday bevosita kuzatishlar bolalarga o‘z atrof- muhitlari bilan bog‘liq bilimlarni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. O‘qituvchi tabiiy ob’ektlar va jarayonlarni bolalarga ko‘rsatish orqali ularda tabiiy dunyo haqida chuqurroq tasavvur shakllantiradi. Misol uchun, agar 18 O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI «MAKTABGACHA TA’LIM» FAKULTETI 305-guruh talabasi Isrofilova Diffuza Abdumo‘minovnaning « Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan tanishtirish orqali ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullaridan foydalanish» mavzusida KURS ISHI Bajardi: 305- guruh talabasi Isrofilova Diffuza Abdumo‘minovna Ilmiy rahbar: _________________________________________ Toshkent-2025 MUNDARIJA: KIRISH................................................................................................................. 3 I-BOB. TABIAT BILAN TANISHTIRISHDA KO‘RGAZMALI METOD VA O‘RGATISH USULLARINING ASOSLARI 1.1. Ko‘rgazmali metodning ta’rifi va turlari……………………………………. 7 1.2. Ko‘rgazmali metodning ta’lim jarayoniga ta’siri……………………………. 11 1.3. Ko‘rgazmali metodning maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ahamiyati….. 14 II-BOB. TABIAT BILAN TANISHTIRISHDA O‘RGATISH USULLARIDAN FOYDALANISH 2.1. Tabiatni bevosita kuzatish usuli ……………………………………………... 17 2.2. O‘rgatishda o‘yin metodlaridan foydalanish ………………………………… 21 2.3. Tabiat bilan tanishtirishda metodlarni birlashtirish.......................................... 24 XULOSA………………………………………………………………………... 29 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 31 2 Hozirgi kunda, pedagogik izlanishlar va amaliy ishlar tabiatni o‘rganishda yangi metodlarni va usullarni joriy etishga qaratilgan. Kurs ishining maqsadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan tanishtirishda ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullarining o‘rnini, ahamiyatini va samaradorligini tahlil qilish, shuningdek, bu metodlarning ta’lim jarayonidagi o‘rnini oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqishdir. Kurs ishining vazifalari:  Maktabgacha ta’limda tabiat bilan tanishtirishning ahamiyatini o‘rganish.  Tabiatni o‘rgatishda ko‘rgazmali metodlar va o‘rgatish usullarini tahlil qilish.  Maktabgacha ta’lim muassasalarida ekologik ta’limni rivojlantirishga oid innovatsion yondashuvlarni aniqlash.  Ko‘rgazmali metodlarning samaradorligini amaliy misollar bilan ko‘rsatish.  O‘zbekiston maktabgacha ta’lim tizimida tabiatni o‘rgatishning metodik asoslarini ishlab chiqish. Kurs ishining predmeti. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan tanishtirish jarayonida ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullarining qo‘llanilishi. Kurs ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ekologik ta’lim va tabiatni o‘rgatish jarayonlari, shuningdek, ushbu jarayonlarda qo‘llaniladigan ko‘rgazmali metodlar va o‘rgatish usullari. Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6 Ko‘rgazmali metodlar o‘rganish jarayonini qiziqarli va interaktiv qilish imkonini beradi. Bolalar o‘rgangan materiallarini ko‘rgazmali vositalar orqali ko‘rish, shu bilan birga, o‘rganilgan narsalarni o‘zlarida tasavvur qilishga yordam beradi. Masalan, o‘qituvchi tabiatdagi hayvonlarning hayotini video yordamida tasvirlab berishi mumkin. Bu bolalarga o‘simliklarning o‘sish jarayoni yoki hayvonlarning tabiiy muhitdagi yashashini aniq ko‘rish imkonini yaratadi. Shunday qilib, ko‘rgazmali metodlar bolalar uchun o‘rganishni nafaqat osonlashtiradi, balki ko‘proq yodda qoladigan qiladi, chunki ular tasvir orqali o‘rganadilar va materialni yaxshiroq eslab qoladilar. Bolalar uchun o‘qish jarayonini o‘yin shaklida tashkil etish ham juda samarali bo‘lishi mumkin. Ko‘rgazmali metodlar yordamida o‘qituvchi bolalar uchun o‘yinlar va qiziqarli faoliyatlar tashkil etadi, bu esa o‘rganish jarayonini eng yuqori darajada samarali qiladi. Bolalar ko‘rgazmali metodlar yordamida tabiatdagi o‘simliklar va hayvonlarning qanday o‘sishini yoki yashash sharoitlarini ko‘rganlarida, o‘rganilayotgan mavzuga bo‘lgan qiziqishlari yanada ortadi. Bu esa ularning o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi. Ko‘rgazmali metodlar yordamida bolalar o‘rganilgan materialni tez va oson eslab qolishadi, chunki ularning tasavvurlari vizual materiallar yordamida aniq shakllanadi. Shunday qilib, o‘rganish jarayoni nafaqat samarali bo‘ladi, balki bolalarning ta’lim olishga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi. Bu metodlar yordamida o‘rganilgan bilimlar bolalar uchun uzoq muddat esda qoladi, chunki ular o‘rganganlarini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgan va tasavvur qilishgan. O‘qituvchi tomonidan qo‘llaniladigan ko‘rgazmali metodlar o‘qish jarayonini ko‘proq interaktiv qiladi, shuningdek, bolalarning bilim olish jarayonini osonlashtiradi va shu bilan birga, ta’limni qiziqarli qiladi. Ko‘rgazmali metodlar, bolalarning ijtimoiy faoliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Bolalar o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha ko‘rgazmalar yoki video materiallar yordamida fikr almashishlari mumkin, bu esa ularning o‘zaro muloqotini rag‘batlantiradi. Shuningdek, bu metodlar bolalar o‘rtasidagi jamoaviy ishlashni rivojlantiradi, chunki ular 15 mustahkamlash va o‘zlashtirishga yordam beradi. Musobaqalar bolalar uchun nafaqat ilmiy bilimlarni oshirish, balki o‘zaro muloqot qilish, guruh bo‘lib ishlash va o‘z bilimlarini boshqalar bilan solishtirishni o‘rganish uchun ajoyib vosita bo‘ladi. Bu metodlar bolalarning o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi va o‘rganish jarayonini yanada jonli va qiziqarli qiladi. O‘yinlar orqali ekologik bilimlarni o‘rganish bolalar uchun tabiatni tushunish va unga bo‘lgan hurmatni rivojlantirishda juda samarali vositadir. O‘yinlar yordamida bolalar ekologik muammolarni o‘rganishadi va tabiatdagi o‘zgarishlar, o‘sish jarayonlari, hayvonlar va o‘simliklar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushunadilar. Bu o‘yinlar nafaqat ekologik bilimlarni o‘rganish, balki bolalarning atrof-muhitga bo‘lgan munosabatini shakllantirishda ham muhim ahamiyatga ega. Masalan, o‘simliklar va hayvonlarni o‘rganishda ekologik o‘yinlar bolalarga turli muhitlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rsatishga yordam beradi. Bolalar, o‘simliklarning o‘sishi va hayvonlarning yashash muhiti o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunishadi. O‘yinlar orqali bolalar inson faoliyatining tabiatga ta’sirini o‘rganishadi. Misol uchun, tuproqni ifloslantirish, o‘simliklar va hayvonlarga zarar yetkazish kabi holatlar bolalar uchun tushunarli bo‘ladi va bu ularga tabiatni himoya qilishning zarurligini tushuntiradi. Ekologik o‘yinlar bolalarga atrof-muhitni yaxshilash uchun qanday harakatlar qilish kerakligini o‘rgatadi. Ular, masalan, qog‘ozni qayta ishlash, suvni tejash, chiqindilarni to‘g‘ri tashlash kabi ekologik jihatdan foydali faoliyatlarni o‘rganadilar. O‘yinlar orqali bolalar o‘zlarini ekologik tizimning bir qismi sifatida his qilishadi va tabiatni himoya qilishning ahamiyatini anglashadi. Bu metod bolalarning ekologik mas’uliyatni his qilishlarini oshiradi va ularga tabiatni asrab-avaylashni o‘rgatadi. Jamoa o‘yinlari tabiatni o‘rganishda bolalarga nafaqat ekologik bilimlarni o‘rgatish, balki ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirishda ham katta yordam beradi. Bunday o‘yinlar orqali bolalar hamkorlik, o‘zaro yordam ko‘rsatish, muloqot qilish va jamoaviy qarorlar qabul qilish kabi ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar. Bu o‘yinlar bolalarga tabiatni o‘rganish jarayonida umumiy maqsadga erishish uchun 23 chuqurroq tushunishga yordam beradi. Shuningdek, bu kombinatsiya bolalarning ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi va ularning o‘rganishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Darsni vizual, interaktiv va amaliy elementlar bilan boyitish o‘quvchilarning ta’lim sifatini yaxshilaydi va ta’lim jarayonini jozibador qiladi. 1.3. Ko‘rgazmali metodning maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ahamiyati Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ko‘rgazmali metodlar ta’lim jarayonining ajralmas qismidir. Bu yoshdagi bolalar uchun o‘rganish jarayoni ko‘proq o‘zaro aloqalar, amaliy faoliyat va vizual materiallar orqali amalga oshiriladi. Ko‘rgazmali metodlar bolalarning diqqatini jalb qilish va bilim olishni osonlashtirishda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu metodlarning afzalliklari bolalar uchun o‘rganishni qiziqarli va samarali qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun ko‘rgazmali metodlar, ayniqsa, diqqatni jalb qilishda samarali bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalar abstrakt tushunchalarni tushunishda qiyinchiliklarga duch kelishadi, chunki ularning tafakkuri hali to‘liq rivojlanmagan. Shuning uchun, ularga tasavvur qilish imkoniyatlarini kengaytirish uchun ko‘rgazmali metodlardan foydalanish juda muhim. Ko‘rgazmali metodlar, vizual tasvirlar orqali bolalarga o‘rganilayotgan mavzularni aniq va sodda tarzda taqdim etadi, bu esa o‘rganish jarayonini osonlashtiradi. Misol uchun, o‘qituvchi o‘simliklar yoki hayvonlar haqida gapirganda, rangli fotosuratlar yoki diagrammalar yordamida mavzuni tushuntirishi mumkin. Bu bolalarga o‘rganilayotgan materialni yaxshiroq anglashga yordam beradi. Rangli tasvirlar bolalarning diqqatini jalb qilishga yordam beradi, chunki ular bolalarga real dunyodagi voqealarni ko‘rsatib, tasavvurlarini yanada boyitadi. Shu tarzda o‘rganilgan material bolalar uchun nafaqat tushunarli, balki ko‘proq qiziqarli bo‘ladi, chunki vizual materiallar bolalarni o‘ziga tortadi va o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlarini oshiradi. 14 birgalikda ishlashni o‘rgatadi. Misol uchun, o‘qituvchi bolalarga ekologik tizimni yaratish yoki tabiiy muhitni tiklash haqida o‘yin o‘tkazishi mumkin. O‘yin davomida bolalar o‘zaro hamkorlik qilib, o‘simliklar va hayvonlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunishga harakat qiladilar. Jamoa o‘yinlarida bolalar tabiiy resurslarni tejash, atrof-muhitni saqlash kabi muhim ekologik qadriyatlarni amaliyotda qo‘llashni o‘rganadilar. Jamoaviy o‘yinlar bolalarning o‘zaro muloqot qilish va fikrlarni ifodalash qobiliyatlarini ham rivojlantiradi. Ular bir-birlariga yordam berib, muammo hal qilish jarayonida jamoaviy ishlashni o‘rganadilar. Bu usul bolalarga nafaqat ilmiy bilimlar, balki ijtimoiy va emosional ko‘nikmalarni ham o‘rgatadi, bu esa ularning jamiyatga bo‘lgan mas’uliyatini oshiradi. 2.3. Tabiat bilan tanishtirishda metodlarni birlashtirish Tabiatni o‘rganish jarayonida metodlarni kompleks tarzda qo‘llash bolalarning faoliyatini yanada samarali qiladi, ularning bilimlarini mustahkamlashda va o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli qilishda muhim ahamiyatga ega. Bu metodlar bir-birini to‘ldiradi va turli o‘quvchilarning ehtiyojlariga javob beradi. O‘qituvchi turli metodlarni birlashtirib, darslarni ko‘proq jonli va mazmunli qiladi. Ko‘rgazmali metodlar. Ko‘rgazmali metodlar tabiatni o‘rganishda eng samarali va foydali usullardan biridir. Bu metod yordamida bolalar o‘rganilayotgan mavzuni faqat eshitish yoki tushunish orqali emas, balki bevosita ko‘rish orqali o‘zlashtiradilar. Ko‘rgazmali metodlar bolalar uchun abstrakt tushunchalarni real, amaliy misollar bilan tushuntirish imkoniyatini yaratadi. Shu sababli, o‘qituvchilar tabiatshunoslik kabi fanlarni o‘rgatishda ko‘rgazmali metodlardan keng foydalanadilar. 24 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan tanishtirish orqali bolalarga tabiatni sevdirish, uning go‘zalligini va boyliklarini tushuntirish zamonaviy ta’lim tizimining muhim yo‘nalishlaridan biridir. Bu mavzu nafaqat bolalarning jismoniy va aqliy rivojlanishiga, balki ekologik ongini shakllantirishga ham katta hissa qo‘shadi. Ayniqsa, ko‘rgazmali metod va o‘rgatish usullaridan foydalanish, bolalarning tabiatni to‘g‘ri anglash va undan foydalanishni o‘rganishlari uchun samarali vositadir. Tabiatni o‘rganish jarayonida bolalar o‘zlarining sezgirlik va kuzatuvchanlik xususiyatlarini rivojlantiradi, atrof-muhitga bo‘lgan mas’uliyatni anglaydi, ekologik ta’limning asoslarini o‘zlashtiradi. Prezident Shavkat Mirziyoyevning 2017-yil 10-noyabrdagi «Maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni, 2020-yil 23-iyundagi «Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan isloh qilish bo‘yicha chora-tadbirlar» to‘g‘risidagi qarori, hamda 2021-yilgi «Bolalar ta’limi va tarbiyasini takomillashtirishga doir chora-tadbirlar» to‘g‘risidagi qarorlar mamlakatimizda maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi. Ushbu hujjatlar ta’lim sifatini oshirish, bolalar uchun innovatsion ta’lim metodlarini ishlab chiqish va joriy etish, ekologik ta’limni kuchaytirish maqsadlarini ko‘zda tutadi. Shuningdek, 2020-yildan boshlab, davlat tomonidan maktabgacha ta’lim tizimini yanada rivojlantirish maqsadida «DTS» (Davra Ta’limi Sistemasi) dasturi ishlab chiqildi. Bu dastur ilk bosqichda maktabgacha ta’lim tashkilotlari uchun raqamli texnologiyalarni qo‘llash, o‘qituvchilarning malakasini oshirish va ta’limda ko‘rgazmali metodlar hamda interaktiv o‘rgatish usullarini kengaytirish bo‘yicha aniq chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu dasturda ekologik ta’limga e’tibor qaratish, tabiat bilan 3 Ko‘rgazmali metod nafaqat bolalar uchun, balki o‘qituvchilar uchun ham katta ahamiyatga ega. U o‘qituvchilarga ta’limni yanada samarali va qiziqarli tarzda olib borishga yordam beradi. O‘qituvchi ko‘rgazmali metodlardan foydalanish orqali bolalarning faolligini oshirishi va o‘quvchilarni o‘rganishga yanada ko‘proq jalb qilishi mumkin. Shu bilan birga, ko‘rgazmali metod o‘qituvchiga bolalarning yod olish qobiliyatini oshirish va materialni yanada samarali tarzda taqdim etish imkonini yaratadi. Ko‘rgazmali metod bolalarning hissiy rivojlanishiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ular tasvirlar va ranglar yordamida o‘z his-tuyg‘ularini ifoda etishni o‘rganadilar, shuningdek, atrof- muhitga bo‘lgan qiziqishlarini oshiradilar. Bu metod ekologik tarbiya uchun ham juda muhimdir, chunki bolalar atrof-muhitni ko‘rish va uning muhim jihatlarini tushunish orqali tabiatni saqlashga bo‘lgan mas’uliyatni ham rivojlantiradilar. Ko‘rgazmali metodning samarali qo‘llanilishi bolalar uchun o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli va motivatsiyali qiladi, ularning bilimga bo‘lgan ishtiyoqini oshiradi va natijada, ularning umumiy rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Shu tarzda, ko‘rgazmali metod, maktabgacha ta’lim tizimida bolalarni nafaqat bilim olishga, balki ularni faol, ijodkor va tasavvurli shaxslar sifatida rivojlantirishga yordam beradi. Tabiat bilan tanishtirishda ko‘rgazmali metodning turlari. Tabiatni o‘rgatishda ko‘rgazmali metodlar bolalar uchun juda samarali vosita hisoblanadi, chunki ular tabiiy ob’ektlar, hayvonlar, o‘simliklar va tabiat hodisalari haqida bilimlarni vizual tarzda olish imkonini beradi. Ko‘rgazmali metodlar orqali bolalar o‘z atrof-muhitini yaxshiroq tushunib, tabiatga bo‘lgan qiziqishini oshiradilar. Tabiatni o‘rganishda foydalaniladigan ko‘rgazmali metodlar turli materiallar va vositalarni o‘z ichiga oladi, jumladan: Fotosuratlar. Fotosuratlar tabiiy dunyoni bolalarga aniq va sifatli tasvirlar orqali ko‘rsatish imkonini beradi. Ular hayvonlar, o‘simliklar yoki tabiatdagi boshqa ob’ektlarning real tasvirlarini o‘z ichiga oladi. Fotosuratlar yordamida bolalar o‘rganilayotgan ob’ektlarning o‘ziga xos xususiyatlarini yaxshiroq 9 Darslar va mashg‘ulotlarda metodlar o‘rtasidagi muvozanatni saqlash o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish va ularning bilimlarini samarali tarzda oshirishda juda muhimdir. O‘qituvchi ko‘rgazmali metodlarni, o‘yinlarni, ekskursiyalarni va boshqa metodlarni mos ravishda birlashtirib, o‘quvchilarga qiziqarli va samarali darslar tashkil etadi. Masalan, darsning birinchi qismida o‘qituvchi ko‘rgazmali metodlar orqali materialni tushuntiradi, so‘ngra o‘yinlar va tanlovlar orqali bolalar o‘rganilgan mavzularni mustahkamlashadi. Bu metodlar orasidagi uzviy bog‘lanish bolalarga ma’lumotni yaxshi o‘zlashtirishga yordam beradi. O‘qituvchi metodlar orasidagi muvozanatni saqlash uchun darsni interaktiv tarzda tashkil etishi zarur. Masalan, dars davomida bolalarga turli savollar berib, ularning fikrlarini tinglash va o‘zaro muhokama qilishga imkon yaratish, o‘rganilayotgan mavzuni yanada chuqurlashtiradi. Bu orqali bolalar faqat bilim olishni emas, balki o‘z bilimlarini boshqa o‘quvchilar bilan bo‘lishishni ham o‘rganadilar. XULOSA Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tabiat bilan tanishtirish jarayonida ko‘rgazmali metodlar va o‘rgatish usullaridan foydalanish bolalar uchun juda muhimdir. Tabiatni o‘rganish jarayonida ko‘rgazmali metodlar bolalar uchun o‘rganilayotgan ob’ektlar va jarayonlarni bevosita ko‘rish va tasavvur qilish imkoniyatini yaratadi. Bu metod yordamida bolalar o‘rganayotgan materialni yanada aniqroq va chuqurroq anglab yetishadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o‘rganilayotgan jarayonlar abstrakt bo‘lishi mumkin, ammo ko‘rgazmali metodlar yordamida bu jarayonlar aniq va real tasavvurga aylanishi mumkin. Masalan, o‘qituvchi o‘simliklarning o‘sish jarayonini bolalarga ko‘rsatish uchun ularni haqiqatan ham o‘simlik ekib, uning qanday o‘sishini ko‘rsatishi mumkin. Bu orqali bolalar o‘simliklarning o‘sish bosqichlarini real va amaliy ravishda o‘rganadilar. Yana bir misol sifatida, hayvonlarning yashash muhiti va ekologik tizimlar haqida gapirganda, o‘qituvchi bolalarni tabiatga olib borib, hayvonlarning 29 metodlari o‘quvchilarga mavzu haqida o‘z fikrlarini bildirishi va yangi bilimlarni tahlil qilishi uchun imkoniyat yaratadi. Bu metod yordamida o‘quvchilar faollashadi, lekin ko‘rgazmali metodlar yordamida ular o‘rganilayotgan mavzuni yanada aniqroq va tushunarli tarzda ko‘radilar. Masalan, o‘qituvchi o‘simliklar haqida gapirayotganida, bolalar fotosuratlar yoki diagrammalar orqali o‘simliklarning o‘sish jarayonini ko‘rishlari mumkin. Bu nafaqat tushunishni kuchaytiradi, balki o‘quvchilarni fikr almashishga undaydi. So‘zlashuv metodlari, shuningdek, bolalarning fikrlash va izohlash qobiliyatlarini rivojlantiradi. Amaliy metodlar bilan aloqasi. Ko‘rgazmali metodlar va amaliy metodlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar o‘quvchilarga o‘rganilgan bilimlarni amaliyotda qo‘llash imkonini yaratadi. Ko‘rgazmali metodlar o‘quvchilarga mavzuni vizual tarzda tushunishga yordam beradi, amaliy metodlar esa bu bilimlarni amalda qo‘llashga undaydi. Misol uchun, tabiatni o‘rganish jarayonida bolalar diagrammalar yordamida o‘simliklarning o‘sish jarayonini ko‘rishadi, keyin esa amaliyotda o‘simliklarni ekish orqali o‘rganilgan bilimlarini mustahkamlashadi. Bu jarayon bolalarning nazariy bilimlarini amaliyotga aylantiradi, ularning tushunchalarini mustahkamlaydi va qiziqishlarini oshiradi. Interaktiv metodlar bilan aloqasi. Ko‘rgazmali metodlar va interaktiv metodlar birgalikda ishlatilganda, o‘quvchilar o‘rganish jarayoniga yanada faol qatnashadilar. Interaktiv metodlar o‘quvchilarning darsdagi ishtirokini rag‘batlantiradi, ko‘rgazmali metodlar esa ularga mavzuni vizual tarzda ko‘rsatadi. Misol uchun, bolalar interaktiv ko‘rgazmalarda o‘simliklar haqida bilish uchun o‘zlari amaliy mashqlarni bajarishadi, diagrammalar va plakatlar orqali esa o‘simliklarning o‘sish jarayonini ko‘rishadi. Bu usul darsni qiziqarli va interaktiv qiladi, o‘quvchilarni yanada faol o‘rganishga undaydi. Ko‘rgazmali metodlarning boshqa metodlar bilan to‘g‘ri kombinatsiyasi dars jarayonini samarali qiladi. Darsni vizual materiallar bilan to‘ldirish orqali o‘quvchilar yangi bilimlarni nafaqat ko‘rish, balki ular bilan amaliy shug‘ullanishadi. Bunday yondashuv bolalarga o‘rganilayotgan mavzuni 13 o‘rgangan materialni birgalikda ko‘rib chiqishadi va yangi ma’lumotlarni bir- birlari bilan baham ko‘rishadi. Ko‘rgazmali metodlar bolalar uchun o‘rganish jarayonini ancha samarali va qiziqarli qiladi. Vizual materiallar yordamida o‘rganilgan bilimlar bolalar tomonidan tezroq va osonroq yodda qoladi, bu esa ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi. Ko‘rgazmali metodlar, o‘quvchilarning qiziqishini oshirib, o‘rganish jarayonini yanada samarali qiladi. Bu metodlarni ta’limda keng qo‘llash bolalar uchun sifatli ta’lim olish imkonini yaratadi. Ko‘rgazmali metodlar bolalar kuzatuvchanliklarini va tasavvurlarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Bolalar o‘z atrof-muhitlarini o‘rganishda vizual tasvirlar orqali ko‘proq bilim olishadi, chunki ko‘rgazmali metodlar ularga atrof-muhitdagi jarayonlarni aniq va tushunarli tarzda ko‘rsatadi. Masalan, o‘simliklarning o‘sish jarayonini diagrammalar yoki videolar orqali ko‘rsatish bolalarga tabiiy dunyoning jarayonlarini yanada aniqroq tushunishga yordam beradi. Bunday vizual materiallar yordamida bolalar o‘rgangan narsalarini eslab qolishadi va o‘z tasavvurlarida bu jarayonni tasavvur qilishadi. Ko‘rgazmali metodlar, bolalarning kuzatuvchanliklarini oshirishda muhim vosita hisoblanadi. Bolalar o‘rganish jarayonida ko‘rgazmali materiallar yordamida o‘z atrof- muhitlarini diqqat bilan kuzatib, yangi ma’lumotlarni o‘zlashtiradilar. Bu ularning kuzatuvchanlik qobiliyatini rivojlantiradi va tabiatga nisbatan qiziqishni oshiradi. Masalan, bolalar o‘simliklarning qanday o‘sishini, hayvonlarning tabiiy sharoitda qanday yashashini kuzatib, bu jarayonni ko‘rgazmalar orqali yaxshiroq anglaydilar. Bunday kuzatishlar bolalarning tasavvurlarini kengaytiradi va tabiiy dunyo bilan yaqinlashishga yordam beradi. Ko‘rgazmali metodlar bolalar tasavvurlarini boyitishga xizmat qiladi. Bolalar yangi tasvirlar va materiallar yordamida o‘rganish jarayonida o‘z tasavvurlarini yangilab, yangi bilimlarni qo‘shadilar. Masalan, bolalar o‘simliklar va hayvonlar haqida tasavvur qilishda, o‘qituvchining ko‘rgazmali vositalari yordamida o‘rganilayotgan mavzuni yanada aniqroq tasavvur qilishadi. Bu o‘z navbatida bolalarning umumiy fikrlash 16
Купить