Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 44.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 22 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

167 Sotish

Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga ta'lim tarbiya berish jarayonida nutqdan foydalanish

Sotib olish
Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga ta'lim tarbiya berish jarayonida nutqdan foydalanish MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 I.BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI AQLI ZAIF BOLALARGA TA'LIM BERISHNING ASOSIY PRINSIPLARI 1.1. Maktabgacha ta'lim tizimining ahamiyati……………………………………..6 1.2. Aqli zaif bolalar uchun individual yondashuv…………………………………8 1.3. Bolalar bilan ishlashda psixologik yordam…………………………………..11 II.BOB. NUTQ RIVOJLANISHI VA UNING AHAMIYATI 2.1. Nutq rivojlanishi va aqli zaif bolalar uchun nutq terapiyasining o‘rni……….15 2.2. Nutq mashqlari va metodlari…………………………………………………17 2.3. Aqli zaif bolalar uchun so‘zlashuvni rivojlantirishda maxsus metodlar……..20 III.BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI AQLI ZAIF BOLALARGA TA'LIM BERISH JARAYONIDA NUTQDAN FOYDALANGAN HOLDA IJTIMOIYLASHUV VA O‘ZINI IFODA ETISH 3.1. Nutq va ijtimoiylashuv o‘rtasidagi bog'liqlik………………………………...24 3.2. Nutq orqali o‘zini ifoda etish va kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirish………………………………………………………………………27 3.3. Tarbiyaning barcha sohalarida nutqning o‘rni………………………………..30 XULOSA…………………………………………………………………………33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..35 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi: Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga ta’lim tarbiya berish jarayonida nutqning o‘rni nihoyatda katta va muhimdir. Nutq, bolaning intellektual va ijtimoiy rivojlanishining asosi bo‘lib, uning dunyoni tushunishi, boshqalar bilan muloqotda bo‘lishi va o‘zini ifoda etishi uchun zarur vositadir. Aqli zaif bolalar uchun nutq, ularning o‘zini atrof-muhit bilan bog‘lashlari, emotsional holatlarini tushunishlari va o‘z hissiyotlarini boshqalar bilan to‘g‘ri ifodalashlari uchun juda muhimdir. Maktabgacha yoshda bo‘lishi, bolaning nutqni rivojlantirish uchun qulay davr hisoblanadi, chunki bu vaqt davomida bola nutq va kommunikatsiya ko‘nikmalarining asoslarini shakllantiradi. Aqli zaif bolalar nutqni rivojlantirishda ba’zi qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin, shuning uchun ta’lim jarayonida nutqning o‘rni alohida e’tiborga loyiqdir. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga ta’lim tarbiya berishda maxsus pedagogik yondashuvlar, metodlar va usullar qo‘llaniladi. Bu bolalar uchun nutqning rivojlanishi nafaqat muloqot qilish vositasi sifatida, balki ularning o‘zlarini va boshqalarni tushunishiga, ijtimoiy qoidalarni o‘rganishiga va emotsional holatlarini boshqarishga yordam beradi. Ta’lim tarbiya jarayonida nutqni rivojlantirishga qaratilgan maxsus yondashuvlar, bolaning individual xususiyatlariga mos ravishda tanlanadi. Bunda o‘qituvchi yoki tarbiyachi bolaning nutqiy ehtiyojlarini inobatga olgan holda turli pedagogik texnikalar, mashqlar, o‘yinlar va vizual materiallardan foydalanadi. Aqli zaif bolalarga nutqni o‘rgatishda o‘ziga xos qiyinchiliklar bo‘lishi mumkin, lekin to‘g‘ri yondashuv va metodlar bilan bu qiyinchiliklar yengil o‘tkaziladi. Nutqni rivojlantirish, bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi, uning atrof-muhit bilan aloqalarini yengillashtiradi va ijtimoiylashish jarayonida muvaffaqiyatga erishishiga yordam beradi. Shu bois, maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar uchun 3 nutqni rivojlantirishda pedagoglarning roli nihoyatda muhimdir. Ular bola bilan individual ishlash orqali uning nutq qobiliyatlarini rivojlantirishda yordam berishi, nutqni samarali ishlatish uchun zarur bo‘lgan maxsus mashqlarni amalga oshirishi kerak. Nutqning rivojlanishi, faqat bolaning fikrlarini ifodalashida emas, balki uning umumiy rivojlanishida, hissiy va intellektual o‘sishida ham katta ahamiyatga ega. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga ta’lim tarbiya berish jarayonida nutqning o‘rni juda muhimdir. Nutq orqali bola o‘zini anglashni, boshqalar bilan samarali muloqot qilishni va jamiyatda muvaffaqiyatli bo‘lishni o‘rganadi. Ta’lim jarayonida nutqni rivojlantirishga e’tibor qaratish, bolaning intellektual va ijtimoiy rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga ta’lim tarbiya berish jarayonida nutqdan foydalanishning asosiy maqsadi – bolaning kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirish va uning ijtimoiylashuv jarayonini yengillashtirishdir. Nutq, bolalarning o‘z fikrlarini, his-tuyg‘ularini va ehtiyojlarini boshqalarga yetkazish imkoniyatini yaratadi. Aqli zaif bolalar, o‘zlarining fikrlarini va emotsiyalarini aniq ifodalashda ba’zan qiyinchiliklarga duch keladilar, shuning uchun ularning nutq rivojlanishi o‘ziga xos yondashuv va metodlarni talab qiladi. Kurs ishining vazifasi: Nutq orqali ta’lim berishning yana bir muhim maqsadi, bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishdir. Nutqni rivojlantirish, aqli zaif bolalarning o‘z fikrlarini va istaklarini ifodalash imkoniyatini kengaytiradi, bu esa ularga o‘zini erkin va ishonchli his qilishlariga yordam beradi. Shu bilan birga, nutq orqali bolaning kognitiv va emotsional rivojlanishiga ham hissa qo‘shiladi. Bolaning nutqi rivojlanishi bilan, uning diqqatini jamlash, eslab 4 qolish va aniq fikrlash qobiliyatlari ham yaxshilanadi, bu esa umumiy ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi. Kurs ishining obekti: nutqni rivojlantirish orqali bolalar o‘z hissiyotlarini boshqarishni va emotsional holatlarini to‘g‘ri ifodalashni o‘rganadilar. Bu, o‘z navbatida, bola bilan ishlashda muhim ahamiyatga ega, chunki bolaning o‘z hissiyotlarini tanish va ifodalash qobiliyati, uning ruhiy salomatligi va umumiy farovonligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Nutq orqali bola o‘zining va boshqalar his- tuyg‘ularini anglashda yordam topadi, bu esa uni ijtimoiy va psixologik rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Kurs ishining predmeti: maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga nutqni rivojlantirish, nafaqat nutqiy qobiliyatlarni rivojlantirish, balki ularning ijtimoiylashish, emotsional va psixologik rivojlanishlarini qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiladi. Bu jarayon, bolaning umumiy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi va unga ijtimoiy jamiyatda muvaffaqiyatli bo‘lish imkoniyatini yaratadi. Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi: Ushbu kurs ishi 3 ta bob,9ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 5 I.BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI AQLI ZAIF BOLALARGA TA'LIM BERISHNING ASOSIY PRINSIPLARI 1.1. Maktabgacha ta'lim tizimining ahamiyati. Maktabgacha ta'lim tizimi jamiyatning kelajagi uchun muhim va asosiy o‘rin tutuvchi ta'lim bosqichi hisoblanadi. Bu davrda bolaning fiziologik, psixologik va ijtimoiy rivojlanishiga asos bo‘lgan ko‘plab omillar shakllanadi. Maktabgacha ta'limning ahamiyati haqida gapirganda, uning nafaqat bolalar uchun, balki butun jamiyat uchun ham zaruriyatini ta'kidlash lozim. Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘zining hissiy, kognitiv va ijtimoiy salohiyatlarini rivojlantirish uchun o‘sha davrda olgan ta'limiga muhtojdir. Birinchi o‘rinda, maktabgacha ta'lim yoshdagi bolalarga faqat bilim beribgina qolmay, balki ularni ijtimoiy moslashuvga, o‘z hissiyotlarini boshqarishga, jamoada ishlashga va o‘z-o‘zini tanishga yordam beradi. Bu davrda bolalar o‘zlarining asosiy yutuqlari va muammolarini boshqarishni, qiziqishlarini va maqsadlarini shakllantirishni o‘rganadilar. Bu yillar davomida o‘rgangan ko‘nikmalar, ular hayotining keyingi bosqichlarida samarali ravishda qo‘llaniladi. Maktabgacha ta'lim tizimi bolaning kognitiv rivojlanishiga ham katta ta'sir ko‘rsatadi. Bolalar o‘z yoshiga mos ravishda dunyo haqidagi tasavvurlarini shakllantira boshlaydilar. Ular ranglarni, shakllarni, sonlarni, tovushlarni va boshqa asosiy tushunchalarni o‘rganadilar. Bu nafaqat bilim, balki bolalarning tafakkurini rivojlantiradi. Maktabgacha ta'limda o‘rgatish jarayonida faqat ma'lumot bermasdan, bolalarni faol ishtirok etishga, o‘z fikrlarini aytishga, savol berishga va javoblarni topishga undash lozim. Bu metodikalar bolaning kreativligi va mustaqil fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi. Maktabgacha ta'limda o‘qituvchi va bolalar o‘rtasida mustahkam aloqaning o‘rnatilishi juda muhimdir. Ta'lim jarayonida, o‘qituvchi bolalar bilan muloqotda 6 bo‘lish orqali ularning fikrlarini, istaklarini va ehtiyojlarini tushunishga harakat qiladi. Bolalar o‘zlarini erkin ifoda eta olishlari, savollar berishlari va o‘z fikrlarini tinglashlari kerak. Bu aloqalar bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi va ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Shuningdek, maktabgacha ta'lim tizimi bolaning hissiy rivojlanishiga ham katta e'tibor beradi. Bu davrda bolalar o‘z his-tuyg'ularini tushunishni va boshqarishni o‘rganadilar. O‘qituvchilar bolalar bilan turli o‘yinlar o‘ynab, hissiy jihatdan ularga yordam berishlari kerak. Ular bolalarga o‘z his-tuyg'ularini qanday ifoda etishni va boshqalarning his-tuyg'ulariga hurmat bilan qarashni o‘rgatadilar. Bu, o‘z navbatida, bolalarda empatiya va muloqotda mehr-oqibatni rivojlantiradi. Maktabgacha ta'limning yana bir muhim jihati shundaki, u bolaning jismoniy rivojlanishiga yordam beradi. Jismoniy faoliyat, jismoniy mashqlar va o‘yinlar bolaning tana rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Shu bilan birga, maktabgacha ta'limda bolalarga sog'lom turmush tarzini o‘rgatish, o‘z tanasini qanday parvarish qilish kerakligi haqida tushuncha berish ham muhimdir. Bu yoshda jismoniy faollik bolada sog'lom odatlar va muvaffaqiyatli kelajakning asosini tashkil etadi. Maktabgacha ta'lim tizimi, shuningdek, ijtimoiy rivojlanishning muhim bosqichi hisoblanadi. Bolalar o‘z tengdoshlari bilan o‘yinlar o‘ynash va jamoa bo‘lib faoliyat yuritishni o‘rganadilar. Bu jarayon ularga jamoada ishlash, o‘zaro hurmat, hamkorlik, do‘stlik, adolat va boshqa ijtimoiy qoidalarni o‘rgatadi. Bolalar bir-birlari bilan o‘zaro munosabatlar o‘rnatishda, ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirishda tajriba orttiradilar. Bu ko‘nikmalar keyinchalik, maktabda va hayotda muvaffaqiyatli ijtimoiy moslashishga yordam beradi. Maktabgacha ta'limning yanada muhim jihati shundaki, u ta'lim va tarbiya jarayonining tayanch asosini yaratadi. Maktabgacha ta'lim, bolaga bilim olishning 7 dastlabki ko‘nikmalarini beradi va kelajakda ularning umumiy ta'lim jarayonida muvaffaqiyatli bo‘lishiga zamin yaratadi. Shu sababli, maktabgacha ta'lim tizimi jamiyatdagi barcha bolalar uchun teng imkoniyatlar yaratishga yordam beradi. Erta yoshda ta'lim olish bolaning intellektual va ijtimoiy rivojlanishiga yordam berishi bilan birga, o‘ziga bo‘lgan ishonchini mustahkamlashga ham ko‘maklashadi. Maktabgacha ta'lim tizimining asosiy maqsadlaridan biri bolalarda o‘zini anglash, o‘z salohiyatini va imkoniyatlarini topishdir. Erta yoshda olingan bilim va ko‘nikmalar bolalar uchun keyinchalik hayotda muvaffaqiyatli bo‘lishning poydevorini yaratadi. Shu bilan birga, maktabgacha ta'limda bolalar o‘zlarini yaratishda va o‘z ehtiyojlarini ifodalashda erkinlikni his qiladilar. Bu, o‘z navbatida, bolalarda ijobiy psixologik rivojlanishni qo‘llab-quvvatlaydi. Maktabgacha ta'lim tizimi ham bolalarni ijtimoiy adolatga, tenglikka va hurmatga o‘rgatadi. Har bir bola, uning ijtimoiy va iqtisodiy holatidan qat'iy nazar, ta'lim olishda teng imkoniyatlarga ega bo‘lishi kerak. Bu jarayonda maktabgacha ta'lim o‘qituvchilari bolalarga bu qadrlarni o‘rgatishda muhim rol o‘ynaydilar. Ta'lim jarayonida bolalar o‘zlarining huquqlari va boshqalar huquqlarini tushunishni o‘rganadilar, bu esa ularning ijtimoiy faol va mas'uliyatli fuqarolar bo‘lib voyaga yetishlariga yordam beradi. Bundan tashqari, maktabgacha ta'lim tizimi bolalarni o‘z oilalari bilan ham yaqin aloqada ishlashga undaydi. O‘qituvchilar va ota-onalar o‘rtasida hamkorlikning kuchayishi bolalarning rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Ota-onalar maktabgacha ta'lim muassasalarida bolalarining rivojlanishiga bevosita ta'sir etadigan asosiy shaxslar bo‘lib, ular bolalarni qo‘llab- quvvatlash va o‘zgartirishga yordam beradi. Maktabgacha ta'lim tizimi bolalarning intellektual, hissiy, ijtimoiy va jismoniy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Maktabgacha ta'lim, faqat o‘quv materiallarini o‘rgatish emas, balki bolalar uchun turli xil ko‘nikmalarni, munosabatlarni va xulq-atvorlarni rivojlantirishga yordam 8 beradi. Bu, o‘z navbatida, jamiyatning kelajagi uchun sog'lom, mas'uliyatli va intellektual jihatdan rivojlangan avlodni tarbiyalashga imkon beradi. 1.2. Aqli zaif bolalar uchun individual yondashuv. Aqli zaif bolalar uchun individual yondashuv, ta'lim jarayonining markazida turadigan eng muhim kontseptsiyalardan biridir. Bu bolalarning individual ehtiyojlari, imkoniyatlari va rivojlanish darajasini hisobga olgan holda pedagogik yondashuvlarni qo‘llashni taqozo etadi. Maktabgacha ta'lim va boshlang'ich ta'lim bosqichida aqli zaif bolalarga individual yondashuvni qo‘llash, nafaqat ularning ta'lim olish jarayonini osonlashtiradi, balki ularning psixologik holatini mustahkamlash, o‘z-o‘zini anglash va o‘zini ifoda etish ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Bu jarayonning eng muhim jihatlaridan biri shundaki, individual yondashuv bolaning o‘ziga xos xususiyatlarini, qobiliyatlarini va imkoniyatlarini inobatga olgan holda ta'limni shakllantiradi. Aqli zaif bolalar, intellektual rivojlanishdagi qiyinchiliklarga duch keladigan bolalar bo‘lib, ular ko‘pincha turli xil o‘rgatish metodlari va yondashuvlarini talab qiladi. Bu bolalar ko‘pincha ta'lim muassasalarida o‘zlarining o‘rtoqlari bilan bir xil tezlikda rivojlanmasliklari mumkin. Shuning uchun, ularning ta'limida individual yondashuvlarning qo‘llanilishi juda muhimdir. Har bir bolada alohida ehtiyojlar, qobiliyatlar va rivojlanish xususiyatlari mavjud. Bu esa o‘qituvchilarga har bir bolaga o‘ziga xos metod va yondashuvni tanlash imkoniyatini beradi. Maktabgacha va boshlang'ich ta'limda bolalarning barcha imkoniyatlarini hisobga olish, ularning muvaffaqiyatlarini yanada oshirishga yordam beradi. Aqli zaif bolalar bilan ishlashda individual yondashuvni amalga oshirish uchun pedagoglar avvalo, bolalarning ehtiyojlarini chuqur tahlil qilishi, ularning rivojlanish darajalarini aniqlashlari lozim. Bu jarayonni amalga oshirishda psixologik va pedagogik testlar, kuzatuvlar va suhbatlar yordamida bolaning 9 intelektual, hissiy, ijtimoiy va jismoniy holatini baholash mumkin. Bu baholashdan olingan natijalar asosida, o‘qituvchi bolaga eng samarali yondashuvni tanlashda yordam beradi. Har bir bola o‘ziga xosdir, shuning uchun o‘qituvchining vazifasi har bir bolaga mos metodni tanlashdan iborat. Aqli zaif bolalar uchun individual yondashuvning asosiy jihatlari shundan iboratki, ular o‘quv jarayonida ko‘proq vaqt va e'tibor talab qilishi mumkin. Bunday bolalar uchun ta'lim jarayonini maxsuslashtirish, ko‘proq amaliy mashqlar, interaktiv o‘yinlar, vizual materiallar va audiovizual vositalarni ishlatishni talab qiladi. Shuningdek, bu bolalar uchun mukofotlash tizimi ham juda muhimdir. Muvaffaqiyatlari uchun ularni rag'batlantirish, ijobiy xulq-atvorni rivojlantirishda yordam beradi va ular o‘zlarini hurmat qilishni o‘rganadilar. Rag'batlantirish bolalar uchun o‘z muvaffaqiyatlarini ko‘rish, ularga o‘z qobiliyatlariga ishonch hosil qilish imkonini yaratadi. Aqli zaif bolalar uchun individual yondashuvning yana bir muhim jihati shundaki, bu bolalar ko‘pincha o‘zlarining hissiy holatlarini boshqarishda muammolarga duch keladilar. Shuning uchun, ular bilan ishlashda pedagoglar va psixologlar bolalar bilan hissiy aloqalarni mustahkamlashga alohida e'tibor berishlari kerak. O‘qituvchilar bolalarga o‘z hissiyotlarini ifoda etish, ular bilan muloqot qilish va o‘zlarini boshqarishni o‘rgatishlari kerak. Hissiy rivojlanish, aqli zaif bolalar uchun nafaqat o‘qish va yozish ko‘nikmalarini rivojlantirish, balki ular uchun ijtimoiy muhitda muvaffaqiyatli o‘zaro aloqalar o‘rnatish imkonini beradi. Aqli zaif bolalar uchun individual yondashuvda o‘qituvchining roli juda katta. O‘qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki pedagogik, psixologik va hissiy qo‘llab- quvvatlovchi bo‘lishi kerak. Bunday bolalar uchun ta'lim jarayoni juda muhim bo‘lib, ularning o‘zligini anglash va hayotdagi o‘rnini topish jarayonida yirik ahamiyatga ega. O‘qituvchi, shuningdek, bolaning ehtiyojlariga qarab o‘quv 10 dasturini moslashtirishi lozim. Ba'zi hollarda, bu o‘quv materiallarini oddiylashtirish yoki muayyan mavzularni ko‘proq vaqtda o‘rgatishni talab qiladi. O‘qituvchining asosiy maqsadi bolaga qiyinchiliklarni yengib o‘tishga yordam berish, ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini mustahkamlash va samarali o‘rganishga yordam berishdan iborat. O‘qituvchining individual yondashuvni amalga oshirishdagi muvaffaqiyati bolalarning o‘quv muvaffaqiyatlariga to‘g'ridan-to‘g'ri ta'sir qiladi. Aqli zaif bolalar ko‘pincha muayyan mavzularni o‘rganishda qiyinchiliklarga duch keladilar, ammo ular o‘zlariga moslashtirilgan yondashuv yordamida yuqori natijalarga erishishlari mumkin. Bu jarayonda o‘qituvchi bolalarning yutuqlarini kichik bosqichlarga bo‘lib, har bir muvaffaqiyatni nishonlashga yordam beradi. Bolalar har bir kichik yutuqni muvaffaqiyat sifatida qabul qilishadi va bu ularga o‘z maqsadlariga erishishga yordam beradi. Aqli zaif bolalar uchun individual yondashuvni amalga oshirishda ota-onalar bilan hamkorlik qilish juda muhimdir. Ota-onalar bolalarning uy sharoitida rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash, o‘qituvchiga bolalarning o‘ziga xos xususiyatlari haqida ko‘proq ma'lumot berishlari mumkin. Ular bilan doimiy muloqot va o‘qituvchining tavsiyalarini uyda amalga oshirish, bolaning rivojlanishiga katta yordam beradi. Ota-onalar o‘z farzandlarining ehtiyojlarini chuqur tushunishadi, shuning uchun ularning fikrlarini tinglash, birgalikda ishlash ta'lim jarayonini samarali qilishda muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, aqli zaif bolalar uchun individual yondashuvni amalga oshirishda psixologik yordamnoma va qo‘llab-quvvatlash muhim rol o‘ynaydi. Psixologlar bolalarning hissiy va psixologik holatlarini baholab, ularga yordam berish, shuningdek, o‘qituvchilar bilan hamkorlikda pedagogik yondashuvlarni takomillashtirish imkonini yaratadi. Psixologik yordamnoma bolalarga o‘z hissiyotlarini tushunishga va boshqarishga yordam beradi, bu esa ularning o‘qish 11 jarayonidagi muvaffaqiyatlariga bevosita ta'sir qiladi. Aqli zaif bolalar uchun individual yondashuv nafaqat ta'lim jarayonini samarali tashkil etish, balki ularning umumiy rivojlanishiga ham yordam beradi. Ularning psixologik va hissiy holatini yaxshilash, o‘zligini anglash, ijtimoiy va jismoniy rivojlanishlarini qo‘llab- quvvatlash va mustahkamlash orqali ta'lim tizimi bolalarning hayot sifatini yaxshilashga katta hissa qo‘shadi. Har bir bola alohida, shuning uchun ta'lim jarayonida individual yondashuvning ahamiyati beqiyosdir. Bunday yondashuv, bolalar uchun nafaqat o‘quv muvaffaqiyatlarini oshiradi, balki ularning hayotga bo‘lgan ishonchini mustahkamlaydi. 1.3. Bolalar bilan ishlashda psixologik yordam. Bolalar bilan ishlashda psixologik yordamning o‘rni va ahamiyati ta’lim jarayonining eng muhim jihatlaridan biridir. Psixologik yordam bolalar uchun nafaqat ta’lim olishi, balki ularning umumiy rivojlanishi, hissiy va ijtimoiy moslashuvi uchun ham zarurdir. Ta’lim jarayoni, ayniqsa, maktabgacha va boshlang‘ich ta’limda bolalar psixologiyasini to‘liq hisobga olishni taqozo etadi. Bunday yordam bolalar o‘zlarini yaxshiroq anglashlariga, o‘z salohiyatlarini amalga oshirishlariga va ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli moslashishlariga yordam beradi. Psixologik yordamning asosiy maqsadi, bolalarning ruhiy holatini va hissiy rivojlanishini mustahkamlashdir. Bolalar ta’lim jarayonida o‘zlarining hissiy holatlarini boshqarishni, o‘zlarini erkin ifoda etishni, hissiyotlarni tanib olishni o‘rganadilar. O‘qituvchilar va psixologlar bolalarga yordam berib, ularning muammolarini hal qilishda, ijtimoiy va hissiy rivojlanishida ularga qo‘llab- quvvatlash ko‘rsatadilar. Ta’lim jarayonida o‘qituvchilarning psixologik yondashuvi bolalar uchun eng samarali va ijobiy ta’sirni ko‘rsatishi mumkin. 12 Psixologik yordam bolalar bilan ishlashda faqat bir tomonlama ta’sir ko‘rsatish emas, balki ularning ehtiyojlari va hissiy holatini to‘liq hisobga olishni taqozo etadi. Bolalar juda turli xildagi hissiy muammolar va psixologik qiyinchiliklar bilan duch keladilar. Masalan, ba’zi bolalar o‘zlarining o‘ziga bo‘lgan ishonchsizligi bilan kurashishlari mumkin, boshqalari esa ijtimoiy ko‘nikmalarning yetishmasligi sababli boshqa bolalar bilan muloqotda qiyinchiliklarga duch keladilar. Psixologik yordamning birinchi bosqichi — bu bolaning muammolarini tushunish va aniqlashdir. Psixologlar va o‘qituvchilar bolalar bilan chuqur muloqot qilib, ularning hissiy holatlari, stresslari, qo‘rquvlari yoki tashvishlari haqida ma’lumot olishlari kerak. Bu, o‘z navbatida, bolalarning ta’lim va rivojlanish jarayonlarini yaxshilash uchun zarur bo‘lgan to‘g‘ri yondashuvni belgilash imkonini beradi. Psixologik yordamning yana bir muhim jihati shundaki, u bolalarning o‘z hissiyotlarini boshqarishni o‘rganishlariga yordam beradi. Hissiy nazorat — bu bolalarning stress va xavotirni boshqarish, g‘azab yoki xafa bo‘lish kabi his- tuyg‘ularini boshqarish qobiliyatidir. Bolalar, ayniqsa, maktabgacha va boshlang‘ich yoshda, o‘z hissiyotlarini to‘g‘ri ifoda etish va boshqarishda qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin. Psixologik yordam bolalarga o‘z hissiyotlarini tushunish, ularni boshqarish va ijobiy ravishda ifoda etishni o‘rganishga yordam beradi. Bu jarayon ular uchun muhim, chunki hissiy nazorat, o‘z navbatida, ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirishga, jamoada ishlashga, ijobiy munosabatlar o‘rnatishga yordam beradi. Psixologik yordamning boshqa bir jihati, bolalarni o‘z qobiliyatlariga ishonch hosil qilishga undashdir. Ko‘plab bolalar o‘z imkoniyatlariga ishonmaydilar, o‘zlarini boshqalarga nisbatan yomonroq deb bilishlari mumkin. Psixologik yordamning bir qismi bolalarni o‘zlariga ishonish va o‘z salohiyatlarini ro‘yobga 13 chiqarish uchun rag‘batlantirishdan iboratdir. O‘qituvchilar va psixologlar bolalarga kichik yutuqlarni nishonlash va muvaffaqiyatlariga e’tibor qaratish orqali ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradilar. Bu, o‘z navbatida, bolalarga ko‘proq muvaffaqiyatli bo‘lishga yordam beradi. O‘z qobiliyatlariga bo‘lgan ishonch, nafaqat akademik muvaffaqiyatlarni oshirish, balki ijtimoiy va hissiy rivojlanishni ham qo‘llab-quvvatlaydi. Ta’lim jarayonida bolalar o‘zlarini faqat o‘qish va yozish bilan emas, balki o‘z hissiyotlarini ifoda etish, muloqotda bo‘lish va jamoada ishlashni ham o‘rganadilar. Psixologik yordam, ayniqsa, muloqotda qiyinchiliklarga duch kelayotgan bolalar uchun muhim ahamiyatga ega. Ba’zi bolalar o‘z hissiyotlarini yoki fikrlarini boshqalarga etkazishda qiyinchiliklarga duch keladilar, bu esa ularning ijtimoiy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Psixologik yordam bu muammoni hal qilishga yordam beradi. Psixologlar bolalarni muloqotda erkin va ochiq bo‘lishga, boshqalar bilan o‘z fikrlarini ifoda etishga o‘rgatadilar. Shu bilan birga, ular o‘zaro hurmat, tinglash va tushunishga asoslangan ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantiradilar. Bolalar bilan ishlashda psixologik yordamning yana bir muhim jihati, ular bilan ishlashning yondashuvi va metodlarining turli yosh davrlarida moslashuvini talab qilishidir. Maktabgacha yoshdagi bolalar, boshlang‘ich sinf o‘quvchilari va o‘rta sinf bolalari o‘rtasida psixologik yordamning yondashuvi va uslublari farq qiladi. Masalan, maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o‘yin va interaktiv faoliyatlar orqali psixologik yordam ko‘rsatiladi. Bolalar bilan o‘ynash orqali ularning hissiy holatlarini boshqarish, qobiliyatlarini rivojlantirish va ijtimoiy ko‘nikmalarni o‘rgatish mumkin. Kichik yoshdagi bolalar o‘zlarining his-tuyg‘ularini, xavotirlarini va qo‘rquvlarini ifoda etishda yordamga muhtojdirlar. O‘yinlar, hikoyalar va tasvirlar orqali ularning hissiy holatini anglash va ularni yaxshilash mumkin. 14 Boshqacha qilib aytganda, psixologik yordam har bir bolaning yoshiga va rivojlanish darajasiga moslashtirilishi kerak. O‘rta sinf va yuqori sinf o‘quvchilari esa, ko‘proq o‘z fikrlarini va hissiyotlarini analiz qilishni o‘rganadilar. Ular ko‘pincha o‘zlarining shaxsiy muammolari, o‘z kimliklarini aniqlash yoki o‘z kelajagini rejalashtirish bilan bog‘liq stresslarga duch keladilar. Psixologik yordam ularning o‘z-o‘zini anglash, o‘z hissiyotlarini boshqarish va o‘zlarini kelajakda muvaffaqiyatli shakllantirishlariga yordam beradi. Psixologik yordamning yana bir muhim jihati — bu bolaning oilaviy muhitini inobatga olishdir. Bolalar ko‘pincha uyda o‘z muammolari bilan kurashadilar, va bu ularning ta’lim jarayonida muvaffaqiyatlarini ta’sir qilishi mumkin. Oilaviy muhit va ota-onalar bilan ishlash psixologik yordamda muhim o‘rin tutadi. Psixologlar va o‘qituvchilar bolalar bilan ishlashda ota-onalar bilan hamkorlik qilish orqali bolaning o‘z holatiga yaxshiroq yondashishlari mumkin. Ota-onalar, bolalarining hissiy holatini tushunish va yordam berish uchun psixologik maslahatlar va tavsiyalar olishlari mumkin. Bu o‘z navbatida, bolalar bilan ishlashda psixologik yordamning samaradorligini oshiradi. Bolalar uchun psixologik yordamning asosiy maqsadi — bu ularning hissiy, ijtimoiy va intellektual rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash va mustahkamlashdir. Bu jarayon nafaqat bolalar uchun o‘quv jarayonini osonlashtiradi, balki ularning umumiy salomatligini va ruhiy holatini yaxshilaydi. Psixologik yordam orqali bolalar nafaqat ta’lim olishni o‘rganadilar, balki o‘z hissiyotlarini boshqarishni, ijtimoiy muloqot qilishni, va kelajakda muvaffaqiyatli hayot kechirish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalarni rivojlantiradilar. 15 II.BOB. NUTQ RIVOJLANISHI VA UNING AHAMIYATI 2.1. Nutq rivojlanishi va aqli zaif bolalar uchun nutq terapiyasining o‘rni. Nutq rivojlanishi va aqli zaif bolalar uchun nutq terapiyasining o‘rni haqida yozish, juda keng va murakkab mavzuni o‘z ichiga oladi. Nutq — bu insonning o‘z fikrlarini, hissiyotlarini va g‘oyalarini boshqalar bilan muloqot qilishda ishlatadigan vositasi. Nutq rivojlanishi bolaning o‘sish jarayonida juda muhim ahamiyatga ega, chunki u nafaqat kommunikativ qobiliyatlarni rivojlantiradi, balki bolalarning ijtimoiylashish, o‘rganish va hissiy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Aynan shu nuqtada, nutq terapiyasi — bu aqli zaif bolalar uchun muhim yordam vositasidir. Nutq terapiyasi, ularning nutq qobiliyatlarini tiklash va rivojlantirishda katta ahamiyatga ega, chunki aqli zaif bolalar ko‘pincha nutq va muloqotda qiyinchiliklarga duch keladilar. Bu bolalar uchun nutq terapiyasi nafaqat kommunikativ ko‘nikmalarni, balki ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini va ijtimoiy muloqotdagi muvaffaqiyatini ham oshiradi. Nutq rivojlanishi bolaning dastlabki yillari davomida intensiv ravishda amalga oshadi. Bu davrda bolalar nutqning asosiy elementlarini, jumladan, tovushlar, so‘zlar, gaplar va sintaksisni o‘zlashtirishadi. Nutq rivojlanishining boshlanishi, uning turli bosqichlari va ijtimoiy kontekstdagi roli bolalar uchun yangi imkoniyatlarni yaratadi. O‘rganish jarayoni o‘qish va yozish kabi boshqa ko‘nikmalarga ham turtki beradi, shuningdek, bolalar atrof-muhit va jamiyat bilan o‘zaro aloqalarni o‘rnatishda muhim rol o‘ynaydi. Nutq rivojlanishining yirik bosqichlaridan biri — bu so‘z boyligini oshirish, grammatik qurilmalarning rivojlanishi va gaplarni to‘g‘ri qurishdir. Bolalar nutqni o‘zlashtirayotganda, ular o‘z hissiyotlarini va fikrlarini boshqalar bilan to‘g‘ri ifodalashni o‘rganadilar. Aqli zaif bolalar uchun nutq rivojlanishi alohida yondashuvni talab qiladi. Ular nutqning ba’zi jihatlarini rivojlantirishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Bu 16 bolalar ko‘pincha o‘z fikrlarini ifodalashda, so‘zlarni to‘g‘ri tanlashda yoki gaplarni to‘g‘ri qurishda muammolarga duch keladilar. Ularning nutq rivojlanishi boshqa bolalarnikiga nisbatan sekinlashishi mumkin. Bunday bolalar uchun nutq terapiyasi juda zarurdir, chunki bu terapiya nafaqat nutqning texnik jihatlarini rivojlantiradi, balki bolalar o‘rtasida ijtimoiy aloqalarni yaxshilash, o‘z-o‘zini ifoda etish va hissiy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlaydi. Nutq terapiyasining aqli zaif bolalar uchun ahamiyati shundaki, bu terapiya ularning nutq qobiliyatlarini yaxshilashga yordam beradi, shu bilan birga ularning psixologik holatlarini ham ijobiy tomonga o‘zgartiradi. Nutq terapiyasining birinchi maqsadi bolaning nutqini tushunishga yordam berishdir. Bunday bolalar ko‘pincha nutqni to‘g‘ri qabul qilishda qiyinchiliklarga duch keladilar, bu esa ularning muloqotdagi muvaffaqiyatini kamaytiradi. Nutq terapiyasi, ularning nutqni tushunish qobiliyatini oshirishga, muloqotda samarali ishtirok etishga yordam beradi. Nutq terapiyasining ikkinchi muhim jihati — bu bolalarning nutq ishlab chiqarish ko‘nikmalarini rivojlantirishdir. Nutq ishlab chiqarish, ya’ni so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, gaplarni to‘g‘ri qurish, mantiqiy fikrlarni ravon tarzda ifodalash, bolaning kommunikativ qobiliyatlarini rivojlantirish uchun juda muhimdir. Aqli zaif bolalar uchun bunday ko‘nikmalarni rivojlantirish, ular uchun ijtimoiy aloqalar va o‘qish jarayonida muvaffaqiyatni oshiradi. Nutq terapiyasi, shu bilan birga, bolalarning o‘z fikrlarini to‘g‘ri va aniq ifodalashga yordam beradi, ular o‘zlarining ehtiyojlari, istaklari va g‘oyalarini boshqalar bilan ravon tarzda almashishga imkon yaratadi. Nutq terapiyasining yana bir muhim o‘rni bolalarning ijtimoiy muloqotdagi muvaffaqiyatini oshirishdir. Nutq — bu ijtimoiy aloqalar va o‘zaro tushunish vositasidir. Aqli zaif bolalar uchun nutq terapiyasi, ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish, boshqalar bilan muloqot qilish va guruhlarda ishtirok etish 17 qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi. Nutqni rivojlantirish orqali bolalar o‘zlarining hissiyotlarini va fikrlarini boshqalar bilan to‘g‘ri va aniq ifodalashni o‘rganadilar. Bu, o‘z navbatida, ular uchun ijtimoiy hayotda muvaffaqiyatli bo‘lish imkoniyatlarini oshiradi. Nutq terapiyasining muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun, terapiya jarayonida pedagoglar, psixologlar va boshqa mutaxassislarning hamkorligi juda muhimdir. Nutq terapevti bolalarning individual ehtiyojlarini hisobga olgan holda maxsus mashqlarni ishlab chiqadi, o‘qituvchilar va ota-onalar bilan birgalikda ishlaydi. Ota-onalar bolalarining nutq rivojlanishi haqida psixologlar va pedagoglar bilan doimiy muloqotda bo‘lishlari kerak. Bu, o‘z navbatida, bolalarga nutq rivojlanishining har bir bosqichida yaxshiroq yordam ko‘rsatishga yordam beradi. Nutq terapiyasining samarali bo‘lishi uchun turli metodlar va uslublar qo‘llaniladi. Masalan, aqli zaif bolalar uchun o‘yinlar, tasvirlar, animatsiyalar, tovushlar, qo‘shiqlar kabi vizual va eshitish materiallari ishlatiladi. Bu vositalar bolaning nutq rivojlanishida, so‘zlarni eshitish va aniqlikni oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Nutq terapiyasida repetitiv mashqlar, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni takrorlash, boshqalar bilan muloqot qilishni o‘rgatish, ijtimoiy vaziyatlar yaratish va boshqalar orqali bolalarning nutq qobiliyatlari yaxshilanadi. Nutq rivojlanishi, ayniqsa, aqli zaif bolalar uchun, ular o‘zlarini erkin ifoda etish, ijtimoiy hayotga moslashish, shaxsiy muammolarini hal qilish va boshqa bolalar bilan muloqot qilishda muvaffaqiyatga erishishlari uchun juda muhimdir. Nutq terapiyasi, shuningdek, aqli zaif bolalar uchun o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshirish, o‘zini hurmat qilishni rivojlantirish va ularning ta’limdagi muvaffaqiyatini oshirishga yordam beradi. Nutq terapiyasining aqli zaif bolalar uchun o‘rni kengdir. Bu terapiya, bolalar uchun ta’lim jarayonida muvaffaqiyatga erishish, ijtimoiy moslashish, hissiy rivojlanish va o‘z-o‘zini anglashda juda 18 muhim vositadir. Nutq terapiyasi nafaqat bolalarning nutq qobiliyatlarini rivojlantiradi, balki ularning umumiy salomatligini, hissiy holatini va ijtimoiy munosabatlarini yaxshilashga yordam beradi. 2.2. Nutq mashqlari va metodlari. Nutq mashqlari va metodlari, nutq rivojlanishining asosiy komponentlaridan biridir. Nutqni rivojlantirishda, ayniqsa aqli zaif bolalar uchun, to‘g‘ri metodlarni tanlash va ular bilan ishlash samarali natijalarga olib keladi. Nutq mashqlari nafaqat so‘z boyligini oshirish, balki bolalarning nutqni to‘g‘ri ishlatish, fikrni aniq va mantiqiy ifoda etish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Nutq metodlari orqali bolalar o‘zlarining til va muloqot qobiliyatlarini mustahkamlashadi, bu esa o‘z navbatida ijtimoiy moslashuv va ta’lim jarayonida muvaffaqiyatni oshiradi. Nutq mashqlari va metodlari bolalar nutqini rivojlantirishning samarali vositasidir, ammo har bir bolaning individual xususiyatlarini hisobga olish zarur. Aqli zaif bolalar uchun nutq mashqlari maxsus yondashuvni talab qiladi, chunki ular nutq rivojlanishining ayrim bosqichlarida orqada qolishlari mumkin. Shu sababli, nutq mashqlari va metodlari tanlovi bolaning yoshiga, rivojlanish darajasiga, uning ehtiyojlariga mos bo‘lishi lozim. Bunda nutqni rivojlantirishning bir nechta usullari va metodlari mavjud bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos yondashuvlarni va texnikalarni o‘z ichiga oladi. Nutq mashqlari asosan so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish, sintaktik tuzilmalarning to‘g‘ri ishlatilishi, mantiqiy va aniq gapirish, so‘zlarni to‘g‘ri tanlash kabi ko‘nikmalarni rivojlantirishga qaratilgan. Aqli zaif bolalar uchun ushbu mashqlarni amalga oshirishda individual yondashuv muhim ahamiyatga ega. Nutq mashqlari va metodlarini bajarishda asosiy maqsad bolaning nutqini o‘ziga xos va samarali tarzda rivojlantirishdir. Nutq rivojlanishining boshida nutq mashqlari ko‘proq tovushlar, so‘zlar va gaplar bilan ishlashni o‘z ichiga oladi, 19 ammo vaqt o‘tishi bilan ular murakkabroq tuzilmalar va muloqotning ijtimoiy jihatlarini ham o‘z ichiga oladi. Birinchidan, nutq mashqlari orqali bolalar so‘zlarni talaffuz qilishni yaxshilashadi. Nutqning eng muhim jihatlaridan biri – bu tovushlarning to‘g‘ri talaffuzi. Ba’zi bolalar, ayniqsa, aqli zaif bolalar, tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Nutq mashqlarini shu maqsadda bajarish, bolaning tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganishiga yordam beradi. Misol uchun, ba’zi mashqlar bolalarga ma’lum tovushlarni, masalan, "r", "s", "l", "sh", "ch" kabi tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rgatadi. Bu mashqlar bolalarga tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilish va gaplarni aniq va ravon qilishni o‘rgatadi. Ikkinchidan, nutq mashqlari sintaktik tuzilmalarni rivojlantirishga yordam beradi. Sintaksis — bu so‘zlar va gaplar qanday tartibda birikishini belgilovchi til qoidalari. Nutq mashqlari sintaktik tuzilmalarni rivojlantirish uchun bolalar o‘z nutqini to‘g‘ri va mantiqiy ifoda etish qobiliyatini o‘rganadilar. Aqli zaif bolalar uchun sintaktik mashqlar bolalarga gap qurish va gaplarni to‘g‘ri joylashtirishni o‘rgatadi. Bu turdagi mashqlar oddiy jumlalarni tashkil qilishdan murakkabroq tuzilmalar yaratishga qadar bo‘lishi mumkin. Bolalar ba’zan jumlalarni noto‘g‘ri tuzishlari yoki so‘zlarni noto‘g‘ri joylashtirishlari mumkin, shuning uchun sintaktik mashqlar ularni to‘g‘ri jumlalarni tuzishga o‘rgatadi. Uchinchidan, nutq mashqlari orqali bolalar so‘z boyligini oshiradilar. So‘z boyligi — bu bolaning bilgan so‘zlar sonini va ularni to‘g‘ri ishlatish qobiliyatini bildiradi. Nutq mashqlari bolalarga yangi so‘zlar va iboralarni o‘rganishga, so‘zlarni to‘g‘ri va aniq ishlatishga yordam beradi. Bunday mashqlar, masalan, so‘zlarni va iboralarni tasvirlash orqali, bolalarga so‘zlar orasidagi farqlarni tushunishga, ularni kontekstga mos ravishda ishlatishga yordam beradi. Aqli zaif bolalar uchun so‘z boyligini oshirish mashqlari ular uchun oson va yengil 20 bajariladigan bo‘lishi kerak, chunki ular yangi so‘zlarni o‘rganish va ularni to‘g‘ri ishlatishni o‘rganishda ba’zan qiyinchiliklarga duch keladilar. Nutq mashqlari nafaqat tilning texnik jihatlari bilan, balki uning ijtimoiy jihatlari bilan ham bog‘liqdir. Bolalar muloqotda bo‘lishni, boshqalar bilan o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifoda etishni o‘rganishlari kerak. Nutq mashqlari orqali bolalar o‘z muloqot qobiliyatlarini rivojlantiradilar. Bu mashqlar bolalar uchun o‘z-o‘zini ifoda etish, boshqalar bilan to‘g‘ri va o‘zaro tushunish asosida muloqot qilishni o‘rgatadi. Aqli zaif bolalar uchun bu masala juda muhim, chunki ular ko‘pincha o‘z fikrlarini ifodalashda qiyinchiliklarga duch keladilar. Nutq mashqlari va metodlari yordamida, bolalar o‘zlarini erkin ifoda etishga, o‘z fikrlarini boshqalar bilan aniq va to‘g‘ri almashishga o‘rganadilar. Nutq metodlarining bir necha turlari mavjud, ularning har biri o‘ziga xos yondashuvlarni va texnikalarni o‘z ichiga oladi. Masalan, nutqni rivojlantirishda eng keng tarqalgan metodlardan biri bu “o‘yin” metodidir. O‘yinlar bolalar uchun nutqni rivojlantirishning samarali vositasi bo‘lib xizmat qiladi. O‘yinlar, ayniqsa, aqli zaif bolalar uchun, ular uchun yanada qiziqarli va interaktiv bo‘ladi. O‘yin orqali bolalar yangi so‘zlarni o‘rganadilar, ularni bir-biriga bog‘lashni o‘rganadilar va o‘z fikrlarini boshqalar bilan muloqotda ifodalashni o‘rganadilar. O‘yinlar shuningdek, bolalarning o‘zaro hamkorligini oshiradi, ularni birgalikda ishlashga undaydi, bu esa ijtimoiy ko‘nikmalarni rivojlantirishda yordam beradi. Yana bir metod — bu “tasvirlash” metodidir. Bu metod bolalarni so‘zlashuv jarayoniga jalb qilish va ularning so‘z boyligini oshirishga yordam beradi. Tasvirlash mashqlari bolalarni ob’ektlarni, hodisalarni yoki voqealarni batafsil va aniq tasvirlashga o‘rgatadi. Bu metod ayniqsa aqli zaif bolalar uchun foydalidir, chunki ular ko‘pincha tasvirlashda yoki voqealarni ifodalashda qiyinchiliklarga 21 duch keladilar. Tasvirlash orqali bolalar o‘z nutqini aniq va ravon qilishni o‘rganadilar. Nutq mashqlari va metodlarini o‘z ichiga olgan yana bir usul — bu “ijtimoiy vaziyatlar” yaratish metodidir. Bu metod yordamida bolalarga turli ijtimoiy vaziyatlarda nutqni to‘g‘ri ishlatish o‘rgatiladi. Misol uchun, o‘qituvchi yoki psixolog bolalarni guruhlarga bo‘lib, ularga o‘zaro muloqot qilishni, biror vazifani bajarish uchun muhokama o‘tkazishni yoki qarorlar qabul qilishni o‘rgatadi. Bu usul bolalar uchun o‘zlarini ijtimoiy vaziyatlarda qanday tutish, boshqalar bilan muloqot qilishni o‘rganishga yordam beradi. Ijtimoiy vaziyatlarda nutqni to‘g‘ri ishlatish ko‘nikmalari, bolalar o‘rtasida yaxshi aloqalar o‘rnatishga, ijtimoiy muhitda muvaffaqiyatli bo‘lishga yordam beradi. Nutq mashqlari va metodlarini amalga oshirishda asosiy maqsad bolaning nutqini rivojlantirish, uning muloqot qobiliyatlarini oshirish, ijtimoiy moslashishini qo‘llab-quvvatlashdir. Nutq terapiyasi va mashqlari bolaning muloqotda erkin bo‘lishiga, o‘z fikrlarini aniq ifodalashga, boshqalar bilan tushunish va hamkorlik qilishga yordam beradi. Nutq mashqlari yordamida bolalar nafaqat nutqni o‘zlashtiradilar, balki ularning ijtimoiy va hissiy rivojlanishida ham ijobiy o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. 2.3. Aqli zaif bolalar uchun so‘zlashuvni rivojlantirishda maxsus metodlar. Aqli zaif bolalar uchun so‘zlashuvni rivojlantirishda maxsus metodlar, bolalar uchun nutqni rivojlantirishga qaratilgan o‘ziga xos va individual yondashuvlarni o‘z ichiga oladi. Aqli zaif bolalar o‘z nutqlarini o‘rganish va to‘g‘ri ifodalashda boshqa bolalarga nisbatan ko‘proq yordamga muhtoj bo‘ladilar. Ularning nutq rivojlanishidagi qiyinchiliklar ko‘pincha til va muloqotga oid qobiliyatlarning sekinlashuvi yoki cheklanganligi bilan bog‘liq. Shu sababli, aqli zaif bolalarning so‘zlashuvini rivojlantirishda maxsus metodlar va yondashuvlar qo‘llaniladi. Bu metodlar, ularning nutq va muloqot qobiliyatlarini rivojlantirish, ijtimoiy 22 moslashuvni osonlashtirish va o‘z-o‘zini ifodalashda muvaffaqiyatni oshirishga yordam beradi. Nutq rivojlanishida aqli zaif bolalar uchun maxsus metodlarning qo‘llanilishi, asosan, bolalarning individual ehtiyojlari va rivojlanish bosqichlariga asoslanadi. Har bir bolaning o‘ziga xos xususiyatlari va rivojlanish darajasi bo‘lishi sababli, bu metodlar bir-biridan farq qilishi mumkin. Bu metodlar yordamida bolaning so‘zlashuv qobiliyatlarini rivojlantirish, uning o‘zini ifodalash, boshqalar bilan muloqot qilish va ijtimoiy aloqalarni yaxshilashga erishish mumkin. Aqli zaif bolalar uchun so‘zlashuvni rivojlantirishda asosiy metodlardan biri o‘yin metodidir. O‘yin orqali bolalar nafaqat qiziqarli va interaktiv tarzda so‘zlashuvni o‘rganadilar, balki o‘z fikrlarini, hissiyotlarini va ehtiyojlarini ifodalashni ham o‘rganadilar. O‘yinlar, ayniqsa, aqli zaif bolalar uchun nutqni rivojlantirishda juda samarali vosita bo‘lib, ular uchun to‘g‘ri talaffuzni o‘rganish, so‘zlar va jumlalarni to‘g‘ri ishlatish, muloqotdagi ishtirokni oshirishga yordam beradi. O‘yin metodlari bolalarga vazifalarni bajarishda, yangiliklarni o‘rganishda va birgalikda ishlashda yordam beradi. Bu metod yordamida bolalar o‘zaro aloqalarni rivojlantiradilar, bu esa ularning ijtimoiy moslashuvini yengillashtiradi. O‘yinlarning turli shakllari, masalan, rasmli o‘yinlar, stol o‘yinlari, dramatik o‘yinlar va rolli o‘yinlar bolalarning so‘zlashuvini rivojlantirish uchun samarali vositalar hisoblanadi. Rasmli o‘yinlar bolalarga tasvirlar orqali so‘zlarni o‘rganishga yordam beradi, shu bilan birga, bolalar o‘zlariga tanish bo‘lgan obyektlar va voqealarni tasvirlashni o‘rganadilar. Bu esa ularning tasavvurini, so‘z boyligini va nutqni ravon ishlatish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Stol o‘yinlari, masalan, "Xayoliy do‘st" yoki "So‘zlarni to‘g‘ri joylashtir" kabi o‘yinlar bolalar uchun o‘rgatishning samarali usullaridir, chunki ular bolalarni jamoa sifatida ishlashga, boshqalar bilan muloqot qilishga va nutqni aniq va mantiqiy ifodalashga 23 undaydi. Dramatik o‘yinlar esa bolalarni muloqotda erkin bo‘lishga, turli ro‘l va vaziyatlarda o‘zini ifodalashga, va psixologik nuqtai nazardan o‘z hissiyotlarini anglashga yordam beradi. Shuningdek, tasvirlash metodlari ham aqli zaif bolalar uchun juda muhimdir. Tasvirlash metodida bola ob’ektlarni, voqealarni yoki hodisalarni so‘zlar orqali tasvirlashni o‘rganadi. Bu metod, bolalar uchun yangi so‘zlarni o‘rganish, ularni to‘g‘ri joylashtirish va nutqni ravon qilishni o‘rgatadi. Tasvirlash metodini qo‘llashda, o‘qituvchilar va psixologlar bolalarga rasm, fotografiya yoki boshqa vizual materiallar orqali obyektlarni tasvirlashni o‘rgatadilar. Masalan, o‘qituvchi bolalarga biror rasmni ko‘rsatib, ularning rasmga asoslangan ravishda so‘zlashuvlarini so‘rashlari mumkin. Bu usul orqali bolalar nafaqat yangi so‘zlarni o‘rganadilar, balki ularning tasavvuri va mantiqiy fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi. Qolaversa, nutqni rivojlantirishda ijtimoiy vaziyatlarni yaratish metodidan ham foydalanish mumkin. Ijtimoiy vaziyatlar metodida bola o‘zini muayyan ijtimoiy vaziyatda qanday tutish, boshqalar bilan qanday muloqot qilish kerakligini o‘rganadi. Aqli zaif bolalar uchun bu metod ayniqsa muhimdir, chunki ular o‘z fikrlarini boshqalar bilan to‘g‘ri ifodalashda ko‘pincha qiyinchiliklarga duch keladilar. Ijtimoiy vaziyatlarni yaratish orqali bolalar jamoa bilan ishlashni, boshqalar bilan fikr almashishni, boshqalar bilan birga qarorlar qabul qilishni o‘rganadilar. Bu metod yordamida bolalar o‘z-o‘zini ifoda etish va ijtimoiy muhitda muvaffaqiyatli bo‘lish qobiliyatini oshiradilar. Nutqni rivojlantirishda yordam beradigan yana bir metod — bu tovush mashqlari. Aqli zaif bolalar ko‘pincha tovushlarni to‘g‘ri talaffuz qilishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Tovush mashqlari yordamida ular tovushlarni aniq va to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rganadilar. Masalan, ba’zi mashqlar bolalarga og‘zaki mashqlar yordamida maxsus tovushlarni talaffuz qilishni takrorlashni o‘rgatadi. Bu 24 mashqlar bolalarga tovushlarni ajratishni, noto‘g‘ri talaffuz qilingan so‘zlarni aniqlashni va ularni to‘g‘ri talaffuz qilishni o‘rgatadi. Tovush mashqlari nafaqat tovushni to‘g‘ri talaffuz qilishni rivojlantiradi, balki bolalarning so‘z boyligini va so‘zlarni tezda eslab qolish qobiliyatini ham oshiradi. Aqli zaif bolalar uchun so‘zlashuvni rivojlantirishda maxsus metodlar nafaqat nutqni to‘g‘ri talaffuz qilish, so‘zlarni o‘rganish yoki sintaksisni rivojlantirish bilan cheklanmaydi. Ular bolalarning o‘z-o‘zini anglashiga, o‘z hissiyotlarini ifodalashga, boshqalar bilan muloqotda erkin bo‘lishga yordam beradi. Bunday metodlar bolalarning hissiy holatlarini anglashga, ijtimoiy vaziyatlarga moslashishga yordam beradi. Nutqni rivojlantirishda, ayniqsa, aqli zaif bolalar uchun, metodlar individual bo‘lishi kerak, chunki har bir bolaning o‘ziga xos ehtiyojlari va rivojlanish bosqichlari mavjud. Maxsus metodlar yordamida, bolalarga nutqni o‘rganish va rivojlantirish jarayonida, ular ijtimoiy, emotsional va kognitiv rivojlanishda muhim qadamlar tashlaydilar. Nutqni to‘g‘ri ishlatish, bolalar uchun nafaqat muloqotda samarali ishtirok etishni o‘rgatadi, balki ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi. Bu metodlar yordamida bolalar o‘zlarini ijtimoiy muhitda o‘zini to‘g‘ri tutishni o‘rganadilar va turli ijtimoiy vaziyatlarga muvaffaqiyatli moslashadilar. Nutqni rivojlantirishning eng muhim yondashuvlaridan biri shundaki, bu jarayonning har bir bosqichi bolaning individual ehtiyojlariga mos ravishda amalga oshiriladi, bu esa uning natijalari samarali bo‘lishini ta’minlaydi. 25 III.BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI AQLI ZAIF BOLALARGA TA'LIM BERISH JARAYONIDA NUTQDAN FOYDALANGAN HOLDA IJTIMOIYLASHUV VA O‘ZINI IFODA ETISH 3.1. Nutq va ijtimoiylashuv o‘rtasidagi bog'liqlik. Nutq va ijtimoiylashuv o‘rtasidagi bog‘liqlik juda muhim va o‘zaro chambarchas bog‘liq ikki jarayonni anglatadi. Nutq, insonlar o‘rtasidagi muloqotning asosiy vositasi bo‘lib, o‘zaro tushunishni ta’minlash, fikr almashish va hissiyotlarni ifodalashda muhim rol o‘ynaydi. Ijtimoiylashuv esa insonning jamiyatga moslashish jarayonini ifodalaydi va bu jarayonda nutq juda katta ahamiyatga ega. Insonning o‘zini jamiyatda qanday tutishi, boshqalar bilan qanday muloqot qilishini va ijtimoiy me’yorlarga qanday amal qilishini belgilaydigan asosiy omillardan biri uning nutq qobiliyatidir. Nutq va ijtimoiylashuv o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunish uchun avvalo nutq va ijtimoiylashuvning har birining qanday rivojlanishini va bir-biriga qanday ta’sir qilayotganini ko‘rib chiqish kerak. Nutq rivojlanishi bolaning o‘z fikrlarini boshqalarga tushunarli va aniq ifodalash qobiliyatini o‘z ichiga oladi. Bu jarayonda bolalar atrofdagi odamlar bilan muloqot qilishni o‘rganadilar, yangi so‘zlar o‘rganadilar, tillarni va kommunikatsiya vositalarini to‘g‘ri ishlatishni o‘rganadilar. Nutq bolalarning ijtimoiylashuv jarayonida muhim rol o‘ynaydi, chunki o‘z fikrlarini to‘g‘ri va aniq ifodalash, boshqalar bilan o‘zaro aloqalarni rivojlantirish, ijtimoiy doiralarga moslashishning asosiy vositasi hisoblanadi. Ijtimoiylashuv jarayoni, o‘z navbatida, insonning jamiyatda qanday o‘rganishi, rivojlanishi va boshqalar bilan muloqot qilishni o‘rganishini anglatadi. Ijtimoiylashuv jarayonida bola ijtimoiy qoidalarni, jamiyatning me’yorlarini, odat va an’analarini o‘rganadi. Bola o‘zining ijtimoiy mavqeini tushunishga harakat qiladi, boshqalar bilan qanday aloqada bo‘lishini o‘rganadi, bu esa uning nutqini 26 rivojlantirishga ta’sir qiladi. Nutq va ijtimoiylashuvning o‘zaro bog‘liqligi shundaki, birinchi navbatda nutq bolalar va kattalar o‘rtasidagi ijtimoiy aloqalarni amalga oshirishning asosiy vositasi hisoblanadi. Nutqni rivojlantirish, bolalarning o‘zini jamiyatda ifodalash, boshqalar bilan muloqot qilish va ijtimoiy vaziyatlarga moslashish qobiliyatini yaxshilaydi. Nutq va ijtimoiylashuv jarayonlari bir-birini mustahkamlab, rivojlantiradi. Nutq va ijtimoiylashuv o‘rtasidagi bog‘liqlikni yanada chuqurroq tahlil qilganda, bu jarayonlarning bir-biriga qanday ta’sir qilishi haqida bir necha asosiy jihatlarni ko‘rib chiqish mumkin. Birinchidan, nutq rivojlanishi bolaning ijtimoiylashuviga ta’sir qilishi mumkin. Nutqni rivojlantirish bolalarga boshqalar bilan samarali muloqot qilish imkoniyatini beradi. Ular o‘z fikrlarini to‘g‘ri va aniq ifodalashni o‘rganadilar, bu esa ularni jamiyatdagi o‘zaro aloqalarga yanada yaxshiroq moslashtiradi. Bolalar o‘zaro muloqotda bo‘lishni, boshqalar bilan fikr almashishni o‘rganadilar, bu ijtimoiylashuvning o‘ziga xos jihatlaridir. Shunday qilib, nutqni rivojlantirish bolalar uchun ijtimoiy doiralarga kirish va ularda muvaffaqiyatli o‘z o‘rnini topish imkoniyatlarini yaratadi. Ikkinchidan, ijtimoiylashuv jarayoni ham nutqni rivojlantirishga ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy muhitda bola ko‘p miqdordagi yangi so‘zlar va iboralarni o‘rganadi, muloqotda o‘zini qanday tutishni o‘rganadi. Ijtimoiylashuv jarayonida bola o‘z nutqini boshqalar bilan aloqada bo‘lish uchun moslashtiradi. Misol uchun, bola boshqalar bilan suhbatlashishda yoki guruhda o‘ynaganda, u o‘zini qanday tutish, boshqalar bilan qanday muloqot qilishni o‘rganadi. Shuningdek, u yangi iboralar, so‘zlar va muloqotning turli usullarini o‘rganadi. Bu ijtimoiylashuv jarayoni uning nutqini to‘g‘ri ishlatishni rivojlantiradi va uning o‘ziga xos ijtimoiy ko‘nikmalarini oshiradi. 27 Uchinchidan, nutq va ijtimoiylashuv o‘rtasidagi bog‘liqlikning yana bir jihati — bu ijtimoiy va madaniy kontekst. Nutq faqat individual nutqni rivojlantirishni o‘z ichiga olmaydi, balki jamiyatdagi madaniy me’yorlarga moslashishni ham talab qiladi. Ijtimoiy muhitda odamlar o‘zaro aloqada bo‘lishda madaniy qadriyatlarni, jamiyatda qabul qilingan qoidalarni va an’analarga amal qilishadi. Bu, o‘z navbatida, nutqning tarkibiga, so‘zlarning ma’nosiga, kommunikatsiya vositalariga ta’sir ko‘rsatadi. Misol uchun, biror jamiyatda, o‘zaro muloqotda so‘zlarning tanlovi, ifodalash usuli va intonatsiya boshqacha bo‘lishi mumkin. Ijtimoiylashuv jarayonida bola bunday madaniy va ijtimoiy me’yorlarga moslashib, nutqni jamiyatdagi muhitga moslashtiradi. Bu jarayonning yana bir jihati shundaki, ijtimoiylashuv bolaga jamiyatdagi o‘ziga xos til qoidalari va me’yorlarini o‘rganishga yordam beradi. Ijtimoiylashuv va nutq o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunishda bolalar va kattalar o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar ham muhimdir. Nutqni rivojlantirishda o‘qituvchilar, ota-onalar va boshqa kattalar bolalarga ijtimoiy va kommunikativ ko‘nikmalarni o‘rgatishda muhim rol o‘ynaydilar. Bolalar ko‘pincha kattalardan o‘rganadilar, ulardan so‘zlashuvni o‘rganadilar va o‘z nutqlarini jamiyatdagi o‘zaro aloqalar uchun moslashtiradilar. Boshqalar bilan muloqot qilishda kattalar o‘z nutqini qanday ishlatishlarini, qanday intonatsiyalarni qo‘llashlarini, qaysi so‘zlarni tanlashlarini ko‘rsatadilar. Bu bolalar uchun nutqni o‘rganish va ijtimoiylashuvni rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.Nutq va ijtimoiylashuv o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunishda emotsional rivojlanish ham muhim o‘rin tutadi. Nutqni rivojlantirish bolaning o‘z fikrlarini, hissiyotlarini va ehtiyojlarini ifodalashga yordam beradi. Shunday qilib, nutq bolalarga o‘zlarini to‘g‘ri ifodalash, boshqalar bilan o‘z hissiyotlarini va fikrlarini baham ko‘rish imkoniyatini yaratadi. Bu jarayon ijtimoiylashuvda muhim rol o‘ynaydi, chunki bolaning hissiy holatlari boshqalar bilan muloqotda bo‘lishda 28 muhim o‘rin tutadi. Aqli zaif yoki shaxsiy rivojlanishida qiyinchiliklarga duch keladigan bolalar uchun nutq va emotsional rivojlanishning o‘zaro bog‘liqligini tushunish juda muhimdir. Nutq va ijtimoiylashuv o‘rtasidagi bog‘liqlik, ayniqsa, jamiyatdagi qobiliyatli muloqot, shaxsiy va ijtimoiy muvaffaqiyatlarga ta’sir qiladi. Nutq va ijtimoiylashuvning yaxshi rivojlanishi bolaning jamiyatda muvaffaqiyatli moslashishi va boshqa odamlar bilan samarali muloqotda bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan asosiy vositalardir. Shuning uchun, nutq va ijtimoiylashuv o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunish va uni rivojlantirish, bolalarning ijtimoiy muvaffaqiyatiga erishish uchun muhimdir. Bu bog‘liqlik bolalarni muloqot va ijtimoiylashtirishda muvaffaqiyatli bo‘lishlariga yordam beradi. 3.2. Nutq orqali o‘zini ifoda etish va kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirish. Nutq orqali o‘zini ifoda etish va kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirish – bu jamiyatda muvaffaqiyatli yashash, boshqalar bilan samarali muloqot qilish va o‘z fikrlarini aniq va tushunarli tarzda izhor etish uchun zarur bo‘lgan qobiliyatlar. Nutq va kommunikatsiya ko‘nikmalari, ayniqsa, bolalar va o‘smirlar uchun jamiyatga moslashish, o‘z-o‘zini anglash, boshqalar bilan o‘zaro aloqalarni o‘rnatish va hissiy holatlarni ifodalashda muhim o‘rin tutadi. Nutq, insonlarning fikrlarini, his-tuyg‘ularini, ehtiyojlarini va fikrlarini ifodalashning asosiy vositasi sifatida, kommunikatsiya esa boshqalar bilan muloqot qilish, o‘zaro tushunishni ta’minlash va jamiyatdagi rollarni to‘g‘ri bajarishga yordam beradi. O‘zini nutq orqali ifoda etish, shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishning muhim jihati bo‘lib, bu jarayon individual va ijtimoiy omillarga asoslanadi. Nutq orqali o‘zini ifoda etish va kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirish, o‘ziga bo‘lgan 29 ishonchni oshirish, boshqalar bilan muvaffaqiyatli va samarali aloqalarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan vositalardan biridir. Kommunikatsiya ko‘nikmalari faqat so‘zlar bilan cheklanib qolmaydi, balki non-verbal (so‘zsiz) kommunikatsiya, ya’ni mimikalar, qo‘l harakatlari, tana tili va boshqa vositalarni ham o‘z ichiga oladi. Nutq va kommunikatsiya ko‘nikmalarining rivojlanishi, ayniqsa, bolalar va o‘smirlar uchun ular o‘z hissiyotlarini, ehtiyojlarini va fikrlarini boshqalarga to‘g‘ri va samarali tarzda ifodalashga yordam beradi. Nutq orqali o‘zini ifoda etish, o‘z fikrlarini boshqalarga to‘g‘ri yetkazish qobiliyatini o‘z ichiga oladi. Bu jarayonda bolalar yangi so‘zlar o‘rganadilar, jumlalarni tuzishda, so‘zlarni va ifodalarni to‘g‘ri ishlatishda tajriba to‘playdilar. Nutqning rivojlanishi bolaning ongli va aqliy faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi, chunki so‘zlashuvni o‘rganish jarayonida bola o‘z fikrlarini tuzish, ularni tartibga solish va boshqalar bilan muloqot qilishni o‘rganadi. Nutq orqali ifoda etish bolaning o‘zining ichki olamini, hissiyotlarini va dunyoqarashini tushunishga yordam beradi. Bu jarayon, o‘z navbatida, ijtimoiylashuvning rivojlanishiga ham ta’sir qiladi, chunki bola boshqalar bilan aloqada bo‘lishda nutq orqali o‘zini qanday tutishni, qanday so‘zlashishni o‘rganadi. Kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirishda nutqning roli juda katta. Kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirish, bolaga o‘z fikrlarini aniq va tushunarli tarzda ifodalash imkoniyatini beradi. Bu, o‘z navbatida, bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi va boshqalar bilan o‘zaro muloqotda muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam beradi. Kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirishning eng muhim jihatlaridan biri – bu muloqotda samimiylik va to‘g‘rilikni saqlashdir. Muloqotning samarali bo‘lishi uchun, bola o‘z fikrlarini ifodalashda o‘ziga ishonch hosil qilishi, boshqalar bilan aloqada bo‘lishda ular bilan o‘zaro hurmatni saqlashi kerak. Shuningdek, kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirish bolalarga 30 boshqalar bilan o‘zaro tushunishni ta’minlashga yordam beradi, chunki ular o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifodalash orqali boshqalarni yanada yaxshi tushunadilar. Nutq orqali o‘zini ifoda etish va kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirishda bir qator metodlar va usullar qo‘llaniladi. Bu metodlar orqali bolalar o‘z nutqini va kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Shunday metodlar orasida o‘yin metodlari, rolli o‘yinlar, muloqot mashqlari va boshqalar mavjud. O‘yin metodlari bolalarga nutqni o‘rganish va rivojlantirish uchun samarali vosita hisoblanadi. O‘yinlarda bolalar bir-birlari bilan muloqotda bo‘lishadi, turli rollar va vaziyatlarda o‘zlarini qanday tutishni o‘rganadilar. Bu jarayonda bola nutqni to‘g‘ri ishlatishni, yangi so‘zlar o‘rganishni va o‘z fikrlarini boshqalarga tushunarli tarzda ifodalashni o‘rganadi. Rolli o‘yinlar, shuningdek, nutq va kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirishda samarali vosita hisoblanadi. Rolli o‘yinlar orqali bolalar turli shaxsiy va ijtimoiy rollarni bajaradilar, bu ularning kommunikatsiya qobiliyatlarini va nutqni ishlatishdagi tajribalarini oshiradi. Rolli o‘yinlar bolalarga boshqalar bilan muvaffaqiyatli muloqot qilishni, turli vaziyatlarda o‘zini qanday tutishni o‘rgatadi. Masalan, bola o‘yin davomida o‘qituvchi yoki doktor rolini o‘ynashni boshlasa, u o‘z nutqini va so‘zlashuvini shu vaziyatga moslashtirishni o‘rganadi. Shunday qilib, rolli o‘yinlar bolalarni nutqni rivojlantirish va ijtimoiy muloqotda muvaffaqiyatli bo‘lishga o‘rgatadi. Nutqni rivojlantirish va kommunikatsiya ko‘nikmalarini oshirishda yana bir muhim metod – bu dialogik muloqotdir. Dialogik muloqotda bolalar o‘zaro suhbatlar orqali o‘z fikrlarini bildiradilar, boshqalarni tinglaydilar va o‘zaro tushunishni ta’minlaydilar. Suhbatlarda bola nafaqat o‘z fikrlarini ifodalashni o‘rganadi, balki boshqalarni ham to‘g‘ri tinglashni, ularga hurmat bilan munosabatda bo‘lishni o‘rganadi. Muloqotning bu turi bolalarga o‘zlarini 31 jamiyatda muvaffaqiyatli ifodalash va boshqalar bilan samarali aloqalarni o‘rnatish imkoniyatini beradi. Dialogik muloqot orqali bolalar ijtimoiy vaziyatlarni, boshqalar bilan o‘zaro aloqalarni yanada yaxshilashni o‘rganadilar. Nutq orqali o‘zini ifoda etish va kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirishda yordam beradigan yana bir muhim metod – bu boshqalarga oid hissiyotni anglash va ifodalashni o‘rgatishdir. Bola nafaqat o‘z hissiyotlarini, balki boshqalar hissiyotlarini ham tushunishni o‘rganishi kerak. Bu ko‘nikmalar bolalarga ijtimoiy muhitda yanada samarali va moslashuvchan bo‘lish imkoniyatini yaratadi. Muloqotda, bolaning o‘z hissiyotlarini boshqalarga qanday yetkazishi, boshqalar hissiyotlarini qanday tushunishi va ularga mos ravishda javob berishi juda muhimdir. Nutqni rivojlantirishda ta’lim va tarbiya muhim ahamiyatga ega. O‘qituvchilar va tarbiyachilar bolalarga nutqni to‘g‘ri ishlatish, aniq va tushunarli ifodalash, muloqotda o‘z hissiyotlarini anglash va ifodalashni o‘rgatishadi. Ular o‘quvchilarni muloqotda samarali bo‘lishga, turli vaziyatlarda o‘zlarini qanday tutishni, boshqalar bilan qanday aloqada bo‘lishni o‘rgatishadi. Nutqni rivojlantirishda, ayniqsa, bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchni oshirish va ularni ijtimoiy vaziyatlarga moslashtirishda o‘qituvchilar muhim rol o‘ynaydilar. Nutq va kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirishda eng muhimi, bolalarni ijtimoiylashuvga tayyorlash va ularni samarali muloqot qilishga o‘rgatishdir. Bu ko‘nikmalarni rivojlantirish bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi, ularni boshqalar bilan muvaffaqiyatli va samarali aloqalar o‘rnatishga o‘rgatadi. Nutqni to‘g‘ri ishlatish, bolalar uchun nafaqat muloqotda samarali ishtirok etishni o‘rgatadi, balki ularning ijtimoiy moslashuvini ham yaxshilaydi. Nutq va kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirish bolaning ijtimoiy, emotsional va intellektual rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. 32 3.3. Tarbiyaning barcha sohalarida nutqning o‘rni. Tarbiyaning barcha sohalarida nutqning o‘rni, insonning shaxsiy rivojlanishida, jamiyatga moslashishida va ijtimoiy munosabatlarni to‘g‘ri qurishda muhim ahamiyatga ega. Nutq nafaqat o‘z fikrlarini boshqalarga yetkazish vositasi, balki insonning o‘zini anglash, hissiyotlarini ifodalash, boshqalar bilan o‘zaro aloqada bo‘lish, ijtimoiy va madaniy me’yorlarga moslashishning asosiy vositasi hisoblanadi. Tarbiya jarayonida nutqning o‘rni o‘rganish, rivojlantirish va to‘g‘ri ishlatish bolaning yoki har bir insonning shaxsiy, ijtimoiy va intellektual o‘sishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Nutq va tarbiya o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunish uchun nutqning tarbiyaning har bir sohasida qanday ro‘li borligini ko‘rib chiqish zarur. Nutq tarbiyaviy jarayonning har bir bosqichida o‘zgaruvchan va rivojlanayotgan bir vosita sifatida faol ishtirok etadi. Nutq bolaning fikrlarni to‘g‘ri tuzishi, tushunishini va boshqalar bilan samarali muloqot qilishni o‘rganishiga yordam beradi. Nutq yordamida bola nafaqat fikrlarini, balki o‘z hissiyotlarini, xohish-istaklarini va ehtiyojlarini boshqalarga yetkazadi. Bu, o‘z navbatida, uning ijtimoiylashuv jarayonida muvaffaqiyatli bo‘lishiga, o‘zini jamiyatda to‘g‘ri tutishiga, o‘z his-tuyg‘ularini boshqarishga yordam beradi. Nutq orqali o‘zini ifodalash, bola uchun o‘zini anglash va o‘z shaxsini shakllantirishda ham muhim ahamiyatga ega. Tarbiyaning barcha sohalarida nutqning o‘rni haqida gapirganda, bu jarayonda o‘qituvchilar va tarbiyachilarning rolini ham hisobga olish kerak. O‘qituvchilar va tarbiyachilar bolalarga nutqni to‘g‘ri ishlatish, fikrlarini aniq ifodalash, boshqalar bilan muloqotda o‘zini qanday tutish kerakligini o‘rgatadilar. Shuningdek, ular bolalar bilan ijtimoiy va emotsional jihatdan samarali muloqot qilishga yordam beradigan metodlar va usullarni qo‘llaydilar. Nutq tarbiyasining 33 asosiy maqsadi, bolaning nutq qobiliyatlarini rivojlantirish va ijtimoiy, shaxsiy hayotida muvaffaqiyatli bo‘lishini ta’minlashdir. Nutq tarbiyasining o‘rni shundaki, u nafaqat bolaning intellektual rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashda, balki uning emotsional va ijtimoiy rivojlanishiga ham xizmat qiladi. Bola nutq orqali o‘z fikrlarini boshqalarga tushunarli tarzda ifodalashni o‘rganadi, bu esa uni jamiyatdagi o‘z o‘rnini topishda va boshqalar bilan samarali aloqada bo‘lishda yordam beradi. Nutq bolaning o‘zini anglash, o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirish, boshqalar bilan to‘g‘ri aloqalarni o‘rnatish kabi jihatlarda katta rol o‘ynaydi. Nutq orqali bolalar nafaqat bilimlar, balki hissiyotlar, qadriyatlar va jamiyatda qabul qilingan me’yorlarni ham o‘rganadilar. Tarbiyaning barcha sohalarida nutqning o‘rni o‘qish va yozish ko‘nikmalarining rivojlanishiga ham ta’sir qiladi. O‘qish va yozish bolaning nutq qobiliyatlarini rivojlantirishda asosiy vosita hisoblanadi. O‘qish orqali bola yangi so‘zlar, iboralar va sintaktik strukturalarni o‘rganadi. Bu o‘z navbatida uning nutqini boyitadi, so‘z boyligini oshiradi va muloqotda o‘z fikrlarini aniq ifodalash imkoniyatini yaratadi. Yozish esa bola fikrlarini tuzishda, ularni tartibga solishda va boshqalar bilan almashishda yordam beradi. Yozma nutq orqali bola o‘z fikrlarini tartibga solishni, kerakli so‘zlarni va iboralarni tanlashni o‘rganadi, bu esa uning muloqotda samarali bo‘lishiga yordam beradi. Nutq va yozuvning o‘zaro bog‘liqligi bolaning aqliy va emotsional rivojlanishida katta rol o‘ynaydi. Shuningdek, nutq tarbiyasida og‘zaki nutqning roli katta. Og‘zaki nutq, ya’ni bolaning suhbatlardagi nutqi, uning ijtimoiylashuv jarayonida muhim ahamiyatga ega. Og‘zaki nutq bolaga boshqalar bilan o‘z fikrlarini almashish, muloqotda bo‘lish va jamiyatdagi munosabatlarni shakllantirishda yordam beradi. Bola o‘z fikrlarini aniq va tushunarli tarzda ifodalashni o‘rganadi, boshqalarni tinglashni va 34 ularga mos ravishda javob berishni o‘rganadi. Bu, o‘z navbatida, bolaning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga va uning ijtimoiy doiralariga muvaffaqiyatli kirishga yordam beradi. Og‘zaki nutqning rivojlanishi bolaning hissiy holatini ifodalashda ham muhimdir, chunki u o‘zida qanday tuyg‘ularni borligini boshqalarga qanday yetkazishni o‘rganadi. Nutq tarbiyasining muhim jihatlaridan biri – bu uning ijtimoiylashuvdagi roli. Ijtimoiylashuv, yoki jamiyatga moslashish jarayoni, bolaning boshqa odamlar bilan o‘zaro aloqalarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi. Nutq, bu jarayonda, bolaning o‘zini ifodalashning asosiy vositasi hisoblanadi. O‘z fikrlarini, ehtiyojlarini va his- tuyg‘ularini boshqalarga yetkazish uchun bola nutqni rivojlantirishi kerak. Nutqning ijtimoiylashuvdagi o‘rni, ayniqsa, bolaning jamiyatdagi roli va pozitsiyasini tushunishga yordam beradi. Nutq orqali bola o‘zini va boshqalarni tushunishni o‘rganadi, bu esa uni boshqalar bilan muvaffaqiyatli muloqot qilishga tayyorlaydi. Tarbiyaning barcha sohalarida nutqning o‘rni nafaqat bolaning rivojlanishiga, balki uning jamiyatdagi muvaffaqiyatiga ham ta’sir qiladi. Nutq bolaning o‘z fikrlarini aniq va tushunarli tarzda ifodalashga yordam beradigan asosiy vosita sifatida, u o‘zini jamiyatda qanday tutishni, boshqalar bilan qanday aloqalar o‘rnatishni o‘rganadi. Nutqning rivojlanishi, bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi, muloqotda to‘g‘ri munosabatlarni shakllantiradi va ijtimoiy doiralarda muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam beradi. Nutq tarbiyasining asosiy vazifasi, bolaning nutqini rivojlantirish, uning kommunikatsiya ko‘nikmalarini oshirish va boshqalar bilan muvaffaqiyatli aloqalar o‘rnatishga tayyorlashdir. Shuningdek, nutq tarbiyasining o‘rni bolaning emotsional rivojlanishida ham katta. Bola nutq orqali o‘z his-tuyg‘ularini, ehtiyojlarini va xohishlarini ifodalaydi. Nutq bolaning o‘zini anglashiga yordam beradi, chunki u o‘z tuyg‘ularini, o‘z 35 fikrlarini va boshqalar bilan qanday aloqada bo‘lishini tushunishni o‘rganadi. Nutq bolaning o‘z his-tuyg‘ularini boshqalar bilan ifodalash va boshqalar hissiyotlarini tushunishda muhim vosita hisoblanadi. Nutqni rivojlantirish bolaning emotsional barqarorligini oshiradi, u o‘z hissiyotlarini boshqarishni o‘rganadi va boshqalar bilan aloqada to‘g‘ri va samarali munosabatlarni saqlaydi. Nutq tarbiyasining o‘rni shundaki, u bolaning ijtimoiy hayotdagi muvaffaqiyatiga, o‘zini jamiyatda ifodalashga, boshqalar bilan o‘zaro aloqalarni to‘g‘ri o‘rnatishga va hissiyotlarni boshqarishga yordam beradi. Nutqning har bir sohadagi ahamiyati bolaning shaxsiy rivojlanishida, uning intellektual, emotsional va ijtimoiy o‘sishida muhim rol o‘ynaydi. XULOSA Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga ta'lim tarbiya berish jarayonida nutqning o‘rni katta va juda muhimdir. Nutq, insonning fikrlarini, his-tuyg‘ularini va ehtiyojlarini boshqalarga yetkazishning asosiy vositasi sifatida, aqli zaif bolalar uchun ayniqsa ahamiyatlidir. Nutq orqali bolalar o‘zlarini ifoda eta olishadi, atrofdagi dunyoni tushunishadi, o‘zlarini boshqalar bilan muloqotga kirita olishadi, shuningdek, o‘z emotsiyalarini boshqarishni o‘rganadilar. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga ta’lim tarbiya berishda nutqdan foydalanish, ularning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga, ijtimoiylashish jarayonlarini yengillashtirishga va umumiy rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Aqli zaif bolalar, ularning rivojlanish jarayonida, asosan, nutqning o‘ziga xos xususiyatlarini va ehtiyojlarini hisobga olgan holda, maxsus yondashuvni talab qiladi. Nutqni rivojlantirishda yordam beruvchi metodlar, usullar va texnikalar, bolalarning individual ehtiyojlariga mos ravishda tanlanadi. Maktabgacha yoshdagi 36 aqli zaif bolalar ko‘pincha nutqning rivojlanishida kechikishlar yoki qiyinchiliklarga duch keladilar, shuning uchun ularga ta’lim tarbiya jarayonida to‘g‘ri nutqiy yondashuvlar qo‘llanilishi muhimdir. Nutqning rivojlanishi bolaning umumiy aqliy va emotsional rivojlanishiga, shuningdek, uning ijtimoiylashish jarayoniga katta ta’sir ko‘rsatadi. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarning nutqi rivojlanishiga erishish, o‘zining fikrlarini aniq ifodalash, boshqalar bilan samarali muloqot qilish imkoniyatini yaratadi. Nutq, bolaning kognitiv faoliyatini, mantiqiy fikrlashini, o‘zaro aloqalardagi malakalarini va shaxsiyatini shakllantirishda asosiy vosita sifatida xizmat qiladi. Aqli zaif bolalarga nutqni o‘rgatishda qo‘llaniladigan metodlar va usullar ko‘pincha maxsus pedagogik yondashuvlarni talab qiladi. Bu bolalarning nutqni rivojlantirishda pedagoglar va psixologlarning bilimlari va tajribalari asosida turli metodlar qo‘llaniladi. Ta’lim jarayonida o‘qituvchi yoki tarbiyachi bolaga yordam beradigan, nutqni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar, o‘yinlar va faoliyatlar o‘tkazadi. Bunday mashqlar orqali bolalar o‘z fikrlarini tartibga solishni, yangi so‘zlar va iboralarni o‘rganishni, o‘z emotsiyalarini nutq orqali ifodalashni o‘rganadilar. Nutqning rivojlanishi uchun muhim elementlardan biri – bu o‘yinlarning rolini e’tirof etishdir. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun o‘yin orqali ta’lim, ularning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda juda samarali bo‘lishi mumkin. O‘yin jarayonida bola turli rollarda o‘ynash, boshqalar bilan muloqot qilish, o‘z fikrlarini va istaklarini ifodalashni o‘rganadi. O‘yin orqali nutqni rivojlantirishning yana bir ahamiyatli jihati shundaki, bu jarayon bolalar uchun qiziqarli va samimiy bo‘lib, ta’lim va tarbiya jarayonini yanada samarali qiladi. O‘yin metodlarini qo‘llash bolaning nutqini rivojlantirishda uni faol ishtirokchi qilish, uning 37 psixologik rivojlanishiga yordam berish va o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishga yordam beradi. Nutqni rivojlantirishda vizual materiallardan foydalanish ham katta ahamiyatga ega. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar ko‘pincha tasavvur qilishda va so‘zlarni eslab qolishda qiyinchiliklarga duch keladilar. Bunday holatlarda, vizual materiallar, rasmlar, kartinkalar yoki hikoyalar bolalarga so‘zlarning ma’nosini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Bu usul bolaning tasavvurini kengaytiradi va nutqning rivojlanishiga, yangi so‘zlar va iboralarni o‘rganishga katta yordam beradi. Aqli zaif bolalarga nutqni rivojlantirishda ham nutqiy mashqlar muhim rol o‘ynaydi. Nutqiy mashqlar orqali bola so‘zlashuv va eshitish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Masalan, o‘qituvchi bola bilan oddiy gaplashuv mashqlarini bajarishi, ona tili mashqlarini tashkil etishi, bolaga nutqni boshqarishni, fikrlarni aniq ifodalashni va muloqotda muvaffaqiyatli bo‘lishni o‘rgatishi mumkin. Nutq mashqlari bolaning so‘zlashuv qobiliyatlarini, so‘z boyligini va o‘zining his- tuyg‘ularini nutq orqali ifodalash qobiliyatini oshiradi. Maxsus metodlar, usullar va mashqlar orqali nutqni rivojlantirish bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi, o‘z fikrlarini boshqalarga tushunarli tarzda yetkazishga yordam beradi. Nutq orqali o‘zini ifoda eta olish bolalarning o‘z shaxsini tanishi va ijtimoiylashuv jarayonida muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun juda zarurdir. Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga murojaatnomasi 29.12.2020 yil. 38 2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. – T.: “O’zbekiston”, 2017 3. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. “Toshkent”. 2012. 4. O’zbekiston Respublikasining Ta’lim to’g‘risida Qonuni. 2020-yil 23sentyabr. O’RQ-637-son 5. O’zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to’g‘risida. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PF5847-son Farmoni. 2019 yil 8 oktabr. 6. M.Yu. Ayupova.Logopediya. «O‘zbekiston faylasuflar milliy jamiyati». – T., 2017 7. D.A. Nurkeldiyeva, N. Muxamedxanova. To‘g‘ri yo‘llanma – samara uchun kafolat // Bola va zamon jurnali, 2013, №3–4 Л . М . 8. Ayupova M.Yu. Logopediya. -T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati, 2017. 9. Muminova L.R, Ayupova M. Logopediya. -T.: O’qituvchi 1993. 10. Muminova L.R. Maxsus psixologiya. -T.: O’zbekiston faylasuflar milliy jamiyati. 2013 y. 11. Pulatova P.M. Maxsus pedagogika. -T.: Fan va texnologiya. 2013 y. 12. Logopediya asoslari. A.Aminjonova. Farg‘ona, 2014-yil 13.Usmanovna,Q.F. Azamkulovna,P.D.& Maxkamovna,M.D.(2022). Inklyuziv ta’limda kadrlar masalasi. o‘zbekistonda fanlararo innovatsiyalarva ilmiy tadqiqotlar jurnali,2(14),834-842. 14.Azamkulovna, P. D. (2022).BO‘LAJAK O‘QITUVCHI – Defektologlarga ilmiytadqiqot faoliyatini olib borishni o‘rgatish kasbiy faoliyatga tayyorgarlikko‘rish omili sifatida.Scientific impulse,1(5),413-418. 39 15.Muzaffarova, X. O’qitish jarayonida pedagogik texnologiyalardan foydalanish masalalari. Bola va Zamon jurnal. T, (2-2019). 16.Muzaffarova, X. (2020). Maxsus maktab internatlarda olib boriladigan korreksion tarbiyaviy ishlarning mazmuni. Архив Научных Публикаций JSPI. 17.Muzaffarova, X. (2021). Ақли заиф болаларни ташхи c лаш ва уни амалга оширишга қўйиладиган талаблар . Журнал Педагогики и психологии в современом образовании . 18.Muzaffarova, X. (2021). Aqli zaiflik tushunchasi talqinidagi nazariy xatolarning salbiy oqibatlari. Журнал Педагогики и психологии в современом образовании , (2) 19.Islomova, O. (2022). Maktabgacha yoshdagi nutq nuqsoniga ega bo’lgan bolalar xotira xususiyati va uning rivojlanishiga to’sqinlik qiluvchi omillar. Журнал Педагогики и психологии в современом образовании, 2(6). извлечено от https://ppmedu.jspi.uz/index.php/ppmedu/article/view/4823 . Internet saytlari: 1.www.arxiv.uz 2.www.ta’lim,uz 3.www.ziyokor.uz 4.www.fanfikr.uz 40 41

Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga ta'lim tarbiya berish jarayonida nutqdan foydalanish

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I.BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI AQLI ZAIF BOLALARGA TA'LIM BERISHNING ASOSIY PRINSIPLARI

1.1. Maktabgacha ta'lim tizimining ahamiyati……………………………………..6

1.2. Aqli zaif bolalar uchun individual yondashuv…………………………………8

1.3. Bolalar bilan ishlashda psixologik yordam…………………………………..11

II.BOB. NUTQ RIVOJLANISHI VA UNING AHAMIYATI

2.1. Nutq rivojlanishi va aqli zaif bolalar uchun nutq terapiyasining o‘rni……….15

2.2. Nutq mashqlari va metodlari…………………………………………………17

2.3. Aqli zaif bolalar uchun so‘zlashuvni rivojlantirishda maxsus metodlar……..20

III.BOB. MAKTABGACHA YOSHDAGI AQLI ZAIF BOLALARGA TA'LIM BERISH JARAYONIDA NUTQDAN FOYDALANGAN HOLDA IJTIMOIYLASHUV VA O‘ZINI IFODA ETISH

3.1. Nutq va ijtimoiylashuv o‘rtasidagi bog'liqlik………………………………...24

3.2. Nutq orqali o‘zini ifoda etish va kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirish………………………………………………………………………27

3.3. Tarbiyaning barcha sohalarida nutqning o‘rni………………………………..30

XULOSA…………………………………………………………………………33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..35


 

 

KIRISH

Mavzuning dolzarbligi: Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga ta’lim tarbiya berish jarayonida nutqning o‘rni nihoyatda katta va muhimdir. Nutq, bolaning intellektual va ijtimoiy rivojlanishining asosi bo‘lib, uning dunyoni tushunishi, boshqalar bilan muloqotda bo‘lishi va o‘zini ifoda etishi uchun zarur vositadir. Aqli zaif bolalar uchun nutq, ularning o‘zini atrof-muhit bilan bog‘lashlari, emotsional holatlarini tushunishlari va o‘z hissiyotlarini boshqalar bilan to‘g‘ri ifodalashlari uchun juda muhimdir. Maktabgacha yoshda bo‘lishi, bolaning nutqni rivojlantirish uchun qulay davr hisoblanadi, chunki bu vaqt davomida bola nutq va kommunikatsiya ko‘nikmalarining asoslarini shakllantiradi. Aqli zaif bolalar nutqni rivojlantirishda ba’zi qiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin, shuning uchun ta’lim jarayonida nutqning o‘rni alohida e’tiborga loyiqdir. Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga ta’lim tarbiya berishda maxsus pedagogik yondashuvlar, metodlar va usullar qo‘llaniladi. Bu bolalar uchun nutqning rivojlanishi nafaqat muloqot qilish vositasi sifatida, balki ularning o‘zlarini va boshqalarni tushunishiga, ijtimoiy qoidalarni o‘rganishiga va emotsional holatlarini boshqarishga yordam beradi.

Ta’lim tarbiya jarayonida nutqni rivojlantirishga qaratilgan maxsus yondashuvlar, bolaning individual xususiyatlariga mos ravishda tanlanadi. Bunda o‘qituvchi yoki tarbiyachi bolaning nutqiy ehtiyojlarini inobatga olgan holda turli pedagogik texnikalar, mashqlar, o‘yinlar va vizual materiallardan foydalanadi. Aqli zaif bolalarga nutqni o‘rgatishda o‘ziga xos qiyinchiliklar bo‘lishi mumkin, lekin to‘g‘ri yondashuv va metodlar bilan bu qiyinchiliklar yengil o‘tkaziladi. Nutqni rivojlantirish, bolaning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi, uning atrof-muhit bilan aloqalarini yengillashtiradi va ijtimoiylashish jarayonida muvaffaqiyatga erishishiga yordam beradi. Shu bois, maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalar uchun nutqni rivojlantirishda pedagoglarning roli nihoyatda muhimdir. Ular bola bilan individual ishlash orqali uning nutq qobiliyatlarini rivojlantirishda yordam berishi, nutqni samarali ishlatish uchun zarur bo‘lgan maxsus mashqlarni amalga oshirishi kerak. Nutqning rivojlanishi, faqat bolaning fikrlarini ifodalashida emas, balki uning umumiy rivojlanishida, hissiy va intellektual o‘sishida ham katta ahamiyatga ega.

Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga ta’lim tarbiya berish jarayonida nutqning o‘rni juda muhimdir. Nutq orqali bola o‘zini anglashni, boshqalar bilan samarali muloqot qilishni va jamiyatda muvaffaqiyatli bo‘lishni o‘rganadi. Ta’lim jarayonida nutqni rivojlantirishga e’tibor qaratish, bolaning intellektual va ijtimoiy rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi.

Kurs ishining maqsadi: Maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga ta’lim tarbiya berish jarayonida nutqdan foydalanishning asosiy maqsadi – bolaning kommunikatsiya ko‘nikmalarini rivojlantirish va uning ijtimoiylashuv jarayonini yengillashtirishdir. Nutq, bolalarning o‘z fikrlarini, his-tuyg‘ularini va ehtiyojlarini boshqalarga yetkazish imkoniyatini yaratadi. Aqli zaif bolalar, o‘zlarining fikrlarini va emotsiyalarini aniq ifodalashda ba’zan qiyinchiliklarga duch keladilar, shuning uchun ularning nutq rivojlanishi o‘ziga xos yondashuv va metodlarni talab qiladi.

Kurs ishining vazifasi: Nutq orqali ta’lim berishning yana bir muhim maqsadi, bolalarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshirishdir. Nutqni rivojlantirish, aqli zaif bolalarning o‘z fikrlarini va istaklarini ifodalash imkoniyatini kengaytiradi, bu esa ularga o‘zini erkin va ishonchli his qilishlariga yordam beradi. Shu bilan birga, nutq orqali bolaning kognitiv va emotsional rivojlanishiga ham hissa qo‘shiladi. Bolaning nutqi rivojlanishi bilan, uning diqqatini jamlash, eslab qolish va aniq fikrlash qobiliyatlari ham yaxshilanadi, bu esa umumiy ta’lim jarayonining samaradorligini oshiradi.

Kurs ishining obekti: nutqni rivojlantirish orqali bolalar o‘z hissiyotlarini boshqarishni va emotsional holatlarini to‘g‘ri ifodalashni o‘rganadilar. Bu, o‘z navbatida, bola bilan ishlashda muhim ahamiyatga ega, chunki bolaning o‘z hissiyotlarini tanish va ifodalash qobiliyati, uning ruhiy salomatligi va umumiy farovonligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Nutq orqali bola o‘zining va boshqalar his-tuyg‘ularini anglashda yordam topadi, bu esa uni ijtimoiy va psixologik rivojlanishiga hissa qo‘shadi.

Kurs ishining predmeti: maktabgacha yoshdagi aqli zaif bolalarga nutqni rivojlantirish, nafaqat nutqiy qobiliyatlarni rivojlantirish, balki ularning ijtimoiylashish, emotsional va psixologik rivojlanishlarini qo‘llab-quvvatlashga xizmat qiladi. Bu jarayon, bolaning umumiy rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi va unga ijtimoiy jamiyatda muvaffaqiyatli bo‘lish imkoniyatini yaratadi.

Kurs ishining tarkibiy tuzilmasi:Ushbu kurs ishi 3 ta bob,9ta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

 

Sotib olish