Maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini rivojlantirishda o’ynlarining ta’siri - Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim - Diplom ishlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	391.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Maktabgacha va boshlang'ich ta'lim

Maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini rivojlantirishda o’ynlarining ta’siri

Sotib olish

Maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini
rivojlantirishda o’ynlarining ta’siri
MUNDARIJA
KIRISH.......................................................................................................................3
I.BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini rivojlanishiga o’yinlarning
ta’siri borasidagi ilmiy nazariy qarashlari
tahlili............................................................................................................................7
1.1 - §. Sharq mutafakkirlarining o’yinlar va uni bola shaxsi shakllanishiga ta’siri
haqidagi qarashlari.......................................................................................................7
1.2 - § .Psixolog olimlar asarlarida maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini
rivojlantirish muammosini o’rganilishi .....................................................................12
1.3 - §. Maktabgacha yoshdagi bolalarda o’yin faoliyati turlari va ularning bola shaxsi
shakllanishiga tasiri ...................................................................................................22
Bob bo’yicha xulosa...............................................................................................29
II.BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini psixologik diagnostika
qilishining empirik ishlar tahlili.............................................................................31
2.1 - §. Maktabgacha yoshidagi bolalarda diqqat maxsuldorligini oshirishda harakatli
o’yinlardan foydalanish.............................................................................................31
2.2 - §. Maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatni diagnostika qilish bo’yicha ishlar
tahlili..........................................................................................................................39
2.3 - §. Harakatli o’yinlar yordamida maktabgacha yoshdagi bolalarda diqqatni
rivojlantirish bo’yicha olib borilgan tadqiqod natijalari taxlili................................42
Bob bo’yicha xulosa...............................................................................................51
Xulosa.......................................................................................................................52
Tafsiyalar..................................................................................................................55
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.......................................................................56
Ilovalar……………………………………………………………..………………61
1

KIRISH
Bitiruv malakaviy ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi :
Ta’lim sohasidagi olib borilayotgan islohotlarning asosiy maqsadi, yurtimizda
ta’lim-tarbiya samaradorligini oshirish, yetuk insonlarni hamda ezgu xislatlarni o’zida
mujassam bo’lgan shaxsni, yuqori ma’naviyatli avlodni shakllantirishdan iboratdir.
Yurtboshimiz tashabbuslari va il
g’or ish tajribalari asosida 2017 - yil 7 - fevraldagi PF-
4947-son “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha “ Harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi Farmoni, 2016-yil 29-dekabrdagi PQ-2707-son “2017-2021
yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi, 2017 - yil 9 - sentyabrdagi PQ-3261-son “Maktabgacha ta’lim tizimini
tubdan takomillashtirish bo’yicha chora-tadbirlar to’g’risida”gi, 2017-yil 30-sentyabrdagi
“ Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora tadbirlari
to’g’risida ” gi PF-5198-sonli Farmoni hamda O’zbekiston Respublikasi “ Maktabgacha
ta’lim vazirligi faolyatini tashkil etish to’g’risida ” gi PQ-3305-sonli, 2017 - yil 26 -
sentyabrdagi PQ-3289-son “Pedagog kadrlarni tayyorlash, xalq ta’limi xodimlarini qayta
tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi, 2019 - yil 8 - maydagi PQ-4312-son “O’zbekiston Respublikasi
maktabgacha ta’lim tizimini 2030 - yilgacha rivojlantirish kontseptsiyasini tasdiqlash
to’g’risida” gi qarorlari, “Maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorlari, Maktabgacha ta’lim vazirining
2019 - yil 30 - avgustdagi 155-son “Davlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari
pedagoglarining ish hujjatlarini tasdiqlash to’g’risida”gi buyrug’i hamda mazkur sohaga
tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilindi.
Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va
oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz” asarida “Agar mendan sizni nima qiynaydi?”
deb so’rasangiz, farzandlarimizning ta’lim va tarbiyasi deb javob beraman.” 1
deb aytgan
1
Mirziyoyev Sh. M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib –intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik
qoidasi bo‘lish kerak”. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016- yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga
bag’ishlangan majlisdagi O‘zbekiston Respublikasi Prezdentining nutqi “Xalq so‘zi” gazetasi, 2017-yil 16- yanvar, № 1
2

fikrlari ham bunga yaqqol misoldir. Maktabgacha ta’lim uzluksiz ta’lim tizimining
boshlang’ich turi hisoblanib bu davrdagi bolalarning ta’lim tarbiyasi muhim hisoblanadi.
Yuqoridagi fikirlarga asoslanib, o’sib borayotgan avlodning tarbiya tizimida x alq
udumlari, milliy odatlar, qadriyatlar, jumladan, harakatli o’yinlar yoshlarning xarakteri
va ongini boshqaruvchi vosita, asosiy kuch deb hisoblash mumkin.
Dаvlаtning qudrаti - sоg’lоm fikrli, insоnpаrvаr insоnlаr qo’lidа bo’lib bundаy
insоnlаr аlbаttа milliy g’оya vа milliy g’urur ruhidа tаrbiyalаngаn kоmil insоnlаrdir.
Kоmil insоnni tаrbiyalаsh – butun dunyoning umumbаshаriy g’оyasidir. Shu bilаn birgа
hаr bir xаlqning o’zi intilаdigаn kоmillik timsоllаri bo’lаdi. Insоn chuqur bilimli, dоnо,
аqlli bo’lishi uchun esа uning e’tiqоdi sоg’lоm bo’lishi zаrur. Zеrо, sоg’lоm e’tiqоd egаsi
dоim ezgulik sаri intilаdi, nоmаrdlik, pаstkаshlik, yovuzlikkа qo’l urish emаs, hаttо ulаr
hаqidа eshitishni hаm o’zigа оr bilib, ulаrgа qаrshi kurаshishidir.
Yosh avlod ning sog’lig’ini mustahkamlash hozirgi kundagi dolzarb
muammolardan biri bo’lib, bolalaga ilk yoshligidan jismoniy madaniyatni ularning
hayotiga ko’proq singdirish, yoshlarni bu borada tarbiyalashda jimoniy tarbiya va
sportning barcha turli-tuman shakllaridan, jumladan, milli va zamonaviy harakatli
o’yinlarni singdirib tarbiyalash, insonlarni yoshligidan sog’ligini yaxshilash hozirgi
kunning talabidir.
Bolalarda maktabda o’qiy boshlagan birinchi kundanoq mehnatga muhabbat,
ishchanlik, boshlagan ishini oxiriga yetkazish, sabotlilik xususiyatlarini shakllantirish
imkoni yaratiladi. Bunda jismoniy madaniyatning barcha zamonaviy vositalari bilan
birga harakatli o’yinlar ham juda qo’l keladi. Chunki bu o’yinlar bolalarni jismoniy,
ruhiy, ma’naviy jihatdan tarbiyalashning barcha jihatlarini o’z ichiga ola biladi. Zero,
millatning kelajagi bo’lgan yoshlarni sog’lom, yetuk va komil inson qilib tayyorlash
vatanimiz keljagining zamini mustahkam bo’lishiga xizmat etadi.
Bolalarda psixik rivojlanishning eng jadal davri maktabgacha yoshdagi bolalarda
kuzatilib, bu rivojlanish bosqichi o’ziga xos o’zgarishlarda namoyon bo’ladi, boladagi
psixofiziologik funksiyalar mukammallashib, uning xarakterida shaxsiy murakkab
xislatlar yuzaga kelishi hamda sezgi doirasi kengayib, his etishda to’siqlar ancha
kamayishi kuzatiladi. Shu bilan birga atrofdagi ma’lumotlarni qabul qilish, idrok
3

etishning differensialligi diqqat jarayoni asosida yuzaga keladi. Bola shaxsidagi diqqat
jarayonini rivojlanishi uning bilish faolligining asosi hisoblanadi.
Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti: Farg’ona viloyati Oltiariq tumanidagi 3-sonli
va 19 - sonli davlat maktabgacha ta’lim tashkilotining 100 nafar tarbiyalanuvchilari tanlab
olindi.
Bitiruv malakaviy ishining predmetini: maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini
rivojlantirishda o’yinlarning ta’siri, maktabgacha yoshdagi bolalarda diqqat
mahsuldorligini o’yinlar orqali rivojlantirishni tashkil etishning psixotexnik usullari.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: maktabgacha yoshdagi bolalar diqqat ini
rivojlantirishda o’yinlarining ta’siri ni o’rganishdan iborat.
Bitiruv malakaviy ishining farazi: Taxminimizcha, maktabgacha yoshdagi
bolalardagi bilish jarayonlarining asosi bo’lgan diqqat jarayonini bolalar o’yin
faoliyatidagi harakatli o’yinlariga jalb etish orqali quyidagilar bilan belgilanadi:
Maktabgacha yoshdagi harakatli o’yinlarda ko’proq faollik ko’rsatuvchi bolalarning
diqqati harakatli o’yinlar bilan kam shug’illanuvchi bolalarga qaraganda mahsuldor
bo’ladi.
Х ususan , harakatli o’yinlarda bilish jarayoni, bilish faoliyati shakllanishi bilan
maktabgacha yoshdagi bolalarning hayotga bo’lgan qiziqishi va munosabatlari ,
tengdoshlari jamoasiga yo’nalganligi hamda shaxs xususiyatlari bilan belgilanishi
mumkin .
Bitiruv malakaviy ishining vazifalari ׃
- Psixolog olimlar tomonidan diqqat bоrаsidаgi ilmiy qаrаshlаrning nazariy
jihatdan o’rganish;
- Bola shaxsida diqqatning rivojlanishi bolaning maktab ta’limiga tayyorligiga
ta’sir etuvchi ustuvor omillarni aniqlash;
- O’yinlarni bolalar bilish jarayonlariga ta’sirini o’rganish;
- M aktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyachilari va psixologlari uchun tavsiyalar
ishlab chiqish.
Bitiruv malakaviy ishining mavzusi bo’yicha adabiyotlar sharhi (tahlili);
4

Maktabgacha yoshdagi bolalar ning o’yin faoliyatida ijtimoiy faolligini oshirishda
psixologlarning vazifalari masalalari bu yoshdagi bolalar bilan ishlarini olib borishda
ularning qiziqishlarini hisobga olish muammolari bo’yicha nazariy va amaliy tahlillar
xorij va mahalliy psixologik-pedagogik adabiyotlarda keng yoritilgan. Jumladan:
L.I.Bojovich, L.A.Petrovskaya, A.I.Donsov, A.A.Bodalev, M.Ratter, M.M.Ribalkova,
G.A.Kovalev, M.G. Davletshin, E.G’.G’oziyev, A.I.Ostrovskiy, G.Q.To’laganova,
Z.Kamaletdinova kabi olimlarning tadqiqotlarida, Shuningdek, Dj.Bugental, K.Levin,
A.Maslou, K.Rodjers, V.Frankl, A.Freydlarning psixologik nazariyalari tahlilida o’yin
faoliyatida kasbiy qiziqishlarni shakllantirishda shaxs imkoniyatlarining kuchi
masalasiga keng qamrovli yondashuvni ko’rish mumkin. Ammo, zamonaviy
psixologiyada aynan ushbu muammo ustida tadqiqotlar olib borgan mutaxassislar juda
ozchilikni tashkil etadi.
Bitiruv malakaviy ishida quyidagi metodikalardan foydalandik:
1. Bolalardagi diqqatni hajmini aniqlash maqsadida «Eslab qo’l va nuqtalarni qo’yib
chiq» metodikasi.
2.Bolalardagi diqqatning ko’chishi va taqsimlanishini aniqlash maqsadida
«Belgilarni qo’yib chiq» metodikasi.
Bitiruv malakaviy ishining nazariy ahamiyati: tadqiqot ishining nazariy
xulosalari asosida olingan materiallarning ilmiy muammosi bo’yicha mahalliy tajribalar
ilmiy manbaalarning nazariy tahlillariga asoslanganligi, eksperement natijalarining
nazariy tahlillariga asoslanganligida o’z aksini topgan.
Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati: Tadqiqotning amaliy ahamiyati
t adqiqotning g’oyalari va amaliy natijalaridan maktabgacha ta’lim tashkilotida faoliyat
olib borayotgan tarbiyachi pedagoglar samarali foydalanishlari mumkin.
Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Kirish, ikkita bob, I bob 3ta paragraf, II bob 3
ta paragraf, xulosa, psixologik tavsiya, ilovalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan,
jami 68 sahifadan iborat.
5

I.BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini rivojlanishiga o’yinlarning
ta’siri borasidagi ilmiy nazariy qarashlar tahlili
1.1 - § Sharq mutafakkirlarning o’yinlar va uni bola shaxsi shakllanishiga ta’siri
haqidagi qarashlari
O’ zbek ona harakatli o’yinlarning paydo bo’lishi va taraqqiyotini o’rganishda
sharqning buyuk mutafakkirlari Abu Ali ibn Sino, Mahmud Qoshg’ariy, Kaykovus,
Umar Xayyom, Amir Temur, Alisher Navoiy, Husayn Voiz Koshifiy, Zayniddin
Mahmud Vosifiy va boshqa buyuk zotlar qoldirgan moddiy va ma’naviy meroslami
tadqiq qilish, ula rn i jismoniy, madaniy nazariyasi hamda amaliyotga tatbiq etish o’z
yechimini kutayotgan dolzarb muammodir.
Malumki, har bir xalqning ulug’ farzandlari o’z xalqining urf- odatlarini, yashash
tamoyillarini, tarixini puxta o’rganib, kelajak istiqbollarini ham ko’ra bilganlar. O’zbek
xalq harakatli o’yinlari tarixida birinchi marta milliy o’yin namunalarining bayon etilishi,
ularning ta’rifi-tavsifi qomusiy allomalardan biri Mahmud Qoshg’ariy qalamiga
mansubdir. U bundan 1000 yil burun, 6 yil mobaynida Turkistondan Termizgacha, Xazar
va Orol sohillaridan Tangritog’ etaklarigacha bo’lgan hududda yashagan turkman, o’g’iz,
chigil, yag’mo, qirg’iz va boshqa turkiyzabon xalqla rn ing tarixi, o’lkalar jug’rofiyasi,
urug’, qabila, elatlarning til xususiyatlari, yozma va og’zaki adabiyoti, ko’chmanchi
tuyakashlar, yilqichilar, cho’ponlar, o’troq dehqonlar, bog’bon va kosiblarning tirikchilik
usullari, so’z talaffuzlari va turk so’z atamalarini teran o’rganib, “Devon-u-lug’atit turk”,
ya’ni “Turkiy so’zlar devoni”ni tuzib chiqdi. O’z xalqi, vatanini sevgan, uning til i va
madaniy-ma’naviy boyliklarini qadrlagan Mahmud Qoshg’ariy turli qabila-urug’larning
bayramlari, tantanalari, urf- odatlari, rasm-rusumlari, kundalik mashg’ulotlari, qo’shiq va
o’yinlari, diniy e’tiqodlari bilan astoydil qiziqib, bu Benazir qadriyatlarning barchasini
kelajak avlodlarga qimmatli meros sifatida yozib qoldirdi. Devonda 150 ga yaqin
harakatli o’yinlar tilga olinib, shulardan 20 taga yaqin o’yin turiga batafsil ta’rif berilgan.
Olim kattalar va bolalarning yosh jihatlariga nisbatan mos bo’ l gan o’yin turlariga
alohida to’xtalib, musobaqa turlarini bayon qiladi. U o’yinla rn i diqqat bilan o’rganib,
ham jismoniy, ham aqliy mashg’ulotlarga ajratgan. Shundan bilsa bo’ladiki, hozirgi
6

zamonaviy sport o’yinlarining juda ko’pchiligi o’sha davrlardayoq, ya’ni XI asrda ham
mavjud bo’lgan ekan.
Hozirgi paytda biz „Sport musobaqalari“ deb ishlatib yurgan ibora Mahmud
Qoshg’ariy 2
devonida „bahs“ atamasi bilan berilgan. Bunday „bahs“larning turlari ko’p
bo’lganligi ham bayon qilingan. Masalan, merganlikda bahs qilmoq, o’q-yoy otib, qush
va hayvonlarni ovlamoq, shuningdek, arqon, taxta, sopqonlarda tosh otmoq, balandga ilib
qo’yilgan qovoqni mo’ljalga olib otmoq bahsi. Bu “Oltin qovoq” o’yini deb atalgan.
Devonda bunday bahslarning qoida va shartlari, usullari, g’oliblarga beriladigan
sovrinlar, ramziy asbob-anjomlar, maxsus atamalar batafsil bayon etilgan. Malumki,
chavgon — O’rta Osiyo xalqlarining juda qadimgi hamda sevimli ot sporti o’yinlaridan
biri hisoblanadi. Chim ustida xokkey o’yini qadimda yigitlar ot ustida uzun, uchi egri,
yapaloq „klushka“ bilan o’ynalgan o’yinning hozirgi ko’rinishidir.
O’yinlar xalqning o’zi singari qadimiy va boy tarixga ega. Xalq o’yinlarining
nomlanishi va ularning o’ynalishi tarkibi to’g’risida turkiy zabon olim Maxmud
Qoshg’ariy o’zini “Devonu lug’otit turk” 3
asarida qimmatli ma’lumotlar keltiradi.
Qoshg’ariy keltirgan ma’lumotlar o’yinlarning tarixiy zaminiga va asosga ega
ekanligini ko’rsatadi. Darhaqiqat o’yin nomlari va o’yinlarning o’ynalishi tarkibi
avloddan-avlodga o’tib kelgan. Shunday savol tug’iladi qanday o’yinlari bo’lgan?
O’zbek x alqining shox asari hisoblangan.”Devonu lug’atit turk” da o’yinlar
to’g’risida muhim ma’lumotlar keltiriladi. Afsuski, qadimiy o’yin nomlari tadbiq
etilmagan, o’yinlarning o’ ynalishi tartibi tiklanmagan. Qoshg’ariy lug’atida zikr etilgan
o’yinlar nomini va uning tartibini tiklash va tadbiq etish katta ahamiyatga ega. Zero,
o’yinlar xalq madaniyatining ajralmas bir bo’lagidir. “Devonu lug’atit turk” da anchagina
o’yinlarning nomlari keltirilgan. Ayrim o’yinlarning o’ ynalish tartibi batafsil keltirilgan.
Hozirgi kunda bolalar sevib o’ynayotgan yong’oq, poylama singari o’yinlar X-XII
asrlarda ham bo’lgan.
2
Mahmud Qoshg‘ariy - “Devonu lug‘otit turk” 60 b .
3
Mahmud Qoshg‘ariy - “Devonu lug‘otit turk” 135 b
7

“Chavgon” haqidagi ma’lumotlarni A.Navoiy, Bobur, va boshqa klassiklar
asarlarida ham uchratish mumkin. Firdavsiyning “Shoxnomasi” 4
da esa chavgon haqida
voqea bayon qilinadi.
M ahmud Qoshg’ariy o’yin nomini chavgon to’pini uradigan cho’p nomidan
olinganligini ta’kidlaydi. Chavgon cho’pi shu nom bilan atalgan bo’lib fors-tojikcha
so’zdir. Uning ma’nosi “uchi egri, uzun tayoq” degani. Qoshg’ariy lug’atidan o’rin olgan
bolalarning sevimli o’yinlaridan biri “Ko’chirma o’yini” ya’ni “ o’n to’rt ” degan o’yindir.
Yerga qo’rg’onga o’xshatib to’rtta eshik qilinadi. Shu eshiklardan yumaloq tosh yoki
yong’oq tashlab o’ ynaladi. Bu o’yinning o’ynalishi tartibi hozirda bolalar o’ynaydigan
mak-mak ko’chmak o’yinlariga o’xshab ketadi. O’tmishda kattalar va kichiklar sevib
o’ynagan o’yinlardan biri koptok o’yini bo’lgan.
Q o shqariy lug’atida koptok nomi ta r iq deb berilgan. Koptok o’yinini ko’proq turk
qavmiga mansub aholi o’ynagan. O’yin boshida kimki koptokni tayoq ayrisi bilan qattiq
ursa o’yinni o’sha boshlagan. Qadimda rezina koptoklar bo’lmagan. Albatta ijodkor
xalqimiz yung va ipak matodan chiroyli koptoklar tayyorl ashgan. Sigir, tuya, ot juni
koptok yasash uchun eng yaxshi xom ashyo hisoblangan. Koptok bilan o’ynaladigan
o’yinlarning turi ham ko’p bo’lgan. Mungiz - mungiz degan bolalar o’yini qo’yidagicha
o’ynaladi. Bolalar birorta yer ga chuqur bo’lmagan chuqurga atrofida o’tirishadi , s onlari
orasida h o’ l qum olib tuldiriladilar. So’ng qumni qo’llari bilan uradilar. Ulardan biri ( ona
boshi) mung i z-mungiz deydi. Qolganlar ham mungiz deydilar. Ona boshi birin-ketin
shoxli hayvonlar nomini aytadi, bolalar takrorlaydilar. Ona boshi shu nomlar orasiga
tuya, ot va boshqa shoxi yo’q hayvonlar nomini aytib chalg’itadi. Bolalarning birortasi
uning ketidan shoxsiz hayvon nomini aytib yuborsa, o’yin shartiga muvofiq uni chuqurga
itarib yuborishadi. Bobokalonlarimiz Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino asarlarida
ham bolalar ijodkorligi o’yinlariga ta’lluqli ma’lumotlar juda ko’p uchraydi.
Mahmud Qoshg’ariy chavgon o’yinining o’ziga xos qoidalari, maydonning o’lchami
va chegarasi ta’rifi, darvozalar, koptokning o’lchami, katta-kichikligi, nimadan
tayyorlanishi va boshqa xususiyatlarini to’liq bayon qilib beradi. Shuning o’zi ham,
chavgon o’yini yigitlarning balog’at yoshiga yetib, otda yurganda o’zini bemalol his
4
A . Firdavsiy “Shoxnoma” asari – 67 bet
8

qilib, tuta bilish, uning ustida chaqqoniik va bilak kuchi bilan xilma-xil harakatlar
qilishga tayyorlaydigan milliy sport turi ekanligini ko’rsatib turibdi. Ayniqsa, chavgon
o’yini el - yurt mudofaasida zaruriy jismoniy mashqlardan biri bo’lganligi uchun ham,
o’yin g’olibiga beriladigan sovrinlarning darajasiga alohida to’xtalib o’tadi. Shuningdek,
devonda o’sha davrda otda poyga chopish, quvlashish, tez yotib turish, toqqa chiqish,
pastlikka tushish kabi „bahs“lar bayoni ham keltirilgan. Suvda o’tkaziladigan
musobaqalar ham alohida diqqatga sazovordir. Suv mashqlaridan biri bo’lgan g’ovvoslik
juda qadimiy kasblardan biri bo’lib, devonda suv bahslarining ikki turi uchraydi:
birinchisi suvda cho’milish, sho’ng’ish, suvdan suzib o’tish, suv kechish, suvda
quvlashmoq, suvga biron narsani, masalan, suvda cho’kmaydigan yog’och, biror ashyoni
tashlamoq;
ikkinchisi - ermak, ko’ngil ochish mashg’ulotlari ma’nosidagi o’yinlardir. Bular:
suv yoki sut simirmoq, suv ustida yalpoq toshni kim o’zarga otmoq, ya’ni bahslashmoq.
Hozirgi paytda bolalar buni „qaymoq“ o’yini deb o’ynashadi. O’yinda toshning suvga
necha marta tegib sakrab „qaymoq“ hosil qilishini e’tiborga olinadi va kim ko’p
„qaymoq“ hosil qilsa, o’sha g’olib sanaladi.
Devonda bolalar o’yinlarining turi ko’p uchraydi. Ularning ba’zilari yo’l-yo’lakay
sanab o’tilgan bo’lsa, ba’zi - bir o’yinlar tafsiloti bilan keltirilgan. Masalan: bolalarning
qorong’ida kelib “Chuigon“ olishlari - „Ko’ragumi“ deyilsa, bir to’daning ikkinchi
to’dani chaqqonlik bilan asir olishlari „Bandol“ deb atalgan. Shuningdek, “Jangli-
mangli” degan o’yin turi ham bor. Oshiq o’yini, to’p o’yini, cho’pon bolalar o’yinlari,
chillak o’yinlari, qizlarning arg’imchoq o’yinlari ham birma-bir sanab o’tilgan. O’sha
davrdagi ko’pgina o’yinlar bolalarning hozirgi davrdagi o’yinlarini eslatadi. Masalan,
“O’tish-o’tish“ deb atalgan o’yin “Kesak kuydi", “Darra soldi”, “Musht ketdi“
o’yinlariga o’xshab ketadi. Amudaryo va Sirdaryo sohillarida, Orol etaklarida,
shuningdek, yaqin joylardagi soylar, anhorlar, hovuzlar va ko’l bo’ylarida bolalarning
“Muguz – muguz” nomli qadimiy o’yini o’ynalgan. Devonda “Oq suyak” o’yini misol
9

tariqasida keltiriladi. Alisher Navoiy ham o’zining “Mahbub ul-qulub” 5
asarida
“Oqsuyak” o’yinining ta’rifini beradi.
Mahmud Qoshg’ariy devoni XI asrda bitilgan bo’lsa, Alisher Navoiyning “Mahbub
ul-qulub“ 6
asari XV asrda yozilgan. Hozirgi paytda ham bolalar; “Oqsuyak” o’yinini
xuddi o’sha qoida asosida o’ynaydilar. ,,Oqsuyak“ o’yini nafaqat O’ rta Osiyoda, balki
yer ku r rasining ko’p joylarida keng tarqalgan. Bu o’yinni Yevropaning Skandinaviya
mamlakatlari xalqlari etnografiyasiga oid adabiyotlarda o’qish mumkin. Hattoki, ushbu
o’yin Avstraliyada ham uchraydi. Aslida, xalq o’yinlari hech qachon chegara bilmaydi.
Aksincha, o’yinlar xalqlar, elatlar orasidagi o’zaro do’stlik, qon-qardoshlik rishtalarini
mustahkamlash uchun xizmat qiladi.
Jamiyatimizda ma’naviy poklanish va sog’lom axloqiy muhitni shakllantirish uchun
uzoq o’tmishimizni o’rganish, unut bo’layotgan bebaho merosimizni tiklash, ana shu
tarixni yaratgan buyuk mutafakkirlarning ijodiy xazinasiga murojaat qilishimizga to’g’ri
keladi. Ana shunday allomalardan biri - Abu Ali ibn Sino o’z davrining yetuk olimi
sifatida mavjud fanlaming deyarli barchasi bilan to’liq shug’ullangan va ularga oid
asarlar yaratgan qomusiy olimdir. Jahon ma’naviyat beshigini tebratgan. Ibn Sino nafaqat
mashhur shifokor, faylasuf, shoirgina bo’lib qolmasdan, balki xalq o’yinlariga doir
g’oyatda rang-barang nodir meros qoldirgan.
Alloma xalq o’yinlari haqida fikr yuritar ekan, u bu borada zamondoshlaridan farq
qilib, har bir masalani keng, chuqur mushohada qiladi va muammolami kuchli mantiq,
hayotiy omillar zamirida, zukko aqli yordamida yechib beradi. Aynan shuning uchun
uning ma’naviy durdonalari oradan qancha-qancha yillar o’tsa ham, insoniyatga abadul-
abad xizmat qiladi.
Insonning ma’naviy yetuk, jismonan barkamol bo’lishi yo’lida butun umrini baxsh
etgan olim o’z asarlarida xalq o’yinlarining, ayniqsa, badantarbiyaning kishi uchun
naqadar katta ahamiyatga ega ekanligini ham nazariy, ham amaliy jihatdan isbotlab berdi.
Uning serqirra ijodiy faoliyatidagi ilmiy-nazariy va amaliy tavsiyalari, ko’rsatmalari
5
Навоий Алишер. “Маҳбуб-ул-қулуб”.// Навоий. Асарлар, ўн беш томлик, 13-том. Т.: Бадиий адабиёт нашриёти,
1966.41б.
6
Навоий Алишер. “Маҳбуб-ул-қулуб”.// Навоий. Асарлар, ўн беш томлик, 13-том. Т.: Бадиий адабиёт нашриёти,
1966. 65 б.
10

hamda maslahatlari ta’lim-tarbiya jarayonidagi pedagogik yo’nalishlarni aniqlashda, xalq
o’yinlariga oid fikrlarini umumlashtirishda va ularni amaliyotga joriy qilishda nihoyatda
qo’l keladi.
Ibn Sino 7
inson organizmini sog’lomlashtirish va kasallikni davolash nuqtayi
nazaridan qarab, xalq o’yinlaridan biri bo’lgan badantarbiyani beshta asosiy qismga
ajratadi, jumladan:
1. Tez harakatlar.
2. Nozik va yengil harakatlar.
3. Kuchliroq harakatlar.
4.О ’ta kuch l i harakatlar.
5. Gavda uchun maxsus harakatlar.
U badantarbiyaning tez ha r akatlar turiga quyidagilarni ki r itadi, ular, asosan, milliy
harakatli o’yinlar yoki ula rni ng ayrim unsurlarini ifodalaydi, masalan: o’zaro tortishish;
musht bilan turtish; yoydan o’q otish; tez yurish; nayza otish; yuqoridagi bir narsaga
irg’ib osilish; bir oyoqda sakrash; qilichbozlik; nayzabozlik; otda yurish; ikki qo’lni
silkitish, bu vaqtda odam oyoq uchida turib, qo’llarini oldinga va orqaga cho’zib, tez
harakat qiladi.
Olim o’yin turlari va unsurlarini shunchaki sanab o’tmasdan, bolaning o’yin
faoliyatida uning diqqati psixik faoliyatning yo’naltirilishi va shaxs uchun ma’lum
darajada ahamiyatga ega bo’lgan ob’yektning ustida to’planishi tushuniladi.
1.2-§ Psixolog olimlar asarlarida maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini
rivojlantirish muammosini o’rganilishi
Di qq at shunday mu h im bir psixik jarayonki, u insonning jamiki faoliyatlarida
bevosita ishtirok etadi. I.P.Pavlovning 8
oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limoti va
A.A.Uxtomskiylar tomonidan ilgari surgan dominantlik tamoyili va ularning
zamondoshlari tadqiqotlarida diqqatning fiziologik asoslari va mexanizmlarini ilmiy
nuqtai nazardan tushuntirish imkonini yaratdi.
7
Абу Али ибн Сино. Тиббий рисолалар.Т.: Фан, 1987 :Б-44
8
I.P.Pavlov - "Miya yarim sharlari ishi bo'yicha ma'ruzalar" (1927. )
11

Sobiq sovet psixologiyasida diqqat muammosi xorij psixologiyasiga nisbatan
ancha murakkab mustaqil ilmiy manbalarga ega hisoblanadi va u shu bilan o’zaro farq
qiladi. Sobiq sovet psixologiyasida diqqatga nisbatan mukammal qat’iy fikr vujudga
kelgani yo’q, lekin uning atrofida juda ko’p tortishuvlar, munozaralar bo’lib o’tgan.
Diqqatning psixologik tabiati to’g’risidagi 20-30 yillarda boshlangan ilmiy bahslar, to
hozirgi kungacha davom etib kelmoqda. Ilmiy munozaralarning zamirida asosiy fikr
diqqatning bitta ob’yektga qaratilishidir. Bu ilmiy model ong ob’yekt tarzida ifodalanadi.
Bu g’oyani yirik psixolog P.P.Blonskiy ilgari surgan va asoslagan. Uning fikricha,
odamning ongi bitta ob’yektga q aratilgandan keyin u atrofdagi narsa va h odisalarni
ko’rmaydi.
Ko’pchilik psixologlar P.P.Blonskiyning bu fikriga qo’shilmaydilar. Jumladan,
atoqli psixolog S.L.Rubinshteyn 9
mulohazasiga ko’ra diqqat ongga ham, ob’yektning
xususiyatlariga ham bog’liq emas. Buning ahamiyatli tomoni diqqatning ob’yektga
yo’naltirilishidadir. Mazkur yo’naltirishning asosiy sabablari sifatida shaxs, ehtiyoj,
maqsad ko’rsatiladi. Demak, diqqat odamning munosabati orqali ifodalanadi, ya’ni
diqqat - munosabatdir. Bu yerda diqqat psixik jarayon emas, balki shaxs xususiyatini
belgilab beryapti.
Diqqat qaralgan tashqi ifodaga ega bo’lgan ob’yektni sezish, idrok qilishdan
iboratdir. Shu o’rinda qarama-qarshilik vujudga keladi, chunki ob’yektning yo’qolishi
bilan diqqat ham o’z funksiyasini tugatadi. A.N.Leontev 10
mulohazasiga ko’ra, bu
orientir faoliyati emas, chunki ob’yektning paydo bo’lishi bilan diqqat ham namoyon
bo’ladi, ob’yekt yo’q bo’lsa, demak diqqat ham bo’lmaydi, deb ta’kidlaydi.
P.Ya.Galperin esa ob’yektning paydo bo’lishi bilan di qq at yuzaga keladi. Ob’ y ekt
yo’qolgandan keyin esa psixik qism bo’lgan tekshirish, nazorat qilish jarayoni
boshlanadi. Demak, diqqat ongning bir ob’yektga yo’naltirilishi va ongli holatni nazorat
qiluvchi jarayondan iboratdir. Psixologiyada diqqatni "yo’naltirish" deganda, psixik
faoliyatning tanlovchanligi va ixtiyoriy hamda ixtiyorsizligi tushuniladi.
9
S.L.Rubinshteyn - "Umumiy psixologiya asoslari" 68 be t
10
D. A. Leontyev - "Positive psychology in search for meaning: an introduction" - 103 p
12

20-yillarda bir qancha psixologlar diqqat muammosini ustanovka bilan bog’lab
tushuntirishga harakat q iladilar. Buning yaqqol isboti sifatida K.N.Ko m ilov 11
tahriri
ostida 1926 yilda chop qilingan psixologiya darsligidagi bir mavzu "Ustanovka va
diqqat" deb atalganligi bilan izohlash mumkin. Darslikda yozilishicha, qator
ob’yektlardan bir ob’yektni ajratish diqqatning sub’yekttiv kechinmasidir va buni
ob’yektiv hodisalar bilan taqqoslash, sezgi organlarining ustanovkasidan, ishlash
vaziyatidan iboratdir.
Shunga o’xshash g’oya L.S.Vigotskiyning dastlabki tadqiqotlarida ham ko’zga
tashlanadi. L.S.Vigotskiy 12
diqqat bilan aloqador bo’lgan ikkita ustanovka turini ajratib
ko’rsatadi, ular:
a) sensor ustanovka - tayyorgarlikda idrokning ustunligi q obiliyati
b) motor ustanovka - tayyorgarlikda h arakatning ustunligi q obiliyati
Sensor ustanovkada idrok, motor ustanovkada esa h arakat ustunligi sezilib turadi.
L.S.Vigotskiy unga misol qilib jismoniy tarbiya mashg’ulotida komanda (buyruq)
berishni misol keltiradi. Safda turganlarga qarab "O’ng" deb aytamiz. Shu zahotiyoq
saflanganlar buyruq oxirini aytishga sensor ustanovka qo’zg’aydi "ga!" deyish oyoqlarni
aylantirishga moslashish bilan bog’liq motor ustanovka komanda oxirini eshitishni
ta’minlaydi.
Bu yillarda psixologlar ustanovkani kishining ijtimoiy tajribasi bilan bog’liq
ravishda tadqiq qilishga harakat qilganlar. P.P.Blonskiyning mulohazasicha, diqqatning
asosida kishining ijtimoiy qiziqishlari yotadi. Psixologlar orasida diqqatni tushuntirishda
turli qarashlar, nazariyalar vujudga keladi. Vaholanki, P.P.Blonskiy diqqat bilan qo’rquv,
vahimani bir narsa deb qaraydi. qo’rquv - bu diqqatning intensivroq namoyon bo’lishi,
ya’ni maksimal darajada aks etishi deb tushuntiradi. Bu yerda psixik faoliyatning
ma’nosi butunlay yo’qotib ko’rsatilgandek tuyuladi va diqqat biologik nuqtai nazardan
qaraganga o’xshab ketadi. Biologik pozisiyada diqqat bosh miya yarim sharlari faoliyati
bilan emas, balki vegetativ nerv tizimi bilan bog’liqlikda tushuntiriladi.
11
K.N.Ko m ilov - "Ustanovka va diqqat" psixologiya darslik 78 bet
12
L.S.Vigotskiy - "Pedagogik psixologiya. Qisqa kurs" (1926) - 88 bet
13

Taniqli psixolog D.N.Uznadzening 13
diqqatni ustanovka bilan bog’lash
nazariyasiga N.F.Dobrinin qarshi chiqdi. N.F.Dobrinin fikricha, diqqatni ustanovka bilan
bog’lovchi nazariya quyidagi jihatlarni hisobga olmagan. Diqqat haqiqatdan ma’lum
moslashuvchi harakatlar bilan birga bo’ladi, lekin bu harakatlarga borib yetmaydi. Agar
tomoshabin sahnadan o’girilsa, ko’zini yumadi, quloqini berkitadi, u sahnada nima
bo’layotganiga diqqat qilolmaydi. Sahnaga qarash va eshitish uchun boshqa hamma
narsalardan chalg’ish kerak va idrokni sahnada bo’layotgan hodisalarga qaratish lozim.
qarab turib ko’rmaslik, tinglab turib eshitmaslik mumkin. Di qq at shundan iboratki, u
nimaga q aratilgan bo’lsa uni ko’rish demakdir. Yug’oridagi mulohazalardan kelib
chiqqan holda N.F.Dobrinin diqqatni kishi psixik faoliyatini biron-bir ob’yektga
yo’naltirish va to’plash bilan boshqa ob’yektlardan chalg’ish orqali tushuntiradi.
Diqqat psixik faoliyatning qandaydir ob’yektga yo’nalishi va to’planishi orqali
o’rganishni qator mualliflar tanqid qiladilar. Ana shulardan biri S.L.Rubinshteyndir.
S.L.Rubinshteyn diqqatni alohida mazmunga ega emasligiga qo’shiladi, lekin uning
guvohlik berishicha, diqqatni biror ob’yektga tanlab yo’nalishi uning fenomenologik
xarakteridir. Bunday fenomenologik tavsifnomada h am di qq atning tabiati va
xususiyatlari ochilmay q olaverar ekan.
Psixolog G.S.Bakradze diqqatning ob’yektda to’planishi faoliyatning roli haqida
qiziqarli ilmiy tekshirish tajribasini o’tkazgan. Agarda diqqatni zaifligini tekshiruvchi o’z
vaqtida payqab, unga nisbatan qandaydir muskul harakatini amalga oshirsa, u yana
tiklanadi. Bulardan tashqari diqqat barqarorligini faoliyatning xarakteriga, shaxsning
o’ziga bog’liqligi bir qancha psixologlar tomonidan isbotlangan.
Jumladan, A.P.Gazova diqqatning bo’linuvchanligini ko’p stanokda ishlovchi
to’quvchilarda o’rganib, juda qimmatli materiallarni yig’adi. Uning fikricha, diqqat bu
kasbdagi odamlarda ixtiyorsiz va ixtiyoriy muvozanatlashgan bo’lishi mumkin. Bir necha
stanokda ishlash malakalari hosil bo’lishi natijasida bularda ixtiyoriy muvozanatlashgan
diqqat turi vujudga keladi.
Diqqatning bo’linuvchanligi ustida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki,
ikkita yoki uchta ishni birdaniga bajarish mumkin, bunda I.P.Pavlov ko’rsatganidek,
13
Д.Н.Узнадзе - "Экспериментальные основы психологии установки", 1949 90
14

ulardan biri tanish (ishlash oldin bajarilganligini eslatuvchi) va bosh miya yarim sharlar
po’stlog’ida "navbatchi punktlar" mavjud bo’lsa amalga oshiriladi. Ikkita faoliyatni bir
davrning o’zida bajarish uchun faoliyatning biri diqqatni talab qilmaydigan yoki
avtomatlashgan bo’lishi talab qilinadi. Kishida bunday imkoniyat faqat mashq qilish
orqaligina yuzaga kelishi mumkin.
Sobiq sovet psixologiyasi namoyondalari, jumladan N.F.Dobrinin 14
o’zi va
shogirdlari o’tkazgan tekshirishlariga asoslanib, bunday tipologiya diqqatning mohiyatini
ochishga yetarli emas deb hisoblaydi. Turmushda shunday odamlar uchraydiki, ular
ob’yektni ko’p, h am ani q idrok q ila oladilar. Yana shunday toifadagi kishilar mavjudki,
ular narsalarni ham kam, ham noaniq idrok qiladilar, o’zlaridan ko’p narsalarni qo’shib
yuboradilar.
Tadqiqotchi Ye.B.Pirogova o’quvchilarda eshitish va ko’rish diqqatini o’rganib,
eshitish diqqatining ko’lami ko’rish diqqatidan bir necha bor kichikligini ta’kidlab o’tadi.
Diqqat muammosini o’rganuvchi olimlar uning boshqa psixik jarayonlar bilan bog’liqligi
va roli masalalarini o’rganganlar. Jumladan, N.N.Lange, A.R.Luriya va boshqalarning
tadqiqotlarida ko’rishimiz mumkin.
N.N.Lange diqqatning iroda, reflektiv, instinktiv, perseptiv holatlar bilan
bog’liqligini o’zining "Irodaviy diqqat nazariyasi" asarida ko’rsatib beradi.
A.R.Luriyaning fikricha, kichik yoshdagi bolalarda di qq atning bu h olatini ko’rish oson.
Birinchi bosqichda u beqarorligi va ko’lamining torligi uchun qo’zg’atuvchilar
qurshovidagi diqqat bo’lolmaydi.
Ulug’ rus p sixol ogi K.D.Ushinskiy 15
ishlarida diqqat to’g’risida bir qator fikrlar
aytilgan. Diqqat ob’yektni to’la va aniq idrok qilish qobiliyatiga ega. Ziyraklikning qator
sabablariga oldin idrok qilingan ob’yekt izlarining ahamiyatidan tashqari K.D. Ushinskiy
"ta’sirotning kuchi va to’plangan aktlarni boshqara olishni ko’rsatadi". Bolaning
rivojlanishi uchun diqqatini to’g’ri yo’naltira olish muhimligini ko’rsatib o’tadilar.
Diqqatning to’laligi barqarorligini ta’minlovchi to’planishning psixologik
mexanizmlarini muhokama qilish ham K.D.Ushinskiyning asarlarida uchraydi. U
14
Н.Ф.Добринин. - "Психология внимание" 1925 - 56
15
К.Д.Ушинский - "Детский мир" книги (1861) - 60 c
15

diqqatning asosiy omili irodaviy boshqarish deb hisoblaydi. Shuning uchun diqqatni
maqsadga yo’naltirib, boshqara olish qiyin va murakkab jarayondir. K.D.Ushinskiyning
ko’rsatishicha, kishi o’z hissiyotlarini diqqat orqali boshqaradi, bunda u ixtiyoriy yoki
faol turlarga ajratadi. Uningcha, ixtiyoriy diqqat bizning tomonimizdan zo’r berish orqali
o’ziga predmet tanlaydi. Ixtiyoriy diqqatni ob’yektivlashtirish faol xarakteridan biridir.
Chunki u kishining o’zi orqali qo’zg’atiladi va qo’llaniladi.
K.D.Ushinskiyning aytishicha, ixtiyorsiz diqqat tashqi va ichki sabablarga ko’ra
hosil bo’ladi. Tashqi sabablar qo’zg’atuvchining kuchiga organizmning ayni vaqtdagi
holatiga bog’liq. Passiv diqqatning ichki sabablari sezgilarimiz izlarining bog’lanishidir.
Idrok qilingan ob’yektning yangiliklar bosqichini diqqatning istovchi omili ekanligini
muallif farqlaydi. Diqqat qaratilayotgan ob’yekt ma’lum o’lchovda bo’lishi kerak.
Diqqatning psixologik tahlilini K.D.Ushinskiy 16
tarbiya muammosi bilan bog’lab,
diqqatni boshqara bilishni aqliy rivojlanish va amaliy faoliyat uchun asosiy omil deb
hisoblaydi. Diqqatning maqsadga muvofiq boshqarish yoki idrok qilish paytida asosiy
ishdan tashqaridagilarga chalg’imaslik tushuniladi. Tarbiyachining vazifasi bolalarning
faol diqqatini to’g’ri yo’nalishda ko’rish va ularning diqqatini o’zlari boshqarishga
o’rgatishdan iboratdir.
K.D.Ushinskiy tomonidan yechilgan muammolar o’tkazilgan tekshirishlar shuni
ko’rsatadiki, u ongning to’planish qobiliyatini diqqat deb tushundi, shu bois diqqatni
o’rganishda shaxs psixologiyasidan kelib chiqib yondashdi va tabiiy-ilmiy jihatlarini
tushuntirishda o’z davrining fiziologik bilimlaridan unumli foydalandi.
40 - yillarda psixologiya fani bir q ator muvaffa q iyatlarga erishdi. Psixologiya fani
nazariya va tajribaga asoslangan holda juda ko’p muammolarni yechishga muvaffaq
bo’ldi. Nazariy jihatdan katta o’rin olgan masalalardan biri "oliy psixik funksiyalarning
rivojlanishi va strukturasi" to’g’risidagi L.S.Vigotskiy ilgari surgan konsepsiyadir.
Buning asosida ikkita faraz yotadi:
A) psixik faoliyatning xarakteri haqidagi;
B) birlamchi tashqi va ichki faoliyatdan ichki psixik jarayonlarning namoyon
bo’lishi haqidagi.
16
К.Д.Ушинский - фундаментальный труд Человек как предмет воспитания" (1965) - 132 c c
16

L.S.Vigotskiy 17
psixik funksiyalar rivojlanishini o’rgana borib, ular ichiga ixtiyoriy
diqqatni ham kiritadi. Uning fikricha, bola di qq atining tarixi - bu bola x ul q ining paydo
bo’lishi tarixidir. L.S.Vigotskiy ishlarining xarakterli tomoni kishi psixikasini
tushunishda tarixiy va genetik yondashishdir. Buni u diqqatni o’rganishga ham tadbiq
qilgan va diqqatning rivojlanishini ko’rsata olgan. Muallif di qq at rivojlanishining ikkita
yo’nalishini ko’rsatadi :
1.Diqqatning natural (tabiiy) rivojlanishi. Bunda muallif umumorganik
rivojlanishini tushuntiradi, ya’ni markaziy nerv tizimining strukturaviy va fuksional
jihatdan o’sishini ko’rsatadi. Bu rivojlanish butun hayot davomida bo’ladi, ammo bunda
"sekinlashgan" va "bir oz pasaytirilgan" ko’rinishlari mavjud.
2.Diqqatning madaniy rivojlanishi. Bunda ixtiyoriy diqqatning namoyon bo’lish
xususiyati madaniy konsepsiya bilan bog’liq deb tushuntiriladi. Katta yoshdagi odamlar
diqqatining psixologik mexanizmi haqida gapirib, tashqi operasiya organizm xulqini
ichki operasiyasiga aylanadi, deydi. Madaniy rivojlanish bola tash q i mu h it bilan alo q a
q ila boshlagandan o’sa boshlaydi.
L.S.Vigotskiyning ilmiy yutuqi shundan iboratki, u diqqat muammosini
o’rganishda ijtimoiy va genetik nuqtai nazardan yondashdi. Ixtiyoriy diqqatni tashqi
stimullar vositasida nutq funksiyasini yo’naltirish deb tushuntira oldi.
L.S.Vigotskiy ishlarini A.N.Leontev 18
o’z tadqiqotlarida davom ettirib, ixtiyoriy
diqqatning rivojlanishini o’rgandi. U ixtiyoriy diqqat xatti-harakatni boshqarishning oliy
shakli va tarixiy rivojlanish mahsuli deb tushundi. Bolalarda diqqat shaklarini tahlil qilib
3 ta bosqich mavjudligini ko’rsatdi.
1. Natural bevosita,to’g’ridan-to’g’ri aktlardan iborat. Bunda to’planish ixtiyorsiz
namoyon bo’lib, asosan maktabgacha bo’lgan bolalarda vujudga keladi. Ya’ni bu bolalar
o’z xulq-atvorlarini o’zlari boshqara boshlaydilar.
2.Tashqi belgining ahamiyatini egallash, tushuna bilishlari turadi. Bu bosqich
boshlan g’ ich ta’limda asosiy rol o’ynaydi.
17
L.S.Vigotskiy - "Pedagogik psixologiya. Qisqa kurs" (1926) - 122 bet
18
D. A. Leontyev - "Positive psychology in search for meaning: an introduction" - 150 p
17

3.Tashqi taassurotlarning ichki ta’sirlarga aylanish jarayoni bilan bog’liq bo’lib, bu
asosan katta yoshdagi kishilarda bo’ladi.
Uzoq vaqt A.N.Leontev maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini tekshiradi.
Chunonchi, idrok bilan diqqat aloqasini o’rgandi. Diqqat hodisasi shunday hodisaki, u
idrokning qanday kechishi bilan belgilanadi, deb tushuntirdi. A.N.Leontev keyingi
ishlarini o’quvchilar diqqatini rivojlantirish va ularda idrokni boshqarish, ko’rish,
eshitish, qo’yilgan topshiriqni tushunish kabilarni egallash muhim rol o’ynashini
ko’rsatdi.
N.F.Dobrinin 19
diqqatni kishi psixik faoliyatini biror bir ob’yektga yo’naltirish va
to’plash bilan boshqa ob’yektlardan chalg’ishi orqali tushuntiradi. Agar yo’nalish va
to’planish ixtiyorsiz bo’lsa ixtiyorsiz diqqat vujudga keladi. Agar ong qo’yilgan
maqsadga muvofiq bo’lsa, u holda ixtiyoriy diqqat namoyon bo’ladi. Bular qatorida
N.F.Dobrinin diqqatning uchta turini ajratadi. Uning fikricha, diqqatning uchinchi turi
"ixtiyoriydan keyingi diqqat" deb ataladi. Bu ixtiyoriy diqqat kabi maqsadga qaratilgan
bo’lib, irodaviy zo’r berishni talab qilmaydi. Bular to’g’risida N.F.Dobrinin shunday
deydi. "Ixtiyoriy diqqatda qiziqishga intilishga o’rin bor, lekin bu qiziqish faoliyatning
natijasiga qiziqishdir. Faoliyatning o’zi esa qiziqarsizdir. Kishi psixik faoliyatining
ajoyib xususiyati shundan iboratki, natijaga qiziqish jarayonga qiziqishga aylanadi. Bu
ixtiyoriy diqqat ixtiyoriydan so’nggi diqqatga aylanganda bo’ladi".
B.G.Anan y ev "O’quvchilarda diqqatni tarbiyalash" nomli asarida diqqatni hamma
vaqt tekshirish, tadqiq qilish kerak deydi. Buning uchun mana bunday vaziyatlarga
e’tibor qilishni ko’rsatib o’tadi, darsni to’g’ri tashkil qilish, ta’limning puxtaligi,
o’qituvchining pedagogik mahorati, o’quvchilarning darsdagi faoliyatini to’g’ri tashkil
qila bilish kabilarni ta’kidlaydi. B.G.Anan y ev 20
bu bilan diqqatning uzoq vaqt bir ob’yekt
ustida to’play bilish kerakligini uqtiradi.
Diqqat muammosini tadqiq qilish I.V.Straxov asarlarida ham o’z aksini topgan.
Uning qarashlariga ko’ra, kishi diqqati kelib chiqishiga va ishlash uslubiga qarab ijtimoiy
19
.Ф.Добринин. - "Психология внимание" 1925 - 56 с
20
Ананьев Б.Г. О некоторых вопросах марксистско-ленинской реконструкции психологии // Психология.Т. IV.
Вып.3-4.1931. С.325-344.2. Ананьев Б.Г. Психология
18

tabiatga ega. U kishilarning mehnat faoliyatiga sabab bo’ladi va mehnat jarayonining
asosiy psixologik komponentlaridan biri bo’lib sanaladi. Diqqatning muhim belgisi
faoliyat jarayonida va atrofdagilar bilan aloqada kishi psixikasining to’planishidir.
Qator munosabatlarda to’planish ikki xil xarakterda bo’ladi, u predmet va
hodisalarga tanlab yo’naltiriladi, ya’ni diqqat ob’yektini ongli ajratish, bu vaqtda boshqa
ko’p ob’yektlardan chalg’ish vositasi bilan aktlar tizimini tashkil qiladi, to’planish
mehnat predmetiga yo’naltiriladi, lekin uning jarayoni ham diqqat ob’yekti hisoblanadi.
To’planish faoliyat ob’yektiga va u bilan harakatga yo’naltiradi.
Diqqat psixikaning alohida tomoni va shakli hisoblanmaydi va qandaydir birorta
funksiyani bajarishga o’z-o’zidan ko’chmaydi. Maqsadga yo’nalgan, intensiv - psixik
faoliyatning strukturaligi funksional asosini o’zgarishga, mahsuldorligining oshishiga va
miyaning barqaror ishlashiga olib keladi.
Kishi diqqati mehnat faoliyatiga, faoliyat jarayoniga, mehnat qurollariga
yo’naltiriladi. Diqqat predmetlari bir xil emas, balki har xil faoliyat turlarida turlicha
bajariladigan mehnat operasiyalari va vositalari kishi mehnat predmetiga ta’sir qiladi.
Bularga bog’liq ravishda diqqatni faoliyat turlarida o’rganish psixologik muammolari
vujudga keladi. O’tkazilgan tekshirishlar asosida I.V.Straxov 21
diqqat ko’p funksiyali
jarayondir, degan xulosaga keladi. Bu funksiyalarni amaliy bajarish - me h nat, o’ q ish,
ilmiy va bosh q a faoliyat turlaridan birortasining shart-sharoiti ma h suldorligini belgilaydi.
Faoliyatning har bir turi diqqatga alohida ma’suliyat yuklaydi. Shuning uchun uning
funksiyasi faoliyatning shu turiga to’g’ri kelishi muhimdir.
Di qq atning nazorat q ilish-tuzatish funksiyasi h am kam a h amiyatli emas. Uning
shakllari mehnat va o’quv faoliyatining har xil davrlarida bir xil bo’lmaydi. Diqqat
alohida kishilarning munosabatlarida jamoada o’ziga xos funksiyani bajaradi.
Kishilarning kuzatuvchanligida, bosh q a odamlarning psixik h olatini tushunishda,
ziyraklikning faol shakllarida aks etadi. Ziyraklik mehnatda va kishi bilan munosabatida
axloqiy-psixologik ahamiyatga ega bo’ladi. Shunga muvofiq ziyraklikning motivasiyasi
o’rganilib, uning aks etishining shakllari va ularni tarbiyalash masalasi ko’rib chiqiladi.
Ziyraklikning bunday o’rganilishi uning ta h lilida va shaxs psixologiyasida yangi
21
Страхов, Иван Владимирович - Психология внимание (1968) - 20 с
19

yo’nalishdir. Ular o’z ishlarida diqqatning o’rganilishi ko’rsatilgan aspektlarini sintez
qilishga harakat qiladilar.
Yuqorida bayon etilan fikrlardan ko’rinib turibdiki, I.V.Straxov 22
diqqatning bilish
jarayonidagi ahamiyatiga uning faol psixologik aks ettirish imkoniyatiga alohida e’tibor
beradi. Shuningdek, diqqat bilish faoliyatining borliq bilan aloqasida, uni keng va chuqur
aks etishida muhim mexanizm bo’lib hisoblanadi.
Diqqat shaxsning yo’nalishida to’plangan jarayon sifatida ishlaydi. Keng ma’noda
bu so’z asosida ehtiyoj, qiziqish, qarash, ideal kabi tarkibiy qismlar mavjud. Diqqat
psixik jarayonlar tuzilishida ko’rsatilgan omillardan hosil qilingan hodisa sifatidagina
qatnashmay, balki u shaxsning boshqa xususiyatlariga munosabatda tayanch xususiyat
sifatida qatnashadi. Diqqat va ziyraklikning pedagogik takt(odob)ning shakllanishidagi
psixologik shart-sharoit ekanligi bunga misol bo’ladi.
I.V.Straxov "Diqqat va nutq" muammosi bo’yicha tadqiqot ishlarini olib borgan. U
nutq shakllari va funksiyalarini hamda tasviriy faoliyatni tahlil qiladi. U o’quvchilarda
sport gimnastikasi darslarini psixologik tahlil qiladi va o’rganadi.
Muallifning ta’kidlashicha, diqqatni nutqiy boshqarish quyidagi omillarda, ya’ni
predmetni nomlashda, yoki maqsadli harakatlarga to’plashda, faoliyatni rejalashtirishda
diqqatni ilgarilab ketish aktlarida, qidirish faoliyatlarida, diqqatni ko’chish jarayonining
verbalizasiyasida, diqqatni nazorat qilish funksiyasini aktivlashtirishda, ziyraklikning aks
etishida va uning axloqiy psixologik ahamiyatida namoyon bo’ladi.
Diqqat va butun faoliyat jarayonini boshqarish nutqning ichki va tashqi turlari
orqali amalga oshiriladi. Shuningdek, bu boshqarishda muallif fikricha, integral
(yuqoridagi ikki nutq orali g’ idagi) nutq ishtirok etadi. Bularni tadqiq qilish shuni
ko’rsatadiki, grafik harakatlarni amalga oshirish aqliy - nutqiy jarayonlar ularni anglash
va yo’naltirish bilan birga boradi. Shunday qilib, diqqatni boshqarish va uni tarbiyalash,
o’quvchilarda rivojlantirish masalasi I.V.Straxov tomonidan atroflicha o’rganilgan.
Psixolog N.V.Kuzminaning fikricha, o’qituvchilarning dars davomida berilayotgan
bilimini qanchalik o’zlashtirishida diqqat asosiy va yetakchi rolni o’ynaydi. Shuning
uchun ham ta’lim - tarbiya jarayonida hammadan avval tarbiyachi o’quvchining diqqatini
22
Страхов, Иван Владимирович - Психология внимание (1968) – 55 с
20

torta bilish uning asosiy maqsadi bo’lishi kerak. Bu esa o’tilgan materialni o’quvchi
puxta bilishni talab qiladi. Bundan kelib chiqadiki, diqqatning tarbiyalanishi va
shakllanishi ham vujudga keladi.
YE.B.Pirogovaning 23
ta’kidlashicha, diqqat individning hissiy, aqliy yoki
harakatlantiruvchi faolligi darajasining oshirilishini taqozo etadigan tarzda ongni
yo’nalganligi va biror narsaga qaratilganligi.
Professor V.M.Karimovaning 24
fikricha, ”Diqqat- shunday psixik jarayonki, uning
yordamida ongimiz o’zimiz uchun ahamyatli bo’lgan narsalar, hodisalar predmetlar
mohiyatiga qaratiladi.Ya’ni diqqat-ongning yo’nalganligni tushuntiruvchi psixik
jarayondur”.
F.N.Gonobolin, M.R.Rahmonova D.B.Elkonin, V.V.Repkin va boshqa qator
tadqiqotchilar tomonidan ta’lim va tarbiya jarayonida o’quvchilarda diqqatning namoyon
bo’lishi, kechishi, rivojlanishining o’ziga xos xossalari, individualligi kabi jihatlari
o’rganilgan.
1.3 - § Maktabgacha yoshdagi bolalarda o’yin faoliyati va ularning bola
shakllanishiga tasiri
Bolaning aqliy rivojlanishi uning faoliyati jarayonida shakllanadi.
Ob’ektlar bilan o’yin va harakatlar hayotning ikkinchi va uchinchi yillarida
bolalarning asosiy faoliyatidir. Bolaning bu faoliyati sinflardan farq qiladi,
chunki u bolaning o’zi tashabbusi bilan paydo bo’ladi. O’yin bolaning
hayotida katta o’rin egallaydi: har doim uyqu, ovqatlanish, darslar bilan
band emas, chaqaloq o’ynaydi. Bu uning tabiiy holati. O’yin unga ijobiy his-
tuyg’ular bilan birga juda ko’p quvonch bag’ishlaydi: u hayratda qoladi, yangi
ma’lumot olishdan, kerakli natijaga erishishdan, kattalar va tengdoshlar
bilan muloqot qilishdan quvonadi. O’yin - bu bolalarning atrofdagi dunyoni
bilish yo’lidir.
23
E.B.Pirogova “Diqqat nazariyasi” – 45 bet
24
Kаrimоvа V., Аkrаmоvа F. Psiхоlоgiya (mа`ruzаlаr mаtni). - T.: 2002. - 103
21

O’yindagi bola ob’ektlarning xususiyatlari bilan tanishadi, shu bilan
birga ko’p "tajriba" o’tkazadi, tashabbuskorlik, ijodkorlik ko’rsatadi. O’yin
davomida diqqat, tasavvur, xotira, tafakkur shakllanadi, faollik, o’yin
muammolarini hal qilishda mustaqillik kabi muhim fazilatlar rivojlanadi.
Aynan o’yinda tengdoshlar bilan birinchi ijobiy munosabatlar shakllanadi:
boshqa bolalarning o’yinlariga qiziqish, ularning o’yinlarida ishtirok etish
istagi, birinchi qo’shma o’yinlar va kelajakda - bolalarning manfaatlari bilan
hisoblashish qobiliyati. tengdoshlar. Mustaqil faoliyat davomida bolalar
kattalar bilan ijobiy munosabatlar va hissiy va ishbilarmonlik aloqalarini
rivojlantiradilar. Ular ular bilan ishlaydigan, o’ynaydiganlarga jalb qilinadi;
ular tezda kattalarning ularga nisbatan munosabati ohangini (e’tibor, mehr,
hamdardlik) qabul qiladilar va o’zlari o’zaro his-tuyg’ularni namoyon qila
boshlaydilar. Hayotning ikkinchi yilida bolalar o’qituvchining o’z faoliyatiga
bergan bahosini juda sezgir tinglashadi va unga amal qilishadi.
Pedagog uchun bolalarning mustaqil o’yin faoliyatini tashkil etish
ishning eng qiyin bo’limlaridan biridir, chunki u, bir tomondan, bolaning
tashabbusini bostirmasdan, o’z o’yinini mohirona boshqarishi, boshqa
tomondan, o’rgatishi kerak. chaqaloqni mustaqil o’ynash. Pedagog o’zi
ishlayotgan yoshdagi bolaning aqliy rivojlanish xususiyatlarinigina emas,
balki butun guruh bolalarining rivojlanish xususiyatlarini yaxshi bilsagina
mustaqil o’yin faoliyatini to’g’ri tashkil eta oladi.
O’y inlarning riv ojlant rish xususiy at lari
Bolalar har doim o’yinlar va boshqa turdagi mustaqil faoliyat turlari
bilan mashg’ul bo’lib, mashg’ulotlardan va boshqa majburiy
mashg’ulotlardan ozod bo’lishadi. Hayotning ikkinchi yilidagi bolalarning
22

mustaqil faoliyati turli xil o’yin turlarini (syujet, mobil, didaktik, qurilish
materiallari bilan, qiziqarli o’yinlar) o’z ichiga oladi; mustaqil yurish,
yugurish, toqqa chiqish; kitoblarga, rasmlarga qarash; atrof-muhitni
kuzatish; kattalar, bolalar bilan muloqot qilish; elementar amaliy (mehnat)
harakatlar; vizual faoliyatga birinchi urinishlar. O’qituvchi uyg’onish paytida
har bir bolaning turli xil mashg’ulotlar bilan shug’ullanishini ta’minlashi,
ularni o’z vaqtida bir faoliyat turidan ikkinchisiga o’tkazishi, ortiqcha
ishlardan qochishi, butun guruhni ham, har bir bolaning faoliyatini ham
pedagogik jihatdan to’g’ri boshqarishi kerak. Bolalarning mustaqil faoliyatini
to’g’ri tashkil etish uchun uning barcha turlari uchun guruhda o’ylash va
sharoit yaratish kerak. O’yin maydonchalari guruh xonasida va saytda
ajratilishi kerak. Ushbu zonalardagi o’yin materiallari muntazam ravishda
yangilanadi va murakkablashadi. Har bir turdagi o’yinchoqlar va yordamchi
vositalar ma’lum bir joyda saqlanishi kerak. Bu bolalarni tartibli, tartibli va
mustaqil bo’lishga o’rgatadi.
Uyg’onish paytida yurish va boshqa turdagi harakatlarni o’zlashtirish
uchun bolalarni to’plar, aravalar, aravachalar va boshqalar bilan ochiq
o’yinlar o’ynashga undash kerak. Guruhdagi sokin joy didaktik o’yinchoqlar
bilan o’yinlar uchun ajratilishi kerak. Didaktik o’yinchoqlar, kitoblar ochiq
shkafda, bolalar o’ynaydigan stollar yonida saqlanishi kerak. Murakkab
didaktik o’yinlar va o’yinchoqlar, shuningdek, qiziqarli o’yinchoqlar bolalarga
ko’rinadigan bo’lishi kerak, lekin kattalar o’yinchoqni olishga yordam berishi
uchun ular bolaning bo’yidan bir oz balandroq javonda yotsa yaxshi bo’ladi.
vaqt o’yinni kuzatib boradi. Bolalar didaktik o’yinchoqlar va yordamchi
vositalar bilan sinfda tegishli mashg’ulotlar o’tkazilgandan so’ng o’qituvchi
23

nazorati ostida o’ynashlari mumkin (piramida, bochata, qo’shimchalar, to’p
uloqtirish, predmetlarni shakli, o’lchami, rangi va boshqalarga ko’ra farqlash
va guruhlash uchun yordamchi vositalar). Bolalar sinfda olgan bilimlarini
mustahkamlaydilar, didaktik o’yinchoqlardan mustaqil foydalanishni
o’rganadilar. Turli shakldagi katta va ish stoli qurilish materiallarini tegishli
o’lchamdagi majoziy o’yinchoqlar bilan saqlash uchun shkaflarda joy ajratish
va uning yonida polda va stollarda o’ynash uchun joy ajratish kerak.
Illyustratsiyalar, rasmlarni ko’rish uchun sizga kichik, ammo tinch va yaxshi
yoritilgan maydon kerak. Suratlarni, birinchi kitoblarni past javonda saqlash
yaxshi va uning yonida bolalar kitoblardagi tanish rasmlarni ko’rishlari
mumkin bo’lgan stol qo’yish mumkin. Katta qo’g’irchoq mebellari va
uchastka shaklidagi va transport o’yinchoqlari bilan o’yinlar uchun nisbatan
katta maydon ajratilgan.
Vizual faoliyat uchun materiallarni (qalamlar, qog’ozlar, rangli qalamlar
va boshqalar) yopiq shkafda saqlash yaxshidir, chunki bolalarning o’zlari hali
ham bu narsalarni o’z maqsadlari uchun (chizish uchun) qanday ishlatishni
bilishmaydi, lekin rasm chizish bilan tanishish. Ushbu yoshdagi bolalarni
vizual faoliyatga o’rgatish uchun juda foydali. Bolalarni o’qituvchining
rasmini, modellashtirishni kuzatishga undash kerak. Siz bolalarni qora
taxtada, asfaltda rangli qalamlar bilan "chizish" ga taklif qilishingiz mumkin;
tayoq - qumda, qorda, ob’ektlar, hayvonlar, qushlarning qoliplari yordamida
erga "chop etish". Issiq mavsumda suv, qum, qishda esa qor, mog’or bilan
o’yinlarni tashkil qilishda o’qituvchi bolalarni qoliplardan, hayvonlarning,
qushlarning trafaretlaridan, shuningdek, eng oddiy asboblardan (cho’p,
rake, spatula va boshqalar) mustaqil ravishda foydalanishga undaydi. .).
24

Verandada barcha turdagi o’yinchoqlar va materiallarni saqlash uchun qulay
joy bo’lishi kerak. Ko’chada plastik, engil yog’och o’yinchoqlardan
foydalanish qulayroqdir. Guruh xonasida bolalarga ko’chada o’ynash uchun
singan, keraksiz o’yinchoqlarni taklif qilish mumkin emas.
Hik oy a shak lidagi o’y inchoqlar bilan o’y nash
Hayotning ikkinchi yilida bolalar kundalik hayotda (uyda, sinfda va
hokazo) olgan taassurotlarini faol ravishda namoyish eta boshlagan syujetli
displey o’yini shakllanadi. Shuning uchun o’yinni boshqarish boshidanoq uni
faoliyat sifatida shakllantirishga qaratilgan bo’lishi kerak, bu esa bolalarga
tanish bo’lgan hayotiy vaziyatlarni o’yin (shartli) rejada ko’rsatish qobiliyatiga
asoslangan bo’lishi kerak. Hayotning ikkinchi yilida majoziy o’yinchoqlar
bilan o’ynash o’yin muammolarini hal qilish (qo’g’irchoqni boqish, ayiqni
uyquga qo’yish) ko’rinishidagi tasavvur va tushum elementlarini o’z ichiga
oladi. Amaliy vazifalardan farqli o’laroq, bu vazifalar haqiqiy emas, balki
xayoliy natijaga erishishga, o’yin usullari va vositalaridan foydalangan holda
shartli o’yin maqsadiga erishishga qaratilgan. O’yin takomillashishi va
bolaning ruhiyatiga (birinchi navbatda, fikrlash, nutq, nutq rivojlanishiga)
ta’sir ko’rsatishi uchun hayotning ikkinchi yilidagi bolalar qanday o’yin
usullari va vositalarini asta-sekin o’zlashtirishi kerakligini bilish tarbiyachi
uchun juda muhimdir. hissiyotlar). Hayotning ikkinchi yilida bolalar kattalar
yordamida asosiy o’yin usullarini o’zlashtira boshlaydilar, ya’ni: turli
darajadagi murakkablikdagi o’yin harakatlari, o’yin harakatlarini
to’ldiradigan, ba’zan esa o’rnini bosadigan birinchi nutq so’zlari. O’yin uchun
vosita sifatida ular turli xil syujetli-majoziy o’yinchoqlardan foydalanishni,
ob’ektlarni almashtirishni, shuningdek, hozirda mavjud bo’lmagan xayoliy
25

o’yinchoq-ob’ektlarni bildiruvchi birinchi so’zlarni o’rganishadi. Bolalarning
o’zlari o’yin uchun shart-sharoitlarni tayyorlashni boshlaydilar. Ular hissiy va
ekspressiv vositalarni o’zlashtira boshlaydilar.
O’quv o’y inlari
Oddiy va tushunarli hayotiy vaziyatlarning hissiy ekspressiv
namoyishlari (qo’g’irchoqlar, ayiqlar, otga minish, yozuv mashinkasi va
boshqalar) bolalarda qiziqish uyg’otadi, ko’rgan narsalarini takrorlash
istagini uyg’otadi. Shu bilan birga, dramatizatsiyada o’qituvchi bola
kuzatuvchi va ishtirokchi bo’lgan voqealardagi eng muhim narsani ajratib
ko’rsatadi, kundalik hayotda yoki sinfda to’plangan tajribani birlashtiradi,
ob’ektlarning maqsadini, ma’nosini tushunadi. ular bilan harakatlar. Ta’lim
o’yinlarida bolalar kattalar harakatlarini kuzatuvchilardan tashqarida
bo’lmasligi kerak. O’quv o’yinlari aslida tarbiyachining bolalar bilan
birgalikdagi o’yinlari bo’lib, unda etakchi rol kattalarga tegishli. Hayotning
ikkinchi yilidagi bunday o’yinlar maxsus dramatizatsiya, syujet-didaktik
o’yinlar xarakterida bo’lishi mumkin yoki o’qituvchi o’yinda bevosita yoki
bitta bola bilan yoki kichik guruh bilan shug’ullanish orqali o’yin
harakatlarining namunalarini namoyish etadi. Shu bilan birga, bolalar
o’zlarining haqiqiy tajribasini shartli o’yin rejasiga o’tkazishni o’rganadilar,
amaliy vazifalarni bajaradilar (masalan, oziqlantirish) go’yo, shartli, o’yin
muammolarini hal qilishning turli usullarini o’rganadilar.
O’quv o’yinlari, agar ular bolalarda katta qiziqish uyg’otsa, o’z vaqtida
murakkablashib, yangi syujet bilan almashtiriladi, shaxsiy tajribadan bolaga
26

yaqin yoki o’yin vazifasining yangi mazmuni, hal qilishning yangi usullari
bilan almashtiriladi.
Didak t ik o’y inchoqlar bilan o’y nash
Didaktik o’yinlar yosh bolalarning mustaqil o’yinlarining boshqa turlari
orasida nisbatan katta o’rin egallaydi. Ular kattalar nazoratini talab qiladi.
Ushbu qo’llanmaning asosiy tarkibiy qismlaridan biri didaktik o’yinchoqlar va
materiallarni to’g’ri tanlash, ularni guruh xonasida joylashtirish va bolalarga
taqdim etish tartibidir. O’yin materialini tanlash didaktik o’yinchoqlar va
qo’llanmalarning har bir turining funktsional maqsadini tushunishni,
bolalarning mustaqil didaktik o’yinlarining mazmunini ular sinfda
o’rganadigan dasturiy material bilan bog’lashni hisobga olgan holda amalga
oshirilishi kerak. O’qituvchi bolalarning mustaqil didaktik o’yiniga rahbarlik
qilishi, qiyinchilik tug’ilganda yordamga kelishi, ularning sinfda olingan
ko’nikmalarini hisobga olishi, noto’g’ri harakatlarini to’g’rilashi, o’yinda
mustaqillikni mehribon saqlashi, bolalarni yonma-yon o’ynashga undashi
kerak. iloji bo’lsa, birgalikda, har bir bolaning individual tashabbusini himoya
qilgan holda. Hayotning ikkinchi yilidagi bolalar guruhida unga moslamalar
o’rnatilgan lenta stoli bo’lishi kerak: koptoklarni tushirish uchun rampalar,
halqalarni bog’lash uchun novdalar va boshqalar. Didaktik o’yinchoqlar bilan
mustaqil o’ynash uchun bolalarni derazalarga yaqinroq qilib, ovqatlanadigan
stollar bilan ta’minlash kerak.
Qurilish mat eriallari o’y ini
Bolalar har doim ixtiyorida ish stoli qurilish materiali va polda o’ynash
mumkin bo’lgan kattaroq bo’lishi kerak. Qurilish materiallari bilan to’plamlar
27

o’lchamiga mos keladigan o’yinchoqlarni o’z ichiga olishi kerak. Yog’ochdan
yasalgan qurilish to’plamlari bilan bir qatorda, sizda turli o’lchamdagi
qismlarga ega bo’lgan plastmassalar ham bo’lishi kerak. Qurilish materiallari
to’plami bolalarni sinfda tanishtirgan elementlardan va turli o’lchamdagi
konuslar, silindrlar va yarim sharlar kabi yangi elementlardan iborat. Bu
qismlar bolalar tomonidan taniqli kublar, g’ishtlar, taxtalar va prizmalar
bilan birga ishlatiladi.
Bundan tashqari, yurish paytida nafaqat bino ichida, balki saytda ham
o’ynash uchun qulay bo’lgan katta detallarga ega bo’lish kerak. Ular
bolalarning syujet o’yinida o’rinbosar ob’ektlar (katta kub - stol, kichikroq
kublar - stullar va boshqalar) sifatida ham ishlatilishi mumkin. Mustaqil
o’yinlarni boshqarishda tarbiyachi har bir bolaga boshqa bolalarning yonida,
lekin ularga aralashmasdan, o’z binosini egallashiga yordam berishi kerak.
Bir yarim yoshgacha bo’lgan bolalar ish stoli qurilish materiallari bilan
o’ynash, stolda o’tirish yoki uning yonida turish yaxshiroqdir
Buy umlar-asboblar, o’y inchoq asboblar bilan o’y nash
Yozda namlangan qum bilan o’yinlar tashkil etiladi, bu vaqtda o’qituvchi
bolalarni chelak va qolipga qum quyishni, xom qumdan "pirojnoe" yasashni,
shuningdek, qumga yog’och bolg’acha bilan bolg’acha qoziqlarni urishni
o’rgatishi kerak. unda hayvonlar va qushlarning yog’och trafaretlari.
Bolalarning e’tiborini qutidan qum to’kib bo’lmasligi, kiyimlarini u bilan
bo’yash mumkin emasligiga qaratish kerak. Saytda turli xil suv o’yinlari
uchun yozda ishlatiladigan ko’chma shishiriladigan hovuzlar, katta havzalar
va boshqalar bo’lishi kerak. Eng oddiy asboblar (to’r va qoshiq) yordamida
28

bolalar suzuvchi selluloid baliq, o’rdak va to’plarni ushlaydilar. Ikkinchi
yoshning oxiriga kelib, chaqaloqlar suv olish va tashish uchun chelaklardan
foydalanishlari kerak. Siz ularga qumni namlash, sug’orish uchun suv bilan
sug’orish qutilarini berishingiz mumkin. Kuzda, barglar tushishi paytida,
bolalarga sayrda supurgi bilan qanday supurish kerakligini va engil yog’och
yoki plastmassa tırmık bilan, yo’llardan tushgan barglarni qoziqlarga yirtib
tashlash, barglarni qoshiqqa supurish yoki supurish kerakligini ko’rsatish
kerak. spatula, ularni chelaklarga quying va saytning uzoq burchagiga olib
boring. Ushbu mehnat harakati bolalar uchun o’ynoqi shaklda mavjud bo’lib,
u nafaqat foydali ko’nikmalarni shakllantiradi, balki ularning harakatlarining
natijalaridan yoqimli qoniqish hosil qiladi.
Qiziqarli o’y inlar, o’y in-k ulgilar
Qiziqarli o’yinlar yosh bolaning hissiy sohasini shakllantirishga, uning
motorli faoliyati va kattalar bilan, keyinroq tengdoshlari bilan muloqot qilish
qobiliyatiga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. Ular bolalarning kichik guruhi bilan
uyg’onishning turli davrlarida va kerak bo’lganda individual ravishda
(masalan, bolalarni qabul qilish paytida yoki bolaning onasi bilan xayrlashish
qiyin bo’lgan vaziyatda) amalga oshiriladi. O’yin-kulgilar - raqslar, tanish
ochiq o’yinlar, kulgili bolalar qofiyalarini o’qish bilan birga harakatlar va
boshqalar - maxsus o’rganishni talab qilmaydi, bolalar tomonidan tez va
hissiy jihatdan idrok etiladi, harakat faolligini rag’batlantiradi, ularning
kayfiyatini ko’taradi. Qiziqarli o’yinchoqlarning taxminiy ro’yxati: turli xil
taqlid harakatlariga ega haykalchalar (pecking, musiqa asboblarini chalish,
tebranish, raqsga tushish); musiqa va ovoz effektlari bo’lgan o’yinchoqlar;
29

rang va yorug’lik effektiga ega o’yinchoqlar; g’ildiraklar va tebranadigan
stullar ustidagi raqamlar; tovushlarni chiqaradigan harakatlarni amalga
oshiradigan haykalchalar (yula, aylanma tepalar); haykalchalar sakrash,
dumalash, ish harakatlarini bajarish (arrachilar, yog’ochlar). Kichkina bolalar
bilan o’yin-kulgilar o’qituvchining qo’shiqlari yoki yozuvlari bilan batafsil
syujet bilan o’tkaziladi. O’yinchoqlar yordamida qo’shiqlarni sahnalashtirib,
o’qituvchi bolalarni mashg’ulotlarga jalb qiladi. Ular dramatizatsiya
qahramonlari bilan salomlashadilar, raqsga tushganda qo’llarini urishadi.
Bolalar soat mexanizmli o’yinchoqlar, majoziy va musiqiy yigiruv tepalari
bilan zavqlanadilar
1 Bob bo’yicha xulosa
Prezidentimiz Sh avkat Miromonovich Mirziyoyev yosh avlod tarbiyasiga katta
ahamiyat berib, shunday degan edi; “Yosh avlodni tarbiyalash biz uchun eng asosiy
vazifadir” shundan kelib chiqib, hozirgi vaqtda ta’lim- tarbiyaning odatiy bo’lgan
shakllari va usullarini izlab topish, o’sib borayotgan avlodda mustahkam umuminsoniy
ishonch va qarashlarini shakillantirish; shaxsda milliy madaniyat va milliy qadriyatlarni
hurmat qilish,avaylab asrash tuyg’ularini o’stirishga diqqatini qaratmog’imiz lozim.
Yuqoridagi fikirlarga asoslanib, o’sib borayotgan avlodning tarbiya tizimida x alq
pedagogikasi tajribalari, jumladan, milliy va zamonaviy harakatli o’yinlar ni yoshlarning
xarakteri va ongini boshqaruvchi vosita, asosiy kuch deb hisoblash mumkin Odatda,
jamoa bo’lib tashkil etilgan o’yinlarda, uning barcha a’zolari o’rtasida o’zaro ijtimoiy
hamkorlik munosabatlari o’rnatiladi. Bu bolalarni o’zgalar fikrini hurmat qilishga hamda
o’zining mustaqil fikriga ega bo’lishga o’rgatadi. Milliy va zamonaviy harakatli o’yinlar
yosh avlodning jismonan va ma’nan sog’lom o’sishi uchun xizmat qiladi va natijada
kelajak avlod uchun zamin hozirlanadi. Bolalar o’yinlari umumiylik bilan birga lokal
o’ziga xoslikka ham ega. Shu sababdan ham, o’yinlarning tarixiy ildizlarini o’rganish,
30

xalqimiz o’tmishi va kelajagi, zamonaviy turmush tarzini xolis, ilmiy tahlil qilishga
imkon beradi.
Diqqat har qanday faoliyatimizning doimiy yo’ldoshidir. Maktabgacha yoshdagi
bolalar diqqati asosan ixtiyorsiz bo’ladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar ixtiyoriy
diqqatini o’sib borishi uchun o’yinlar juda katta ahamyatga ega.
Har bir o’yinni ham foydali deb hisoblash mumkin emas, bunday o’yinlar ham juda
ko’p. Ish tajribasidan kelib chiqib shuni aytishimiz mumkinki, bir qancha milliy va
zamonaviy harakatli o’yinlar o’ynalganda o’zlashtirilgan o’yin xolatidan tashqarida, real
bolalar harakatlarida va munosabatlarida namoyon bo’lgan insoniy tuyg’ular bilish
jarayonlarining namoyon bo’lishiga yordam beradi.
Demak, milliy va zamonaviy harakatli o’yinlar boshqa tarbiya vositalari bilan
birgalikda ma’naviy boylik, axloqiy fazilat va jismoniy barkamollikni o’zida mujassam
etgan komil shaxsni shakllantirishning boshlang’ich bosqichining asosi hisoblanadi.
31

II.BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini psixologik diagnostika
qilishining empirik ishlar tahlili
2.1 - § Maktabgacha yoshidagi bolalarda diqqat maxsuldorligini oshirishda
harakatli o’yinlaridan foydalanish.
Yosh avlodning jismoniy jihatdan to’kis sog’lom mehnatga va v atanni himoya
qiluvchi tarzida o’sishidan xalq ham, jamiyat ham manfaatdor. Buning uchun o’quvchilar
jismoniy faoliyat bilan chuqur shug’ullanishlari, turli harakatli o’yinlardan foydalanish
mahoratini egallashlari kerak bo’ladi. Bu esa yosh avlod tarbiyasini yanada kuchaytirish,
ularni o’z xalqi, mustaqil davlati va jamiyati oldidagi burchini his etish ruhida
tarbiyalashdek g’oyat muhim vazifalar bilan bog’liqdir.
Harakatli o’yinlar va milliy sport turlari tarixiy taraqqiyot jarayonida jiddiy
o’zgargani, har bir iqtisodiy tuzum ularning mazmun va qoidalarida o’zining muayyan
izini qoldirgani haqida yuqorida to’ x talgan edik. B a’zi o’yinlarning nomi va qoidalari
hozircha saqlanib qolgan. Ana shunday o’yinlardan foydalanishda ularning bolalarga
jismoniy ta’sirdan tashqari tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishini ham nazardan soqit qilmaslik,
ijodiy qo’llashni maqsadga muvofiqlashtirish kerak. Masalan, “Uloq” o’yini deganda
odatda ot bilan o’ynaladigan, chavandozlar haqiqiy uloq uchun kurashadigan qadimiy
ko’pkari o’yini tushuniladi. Bolalarga mo’ljallangan “Uloq” o’yini otsiz o’tkaziladi,
o’yinchilar bir parcha echki terisi yopishtrilgan to’ldirma to’pni olish uchun kurashadilar.
O’yin qoidalarining ba’zi jihatlari kattalarnikiga o’xshab ketadi. Tezkorlik, chaqqonlik va
kuchlilikni tarbiyalovchi bu o’yin katt a tarbiyaviy ahamiyatga ham ega, bunda bir-birini
hurm a t qilish, samimiy munosabat, qo’pollik qilmaslikka katta e’tibor briladi.
H arakatli o’yinlar bolalarning jismoniy sifatlarini rivojlantirishda muhim rol
o’ynaydi. Chunki o’yinlar o’quvchilarning qiziqishlarini oshiradi, ularga zavq
bag’ishlaydi, ish qobiliyatlarining tezroq tiklanishini ta’minlaydi. O’yinlar tufayli bolalar
charchashni unutadilar, mashqlarni diqqat bilan bajarishga harakat qiladilar.
Harakatli o’yinlarning barchasi bolalarning organizmlariga yaxlit ta’sir o’tkazadi.
Shuning uchun ham o’yinlarga umumiy jismoniy ta’sir ko’rsatuvchi sifatida qarash
lozim. Bironta o’yin yo’qki, u ayrim jismoniy sifatni rivojlantiruvchi vosita bo’lib
32

hisoblanmasin. Masalan, “Do’ppi kiyishda kim g’olib?” o’yinida faqat chaqqon
bo’libgina qolmay, balki epchil, sezgir bo’lishga ham da’vat etiladi.
Harakatli o’ yinlarni o’rganish jarayonida ahloqiy, aqliy, estetik va mexnat
tarbiyalarini amalga oshirish uchun katta imkoniyatlar vujudga keladi. Harakatli
o’yinlarni bajarish chog’ida bolalar harakatida ijobiy (hamjihatlik, intizomlik,
kamtarinlik, mehribonlik) va ma’naviy fazilatlar (halollik, odillik, do’slik tuyg’usi
hamkorlik, zamon bilan hamnafas bo’lib ishlay olish qobiliyati, topshiriqlarni mas’uliyat
bilan bajarish) ni tarbiyalash, shuningdek, irodaviy xususiyatlar (jasorat, qat’iylik, o’z
kuchiga ishonch, qiyinchiliklarni sobitlik bilan yengish, chidamlik va hakozolar ) ni
namoyon qilish uchun eng yaxshi sharoit va imkoniyatlar vujudga keladi.
To’g’ri tashkil qilingan harakatli o’yinlar bolalar aqlining rivojlanishiga qulay
imkoniyatlar yaratadi, zero, bunday vaziyatda asab tizimining ham, boshqa barcha
a’zolar tizimlarning ham faoliyat ko’rsatishi uchun qulay sharoitlar paydo bo’lishi,
shubhasiz, harakatli o’yinlarni o’rgatish jarayonida o’quvchilar, o’rgangan narsalarini
puxta eslab qolishi nnatijasida aqlan va ma’nan yetuk shaxs bo’lib yetishadi. . Bolalarda
ruhiy jarayonlar (tarbiya, tafakkur, xotira, tasavvur va boshqalar) ning, shuningdek,
fikirlash faoliyatlari (kuzatish, taqqoslash, tahlil qilish, sintezlash, umumlashtirish va
hakozolar) ning, barchasi rivojlana boshlaydi.
Harakatli o’yinlar jarayonida erishilgan b il i m va malakalardan ijodiy foyjalanish
layoqatini bolalarda tarbiyalashga e’tibor qaratish lozim, chunki bunday layoqatga
bolalar o’zlaridagi ishchanlik, mustaqillik, ziyraklik, topqirlik, hozirjavoblik kabi ezgu
fazilatlari tufayli erishadilar. Bolalarda ijobiy hissiyotlarni, odamlar bilan samimiy va
quvnoq munosabatda bo’lish tuyg’ularini tarbiyalash, shuningdek, yuz bergan salbiy
ruhiy holatlarni tez bartaraf qila olish layoqatini rivojlantirish nihoyatda muhim
ahamiyatga ega. Buning zarurligi ijobiy hissiyotlar organizmdagi barcha a’zolarga
foydali ta’sir ko’rsatishida, harakat malakalarining jadal va mustahkam shakllanishini
ta’minlashida ko’rinadi.
O’ yinlarga asoslangan jismoniy madaniyat , estetik tarbiyani amalga oshirishga
ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Harakatli o’ yinlarni bajarish jarayonida estetik zavqni idrok qilish
va o’ziga singdirishni, go’zallik, nafosat, ma’nodorlik, qad-qomat, liboslar bejirimligi,
33

o’z atrofidagi barcha narsalarni tushunish, to’g’ri qadrlashni rivojlantirish, estetikaga va
o’z xulq-atvoriga gard yuqtirmaslikka bo’lgan moillikni, qilayotgan ishi, aytayotgan gapi
va barcha hatti-harakatida qo’rslik, dag’allikka aslo yo’l qo’yilmaslikni rivojlantirish
lozim bo’ladi.
Harakatli o’yinlar bilan shug’ullanish jarayonida mehnat tarbiyasi amalga
oshiriladi. Bolalarning salomatligi yaxshilanadi, ularda harakat malakalari shakllanadi,
mehnat faoliyati uchun zarur bo’lgan jismoniy fazilatlar rivojlanadi. Bolalarni mehnatga
tayyorlashda jismoniy madaniyatning, jumladan, harakatli o’yinlarining tutgan o’rnini
ularga tushuntirish va bu tushunchani ularning ongida shakllantirish g’oyat muhim
ahamiyatga ega.
O’quvchilar jismoniy tarbiyasining vazifalari doimo, jumladan, harakatli
o’yinlarini o’rganish va o’rgatish jarayonida ham uyg’un holda hal etiladi. Bu vazifalar
butun jismoniy madaniyat tizimining bolalarga ta’sir etishi tufayligina muvaffaqiyatli
bajarilishi mumkin. B uning uchun maktabning butun pedagogika jamoasi birgalikda ahl
h arakat qilishi, maktabda mashg’ulotlarni tashkil etishning turli shakl va usullaridan,
ayniqsa, harakatli o’yinlarda, barcha vositalari yaxlitligi (kompleksi) dan foydalanish
talab etiladi.
Milliy harakatli o’yinlar bilan o’tmishda ota-bobolarimiz bolalarni 2-3 yoshdan
shug’ullantira boshlaganlar. Ulug’ bobokalonimiz Amir Temur davrida o’g’il bolalarga
ot minish, chavandozlik bilan shug’ullanish 3 yoshdan o’rgatilganligi ma’lum. 2-3
yoshdan suzish bilan shug’ullanib, suv hovuzi ustidan tortilgan arqondan yurishga
bo’lajak darvozlarni juda kichiklikdan o’rgatganlar.
O’g’il bolalar o’z aka-ukalari, mahalladosh, o’rtoqlari bilan “ kurash ” mashqlarini
xuddi shunday kichik yoshlardan boshlaganlar. Qiz bolalar esa “Arg’imchoq” ,
“Tortishmachoq”, “Oq terakmi, ko’k terak”, “Bekinmachoq” , “otib qochar” va shunga
o’xshash otali kk a, onalikka, mehnatga tayyorlovchi o’uinlar bilan juda kichiq
yoshlaridan boshlab shug’ullanishga jalb qilganlar.
Harakatli o’yinlar sog’liqni saqlash, kasb-korga bog’liq kasalliklardan
himoyalanishning sinalgan vositasi ekanligini hech kimga uqtirib o’tirishning hojati
bo’lmasa kerak. Chidamlilik, zukkolik, ziyraklik, chaqqonlik va hakozo kabi yaxshi
34

fazilatlar sport orqali va xususan harakatli o’yinlar orqali bolada rivojlanishi ota-
bobolarimizga qadim - qadimdan ma’lum. Turon zaminida yashab kelgan avlod
ajdodlarimiz o’zlarining milliy harakatli o’yinlarini e’zozlaganlar i va katta e’tibor berib
kelishlari hech kimga sir emas. Jismoniy tarbiya va sport kishining hayotiy istiqbol
yo’lini nurli qilishga yordam beradi. Sog’lom va kuchli bo’lish inson uchun bebaho
boylik. Sog’lom odam hayot yo’lini topadi, belgilangan orzu-umidlariga mehnati bilan
erisha oladi.
Harakatli o’yinlar orasida insonni ma’lum kasalliklardan himoya qilgan
(profilaktik) yoki shunday kasallik alomatlari sezilganda ulardan qutilishga
ko’maklashadiganlari ham ko’p. Ma’lumki tikuvchilar, do’ppido’zlar, maxsi tikuvchilar
ma’lum nuqtaga muttasil ko’zlarini qad ab ish bajaradilar. Ko’z mushaklari ish davrida
chegaralangan darajada harakat qiladi.
Xuddi shuningdek, muttasil o’qish, yozish bilan shug’ullanuvchilar ko’rish
imkoniyatini xavf ostida qoldiradilar. Halq donishmandligi bunday faoliyat bilan bilan
shug’ullantiruvchilar uchun “Besh to sh gimnastikasi” o’yinlarini yaratgan va
shug’ullanishga odatlantirgan. Bahs ikki kishi o’rtasida bo’ladi. O’yin xontaxta ustida
yoki stolda bajariladi.
O’yin ishtirokchilari qadlarini rostlab, stol yoki xontaxtaning ikki tomonida
o’tiradilar. O’yin uchun 5 ta o’rtacha danak kattaligidan tosh olinadi. Toshlarni kaftga
olib, bir yarim qarich balandlikka otiladi, to tosh tushguncha qadar qo’l kafti orqaga
o’giriladi, keyin qo’l orasidagi toshlar yuqoriga irg’itilib, kaft bilan ilib olinadi va
hakazo.
O’pka faoli ya tini yaxshilash, uning sig’imini oshirish maqsadida “zuv” o’yini
o’tmishda keng tarqalgan edi. O’yinda uch kishi ishtirok etadi. O’yin uchun zarur asbob
bo’sh gugurt qo’tichasi yoki kattaligi barmoqdek 2 yog’ochni plyus shaklidagi marra
belgisi “Zuv” o’ng qo’lini yelka balandligida ko’tarib tashlash belgi qiladi. Har bir
o’yinchi startda o’pkasini to’ldirib nafas oladi, lablarini qisib “Zuv” degan ovoz chiqarib
iloji boricha tezlik bilan oldinga qarab intiladi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, harakatli o’yinlardan foydalanishda, ularni
qo’llashda shuni hisobga olish kerakki, bu yoshdagi bolalar aniqlikni talab etadigan
35

mayda harakatlarga qaraganda keng, kuchli harakatlarga ancha moyil bo’ladilar. Buni
bolalar yosh davrlarini ishlab chiqqan buyuk pedagog Y.Komenskiy ham o’z vaqtida
ta’kidlagan edi. Umuman bu yoshda bolalar juda ham harakatchanligi bilan ajralib turadi.
Harakatchanlik esa maxsus, oqilona tashkil etilishi, harakatga soluvchi yurish-turish
shakllarining to’g’riligini talab etadi.
Bolalar o’z diqqatlarini rivojlantirishda ulardan talab qilinayotgan harakatlarni
bajarishga o’zlarining bevosita mayllaridan voz kechishlariga to’g’ri keladi. Bolada,
albatta juda sodda go’daklik shakli bo’lsa h am onglilik namoyon bo’ladi. Bolani
ozodalikka, tartiblilikka, ma’lum intizomlilikka, jamoat qoidalariga rioya hilishga
o’rgatar ekanmiz, buning bilan biz bolada ixtiyoriy diqqatni rivojlantiramiz.
Maktabgacha yoshidagi davrda bolaning ixtiyoriy diqqatini rivojlantirish uchun o’yin
katta ahamiyatga egadir. Maktabgacha yoshidagi bolalar diqqati juda barqaror bo’ladi.
Mashq qilish usuli bilan o’z diqqatini to’plash qobiliyati asta-sekin rivojlanadi.
O’quv jarayonida ixtiyoriy diqqatni tarbiyalash alohida ahamiyatga egadir. Maktab
mashg’ulotlarini intizomlashtiruvchi ta’siri, dars davomida sinfda o’tirish,
o’quvchilarning so’zlarini eshitish zaruriyati, chalg’imaslik bularning hammasi ixtiyoriy
diqqatni tarbiyalashda katta rol o’ynaydi. Har turli ta’lim ishlari maktabdagi o’quv
mashg’uloti ustida ongning yo’nalganligi va to’planganligini saqlab turishni talab qiladi.
Bolalarning hissiyotlari ko’pincha kuchli bo’ladi. Shuning uchun ularning diqqatlari
qisqa vaqt ichida davom etsa ham kuchli bo’ladi.
Maktab gacha yoshidagi bolalarning h issiyotlari ancha bar q aror bo’la boshlaydi.
Shuning uchun pedagog o’ q ish materialini h issiy momentlar bilan boyitar ekan, buning
bilan di qq atning bar q arorligi va kuchini sa q lab turilishiga yordam beradi. Biror narsaga
qiziqib kelgan maktab yoshidagi o’quvchi uzoq vaqt diqqatli bo’lishi mumkin. Ammo
kattalarning nazorati pasayib qolsa, u zarur vazifani bajarishdan chalg’ib boshqa narsaga
kirishib ketishi mumkin. Masalan: adabiyotni o’rganayotgan o’quvchi kino yoki biror
o’qigan asari haqida xayol surib ketishi mumkin. Ayrim bolalar jismoniy mehnat
darslarida diqqat bilan o’tirsalar boshqalari aqliy mehnatda kuchli diqqat bilan o’tiradilar.
O’zi yoqtirgan darslarda kuchli diqqat bilan o’tirgan o’quvchilar boshqa darslarda
o’qituvchilarni ancha tashvishga solib qo’yishlari mumkin.
36

Diqqat deb i nson ongining butun kuchini bir y е rga to’plab, muayyan bir narsa yoki
h odisaga aktiv yo’naltirilishi tushuniladi. Maktabgacha davrida bolalarda ixtiyoriy diqqat
turi rivojlanish boshlanadi. Tartiblarga bo’ysunish, vazifalarni bajarish, hikoyalarni
tinglash va boshqalar. O’yin faoliyatida tashabbus bilan ma’lum maqsad ilgari suriladi va
buning natijasida diqqat bir joyga to’planadi. Ixtiyoriy diqqat irodaviy jarayon bilan
bo’liq bo’lgani uchun bu turni o’zlari mustaqil ravishda tashkil eta olmaydilar.
Tarbiyachi yoki katta odam yordam b е radi va bu diqqat juda uzoq vaqt davom etmaydi.
Diqqat xususiyatlari: barqarorligi, ayniqsa katta guruh tarbiyalanuvchilarida ko’rinadi.
Mashg’ulotlarda soatlab o’ynashadi. Xajmi nisbatan kichik bo’ladi. Kattalarda 5-6
narsani o’z ko’lamiga sig’dirsa bolalarda ular 1-2 narsani sig’diradi chunki
bo’linuvchanlik ham rivojlanmagan, har ikkalasi bir biriga bog’liq.
Bolalarda diqqat juda erta rivojlana boshlaydi. Bir-ikki xaftalik chaqalloqlarda
diqqatning h е ch qanday alomati ko’rinmasa ham, oradan sal o’tmay, ya’ni bolaning bir
oylik davridan boshlab, ixtiyoriy diqqat alomatlari yaqqol ko’rina boshlaydi. D е mak,
bolaning bir oylik davrida uning diqqatini ham turli kuchli qo’zg’atuvchilar (qattiq
tovush, ortiqcha yorug’lik kabi) b е ixtiyor ravishda o’ziga jalb qila boshlaydi. Ikki - uch
oylik bolalar esa, shaqir- shuqur o’yinchoqlarga quloq soladigan (shaqildoqlarning
tovushiga ovunadigan) bo’la boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarning diqqatlarini yorqin
(yaltiroq) rangli narsalar ham b е ixtiyor jalb qila boshlaydi. Bolaning ko’z o’ngidagi narsa
qanchalik rang-barang bo’lsa, bola unga shunchalik ko’p e’tibor b е radi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning diqqati nihoyatda b е qaror bo’lishi bilan
xarakt е rlanadi. Masalan, bolaga yangi o’yinchoq b е rsangiz u o’yinchoqni juda qiziqib
ko’ra boshlaydi. L е kin ayni shu paytda yana bir boshqa o’yinchoqni ko’rsatsangiz,
birinchi o’yinchoqni tashlab, ikkinchisiga talpinadi. Yasli yoshidagi bolalar diqqatining
b е qarorligi fiziologik nuqtai nazaridan ularda xali tormozlanish jarayonlarining
kuchsizligi bilan bog’liqdir. Tormozlanish jarayoni qo’zg’alish jarayonining k е ng yoyilib
k е tishini tuxtata olmaydi. Ana shuning uchun kichik yoshdagi bolalarning diqqati bir
narsadan ikkinchi narsaga osongina chalg’ib k е tav е radi.
Ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining g’oyat b е qaror bo’lishi turmush
tajribalarining juda ozligi bilan ham bog’liqdir. Bolalarga hamma narsa yangilik bo’lib
37

tuyulav е rganidan ularning diqqatlari bir yoshidagi bolalarda diqqatning ayrim
xususiyatlari, ya’ni diqqatning kuchi va barqarorligi ham tarkib topib yuksala boshlaydi.
Buni biz bolalarning (xususan kichik guruh bolalarining) bir ish ustida uzoq vaqt
davomida )o’tira olmasligidan, ba’zi o’yinlarni z е rikmay soatlab o’ynay olmasligidan,
ta’limiy mashg’ulotlarda chidam bilan o’tira olmasligidan ko’rishimiz mumkin, ular bir
narsadan ikkinchi narsaga t е z-t е z chalg’ib k е tav е radi. Ana shu nuqtai nazardan bola ko’z
o’ngidagi narsaning o’zi bolaga juda qiziq tuyulgani uchun ham diqqati chalg’ib k е tadi.
Masalan, N.M.M е nchinskayaning hikoya qilishicha, Sasha (1 yosh 8 oylik) echki va
uning bolalari haqidagi ertakni zo’r qiziqish bilan tinglaydi. Bo’ri k е lib eshikni
taqqillatgani hikoya qilganda, Sasha bo’rining qanday taqillatganini ko’rmoqchi bo’lib,
d е vorga tap-tap etib uradi, l е kin ba’zan taqillatishga shu qadar maxliyo bo’lib k е tganidan
ertakni tamomila unutib quyadi.
Ilk bolalik davridagi bolalarda diqqatning bo’linuvchanligi juda zaif, ko’lami esa tor
bo’ladi. Bu yoshdagi bolalar diqqatlarini faqat ko’zlariga yaqqol ko’rinib turgan bir
narsaga qarata oladilar. Ilk bolalik davridagi bolalar diqqatining rivojlanishida nutqning
roli juda kattadir. Bolaning tili chiqib nutqni egallay boshlashi, katta kishilar bilan
muomalada bo’lishdan tashqari, ularning ko’rsatmalarini bajarish imkoniyatini ham
b е radi. Yuqorida aytib o’tganimizd е k, kichik yoshli bolalar kattalarga qarashishni
imkoniyatlari boricha ularning m е hnatlariga aralashishni juda yoqtiradilar.
Kattalarning iltimos va topshiriqlarini bajanu-dil ado etadilar . O’z o’ziga xizmat
ko’rsatishga oid oddiy yumushlarni qiziqib bajaradilar, ota-onalarining uy-xo’jalik
ishlarida qarashishga harakat qiladi. Mana shularning hammasi diqqatni ma’lum darajada
to’plash va muayyan bir maqsadga qaratishni talab etadi. Bu esa bolalarda ixtiyoriy
diqqatning rivojlanishiga asos yaratadi.
Maktabgacha yoshidan boshlab bolalarda ixtiyoriy diqqat rivojlana boshlaydi.
Biroq kichik yoshdagi bog’cha bolalarida ixtiyorsiz diqqat ustunlik qiladi. Kichik
yoshdagi bog’cha bolalarida kun sayin paydo bo’ladigan yangi-yangi qiziqishlar, o’yin
faoliyatlarining xilma-xil bo’la borishi ularda ixtiyorsiz diqqatni asta-s е kin
takomillashtirib boradi.
38

Maktabgacha ta’lim tashkilotida jamoa tomonidan talab etiladigan tartiblarga
buysunish, qoidali o’yin shartlarini so’zsiz bajarish, kattalarning topshiriqlarini chidam
qunt bilan ado etish kabi xollar bog’cha yoshidagi bolalarda diqqatning ixtiyoriy turini
rivojlantiradi. Bolalarda ixtiyoriy diqqatni rivojlantirishda o’yinning roli juda kattadir.
Chunki turli o’yinlar paytida bolalar diqqatlarini bir joyga to’plab, o’z tashabbuslari bilan
ma’lum maqsadlarni ilgari suradilar. O’yinlarning qanday qoidalar asosida yo’nalishini
o’zlari mustaqil ravishda tanlab oladilar. O’yin qoidasidan ch е tga chiqib k е tmaslik uchun
o’z harakatlarini o’yin qoidalariga moslashtirishga va o’yinda qatnashuvchi
o’rtoqlarining harakatlarini ham kuzatib borishga kirishadilar. Ana shunday o’yinlarda
ixtiyorsiz diqqat bilan birga ixtiyoriy diqqat ham aktiv ishtirok etadi.
Binobarin bolalarning o’yin faoliyatlari ularda ixtiyoriy diqqatning rivojlana
boshlashi uchun sharoit yaratib b е radi. Shuni ham nazarda tutish k е rakki, ixtiyoriy diqqat
iroda bilan bog’liq. Shuning uchun ham ko’pincha bolalar diqqatning bu turini o’zlaricha
mustaqil tashkil eta olmaydilar. Dastlabki paytlarda diqqatning ixtiyoriy turini har xil
savollar va topshiriqlar b е rish yo’li bilan rivojlantirib borish k е rak .
Maktabgacha yoshidagi bolalarda diqqatning ayrim xususiyatlari, diqqatning kuchi
va barqarorligi ham tarkib topib yuksala boshlaydi. Buni biz bolalarning (xususan o’rta
va katta gurux bolalarining) bir ish ustida uzoq vaqt davomida o’tira olishlaridan, ba’zi
o’yinlarni z е rikmay soatlab o’ynay olishlaridan, ta’limiy mashg’ulotlarda chidam bilan
o’tira olishlaridan ko’rishimiz mumkin.
Maktabgacha yoshidagi bоlalar kattalarning yordami bilan suratlarni analitik
ravishda idrоk qilish qоbiliyatiga ega bo’ladilar. Bоlalar suratlarni idrоk
qilayotganlarida kattalar turli хil savоllar bilan ularni tahlil qilishga o’rgatishlari
lоzim. Bunda, asоsan, bоlalar diqqatini:
1. Sur’atning mazmunini (syujеtini) to’g’ri idrоk qilishga;
2. Sur’atning umumiy ko’rinishida har bir tasvirlangan narsalarning o’rnini to’g’ri
idrоk qilishga;
3. Tasvirlangan narsalar o’rtasidagi munоsabatlarni to’g’ri idrоk qilishga qaratish
kеrak.
39

Diqqat har qanday faоliyatimizning dоimiy yo’ldоshidir. Shuning uchun
diqqatning insоn hayotidagi ahamiyati bеnihоya kattadir. Bоg’cha yoshidagi bоlalar
diqqati asоsan iхtiyorsiz bo’ladi. Bоg’cha yoshidagi bоlalarda iхtiyoriy diqqatning
o’sib bоrishi uchun o’yin juda katta ahamiyatga ega. O’yin paytida bоlalar diqqatlarini
bir jоyga to’plab, o’z tashabbuslari bilan ma’lum maqsadlarini ilgari suradilar. Bu
yoshdagi bоlaning хоtirasi yangi faоliyatlar va bоlaning o’z оldiga qo’ygan yangi
talablari asоsida takоmillasha bоradi.
2.2 - § Maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatni diagnostika qilish bo’yicha ishlar
tahlili
Ayrim psixologlarning fikricha, bola maktabda o’qishi uchun atrofdagi narsa va
hodisalarga doir anchagina tasavvurlarga ega bo’lishi hamda ma’lum darajada aqliy
jihatdan o’sgan bo’lishi lozim. Biroq hayotda shunday voq е alar uchraydiki, anchagina
tasavvur boyligiga ega bo’lgan va xattoki yozish hamda o’qishni biladigan bolalar ham
maktabdagi o’qishga tayyor bo’lmaydilar. Ular maktab va o’qituvchining talablarini
bajara olmaydilar. Aksincha, ayrim bolalar y е tarli tasavvur boyligiga ega bo’lmasalar
ham, maktabda o’qib k е ta oladilar. L е kin, bundan maktabdagi o’qish pros е ssi uchun
ma’lum darajada aqliy jixatdan o’sgan bo’lishi maktabda dastlab o’qib k е tish uchun eng
zarur shartlardan biridir. L е kin bu bolaning o’qishga tayyor ekanligini aniqlashdagi hal
qiluvchi faktor emas, chunki bu y е rda yosh masalasi ham bor. Boshqa bir olimlar,
bolaning o’qishga tayyor ekanini aniqlashdagi asosiy narsa iroda sifatlarining
y е tilganligidir, d е ydilar. Bu fikr bir yoqlamalikka yo’l qo’yishdan boshqa narsa emas.
Ye tti yoshga to’lish davri go’daklikning tugatilishi davriga to’gri k е ladi. Xuddi ana
shu davrdan boshlab bolalarda o’z-o’zini anglash tarikib topa boshlaydi. Shuning uchun
bolalarning y е tti yoshga to’lgan davridan boshlab sist е mali suratda o’qishga o’tish
maqsadga muvofiqdir. K.D.Ushinskiyning fikricha, bolaning maktabdagi o’qish
faoliyatiga tayyorligi ayrim psixik pros е sslarning taraqqiyot darajasi bilan emas, balki
bola shaxsining umumiy taraqqiyot darajasi bilan aniqlanadi.
Bolalarda 5-6 yoshdan boshlab shaxsiy ong tarkib topa boshlaydi. Bu shunday
hollarda ko’rinadiki, bolalar o’zlari yashab turgan ijtimoiy muxitdan o’z o’rinlarini
b е lgilashga, kattalar bilan yanada yaqinroq, yanada to’laroq munosabatlar sist е masini
40

o’rgatishga intiladilar. Katta gurux bolalari maktabga o’tishdan ancha ilgariyoq maktab
haqida orzu qila boshlaydilar. Maktabning qanday ekanini kattalardan t е z-t е z surishtirib
turadilar. Maktabga borish vaqtlarini aniq bilishga harakat qiladilar. Agar biror o’rtoqlari
maktabga o’tib k е tsa, juda xavaslari k е lib, o’zlari bog’chada qolganlaridan o’ksinib
k е tadilar. Katta yoshdagi bog’cha bolalarining maktabga intilishlari yangi ijtimoiy
munosabatlar sist е masini egallashga bo’lgan intilishlarining konkr е t ifodasidir. Shunday
qilib, bolaning maktabdagi o’qishga tayyorligi, shaxsning ijtimoiy y е tuklik
bosqichlaridan biridir. L е kin ijtimoiy taraqqiyotning bunday y е tuklik bosqichiga bola
o’z-o’zidan ko’tarilmaydi, uni bu bosqichga bog’chadagi va oiladagi butun ta’lim-tarbiya
ishi ko’taradi.
Diqqatda sha х sning fa о lligi va uning о b’ е ktiv v о q е alikdagi pr е dm е t va h о disalarga
tanlab mun о sabatda bo’lishi o’z aksini t о padi. Unda ins о n psi х ikasining
b о shqaruvchanlik r о li nam о yon bo’ladi: diqqatsiz maqsadga muv о fiq ish yuritish
mumkin emas.
Maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatni diagnostika qilish metodlari
2.2.1-jadval
“Eslab qol va nuqtalarni qo’yib chiq” nomli diqqatini ko’lamini aniqlash
metodi bo’yicha o’tkazilgan diagnostika natijalari
Guruhi So’rovnoma
qatnashchilar
i soni 10ball
juda
yuqori 9-8 ball
yuqori 6-7 ball
o’rtacha 4-5 ball
past 0-3 ball
juda past
1-Guruh 25 9 13 2 1 -
2-Guruh 25 14 7 3 1 1
Yuqorida ko’rinib turgan jadvaldan ma’lum bo’lishicha bolalarning maktab
ta’limiga tayyorgarligida diqqatning ko’lami yaxshi rivojlangan faqat ayrim bolalar bilan
ishlash zarurligi ko’rinmoqda.
41

2.2.2-jadval
“Belgilarni qo’yib chiq” nomli diqqatini ko’lamini aniqlash metodi bo’yicha
o’tkazilgan diagnostika natijalari
Guruhi So’rovnoma
qatnashchilar
i soni 10ball
juda
yuqori 9-8 ball
yuqori 6-7 ball
o’rtacha 4-5 ball
past 0-3 ball
juda past
1-Guruh 25 10 3 1 1 -
2-Guruh 25 13 8 3 1 1
Jadvaldan ko’rinib turibdiki, bolalardagi diqqatning ko’chishi va taqsimlanishi
meyoriy holatda ekanligi. Faqatgina ayri bolalar bilan ishlash kerak ekanligini
ko’rishimiz mumkin.
Guruhi Sorovnoma
qatnashchisi Vaqt eng kam Vaqt eng ko’p xatolar
1-Guruh
1-seriya 25 2 daq
10 son 3 daq 2
1-Guruh 2-seriya 25 2 daq
10 son 3 daq,
20 son 3
1-Guruh 3-seriya 25 4 daq. 5 daq,
22 son 1
2-guruh 1-seriya 25 2 daq,
30 son 3 daq,
3 son 2
2-Guruh 2-seriya 25 2 daq,
10 son 3 daq 3
2-guruh 3-seriya 25 4 daq,
25 son 5 daq 1
2.2.3-jadval
Diqqatning ko’chishini aniqlash metodi bo’yicha o’tkazilgan diagnostika
natijalari
42

2. 3 - § Harakatli o’yinlar yordamida maktabgacha yoshdagi bolalarda diqqatni
rivojlantirish bo’yicha olib borilgan tadqiqod natijalari taxlili
Maktabgacha yoshdagi bolalarda diqqat maxsuldorligini rivojlantirishda turli
harakatli o’yinlar orqali psixokorreksion ishlar amalga oshiriladi.
Tadqiqotimiz uchun tanlab olingan Oltiariq tumanidagi 3 va 19 davlat
maktabgacha ta’lim tashkiloti tarbiyalanuvchilaridan 50 nafardan jami 100 nafar
tarbiyalanuvchilar saralab olindi. 19-DMTT tarbiyalanuvchilari nazorat guruhi,3-DMTT
tarbiyalanuvchilari tajriba guruhi etib belgilandi. Tajriba guruhi bilan turli o’yinlaridan :
“Ismingni eslab qol”, “Ko’z bog’lagich”, “Oq terakmi, ko’k terak”, “g’ozlar”, “qushim
boshi”, “ To’p-tosh”, “Jami” “Qoch bollarim sor keldi” “Quyonlar polizda” o’yinlari
o’ynaldi. Tajribamizni harakatli o’yin xisoblangan “Oq terakmi ko’k terak” o’yini
misolida ko’rib chiqamiz. Quyida tajriba guruhi bilan o’tkazilgan o’zbek milliy
o’yinlaridan “Oq terakmi ko’k terak” o’yinining metodik tahliliga ko’ra g uruxda jami 5-6
yoshli 50 nafardan jami tarbiyalanuvchi bo’lib, ulardan 22 nafari qiz bola qolgan 28
nafari o’g’il bolalarni tashkil etadi. Tarbiyalanuvchilarda metodika o’tkazishning asosiy
maqsadi ulardagi bilish jarayonlarini normal rivojlanish holat dinamikas ini aniqlash.
Tarbiyalanuvchilar ikki guruxga ajratildi va ularga o’zlari hohlagan ishtirokchini
chorlashlari va ishtirokchi qo’llar zanjirini uza olsa raqib jamoasidan hohlagan
ishtirokchini o’z jamoasiga qo’shib olishi, agar uza olmasa o’zi raqib jamoaga qo’shilishi
aytib tushuntirildi.
O’yin davomida tarbiyalanuvchilarning talaffuzi, diqqati, fazoviy joylashuvini
to’g’ri idrok qilishi va mo’ljal olishi kabi bilish jarayonlariga oid natijalar o’rganildi.
Tarbiyalanuvchilar diqqatini taqsimlanishi va ko’lamini tashxis qiluvchi “Belgilarni
qo’yib chiq”. “Eslab qol va nuqtalarni qo’yib chiq” metodikalari o’tkazildi. Natijalar
tahlil qilindi.
43

2.3.1-jadval
“Belgilarni qo’yib chiq” metodikasi tahlili.
Guruhlar Tajribada avvalida Tajriba yakunida
10
ball
juda
yuqo
ri 8-9
ball
yuq
ori 6-7
ball
o’rtac
ha 4-5
ball
past 0-3
ball
juda
past 10
ball
juda
yuqo
ri 8-9
ball
yuq
ori 6-7
ball
o’rta
cha 4-5
ball
past 0-3
ball
juda
past
Tajriba guruhi
Jami: 50 nafar 4 13 15 9 9 9 18 16 4 3
Nazorat guruhi
Jami; 50nafar 4 11 12 14 9 6 12 15 10 7
2.3.2-jadval
“Eslab qol va nuqtalarni qo’yib chiq” metodikasi tahlili.
Guruhlar Tajribada avvalida Tajriba yakunida
10
ball
juda
yuqori 8-9
ball
yuqo
ri 6-7
ball
o’rta
cha 4-5
ball
past 10
ball
juda
yuq
ori 10ball
juda
yuqori 8-9
ball
yuqo
ri 6-7
ball
o’rta
cha 4-5
ball
past 0-3
ball
juda
past
Tajriba guruhi
Jami: 50 nafar 2 7 15 15 9 9 16 17 5 4
Nazorat guruhi
Jami; 50 nafar 1 10 14 13 12 6 12 15 10 7
Bolalarning umumiy bilish jarayonlari rivojlanishi DMTT psixologi bilan taxlil
qilindi. Bilish jarayonlarida muammosi bor tarbiyalanuvchilarni bilan alohida ishlash
rejalari tuzildi. Bolalardagi tayyorgarlik darajasi belgilab olindi va tegishli chora tadbirlar
belgilandi.
44

33 nafarida ijobiy, 17 nafarida bilish jarayonidagi sustlashish holatlari aniqlandi.
Tajriba guruhi tarbiyalanuvchilar orasidagi bilish jarayonlari orqada qolayotgan
bolalar ajratib olindi va ular bilan o’zbek xalq milliy o’yinlari yordamida psixokorreksion
ishlar DMTT tarbiyachilari va psixologi yordamida amalga oshirildi. Ushbu
psixokorreksion jarayonda biz bolalarning xotirasi, idroki, sezgisi, tafakkuri, hayoli,
nutqi va diqqatini rivojlantiruvchi: “Ona tovuq va jo’jalar”, “Arqonga tegmay o’tchi”,
“Olishish”, “Tortishmachoq” “Top-tosh”, “Arg’imchoq” kabi o’zbek milliy o’yinlaridan
foydalandik. Olingan natijalar ijobiy bo’lganligi sababli DMTT psixologi va
tarbiyachilari bilan bu o’yinlardan doimiy tarzda foydalanish yuzasidan kelishib olindi va
ma’lumotlar almashinildi.
2.3.3-jadval
Bilish jarayonidagi sustlashish holatlarini aniqlash natijalarini tahlili
Bilish jarayonidagi sustlashish
holatlarini aniqlash Ko’rsatkichlar
33nafar ijobiy 66%
17nafar salbiy 34%
66%34% Ijobiy salbiy
1-Rasm. Bilish jarayonidagi sustlashganligi natijalari
45

Bolalarning umumiy bilish jarayonlari rivojlanishi DMTT psixologi bilan taxlil
qilindi. Bilish jarayonlarida muammosi bor tarbiyalanuvchilarni bilan alohida ishlash
rejalari tuzildi. Bolalardagi tayyorgarlik darajasi belgilab olindi va tegishli chora tadbirlar
belgilandi. Tajriba guruhidan ajratib olingan tarbiyalanuvchilar bilan olib borilgan ishlar
yakunida qaytadan yuqorida ko’rsatib o’tilgan metodikalar o’tkazildi. Natijalar qayta
tahlil qilindi.
2.3.4-jadval
“Belgilarni qo’yib chiq”‘ metodikasi tahlili.
Guruh. Qatnashuvchila
r soni 10 ball
juda
yuqori 8-9 ball
yuqori 6-7 ball
o’rtacha 4-5 ball
past 0-3 ball
juda
past
Tajriba guruhi 17 8 6 3 - -
2.3.5-jadval
‘‘Eslab qol va nuqtalarni qo’yib chiq’’ metodikasi tahlili.
Guruh. Qatnashuvchila
r soni 10 ball
juda
yuqori 8-9 ball
yuqori 6-7 ball
o’rtacha 4-5 ball
past 0-3 ball juda
past
Tajriba
guruhi 17 6 6 5 - -
Asrlar davomida o’yinlar rivojlanib, yangilanib kelmoqda. O’yin faoliyati bola
hayotida, uning jismoniy, ruhiy, aqliy kamolatga etishida muhim vositalardan biri
hisoblanadi. O’yin orqali bolalar tafakkur, tasavvur, xotira, diqqati kabi barcha psixik
jarayonlari rivojlanadi va atrof - muhit haqidagi bilimi yanada kengayib boradi.
Harakatli o’yinlar bolalardan epchillikni, chaqqonlikni, diqqatni bir joyga jamlashni,
sezgirlikni talab kiladi. Harakatli o’yinlarmizidan “Ismingni eslab qol”,”Ko’z
bog’lagich”, “Oq terakmi, ko’k terak”, “g’ozlar”, “qushim boshi”, “To’p-tosh”, “Jami”
“Qoch bollarim sor keldi”, “Quyonlar polizda” o’yinlari orqali bolalarda harakat faoliyati
rivojlantirilib boriladi, mustaqil faoliyati, jismoniy quvvati oshirilib, o’zligiga ishonch
46

ruhi o’stirib boriladi. Shuningdek turli o’yinchoqlar bilan o’ynash tup, arqoncha, ot,
arava, velosiped kabilar bilan o’ynaladigan o’yinlar orqali ular qalbida musobaqalashish
hislari uyg’otib boriladi. Ayniqsa to’p o’yinlari bolalarning barcha tana harakatlarini
rivojlanishiga katta yordam beradi, shuning uchun to’plar rangi yorqinroq, engil,
yumshoq, bolalar uchun o’ynashga qulay bo’lishi kerak. Bolalar bilan sport xonalarida
emaklash, sirpanish, tirmashib chiqish, arqon tagidan o’tish mashqlarini o’rgatish va
shunga doir quyidagi: “Ona tovuq va jo’jalar”, “Arqonga tegmay o’tchi”, “Olishish”,
“Tortishmachoq” kabi o’yinlarni bolalarga o’rgatish orqali ularda ishoraga binoan
harakat, jamoa bilan o’ynash, qoidaga amal qilish, chamalash, diqqatni jamlash kabi
xususiyatlar tarbiyalanadi.
Tajriba guruhidan ajratib olingan tarbiyalanuvchilar bilan olib borilgan ishlar
yakunida qaytadan yuqorida ko’rsatib o’tilgan metodikalar o’tkazildi.
Ta’limiy o’yinlar orqali bolada mustaqillik, faollik, ijodkorlik masalaga ongli
yondoshish malakasi o’stirib boriladi. O’yin ko’rgazmalilik, oddiydan murakkabga o’tish
usullari orqali olib boriladi. Tarbiyachi ta’limiy o’yinlarni o’tkazish davomida bola
harakatini faollashtiradi, mustaqil harakat qilish qobiliyatini shakllantiradi, o’yindan
to’g’ri foydalanilsa bolaning tafakkuri, nutqi, xotirasi ya’ni, aqliy tarbiyasiga asos
solinadi. Ta’limiy o’yinlar orqali bolalar eshitish, ko’rish, sezish a’zolari orqali turli
narsalar va ularni yasashda ishlatiladigin materiallarning xossalarini, ularni bir - biriga
taqqoslashni, guruhlarga ajratishni o’rganadilar. Ta’limiy o’yinlar kichik guruhlarda
quyidagi hilda o’tkaziladi.
O’yinchoqlar bilan o’ynaladigan o’yinlar-“Ayiqlarga nima kerak?”, “Jajji
oyoqchalarimiz”, “Zumrad uchun ko’ylaklar”.
Stol ustiga qo’yib o’ynaladigan o’yinlar- “Nima qayerda yuradi?”, “Men aytgan
narsani ko’rsat”, “Kimning qo’lida nima bor?”.
Og’zaki usuldagi ta’limiy o’yinlar – “Qo’g’irchoq Lolaxonni cho’miltiramiz”,
“Qo’g’irchoq Lolaxon mehmonga keldi”, “Ajoyib xaltacha”, “Shaklini top”, “Rangini
top” kabi o’yinlar kiradi.
Eshitish va ko’rish a’zolarini faollashtirish uchun “Xilini top”, “Qaysi daraxtning
mevasi?”, “Nimaning pati”, “Mevasini top”, “Onasini top”, “Mevalar va burglar”,
47

“Domino”, “Yovvoyi va uy xayvonlari”, “Ishlash uchun nima zarur”, “Bu uychada
qanday hayvon yashaydi”,”Bu kim yoki nima?” singari o’yinlardan foydalanish
maqsadga muvofiq bo’ladi. Bu O’yinlar orqali bolalarda meva va sabzavotlar, hayvonlar
va parrandalar, yil fasllari, kiyim - kechak va boshqalar, kabi tasavvurlar boyitilib,
kengaytirilib, ko’rish va eshitish, esda saqlab qolish xususiyatlari rivojlantirilib boriladi.
Katta guruhlarda o’ynaladigan “Ayting biz topamiz”, “Topgan topag’on”, “Oshqovoq
pishdi”, “Loy o’yini”, “Bog’bonlar” o’yinlari orqali mehnatga muhabbat ruhi
tarbiyalanib boradi.
Bolalar qalbida musiqaga bo’lgan muhabbat hissini oshirishda musiqiy- ta’limiy
o’yinlarning roli beqiyosdir. Tarbiyachi bolalarga turli xil musiqa asboblarini ko’rsatib,
chalib berish orqali, cholg’u asboblarining ovozi va tuzilishi va turlari bilan tanishtirib
boradi. “Ovozidan top”, “Nimada chalyapman”, “Qo’ng’iroq qanday jaranglayapti” kabi
o’yinlar orqali tarbiyachi bolalarga ovoz va cholg’u asboblarining tovush xususiyatlarini
farqlashga o’rgatadi. “Tapur-tupur qayrag’och”, “Tomga tosh otdim”, “O’ynab ber”,
“Sanamlar”, “Mushtum va kaftchalar”, “Yomg’ir” kabi o’yinlar orqali bolalarni musiqa
ritmiga mos harakat, o’yinli ashulani ijro etish, qarsaklar va mimik harakatlarni to’g’ri
bajarishga o’rgatib boriladi.
- g’ozlar, bir so’z deysizmi?
- g’a, g’a - g’a!
- Totli suli yeysizmi?
- Ha, ha - ha
- Nega patni silaysiz?
- g’oq, g’oq - g’oq.
- Mendan nima tilaysiz?
- Boq, boq, boq"!
Bu xildagi she’rlar kichkintoylarni mustaqil fikrlashga, hayotiy tassurotlardan
xulosa chiqarishga o’rgatib boradi. Bolaning mashg’ulotlar jarayonida olgan iqtisodiy
bilimi, tushuncha va tasavvurlarini mustahkamlashda , chuqurlashtirish va kengaytirishda
o’yinlarning o’rni benihoyadir. Zero, bola o’ynab turib, dunyo taniydi. Bola o’yinda aks
ettirayotgan narsani tezroq bilib olishga qiziqadi va uni xotirasida mustahkamlab oladi.
48

Shuning uchun pedagog maktabgacha yoshdagi bolalarga iqtisodiy bilim beruvchi
yoki iqtisodiy bilimlarini mustahkamlovchi bolalar o’yinini tashkil qilar ekan, quyidagi
talablarga e’tibor berishlari zarur:
1. O’yinning mazmuni ta’limiy va tarbiyaviy ahamiyatga ega bo’lishi;
2. Aks ettirilayotgan narsalar haqidagi tasavvurlar to’g’ri va to’la bo’lishi,
3. O’yin harakatlari faol ma’lum maqsadga qaratilgan, ijodiy xususiyatga ega
bo’lishi kerak.
Shuningdek, hamma va ayrim bolalarning qiziqishlarini e’tiborga olgan holda
o’yinga rahbarlik qilish, o’yinchoqlar va kerakli materiallardan maqsadga muvofiq
foydalanish va bu bilan bolalarning o’yinda hayrixoh va hursand bo’lishlarini ta’minlash
lozim. Misol uchun bolalarning eng qiziqarli o’yinlaridan biri bo’lgan “Do’kon-do’kon”
o’yinini olaylik. Bu o’yinni syujetli-rolli o’yinlar sarasiga kiritish mumkin. Bunda
qatnashuvchilar bitta sotuvchi, 3 yoki 4 xaridor. Peshtaxta o’rnida stoldan foydalanish
mumkin. Do’kon shaklini tanlash guruh imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda
“O’yinchoq do’koni”, “Oziq-ovqat do’koni” yoki aralash mollar do’koni sovun va tish
pastalari bir tomonga, kiyim-kechaklar bir tomonga, xullas, har bir mahsulot o’ziga mos
tovarlar guruhi bilan peshtaxta ustiga chiroyli qilib terib qo’yiladi. Sotuvchi magazinga
kelgan xaridorlarni xushmuomalalik va odob bilan kutib oladi. Xaridorlarning har biriga
qanday xizmat borligini, zarur mahsulotni bir zumda muhayyo qilajakligini bildiradi.
Xaridorlardan biriga tish pastasi kerak bo’ladi va sotuvchi bor pastalarni ko’rsatib,
narxlarini aytadi. Shuningdek, sotuvchi pastalarni nomlarini, qayerda tayyorlanganligini
ham, nima uchun pastalar narxi bir-biridan farq qilishini ham bilishi lozim. Bu bir
tomondan, boladan aqliy bilim talab qilsa, ikkinchi tomondan hozirgi iqtisodiyotning
shartlaridan bo’lgan reklamadan ham foydalanadi va reklamaning ahamiyatini yanada
tushunib etadi. Xaridorlarni kutib olish, ularga xizmat qilish orqali esa bolada avvalo,
muomala madaniyati, so’z boyligi va kishilar bilan muloqotga kira olish qobiliyatlari
o’sib boradi. Sotiladigan narxlar esa bolalarning «Elementar matematik tasavvurlarni
o’stirish» mashg’ulotidan olgan bilimiga qarab qo’yiladi. Chunki, bunda bola pulni
bilishi, qancha qaytim qaytarish kerakligini ham bilish kerak. Peshtaxtaga sotiladigan
mahsulotlarni chiroyli qilib terib qo’yish orqali boladagi badiiy did, go’zallikka intilish
49

kabi tuyg’ularni o’stirish mumkin. Shuningdek, bu orqali bola mahsulotlarni tartib bilan
terish xaridorlarning diqqatini tezroq jalb qilishini va olib kelgan mahsulot tezroq o’z
egasiga yetib borishini tushunib etadi. Mahsulotlarni reklama qilish orqali uni qayerdan
olib kelishini, O’zbekistoning qaysi davlatlar bilan savdo aloqalari mavjudligini bilib
oladi va o’tkazadi.
Maktabgacha ta’lim tashkilotida o’yin faoliyatidan to’g’ri va unumli foydalanish,
har bir o’tkaziladigan mashg’ulotlar va sayr faoliyatining samaradorligini oshirib boradi.
Maktabgacha tarbiya muassasalarida o’yin faoliyati turli xil shaklda voqeaband - ijroli,
harakatli, ta’limiy, musiqiy - ta’limiy kabi yo’nalishda olib boriladi. O’yin bolalar uchun
qiziqarli, mazmunli bo’lishi uchun tarbiyachi o’yin qoidasi bilan yaqindan tanish bo’lishi
kerak.
Rolli o’yinlar orqali bolalarga ularni qurshab turgan kishilarning kundalik hayoti,
o’zaro munosabatlari, turmush kechirish yo’sinlari bilan tanishib boradi. Bolalar hamisha
kattalarga taqlid qilishadi, qo’g’irchog’ini erkalayotgan qizcha onasining so’zini
takrorlaydi, qo’g’irchog’ini beshikka belab alla kuylaydi, mana shu birgina o’yin orqali
unda oila sharoitidagi ko’nikmalar hosil bo’layotganligini kuzatishimiz mumkin. Bundan
tashqari “Shifokor”, “Sartaroshxona”, “Do’konda”, “Quruvchilar”, “Tikuvchilar”,
“Bog’cha”, “Maktab – maktab” kabi o’yinlar orqali maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalar qalbida kasbga qiziqish, faollik, o’zgalarga mehnatiga hurmat, ahil va inoqlilik,
shirinsuhanlik kabi hislatlar o’stirib boriladi.
Jismoniy madaniyat tizimidagi barcha soha va bosqichlarning birdan-bir va yagona
maqsadi-insonni to’g’ri yashashga tayyorlashdir. O’tkaziladigan o’yinlar bolalarning
yoshiga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda aniqlanadi, lekin bunda jismoniy
madaniyatning umumiy maqsadi ko’zdan qochirilmasligi lozim.
1. Sog’lomlashtirish vazifalari. 5-6 yoshli bolalarning jismoniy tarbiyasining eng
asosiy vazifasi bola hayotini muhofaza qilish va uning sog’ligini mustahkamlash, uning
organizmini chiniqtirish yo’li bilan o’zini himoya qilish va turli kasalliklarga chidamlilik
xislatlarini oshirish, tashqi muhitning noqulay sharoitlariga bardosh berishga
o’rgatishdan iborat. Bulardan tashqari bolalarda har qanday ishga layoqatlilik
xususiyatini oshirish juda muhim ahmiyatga ega. Bola organizmining rivojlanishi o’ziga
50

xos xususiyatga ega bo’lgani sababli, uning vazifalari ancha aniqroq shaklda ifodalanadi:
bola suyagining behato va o’z vaqtida qotishiga, orqa umurtqadagi egik joylarning
shakllanishiga, tovon yuzasining yaxshi rivojlanishiga, pay bo’g’in aparatlarini
pishitishga yordam ko’rsataliladi (o’yinlar); gavda qisimlarining o’zaro to’g’ri
rivojlanishiga imkon yaratiladi (o’yinlar); barcha mushak guruhlari rivojlantiradi.
Shuningdek, yurak qon tomir tizimi faoliyatini takomillashtirishga imkon yaratish
lozim: qonning yurakka qarab oqishini kuchaytirish, yurakning bir me’yorda ishlashini
yaxshilash va uning kutilmaganda o’zgargan yuklamaga moslashish layoqatini
rivojlantirish; ko’krak qafasi harakatchanligini kuchaytirish, chuqur-chuqur nafas olish
va bu faoliyatining uzoq vaqt turg’un bo’lishini ta’minlash, o’pkaning hayotiy sig’imini
kegaytirish, burun bilan nafas olishni yaxshilash, ichki a’zolarning to’g’ri ishlashini
ta’minlash, markaziy asab tizimini takomillashtirish; hayojonlanish va tormizlanish
holatlarining harakatchanligini bir me’yorda bo’lishini ta’minlash, Shuningdek,
harakatlantiruvchi analizatorni va his tuyg’u organlarni kamolotga yetkazish lozim.
2.Ta’lim berish vazifalari. 5-6 yoshli tarbiyalanuvchilar bilan harakatli o’yinlarni
bajarish jarayonida ta’lim berish vazifalarini bajarish ham muhim ahamiyatga ega. Bu
vazifalar: harakat malakalari va layoqatlarini shakllantirish, jismoniy fazilatlar
(chaqqonlik, tezlik, qayishqoqlik, muvozanatni saqlash, epchillik, baquvvatlik,
chidamlilik) ni rivojlantirish, gavdani to’g’ri tutishni, jismoniy tarbiya haqidagi
bilimlarni o’zlashtirishdan iborat. Asab tizimining qayishqoqligi tufayli bolalarda harakat
malakalari kattalarga nisbatan osonroq shakllanadi. Bu malakalarning ko’pchiligi (yurish,
yugurish, sakrash) dan bolalar kundalik hayotda harakatlanuvchi vositalar sifatida
foydalanadilar. Harakat malakalari bolaning atrof-muxit bilan muloqot qilishini
yengillashtiradi va uni idrok qilishiga ko’maklashadi.Tanlab olingan xalq milliy
o’yinlarini to’g’ri bajarish bola mushaklari, paylari, bo’g’imlari, suyuk tizimining
rivojlanishiga samarali ta’sir ko’rsatadi. Puxta shakllantirilgan harakat malakalarini
amalda qo’llash bilan, o’yinlarni bajarish chog’ida bola kuchini tejashda va uning
e’tiborini o’yin faoliyati paytida tasodifan sodir bo’luvchi turli - tuman vazifalarni idrok
qilishga imkon yaratadi. Bolalarga jismoniy madaniyat bilan bevosita bog’liq bo’lgan
bilimlar (o’yinlarning foydali tomoni, jismoniy mashg’ulotlarning axamiyati va
51

texnikaviy ijrosi, ularni bajarish usullari, harakatli o’yinlarning qoidalari va boshqalar)
haqida ma’lumot berish katta ahamiyatga ega. Bolalar olgan bilim qancha chuqur bo’lsa,
ular harakatli o’yinlardan oqilona foydalanishlari, o’yinlar bilan samarali
shug’ullanishlari hamda bog’cha va oila muhitida jismoniy madaniyat qurollarini
mustaqil ishlata bilishlari mumkin.
3.Tarbiya berish vazifalari. Jismoniy madaniyat bilan shug’ullanishi tanda,
bolalarda joriy qilingan tartibga rioya qilish odatini hamda harakatli o’yinlar bilan iloji
bo’lsa har kuni muntazam ravishda shug’ullanish ishtiyoqini uyg’otish, ularda uyda shu
o’yin bilan mustaqil shug’ullana olish layoqatini rivojlantirish, ularni o’z tengqurlari va
o’zlaridan kichik bo’lgan bolalar jamoasida o’yinlarni tashkil qilish, ularni birgalikda
bajarishga o’rgatish lozim. O’quvchilarda o’yinlarga mehr bilan, o’yin natijalariga
qiziqish bilan va sportchilar erishadigan g’alabalariga havas bilan qarash tuyg’usini
tarbiyalash lozim.
2- Bob bo’yicha xulosa
Rolli o’yinlar orqali bolalarga ularni qurshab turgan kishilarning kundalik hayoti,
o’zaro munosabatlari, turmush kechirish yo’sinlari bilan tanishib boradi. Bolalar hamisha
kattalarga taqlid qilishadi, qo’g’irchog’ini erkalayotgan qizcha onasining so’zini
takrorlaydi, qo’g’irchog’ini beshikka belab alla kuylaydi, mana shu birgina o’yin orqali
unda oila sharoitidagi ko’nikmalar hosil bo’layotganligini kuzatishimiz mumkin. Bundan
tashqari "Shifokor", "Sartaroshxona", "Do’konda", "Quruvchilar", "Tikuvchilar",
"Bog’cha", "Maktab - maktab" kabi o’yinlar orqali maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalar qalbida kasbga qiziqish, faollik, o’zgalarga mehnatiga hurmat, ahil va inoqlilik,
shirinsuhanlik kabi hislatlar o’stirib boriladi.
Jismoniy madaniyat tizimidagi barcha soha va bosqichlarning birdan-bir va yagona
maqsadi-insonni to’g’ri yashashga tayyorlashdir. O’tkaziladigan o’yinlar bolalarning
yoshiga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda aniqlanadi, lekin bunda jismoniy
madaniyatning umumiy maqsadi ko’zdan qochirilmasligi lozim.
52

XULOSA
Nazariy va amaliy tadqiqotlarni o’tkazish natijasida quyidagicha xulosalarga
kelindi: Maktabgacha yoshdagi bolalarning diqqatini rivojlanishi faqat bog’chadagi
sharoitgagina emas, balki ko’ p ji h atdan oiladagi sharoitga ham bog’liqdir. Shuning uchun
ham bolalarning diqqati bir tеkisda va bir xil darajada rivojlanmaydi. Ayrim bolalarda
oilada tеgishli nazorat ostida bo’lmasligi, yoki haddan tashqari erka qilib, taltaytirib
yuborilganligi tufayli o’zlarining xatti-harakatlarini xulq - atvorlarini tartibga
sololmaydilar, bunday bolalar hamma narsalarga ruxsatsiz tеgavеradigan, bir joyda tinib-
tinchib o’tirolmaydigan, tartibga chaqirilganda gapga quloq solmaydigan bo’ladilar.
Bunday bolalarda diqqat juda bеqaror bo’lgani uchun ular xеch bir narsa ustida qunt
bilan mashg’ul bo’la olmaydilar.
Diqqatni boshqara bilmaslik ya’ni ma’lum muddat davomida bir narsaga yo’naltira
olmaslik mashg’ulotlarda intizom buzish va boshqalarga xalaqit bеrishga olib kеladi. Ana
shuning uchun tarbiyachilar bunday bolalarga nisbatan individual munosabatda
bo’lishlari (har xil mas’uliyatli topshiriqlar bеrish va hokazo), ularda diqqatning kuchini
hamda barqarorlik xususiyatini tarbiyalab borishlari zarur. Umuman tarbiyachi bolaning
nafaqat diqqat jarayoni balki boshqa bilish jarayonlarini ham sezgi, idrok, xotira, xayol,
tafakkur, nutq va munosabatlarini rivojlantirishi muhimdir.
1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda diqqati ni shakllantirish masalalarini o’yin
faoliyati nazariyasi asosida tadqiq etish maktabgacha ta’lim va tarbiya nazariyasi uchun
ham, amaliyoti uchun ham dolzarb va ahamiyatga molik masala hisoblanadi.
2. O’tkazilgan tadqiqotlar natijasida bolalarda diqqat ni rivojlanishi ularning
atrofdagi kishilar bilan ijtimoiylashuv jarayonida va miiliy o’yinlardan foydalangan
holda ijobiy rivojlanadi, degan tezisni aks ettiruvchi qarashlar tizimi shakllandi.
3. Ilk yoshda diqqatning rivojlanishi bolani tushunish ko’nikmalarini
takomillashtirish yo’nalishi bo’yicha va bola tafakkurining faolligini shakllantirish
yo’nalishi bo’yicha ro’y beradi.
4. Maktabgacha ta’lim O’zbekiston Respublikasidagi uzluksiz ta’lim
tizimining birinchi bo’g’ini hisoblanadi. Bolaga o’qishni o’rgatish – o’qitishning,
53

ta’limning bugungi kundagi asosiy vazifasi hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda
maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini rivojlantirishda diqqatning turlari va uning
xususiyatlariga asoslanishi zarur. O’quv jarayonini shunday tashkil etish lozimki, unda
har lahzada bolaning diqqati aynan darsga qaratilishi kerak.
5. Nazariy va amaliy ishlar shundan dalolat bermoqdaki, bolaning diqqatni
rivojlantirish uning bilish bolalarni rivojlantirish borasidagi ishlarning samaradorligini
oshiradi.
54

TAVSIYALAR
Mavzuga oid materiallarni chuqur o’rganish natijasida quyidagi xulosalarga kelindi
va takliflar bayon qilindi.
Bolaning diqqat faoliyatini rivojlantirishda quyidagilarga e’tibor qilishi zarur.
- Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning diqqatini rivojlantirishda roli va
harakatli o’yinlardan doimiy ravishda foydalanish lozim;
- Bolani diqqatiga ta’sir etuvchi barcha umumiy voqealarga e’tiborli yondashish
darkor;
- O’yin mashg’ulotlaridan voqeaband - ijroli o’yinlar orqali bolalar diqqatining
ko plab xususiyatlari rivojlanadi shuning uchun bunday o yinlardan darslarda ko proqʻ ʻ ʻ
foydalanish kerak.
- Pedagog-psixolog bolalar o’yiniga rahbarlik qilar ekan, bola shaxsining barcha
jihatlariga: ongi, his-tuyg’ular, irodasi, xulqiga ta’sir etishi barobarida diqqat jarayonga
ham katta ta sir ko rsatadi yani unga yo nalish berib turish bola diqqatini qayerga
ʼ ʻ ʻ
qaratishiga yordamlashish uning diqqat konsentratsiyasini tezroq rivojlanishiga
ko makdosh bo ladi;
ʻ ʻ
- Harakatli o’yinlarni bolalar mustaqil ravishda o ynashi va o zlashtirishi uning
ʻ ʻ
bilish jarayonlariga ham diqqatiga katta ijobiy ta sir ko rsatadi.;
ʼ ʻ
55

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI
Prezident asarlari normativ-huquqiy va metodologik nashrlar
1. Sh.Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz”
2. Mirziyoyev Sh. M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib –intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lish kerak”. O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016- yil yakunlari va 2017- yil istiqbollariga
bag’ishlangan majlisdagi O’zbekiston Respublikasi Prezdentining nutqi “Xalq so’zi”
gazetasi, 2017-yil 16- yanvar, № 11.
3. Mirziyoyev Sh.M. “Oliy Majlisga murojatnomasi”. O’zbekiston” 2017.
4. Sh.M.Mirziyoyevning 2017-2018 yillardagi harakatlar strategiyasidan.
5. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim tog’risida”gi Qonuni Toshkent 2020y
Monografiya, ilmiy maqolalar, patent va ilmiy adabiyotlar
6. Аbdurаhmоn Jоmiy. Tаnlаngаn аsаrlаr. – T: Аdаbiyot vа sаn’аt nаshriyoti,
1971. – 354b.
7. Ананьев Б.Г. О некоторых вопросах марксистско-ленинской реконструкции
психологии // Психология.Т. IV. Вып.3-4.1931. С.325-344.2. Ананьев Б.Г.
Психология
8. A. Firdavsiy “Shoxnoma” asari – 67 bet
9. Alisher Navoiy. “Mahbub-ul-qulub”.// Navoiy Asarlari, o”n besh tomlik. 13-
tom. T.: Badiiy adabiyot nashiryoti, 1966,41b
10. Абрамова Г.С. Возрастная психология. Учеб. пособи для вузов М.:
Академический проект. Ал’ма Матер, 2005. – 698с.
11. Аbu Nаsr Fоrоbiy. Fоzil оdаmlаr shаhri. – Tоshkеnt: А.Qоdiriy nоmidаgi
nаshriyot, 1993. – 224 b.
12. Аliqulоv H., Оmоnbоеvа R., Jоmiy vа Dаvоniy tа’lim - tаrbiya hаqidа. –
Tоshkеnt: O’zbеkistоn, 1998, - 60 b.
56

13. Бол ь шой толковий психологический словар’ / Пер. с англ. – М.: Ребер
Артур, АСТ, Вече, 2003. Т. 1 (А-О). – 592 с.
14. Волков Б.С. Возрастная психология. В 2-х ч. Учеб. пособие для Вузов,
спес. ОПД.Ф.01-Психология / Под ред. Б.С.Волкова. – М.: ВЛАДОС, 2005. Ч.2. –
343 с.
15. G. YU. Sultonova’’Bolalarni milliy qadryatlargabo’lgan tasavvurlarini
shakllantirishda milliy o’yinlardan foydalanish’’. : (uslubiy qo’llanma.)
16. Dаvlеtshin M.G. Tаnlаngаn ilmiy ishlаr to’plаmi. – Tоshkеnt: 2008. – 81 b.
17. Дашкевич О.В. Эмосионал’ная деятел’ност’ в экстремал’них условиях:
Автореф док дис. М. МГУ, 1996. – 24с.
18. Диагностика психического развития. Прага, 1978.
19. Д.Н.Узнадзе - "Экспериментальные основы психологии установки", 1949 90
20. Джемс Уил’ям. Психология: (перевод) под.ред. Л.А.Петровской. М:
Педагогика, 1998. – 367с.
21. D. A. Leontyev - "Positive psychology in search for meaning: an introduction" -
103 p
22. Davletshin M.G. va boshqalar. «Yosh davrlar va pedagogika psixologiya».
O’quv myetodik qo’llanma TDPU. 2004.
23. Елисеев О.П. Практикум по психологии личности. – 2-е изд., испр, и
перераб. – СПб.: Питер, 2007. – 512с.
24. Исаев Д.Н., Каган В.Е. Половое воспитание и психогигиена пола у
детей.- Л.: Наука,.
25. Каримова В.М. Оила психологияси: Дарслик. Педагогика Karimova
V . M . Oila psixologiyasi : Darslik . Pedagogika oliygohlari talabalari uchun. – T.: Fan va
tehnologiyalar, 2008.
26. K.N.Ko m ilov - "Ustanovka va diqqat" psixologiya darslik 78 bet
27. L.S.Vigotskiy - "Pedagogik psixologiya. Qisqa kurs" (1926) - 88 bet
28. Kаrimоvа V., Аkrаmоvа F. Psiхоlоgiya (mа’ruzаlаr mаtni). - T.: 2002. - 103 b.
29. К.Д.Ушинский - "Детский мир" книги (1861) - 60 c
57

30. К.Д.Ушинский - фундаментальный труд Человек как предмет воспитания"
(1965) - 132 c c
31. Корнилова Т.В, Смирнов С.Ф. Методологические основи психологии. –
СПб.: Питер, 2007. –320 с. Maktabgacha tarbiya pedagogikasi. Bolalar bog’chasida
tarbiyaning mazmuni (Ikki qismli. Birinchi qism. V.I.Loginova va P.G.Samorukova
tahriri ostida. Tuzatilgan va to’ldirilgan nashridan tarjima. – T.: O’qituvchi, 1991.
32. M.YU.Atadjanov, G.S.Yunusova, SH.M.Rustamova, I.A.Teshaboyev
‘‘Maktabgacha yoshdagi bolalarni tashxis qilish’’.(o’quv uslubiy qo’llanma ).
33. Mahmud Qoshg’ariy - “Devonu lug’otit turk” 135 b
34. Oila pedagogikasi G’ Prof.O.Xasanboeva umumiy tahriri ostida. – T.:
Aloqachi, 2007.
35. Немов Р.С. Психология. Учебник для ВУЗов. В 3-х кн. – М.: ВЛАДОС,
2001. Кн. 2. – 608 с.
36. Немов Р.С. Психология; Учебник, М.: Висшее образование, 2008, 639с.
37. Нестерова О.В. Педагогическая психология в схемах, таблисах и
опорных конспектах: учеб.пособие для вузов. – М.: Айрис-пресс, 2008. – 112с.
38. Nasriddinov F.N., QosimovA.Sk. O’zbek xalq milliy o’yinlari. 1 to’plam. -
T.,. 1993.- 2 7 b.
39. S.L.Rubinshteyn - "Umumiy psixologiya asoslari" 68 bet
40. Страхов, Иван Владимирович - Психология внимание (1968) - 20 с
41. Usmanxodjayev T.S. va boshqalar. 1001 o’yin. — Т.: Ibn-Sino, 1990. —
350 b.
42. Usmanxodjayev T.S., va boshqalar. Harakatli o’yinlar. — Т.: O’ qituvchi,
1992. - 80 b.
43. Usmanxodjayev T.S., va boshqalar.500 mashq va harakatli o’yinlar. — T.
1999.- 60 b.
44. Usmonxodjayev T.S.va boshqalar. Bolalar va o’smirlar sporti asoslari.— Т.:
Zamon-Poligraf, 2014. — 189 b.
58

45. Qurbonova M.A., Qosimova M.U. Milliy va harakatli o’yinlar: O’quv-
uslubiy qo’Hanma. Т., 2009. — 66 b.
46. Ayrapyans L.P. “Milliy sport turlari va o’yinlarning rivojlantirishning
muommolari. Toshkent-1998 yil
47. “1001 o’yin” T.Usmonxo’jayev Toshkent-1995 yil
48. Y u . Portnex “Sport va harakatli o’yinlar”. Moskva-1997 yil.
49. Ayrapyans L.P. “Milliy sport turlar i”
50. Обухова А.Ф. Возрастная психология: Учебник- М.: Висши
образование, 2006.- 460с.
51. Pеdаgоgikа tаriхi: (Pеdаgоgikа оliy o’quv yurtlаri vа dоrilfununlаr
tаlаbаlаri uchun o’quv qo’llаnmа)/ K.Hоshimоv, S.Nishоnоvа, M.Inоmоvа vа bоshq. –
Tоshkеnt: O’qituvchi, 1996. – 48 b.
52. Б Пирогова - “ Теортя вримария ” – 45 c т
53. I. Xaydarov, N. I. Xalilova “Psixologiya fanlarini o’qitish metodikasi”.
Toshkent – 2006y.
54. I.P.Pavlov - "Miya yarim sharlari i shi bo'yicha ma'ruzalar" (1927. )
55. Шаповаленко И.В. Возрастная психология (Психология развития и
возрастная психология): учебник для студентов вузов. Шаповаленко И.В. – М.:
Гордарики, 2007. – 344с.
56. O’zbek xalq o’yinlari. O.Safarov, “Sharq” nashiriyoti- matbaa aksiyadorlik
kompaniyasi bosh tahriryati Toshkent-2014 y 175 b
57. G’оziyеv E. Psiхоlоgiya: (Yosh dаvrlаri psiхоlоgiyasi): Pеd. in-tlаri vа un-
tlаrning tаlаbаlаri uchun o’quv qo’l. – Tоshkеnt: O’qituvchi, 1994. – 244 b.
58. G’оziyеv E. O’quvchilаrning o’quv fаоliyatini bоshqаrish. – Tоshkеnt:
O’qituvchi, 1998. – 104 b.
59. Ф.Добринин. - "Психология внимание" 1925 - 56 с
Internet resurslari
1. www .famili.info
2. www.igisp.ru
59

3. www .clever-psycenter.ru
4. www.psdict.ru
5. www.ruzov.ru
6. www . semya . potrebitel . ru
7. www.tests-tests.com
8. www.psiholog1.ru
9. www.fampsy.ru
10. www.dir.antula.ru/family-psychology.htm
ILOVALAR
“Eslab qol va nuqtalarni qo’yib chiq” metodikasi.
60

Bajarish tartibi. Bolaga 8ta bo’sh kvadratlar berilib unga 1-2 soniya davomida 1-
kvadrat ko’rsatiladi va u bo’sh kvadratga nuqta qo’yadi, o’yin shunday 15 soniya davom
etadi. Xatosiz bajarilgan kartochkalar olinib nuqtalar sanab chiqiladi.
Natijani baholash.
10 bal-belgilangan vaqtda bola 6 va undan ortiq to’g’ri nuqta qo’ysa
8-9 bal-belgilangan vaqtda bola 4-5 to’g’ri nuqta qo’ysa
6-7 bal-belgilangan vaqtda bola 3-4 to’g’ri nuqta qo’ysa
4-5 bal-belgilangan vaqtda bola 2-3 to’g’ri nuqta qo’ysa 0-3 bal-belgilangan vaqtda
bola 0-1 to’g’ri nuqta qo’ysa
5. «Belgilarni qo’yib chiq».
Bunda rasm tepasidagi shakllarga belgilar qo’yib ko’rsatilgan «Sen shundan
foydalanib qaysi shaklga qaysi belgi qo’yilgan bo’lsa sen ham shu belgini qo’yib chiq»
deyilib 2 daqiqa vaqt ajratiladi va natija quyidagi formula orqali aniqlanadi.S= 0,5 ⋅N−2,8 n
120
Bunda S=diqqatning ko’chishi va taqsimlanishi. N=belgilangan vaqt davomida
bajarilgan ish (belgi to’g’ri quyilgan shakllar soni). n=xato
Natijani aniqlash
10 bal-S=1,00 dan ko’p
8-9 bal-S=0,75 baldan 1,00 balgacha
6-7 bal-S=0,50 baldan 0,75 balgacha
61

4-5 bal-S=0,25 baldan 0,50 balgacha
0-3 bal-S=0,00 baldan 0,25 balgacha

Tadqiqotning maqsadi: qora-qizil rangli raqamlardan tuzilgan jadval yordamida
diqqatning ko’chish hususiyatini tekshirish.
Tadqiqot uchun zarur asbob va jihozlar: sekundomer va rang jihatidan bir - biriga
uyg’un bo’lmagan, betartib holda, mantiqiy esda saqlab qolishning oldini olish
maqsadiga muvofirlashtirilgan tartib (kombinasiya) da tuzilgan 1 dan 25 gacha va 1 dan
24 gacha qizil rangli raqamlar (tekshiriluvchi oldindan tayyorlagan) jadvali.
Tadqiqotning borishi: tadqiqot uch seriyada o’tkaziladi.
Birinchi seriya. Bunda tadqiqotchi tekshiriluvchiga jadvaldagi qora rang bilan
yozilgan 1 dan 25 gacha bo’lgan raqamlarni o’sib boruvchi tartibda ko’rsatb berishni
taklif qiladi. Qaror yozib boruvchi esa tekshiriluvchi bu topshiriqni qancha vaqt ichida
ijro etishni sekundomer vositasida aniqlab, yozib boradi.
Ikkinchi seriya. Tadqiqotchi tekshiriluvchidan jadvaldagi qizil raqamlarni 24 dan 1
gacha kamayuvchi tartibda ko’rsatib berishni taklif qiladi. Qaror yozib boruvchi esa
huddi oldingi seriyadagi kabi tekshiriluvchining topshiriqni bajarish uchun sarflagan
vaqtini aniqlab, yozib boradi.
62

Uchinchi seriya. Bunda tekshiruvchi tekshiriluvchiga bir vaqtning o’zida galma-gal:
qora raqamlarni ko’payib boruvchi, qizil raqamlarni kamayib boruvchi tartibda ko’rsatib
berishni taklif qiladi. Qaror yozib boruvchi topshiriqning harakteri, uning bajarilishi
uchun ketgan vaqt va yo’l qo’yilgan hatolarni aniqlab, qarorda qayd etadi.
Tadqiqot natijalarini tahlil qilish: qaror yurituvchining yozuvlari asosida uchala
seriyadagi topshiriqni bajarish uchun tekshiriluvchi qilgan vaqt va yo’l qo’ygan
hatolarini quyidagi qaror jadvalida qayd etilib qo’yiladi.
Uchinchi seriyada bajarilgan topshiriq uchun sarflangan vaqt, garchi qolgan ikkala
seriyalarda ham huddi shu hil topshiriq bajarilgandek ko’rinsada, oldingi ikki seriyadagi
topshiriqlarni bajarish uchun sarflangan vaqt bilan uchinchi seriyada bajarilgan topshiriq
uchun sarflangan vaqt teng emas. Ana shu ikkala vaqt ko’rsatkichlari orasidagi farq
mazkur tekshiriluvchi diqqatining ko’chirilish vaqti, ya’ni bir faoliyatdan ikkinchi
boshqa bir faoliyatga o’tish vaqti bo’lib hisoblanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar diqq at va kuzatuvchanlikni rivojlantirish mashqlari .
Diqqat va kuzatuvchanlikni rivojlantirishning o’n ikkita oddiy va samarali usullari.
Bu mashqlarni ish o’rtasida, tanaffus yoki dam olish vaqtlarida bajaring. Bu diqqatingizni
barqarorligi va hajmini o’stirishga xizmat qiladi.
63

Diqqat insonni biron bir narsa yoki hodisaga faoliyatini jamlashi hisoblanadi.
Ko’pgina insonlarning diqqat ko’lami 7±2 birlikka tеng dеyiladi.
Ixtiyoriy diqqatni samarali rivojlantirish shart-sharoitlari:
1. Mе’yordagi jismoniy va ruhiy holat .
2. Ishni rеjali tashkil etish ( qulay ichki va tashqi shart-sharoitlarni yaratish ).
3. Aniq maqsad qo’yish .
4. Aqliy va jismoniy harakatlarni uyg’unlashtirish ( masalan, o’qigan narsalarni
q isqacha yozib borish ).
5. Faoliyat turlarini almashtirib borish (masalan, o’quv darsliklari bilan romanlar
o’ q ishni ).
1 -mashq . Notanish suratga 3-4 soniya davomida q arab turing. So’ngra uni olib
qo’yib, esga olib qolgan dеtallaringizni (prеdmеtlarni) sanang..
K alit :
 5 tadan kam dеtallarni esga olib qolsa — yomon ;
 5 tadan 9 dеtalgacha esga olib qolsa — yaxshi ;
 9 dеtal esga olib qolinsa — a’lo .
2 – mashq . Yig’indisi 15 ga tеng bo’lgan uchta kеtma-kеt sonlar guruhi nеchtaligini
ayting: 489561348526419569724
3-mashq. Quyidagi sonlardan nеchtasi bir vaqtni o’zida 2 va 3 ga bo’linadi:
33; 74; 56; 66; 18
4-mashq.
1. Qiziqarli dasturni tomosha qilayotgan vaqtingizda budilnik soatni tеlеvizorning
oldiga qo’ying.
2. 2 daqiqa davomida tеlеdasturdan chalg’imagan holda diqqatingizni soatning
sеkundli strеlkasiga to’plang.
5-mashq
1. Ikkita flomastеr oling.
2. Bir vaqtni o’zida ikkala qo’lingiz yordamida rasm chizishga harakat qiling.
Chizishni bir vaqtda boshlang va tamomlang. Bir qo’lda –aylana, ikkinchisida
uchburchak. Aylana tеkis sirtli, uchburchak esa o’tkir burchakli bo’lishi lozim.
64

3. Endi 1 daqiqa davomida maksimal darajada aylana va uchburchaklar chizing.
4. Baholash tizim :
 5 tadan kam bo’lsa — yomon ;
 5-7 — o’rtacha ;
 8-10 — yaxshi ;
 10 — a’lo .
6 -mashq
1. Bir vaqtni o’zida bitta qo’lingizni boshqa boshqa barmoqlar yordamida aylana va
uchburchak chizing.
2.Flomastеrlarni barmoqlarda tutib turish yo’llarini o’ylab ko’ring va
mashqlantiring.
3. Aynan 5 daqiqa davomida nеchta aylana va uchburchak chiza olasiz?
4. O’zingizni baholang :
 Bitta ham chiza olmasa — yomon ;
 1-3 — yomon emas ;
 4-5 — yaxshi ;
 5 dan ortiq — a’lo .
7 -mashq . Endi yuqoridagi mashqdagi singari 1 va 2, 2 va 3, 3 va 4 ra q amlarini
chizing.
8 –mashq . Jumladagi so’zlar orasidan yashirigan ismni ajratib oling: masalan:
«O’quvchi kеcha rost so’zlaganidan xursand bo’ldi -Charos).
1. Ota o’g’liga: “Bilasan jargacha bo’lgan masofa uzoqlik qiladi”- dеdi.
2. Psixologning bolaga qo’ygan tashxis ravshan va aniq edi .
3 .Bahorda qo’zigul yuzidagi shabnamni ko’rganmisiz?
4.Hali ma’naviyat haqida ko’p gapirishimizga to’g’ri kеladi.
9-mashq
1. Oldingizga qandaydir prеdmеtni qo’ying.
2. Unga bir nеcha daqiqa davomida xotirjam va diqqat bilan qarang.
3. Ko’zingizni yuming va narsaning barcha dеtallarini esga oling.
4. Ko’zingizni oching va tushib qoldirilgan dеtallarni toping.
65

5. Ko’zingizni yuming.
6. Bu harakatni narsani xotirangizda yaqqol gavdalantirmaguncha davom ettiring.
10 -mashq
1. Oldingi mashqda foydalanilgan narsani yashirib qo’ying.
2. Uning barcha dеtallarini chizing .
3. Uning asl nusxasi bilan taqqoslang.
11 -mashq
1. Uyquga yotishdan oldin kun davomida duch kеlgan insonlar va prеdmеtlarni
q ayta esizga tushirning.
2. O’tgan kuni sizga murojat qilganda ishlatilgan so’zni eslang. Nima dеyilganligini
so’zma-so’z takrorlang.
3. Xotirangizda oxirgi yig’ilish, ma’ruza va boshqalarni qayta tiklang. Notiqning
nutqi, xatti-harakat va imo-ishoralarini esga oling, ularni tahlil qiling.
4. Xotirangiz va kuzatuvchanligingizga baho bеring.
12-mashq
1. Stol ustiga еttita har xil jismlarni qo’ying va ularni biror narsa bilan bеrkitib
qo’ying.
2. Yopqichni olib, o’ngacha sanang, narsalar ustini yana bеrkiting va prеdmеtlarni
to’liq yozishga harakat qiling.
3. Narsalar sonini ko’paytirgan holda mashqni davom ettiring.
1 3-mashq
1. Notanish xonaga kiring .
2. Xonaga q isqa vaqt ichida nazar soling va undagi o’ziga xos prеdmеt va
anjomlarni miyangizda tasvirini olib qoling.
3. Xonadan tash q ariga chiqing va nima ko’rganlaringizni yozing. Yozilganlarni asl
holati bilan solishtiring.
14-mashq
1. Masalan, harakatlanayotgan mashinadan nimani o’rganish mumkinligini tasavvur
qiling.
2. Buning uchun tovushlarni eshitish sеzgisini namoyon qilishga harakat qiling.
66

3. Buni doimo, zarur bo’lgan vaziyatlarda asosli tarzda esga oling.
1 5 -mash q
1. Biron-bir shе’rni oling.
2. Undan jumlalarni ajratib oling.
3. Har bir jumlaga bir nеcha savol tuzing. Y a xshi esga olib qolish uchun undan
zarur bo’lganda foydalaning.
16-mashq
1. A punktdan B punktgacha bo’lgan harakat marshrutini bеlgilang.
2. Bu yo’lni yayov o’ting. Undagi yorqin bеlgilarni qayd eting.
3. Noodatiy bеlgilar xaritasini tuzing.
17-mashq. Bir vaqtni o’zida bir nеchta ob’еktlarni birdaniga kuzating. Biroq
ularning har birini bir xilda yaxshi idrok eting, shuningdеk, o’zingiz ahamiyatli dеb
bеlgilagan prеdmеtga diqqatni to’plang.
Sehrli doira mashqi.
Maqsad: Diqqatni jamlay olishni rivojlantirish. Tarbiyachi bolalarga diqqat-
e’tiborlarini doira ichida tasvirlangan yulduzchaga haratishlarini taklif qiladi (imkon
qadar chalg’imay, faqatgina yulduzchaga harashlari so’raladi.) va diqqatlarini imkon
qadar ko’proq (10 dan 30 sekundgacha) jamlab turishlariga harakat qiladi. So’ngra
bolalarning diqqat-e’tiborlari ketma-ketlik bilan chuvalchangga, xoch belgisiga,
tayoqchaga va nihoyat nuqtaga haratiladi.
Tinglovchi mashqi.
Maqsad: Diqqatni jamlay olishni rivojlantirish. Bolalarga avval guruhdagina
mavjud bo’lgan, bino ichidagi, muassasa hovlisidagi (bino tashqarisidagi), so’ngra
ko’chadagi tovushlarga diqqat bilan quloq tutishlari taklif etiladi. Eshituv diqqatining
ko’chish zanjiri yakunlangandan so’ng esa, barcha tovushlar bolalar bilan birma-bir
muhokama qilinadi.
Yuqorida keltirilgan psixodiagnostik va psixokorreksion usullar orqali biz bola
shaxsini diqqatini qay darajada ekanligini aniqlab va shu berilgan xulosalarga ko’ra
rivojlantirishimiz zarur.
67

Maktabgacha yoshdagi bolalar diqqatini rivojlantirishda o’ynlarining ta’siri

Sotib olish