Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	59.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Педагогика

Maktabgacha yoshdagi bolalarga har xil turdagi matnlarni tuzishni o’rgatishga doir ishlar shakllari va metodlari

Bu nazariyalar maktabgacha yoshdagi bolalar uchun matn
Tuzish faoliyatining metodik va nazariy asoslarini mustahkamlaydi.
Xulosa qilib aytganda: Turli matn turlari bilan ishlash — bu faqat tilni
o‘rgatish emas, balki bolaning shaxsiyati, tafakkuri, nutqiy madaniyati,
ijtimoiylashuvi va madaniy merosni anglashiga asos bo‘ladigan muhim faoliyatdir. Bu
faoliyat o‘yin, suhbat, dramatizatsiya, texnologiyalar orqali amalga oshirilganda, u
samaradorlik jihatidan yuqori natijalarga olib keladi.

1.3. Matn tuzishga o‘rgatish orqali fikrlash va og‘zaki nutqni
rivojlantirish yo‘llari.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda og‘zaki nutq va tafakkurni rivojlantirish har
bir ta’limiy faoliyatning markaziy maqsadlaridan biridir. Ayniqsa, matn tuzishga
o‘rgatish orqali bolalarda mantiqiy fikrlash, ketma-ketlikni saqlash, sabab-oqibat
munosabatlarini tushunish va nutqni aniq, izchil ifodalash ko‘nikmalari shakllanadi.
Matn tuzish — bu bolaning hayotiy kuzatuvlari, bilimi, hissiyoti va tasavvurini so‘z
orqali ifoda etish faoliyatidir. Bu faoliyat nafaqat nutqni, balki tafakkur, tasavvur,
ijodkorlik, mustaqillik kabi psixik jarayonlarni ham faollashtiradi.
1. Matn tuzish faoliyatining psixolingvistik asoslari
Psixolingvistika sohasidagi tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, og‘zaki matn tuzish
faoliyati til tizimining barcha komponentlarini — leksik, grammatik, fonetik va
pragmatik qatlamlarini faollashtiradi. Bola so‘z boyligidan unumli foydalanish, gap
22

3. Matn tuzish orqali og‘zaki nutqni rivojlantirish yo‘llari
a) Suhbat va savol-javob asosida hikoya tuzish
Rasm asosida bolaga savollar berish orqali u fikrlashga yo‘naltiriladi;
“Bu rasmda nima bo‘layapti?”, “Nega bunday bo‘ldi?”, “Keyin nima bo‘lgan
bo‘lishi mumkin?” kabi savollar bolaning tafakkurini faollashtiradi;
Savollar natijasida bola voqeani to‘laqonli ifodalashga intiladi.
b) Rolli o‘yinlar orqali voqea tuzish
“Do‘kon”, “Kasalxona”, “Sayohat”, “Mehmon keldi” kabi rolli o‘yinlarda bolalar
real hayotiy vaziyatlarni so‘z bilan ifodalaydilar;
O‘yin davomida har bir bola o‘z roliga mos gaplar tuzadi, voqeani bayon qiladi;
O‘yin orqali bola muloqotga kirishadi, savol beradi, javob oladi, munosabat
bildiradi.
c) Syujetli rasm asosida voqea bayoni
Rasm ketma-ketligidan foydalanib, bolaning mantiqiy tafakkurini rivojlantirish
mumkin;
Bola rasmlardagi voqealarni tartiblab, hikoya tuzadi;
Bu usul sabab-oqibat munosabatlarini anglash, tartibda gapirish ko‘nikmasini
mustahkamlaydi.
d) Ertaklarni davom ettirish
Bolalarga ertakning bosh qismi beriladi, yakuni esa ular tomonidan tuziladi;
24

Maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh bosqichlariga ko‘ra matn tuzish
xususiyatlari
3–4 yosh
Bu davrdagi bolalar nutqiy rivojlanishning boshlang‘ich bosqichida bo‘lib, ular
ko‘proq eshitgan so‘zlarni takrorlaydi, lekin mustaqil gaplar tuzish, voqealarni ketma-
ketlikda ifodalashda qiynaladilar. Bunday bolalarga qisqa, aniq, bir mavzuli rasm
asosida sodda gaplar tuzdirish samaralidir.
4–5 yosh
Bolalarda so‘z boyligi oshib boradi, tasvirlangan voqealarni 2–3 gap bilan izohlab
bera oladi. Ular hali to‘liq syujetli matn tuzolmaydi, lekin ketma-ket voqealarni aytish
orqali matnga yaqin fikrlar bildira boshlaydi.
5–6 yosh
Bolalar hayotdagi voqealarni eslab, mustaqil ravishda qisqacha hikoya tuzishga
harakat qiladi. Ularda sabab-oqibat bog‘liqligi shakllana boshlaydi. Bu bosqichda
"Nima bo‘ldi?", "Nima uchun shunday bo‘ldi?" kabi savollar asosida fikr yuritishga
o‘rgatish kerak.
6–7 yosh
Bu yoshdagi bolalar real va tasavvurdagi syujetlar asosida mustaqil, mantiqiy
bog‘liqli matnlar yaratishga harakat qiladi. Kirish, rivojlanish va yakun qismlarini
farqlay oladi. Bunda dramatizatsiya, rolli o‘yinlar, dialogli hikoyalar yordamida fikr
bayon qilish usullari qo‘llaniladi.
Nutqiy rivojlanishga ta’sir etuvchi omillar
10

fikrlarini bildiradilar va birgalikda umumiy matnni yaratadilar. Bu jarayon bolalarning
fikrlash qobiliyatini oshirishga yordam beradi.
Kreativ va kollaborativ hikoya tuzish : Bolalar birgalikda guruhlarda yoki
juftliklarda kreativ hikoyalar yaratishlari mumkin. Bunday usul, bolalar o‘zaro fikr
almashib, bir-birlarini eshitib, o‘z matnlarini shakllantirishga imkon beradi. Har bir bola
hikoyaga bir qismini qo‘shadi va umumiy matnni yaratadi.
Misol : "Bir kun o‘rmonning eng baland daraxtida sirli yashil kutilgan eshik paydo
bo‘ldi. Bu eshikdan kim kirardi?" kabi hikoyaning boshlanishi bilan bola o‘zini yangi
ssenariyda tasavvur qiladi va birgalikda davom ettiradi.
Qayta ishlash va tahrirlash : Interfaol metod yordamida bolalar yaratgan
matnlarni qayta ko‘rib chiqish va yaxshilashni o‘rganadilar. Har bir bola o‘z matnini
boshqa bolalar bilan muhokama qiladi, va ular bir-birlarining ishlari ustida tahrir ishlari
olib boradilar. B olalar tayyor matnni o‘zgartirib, yangi qahramonlar, joylar yoki
voqealar kiritish orqali kreativliklarini rivojlantiradilar. Bunda, ular mavjud matnni
tahlil qilish va yangi shaklga keltirishni o‘rganadilar.
Misol : "Bizning bugungi hikoyamizda qahramon vaqtni sayohat qilishni
boshlaydi. Faqat matnni o‘zgartiring va vaqtni qanday o‘zgartirganini tasvirlab bering."
4. Yakuniy Tavsiyalar
Ijodiy yondashuvni rag‘batlantirish : O‘yinlar, dramatik mashqlar va interfaol
metodlar bolalarga o‘z tasavvurlarini oshirish va ijodiy yondashuvni rivojlantirishga
yordam beradi. Har bir bolaning o‘z nutqini yaratishda mustaqil fikrlashga imkon berish
zarur.
Matn tuzishning turli usullarini qo‘llash : O‘yinlar, dramatik rollar va interfaol
metodlar orqali bolalarga matnni yaratishda turli usullarni qo‘llashga imkoniyat berish
ularning nutq ko‘nikmalarini kengaytiradi va boyitadi.
53

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi “2022–2026
yillarda yangi O‘zbekistonni taraqqiy ettirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi” PF–60-
sonli farmoni.
2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Maktabgacha ta’lim tizimini 2030-
yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi qarori, 2023-yil 29-dekabr, PQ-441-
son.
3. O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim sifati va pedagogik innovatsiyalar milliy
markazi. “Maktabgacha ta’lim muassasalari uchun davlat ta’lim standarti” , Toshkent,
2024.
4.Egamberdiyeva D.N. Maktabgacha ta’limda bolalar nutqini rivojlantirish
metodikasi . – Toshkent: Ilm Ziyo, 2023.
5.Hasanboyeva D.R . Bolalar nutqini o‘stirish nazariyasi va amaliyoti . – Toshkent:
Fan va texnologiya, 2024.
6. Inoyatova G’. Nutq o‘stirish mashg‘ulotlarida zamonaviy yondashuvlar . –
Samarqand: Registon, 2025.
7.Mirzayeva M.Q. Maktabgacha yoshdagi bolalarning ijodiy tafakkurini
rivojlantirish . – Buxoro: Ilm nuri, 2024.
8. Yusupova G.X . Til o‘rgatishda interfaol metodlar . – Andijon: Zamonaviy
maktab, 2023.
9. Qodirova M. O‘zbek tilini o‘qitishda innovatsion texnologiyalar . – Toshkent:
O‘qituvchi, 2022.
61

mantiqiy fikrlashini, til boyligini rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Bu ikki asosiy
nutq shaklini o‘quv-tarbiyaviy jarayonga maqsadli yo‘naltirish orqali bola muloqotga
kirishish, fikr bildirish, o‘zini erkin ifodalash, mustaqil ravishda voqealarni tasvirlash,
shuningdek, izchil va mantiqli gapirishga o‘rganadi.
Shunday qilib, matn tuzishga o‘rgatishda dialogik va monologik nutqni
uyg‘unlashtirgan holda, bolalarning nutqiy kompetensiyasini har tomonlama
rivojlantirish mumkin. Tarbiyachining bu jarayondagi faol, izlanuvchan va metodik
yondashuvi o‘quvchilarning ijtimoiy-madaniy rivojlanishida muhim poydevor bo‘lib
xizmat qiladi. Shu bilan birga, bu metodlar orqali kelajakdagi savodxon, erkin
fikrlovchi, nutqi rivojlangan shaxsni shakllantirishga zamin yaratiladi.

57

Dialogik nutq asosida matn tuzishga o‘rgatish shakllari:
Savol-javob usuli :
Bolalar o‘rtasida savol-javob shaklida o‘yinlar o‘tkazish, turli mavzularda kichik
suhbatlar tashkil qilish. Masalan, “Sizning sevimli rangingiz nima?” yoki “Qaysi
hayvonni eng ko‘p yoqtirasiz?” kabi savollar orqali nutqni rag‘batlantirish.
Savol-javoblar orqali o‘zaro fikr almashish bolalarga to‘g‘ri va aniq javob berish,
o‘z fikrini tushunarli ifodalashni o‘rgatadi.
Suhbat orqali hikoya qilish :
Bolalar o‘rtasida suhbat yaratib, bir voqea yoki hodisa haqida fikr almashish.
Masalan, “Bugun maktabda nima bo‘ldi?” yoki “Uyingizda qanday tadbir bo‘lib
o‘tadi?” kabi mavzularda suhbat tashkil qilib, har bir bola o‘zining nuqtai nazarini
bildiradi. Tarbiyachi voqeani boshidan so‘zlab, bolalar unga o‘z fikrlarini qo‘shadilar,
bu orqali suhbatni kengaytirish va rivojlantirish ko‘nikmalarini shakllantirish mumkin.
Suhbatda o‘zaro so‘rovlar va javoblar bilan matnni shakllantirish.
Rol o‘ynash o‘yinlari :
Masalan, “Do‘konda sotuvchi va xaridorga aylaning” , “O‘rmon qo‘riqchisi va
sayohatchi” kabi o‘yinlar. Dialogik nutqni rivojlantirishda rol o‘ynash o‘yinlari juda
samarali. Bolalar o‘zingiz beradigan rolga kirishib, o‘z fikrlarini suhbat orqali bayon
qiladilar. Masalan, “Doktor va bemor” , “Sotuvchi va xaridor” rollari orqali nutqni
rivojlantirish.
Bolalar berilgan rolda suhbat olib borib, turli voqealarni muhokama qilishadi. Bu
orqali ular turli holatlarda nutqni qanday ishlatishni o‘rganadilar.
39

mustaqil fikr bayon etish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Amaliy metodlar:
“Kundalik hayotdan hikoya” metodi – bolaning boshidan o‘tgan sodda holatni
aytib berishi: “Bugun bog‘chada nimalar bo‘ldi?” yoki “Uyda nima qiziqarli voqea yuz
berdi?”
“Ketma-ket rasm asosida hikoya tuzish” – rasmda tasvirlangan voqeani izchil
hikoya qilish orqali nutqni rivojlantirish.
“Nima bo‘lishi mumkin edi?” o‘yini – bolaning taxmin qilish va tahlil qilish
ko‘nikmasini shakllantiradi.
Masalan: “Sardor bog‘chaga keldi, lekin eshik yopiq edi. U nima qildi?” – bu
kabi savollar bolaning voqeani davom ettirishga bo‘lgan faolligini oshiradi.
Tasviriy matnlar tuzishga o‘rgatish metodlari .
Tasviriy matn – bu biror predmet, joy, voqea yoki hodisani ifodalovchi, undagi
belgi, sifat, harakatni bayon qiluvchi matn shaklidir. Bu turdagi matnlar yordamida
bolalarda e’tibor, ranglar, o‘lcham, joylashuv, harakat kabi tushunchalarni ifodalash
ko‘nikmasi rivojlanadi.
Tasviriy matn tuzishga oid metodlar:
“Rasmni tasvirla” metodi – bola rasmga qarab predmetlarni nomlaydi, ularning
holatini tasvirlaydi.
Misol: “Bu bog‘. Unda gullar ochilgan. Quyosh charaqlab turibdi.”
“Tasviriy gaplar zanjiri” usuli – har bir bola bir gap aytadi, keyingi bola ushbu
gapga mos holda davom ettiradi.
32

Har bir bolaning nutqiy imkoniyatlarini alohida kuzatib boring. Kam so‘zli,
tortinchoq yoki nutqida muammolari bor bolalar bilan alohida shug‘ullanish zar
5. Nazorat va tahlilni yo‘lga qo‘ying
Har bir matn tuzish mashg‘ulotidan so‘ng bolaning rivojlanish dinamikasini
baholab boring.
Natijalarga ko‘ra, pedagogik yondashuvlar va metodlarni qayta ko‘rib chiqish,
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
60

Dastlabki bosqichda rasm va hikoya : Bolalarga rasmni ko‘rsatib, ulardan rasm
asosida monologik yoki dialogik matn yozishni so‘rash. Masalan, rasmda bola
o‘qiyotgan kitobni ko‘rsatsangiz, "Nima haqida o‘qiyotganini tasvirlab bering" yoki
"Bola va uning do‘sti o‘qiyotgan kitob haqida suhbatlashmoqda, ularni tasvirlab
yozing" deb so‘rashingiz mumkin.
Savol-javobga asoslangan yozma ishlar : Dialogni yozishda savol-javob usulidan
foydalanish. O‘rganilayotgan mavzuga oid savollarni bolalarga berish va ulardan javob
olish.
4. Yangi Yondashuvlar va Taktikalar:
Interfaol mashg‘ulotlar : Bolalarga o‘zaro guruhlarga bo‘linib, har biri monolog
yoki dialogni yozish va keyin guruh bo‘lib o‘zaro baham ko‘rishlari uchun imkoniyat
yaratish. Bu jarayonda bolalar o‘zaro fikr almashadilar va nutqlarini yanada boyitadilar.
Matnni vizualizatsiya qilish : Matn yozishda tasviriy vositalardan foydalanish.
Bolalar nutqni tasvirlar yoki diagrammalar yordamida yanada boy va aniqroq
ifodalashga o‘rganadilar.
Guruh suhbatlari va diskussiyalar : Bolalar o‘rtasida kichik guruhlarda suhbatlar
o‘tkazish va har bir bolaga o‘z fikrini aytishga imkon berish, nutqni izchil va to‘liq
ravishda shakllantirishga yordam beradi.
5. O‘quv Natijalari va Natijaviy Baholash:
Matn yaratish va tahlil qilish : Bolalarga o‘z yozgan monolog yoki dialoglarini
tahlil qilishni taklif qilish va bu jarayonda matn tuzishdagi xatolarni topib, ularni
qanday to‘g‘rilashni o‘rgatish.
48

Xulosa : Hikoyaning tugashini yoki asosiy g‘oyani yakunlash.
Hikoyani Dastlabki Bosqichlarda Qisqacha Tuzi : O‘z fikrlarini tartibga solishga
yordam berish uchun, bolaga qisqa tuzilmalar yordamida hikoya tuzishni o‘rgatish
(masalan, 3-4 qadamlik reja: boshlanish, rivojlanish, yakun).
2. Dialogik nutqni o‘rgatishda qo‘shimcha yondashuvlar:
Rol o‘ynash o‘yinlari : Dialogik nutqni rivojlantirish uchun, bolalar rol o‘ynash
o‘yinlarida ishtirok etishlari kerak. Bu ularni ko‘proq ijtimoiy vaziyatlarda muloqot
qilishga o‘rgatadi.
Masalan, o‘yinlar yordamida bolalar restoran, do‘kon, yoki shifoxona kabi turli
ijtimoiy holatlarni takrorlashlari mumkin. Bu o‘yinlar, ularning nutq madaniyatini va
ijtimoiy muloqot qobiliyatlarini oshiradi.
Mavzuga qarab dialog yaratish : Bolalarni o‘zlari uchun mavzu tanlash va shu
mavzu doirasida suhbatlarni yaratishga undash. Misol uchun, "Siz va do‘stingiz birga
film tomosha qilmoqchisiz. Qaysi filmni tanlaysiz va nega?" deb savol berish orqali
bolalarga suhbatning mantiqiy va qiziqarli rivojlanishini ko‘rsatish.
Savollarni to‘g‘ri tuzish : Dialogda savollar to‘g‘ri va aniq bo‘lishi kerak. Bu
bolalarni savol berish va unga to‘g‘ri javob qaytarishga o‘rgatadi. Savolni tushunish,
javobni izchil ifodalashga yordam beradi.
Dialogni Kengaytirish : Suhbatlarni davom ettirishga yordam berish uchun,
bolalarga savollarni kengaytirib berish yoki o‘z fikrlarini yangilashga undash. Masalan,
"Siz nima deb o‘ylaysiz, bu filmni qanday tugatish kerak?" deb savol berish orqali
dialogni yanada kengaytirish.
3. Monologik va dialogik nutqni kombinatsiya qilish:
47

Matn bilan ishlashning psixologik-pedagogik asoslari
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun matn — bu birinchi navbatda tinglovli
material. Ular ko‘rgan, eshitgan va anglagan obrazlar asosida fikrlaydi. Shu sababli
matnlar orqali bolalarga hayotiy voqealarni ko‘rsatish, ular asosida hikoya tuzdirish
pedagogik jihatdan samarali hisoblanadi.
Psixologlar fikricha, 3–7 yosh oralig‘ida bolaning eshitish, tasavvur qilish, izchil
tafakkur yuritish qobiliyati rivojlanadi. Aynan shu yoshda ularga oson tushunarli,
qiziqarli va mavzu jihatdan hayotga yaqin bo‘lgan matnlar asosida nutqiy mashg‘ulotlar
olib borish kerak. Masalan, “Bo‘rining makrli rejalari” yoki “Ona tabiatni asraylik” kabi
matnlar bola shuuriga ta’sir etadi.
Matn tuzish ko‘nikmalarining shakllanish bosqichlari
Bolalarga matn tuzishni o‘rgatish jarayoni bosqichma-bosqich olib boriladi:
1-bosqich : Matnni tinglash va tushunish. Bu bosqichda bolaga o‘qituvchi
tomonidan matn o‘qib eshittiriladi va bolalar savollarga javob berishadi.
2-bosqich : Matnni tasvirlash. Bola matndagi qahramonlarni, joy va vaqtni,
voqeani qayta ifodalaydi.
3-bosqich : Reja asosida matn tuzish. Bola o‘qituvchi yordamida matn tarkibiy
qismlarini aniqlaydi va shaxsiy fikrini bildiradi.
4-bosqich : Mustaqil ravishda matn tuzish. Bu bosqichda bolaga syujetli rasm,
predmetlar yoki holatlar asosida mustaqil matn tuzish topshirig‘i beriladi.
Har bir bosqichda o‘yinli, ijodiy va interfaol metodlardan foydalanish
samaradorlikni oshiradi.
15

tuzish va ularni mantiqan bog‘lash orqali o‘z fikrini muayyan tartibda bayon etadi. Bu
esa fikrlash faoliyatining asosiy shakllaridan biri — muloqotli (kommunikativ)
fikrlash ni rivojlantiradi. Matn tuzishga o‘rgatish orqali bola:
voqea va hodisalarni idrok etadi va qayta ishlaydi;
ularni mantiqiy ketma-ketlikda tartiblaydi;
sabab va natijani ajratadi;
fikr bildiradi, baho beradi;
his-tuyg‘ularini ifoda etadi.
Shunday qilib, matn tuzish jarayoni bolaning tafakkuri, nutqiy ifodasi va his-
tuyg‘ulari uyg‘unligida kechadi.
2. Fikrlash jarayonining matn tuzishdagi o‘rni
Bolalar fikrlashining shakllanishi til va nutq orqali amalga oshadi. Aynan matn
tuzish orqali bola quyidagi fikrlash operatsiyalarini o‘zlashtiradi:
Tahlil qilish – voqea tarkibidagi elementlarni ajratish;
Taqoslash – bir necha holatni solishtirish;
Umumlashtirish – umumiy xulosa chiqarish;
Tartiblash – voqealarni vaqt va sabab-oqibat asosida ketma-ketlikka solish;
Baholash – ijobiy yoki salbiy munosabat bildirish.
Bu operatsiyalar bolaning mantiqiy tafakkurini mustahkamlab, uni og‘zaki ifoda
qilishga tayyorlaydi.
23

Rol o‘ynash o‘yinlari : Bolalar o‘yin orqali o‘zlarining tasavvurlarini matnlar
shaklida ifodalaydilar. Masalan, ular restoran, shifoxona, maktab kabi ijtimoiy
vaziyatlarni tasavvur qilib, shu kontekstda qisqa hikoyalar yaratadilar. O‘yinlarda bola
o‘z rolini bajarishga harakat qilib, u o‘ylagan matnni yaratadi. Bu jarayon bolalarning
nutqini yaxshilash va ijodiy fikrlashini rivojlantirishga yordam beradi.
Misol : "Bola o‘qituvchi bo‘lib, boshqa bolalar bilan maktabdagi darslarni
o‘rgatadi. Har bir bola o‘zining fikrlarini o‘qituvchi bilan baham ko‘radi. O‘yin
davomida bola o‘zini qanday o‘qituvchi, do‘st yoki ota-ona sifatida ifodalaydi."
Tavsifiy o‘yinlar : Bu turdagi o‘yinlarda bola tasavvur qilingan voqealar asosida
hikoya tuzadi. Masalan, "Agar siz bir kunni o‘z orolingizda o‘tkazsangiz, nima
bo‘ladi?" deb savol berish orqali bolalarga o‘z hikoyalarini tuzishga yordam beriladi.
O‘yin bolalarga voqealarni boshqarish, mantiqiy ravishda bog‘lash va muloqotda
ishtirok etish imkonini beradi.
Zanjir hikoyalar : Bolalarga ketma-ket o‘z fikrlarini qo‘shish orqali hikoya
yaratishga undash. Masalan, har bir bola bir jumla aytadi va keyingi bola o‘sha jumlani
davom ettiradi. Bu usul bolalarni izchil fikrlashga va mantiqiy ravishda matn tuzishga
o‘rgatadi.
Misol : Birinchi bola “Bir kun qahramon o‘rmonni kesib o‘tdi” deb boshlaydi,
keyin boshqa bola “O‘rmonning ichida sirli shovqinlar eshitildi” deb davom ettiradi va
boshqalar ham o‘z fikrlarini qo‘shadilar. Natijada, bolalar birgalikda hikoya yaratadilar.
Rasmli o‘yinlar : Bolalarga rasm ko‘rsatiladi va ular shu rasm asosida hikoya
yoki matn tuzadilar. Bu usul bolalarning vizual tasavvurlarini kuchaytiradi va matnni
ko‘proq tasviriy va aniqroq yaratishga yordam beradi.
50

Masalan, “Kuzgi bog‘” mavzusida rasmga qarab hikoya tuzayotgan bola quyidagi
fikrlarni bayon qilishi mumkin: “Barglar sarg‘aygan. Daraxtlar yaproqlarini to‘kmoqda.
Bolalar barglarni to‘playapti.” Ushbu oddiy matn tuzilmasida bolada ketma-ketlik,
sabab-natija munosabati, tasviriy elementlar shakllanadi.
Matn tuzish bosqichlarini tahlil qilish
Bolalarda matn tuzish ko‘nikmasi ma’lum bosqichlar asosida shakllanadi. Har
bir bosqich bola nutqining rivojlanish darajasi va fikrlash faoliyatiga mos ravishda
tuziladi:
Rasm asosida gap tuzish : Bola faqat tasvirdagi bir predmet yoki harakatni
aytadi. Masalan: “Bu it.” yoki “It yugurayapti.”
Rasmlar ketma-ketligiga asoslangan hikoya : Bola voqeani ketma-ketlikda
bayon qiladi. Masalan: “Qizcha ko‘chat ekdi. Uni sug‘ordi. Ko‘chat gulladi.”
Erkin hikoya tuzish : Tarbiyachining mavzuga oid savollari orqali bola mustaqil
matn tuzadi.
Og‘zaki hikoyani yozma bayon qilish : Bu bosqichda bola aytilgan yoki o‘zi
aytgan matnni yozma ifodalashga harakat qiladi.
Ushbu bosqichlar yordamida bola:
Voqelikni to‘g‘ri anglaydi;
Izchil fikr yuritadi;
O‘z fikrlarini og‘zaki shaklda aniq va mantiqiy bayon qilishga o‘rganadi.
Amaliyotda ko‘p uchraydigan metodlardan biri bu — "Savol-javob asosida
hikoya tuzish" usulidir. Masalan, tarbiyachi quyidagi savollarni beradi:
27

Nutqiy ifoda (4–5 yosh): bola to‘liqroq gaplardan foydalanadi, voqealarni
qisqacha izohlab bera oladi. Bu bosqichda matn tuzish uchun zarur bo‘lgan elementar
mantiqiy bog‘liqliklar shakllana boshlaydi.
Matn yaratish faoliyati boshlanishi (5–6 yosh): bu davrda bola voqea va tasvir
asosida oddiy matn tuza oladi. Ertak aytib berish, rasm asosida hikoya tuzish, hayotiy
voqealarni ketma-ket bayon qilishga urinadi.
Matnga mustaqil yondashuv (6–7 yosh): bolaning tasavvuri kengayib, nutqi
mantiqiy va bog‘liqlik asosida rivojlanadi. U syujetli voqealarni bayon qilishda kirish,
rivojlanish va yakun qismlarini ajratib, mustaqil matnlar yaratishga harakat qiladi.
Matn tuzish ko‘nikmalarining shakllanishi
Bola har xil turdagi matnlar tuzishni boshlashi uchun quyidagi ko‘nikmalar
shakllanishi zarur:
So‘z boyligining boyligi: bola o‘z fikrini bayon qilishda kerakli so‘zlarni to‘g‘ri
tanlashi uchun lug‘at boy bo‘lishi kerak.
Gap tuzish ko‘nikmasi: to‘g‘ri grammatik tuzilishga ega gaplar tuza olish
malakasi muhim ahamiyatga ega.
Mantiqiy bog‘liqlik: matn qismlari o‘zaro mazmunan va mantiqan bog‘lanib
ketishi lozim.
Syujet asosida fikr yuritish: voqea rivojini tushunish, uning tartibida izchil fikr
yuritish.
Emotsional ifoda: matnning obrazliligi, estetik ifodaliligi, tinglovchiga ta’sir
qilish xususiyati.
7

Maktabgacha yoshdagi bolalarga har xil turdagi matnlarni tuzishni o‘rgatishga
oid ishlar shakllari va metodlari.
Ishning nazariy-amaliy ahamiyati
Tadqiqot natijalari maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarning matn tuzish
faoliyatini tashkil etishda amaliy qo‘llanma sifatida foydalanish imkonini beradi.
Shuningdek, pedagoglar uchun yangi metodik yondashuvlar taklif etiladi.
Kursni tugatish ishining tuzilishi : Kursni tugatish ishi kirishi, ikki bob, olti
paragraf, xulosa va tavfsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
5

Deskriptiv matn – tasviriy matn, joy yoki predmet ifodalanadi (bog‘, o‘yinchoq,
xona);
Ekspozitiv matn – sabab–natija izohi, tushuntirish mavjud (nega bulutlar
quyuqlashadi?).
Bu tushunchalarni bolalarga oddiy misollar bilan ko‘rsatish va amaliy tarzda
o‘rgatish zarur.
Bolalarni tasviriy matn tuzishga o'rgatish, ularning ijodiy fikrlash va nutqni
rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Bu jarayon bolalarda kuzatish, tasavvur qilish,
va o‘z fikrlarini aniq ifoda etish qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Quyida
bolalarni tasviriy matn tuzishga o'rgatishda qo'llaniladigan asosiy yondashuvlar va
metodlar haqida ma'lumot beraman:
1. Kuzatish va tasavvur qilish
Tasviriy matn tuzishda birinchi qadam bolalarni atrof-muhitni diqqat bilan
kuzatishga o'rgatishdir. Ular tabiat, hayvonlar, insonlar yoki turli ob'ektlarni kuzatib,
ularni tasvirlashga harakat qilishlari kerak. Masalan, bolaga biror ob'ektni (gulli bog',
daraxt, yoki odam) ko'rsatib, uni qanday tasvirlash mumkinligi haqida savollar berish
mumkin:
"Bu guldasta qanday ranglarga ega?"
"Yangi ochilgan gul qanday ko'rinadi?"
"Daraxtning barglari qanday shaklda?"
2. Badiiy tasvirlash
36

Milliy qadriyatlar va matnlar orqali tarbiya
Bolalarga xalq ertaklari, maqollar, topishmoqlar asosida hikoya tuzdirish orqali
ularning milliy g‘ururi, ona tiliga muhabbati va madaniy qadriyatlarga hurmati
shakllanadi. Shu sababli tarbiyachi har bir matn faoliyatini faqat grammatik va lisoniy
tomondan emas, balki tarbiyaviy maqsadda ham tashkil qilishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqiy
rivojlanishida matn tuzish faoliyatining ahamiyati beqiyosdir. Ushbu faoliyat orqali
bolalar lug‘at boyligini oshiradi, gap tuzish, fikr bayon qilish, voqealarni ketma-ketlikda
izchil bayon qilish, o‘z shaxsiy hissiyotlarini ifoda qilish kabi muhim nutqiy va
psixologik ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar. Bola matn tuzishni o‘rganar ekan, u mustaqil
fikrlash, voqealarni tahlil qilish, obrazli ifoda qilish va jamiyat bilan muloqotga
kirishish ko‘nikmalarini egallaydi. Shuning uchun ham bu faoliyat nafaqat o‘quv
jarayonining bir qismi, balki ta’limning asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi lozim
Shuning uchun matn tuzishga o‘rgatish bolalar bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiyaviy
ishlarning ajralmas qismiga aylanishi lozim.
1.2. Har xil turdagi matnlar va ularning maktabgacha yoshdagi bolalar
nutqiy rivojlanishidagi o‘rni .
Maktabgacha yoshdagi bolalarning og‘zaki nutqini rivojlantirishda matn
asosida ishlash muhim metodik vosita hisoblanadi. Har xil turdagi matnlar — badiiy,
informativ, tavsiflovchi, hikoyalovchi, tafakkurga asoslangan, voqeaviy va mantiqiy-
muhokamaviy matnlar — bolaning dunyoqarashi, idroki va ifodali nutqini
rivojlantirishda beqiyos ahamiyat kasb etadi.
Maktabgacha yosh — bu bolaning shaxsiyati shakllanadigan, tafakkur
asoslari qaror topadigan, ijodiy qobiliyati namoyon bo‘ladigan davrdir. Ushbu
13

Bolalarni tasviriy matnlar yaratishda o'zgarishlar qilishga va turli tafovutlar
kiritishga o‘rgatish kerak. Masalan, biror ob'ektni turli nuqtai nazardan ko‘rsatib,
tasvirlashni o‘rgatish: "Oq qor nima? Bu qor qishlog‘imizda qanday ko‘rinadi?"
6. So'zlar va tasvirlar bilan o‘yinlar
Bolalar uchun so‘zlar va tasvirlar bilan o‘ynash juda samarali bo‘lishi mumkin.
Masalan:
Tasviriy o‘yinlar : Bolalar biror tasvirni ko‘rib, unga hikoya tuzishi mumkin.
Ranglar va shakllar : Har bir rang yoki shakl haqida gapirish, ularni tasviriy
matnlar yaratishda ishlatish.
7. Kengaytirilgan faoliyatlar
Kengaytirilgan faoliyatlar yordamida bolalarga tasviriy matn tuzish
ko'nikmalarini rivojlantirish mumkin. Masalan, bolalarga biror hodisa yoki voqeani
tasvirlashni so‘rash, ularni birgalikda kichik hikoyalar tuzishga yo‘naltirish mumkin.
Tasviriy matn tuzish jarayonida bolalar o‘zini ifodalash, tasavvur qilish va
ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Bu metodlar bolalar uchun nafaqat
nutqni rivojlantirish, balki ularda til va badiiyatga bo‘lgan qiziqishni ham oshiradi.

2.2. Dialogik va monologik nutq asosida matn tuzishga o’rgatish shakllari.
Dialogik nutq — ikki yoki undan ortiq kishining bir-biriga savol berish,
javoblar olish orqali yuzaga keladigan muloqotdir. Bu nutq shakli bolalarda muloqot
madaniyatini, izchil va mantiqiy fikrlashni rivojlantiradi.
38

Mashq : Bolalar birgalikda o‘yinlar va dramatizatsiya o‘ynab, suhbatni
boshlashadi. Keyinchalik, har bir bola yaratgan voqeani yakunlab, monolog sifatida
taqdim etadi. Bu jarayon orqali bolalar fikrni aniqlik va izchillik bilan ifodalashga
o‘rgatiladi.
Dialogik va monologik nutqni birlashtirish , bolalarga kengroq kommunikativ
imkoniyatlar yaratadi va ularni kompleks fikrlashga o‘rgatadi.
Ushbu metodlarni faoliyatda qo‘llash orqali bolalar nutqini boyitishga yordam
berish mumkin.
Matn tuzish jarayonida sinxronizatsiya va moslashuv
Tayyor matn asosida guruh bahs-munozarasi : Bola o‘z yaratgan matnni
guruhda baham ko‘rib, boshqa bolalar bilan muhokama qilishi kerak. Bu jarayonda ular
bir-birlarining fikrlarini inobatga olib, matnni yaxshilash, o‘zgartirish yoki
kengaytirishga harakat qilishadi.
Misol : "Sizning hikoyangizda qanday voqealar yana bo‘lishi mumkin?" yoki
"Sizning fikringizcha, bu matnni qanday qilib yanada qiziqarli qilish mumkin?"
Refleksiya va o‘z-o‘zini baholash
Bola o‘z ishlari ustida ishlashi va baholashi : O‘rganish jarayonida bolalar o‘z
yaratgan matnni o‘zlari tahlil qilishlari va o‘z-o‘zini baholashlari muhimdir. Bu o‘z
nutqini va ijodiy ishini yaxshilash uchun ularni o‘zaro tahlil qilishga undaydi.
Misol : "Siz yaratgan hikoyadagi qahramonning qanday harakatlarini yoqtirdingiz
va ularni qanday qilib yaxshilashingiz mumkin deb o‘ylaysiz?"
Xulosa qilib aytganda: maktabgacha yoshdagi bolalarni matn tuzishga o‘rgatishda
dialogik va monologik nutq shakllarini to‘g‘ri tashkil etish – ularning og‘zaki nutqini,
56

Matn turi Bola nutqiga ta’siri
Axborot
beruvchi matn Faktlarga asoslangan muloqot
yuritish, ilmiy tafakkurni
shakllantirish, aniqlik va qisqalik
Ertak matnlari Tasavvur va fantaziya asosida
fikr ifodalash, obrazli nutq, estetik
didni shakllantirish
Dialogik matn Suhbat shaklida fikr almashish,
nutq madaniyatini rivojlantirish, faol
tinglash malakasi
Monologik
matn Uzoq, izchil, bir yo‘nalishda
fikr yuritish, xotira va e’tiborni
rivojlantirish
Didaktik materiallar va vositalarning ahamiyati
Bolalarda matn tuzish ko‘nikmalarini shakllantirishda rasmlar, piktogrammalar,
mavzuli kartochkalar, audio-matnlar, interaktiv doskalar kabi vositalar samarali bo‘lib,
bu vositalar quyidagi pedagogik maqsadlarga xizmat qiladi:
Matnni vizual qabul qilishni osonlashtiradi;
Matn strukturasi haqida fikr yuritishga undaydi;
O‘yin orqali matn tuzishga jalb qiladi;
Mustaqil fikrlashga undaydi;
18

Ko‘maklashuvchi bosqich:
– Savollar orqali hikoya tuzish
– Ikkilamchi belgilar asosida fikrlar ketma-ketligini tushuntirish
– Matnni qayta tuzish
Ijodiy bosqich:
– O‘z tajribasidan hikoya qilish
– Ertakni davom ettirish
– Hayoliy syujet asosida mustaqil matn yaratish
Matn tuzish faoliyatining o‘qituvchiga qo‘yadigan talablari
Bola yoshi va individual xususiyatlarini inobatga olish
Har xil turdagi matn turlarini (ertak, hikoya, tafsif, izohli matn) bosqichma-
bosqich tanitish
Nutqiy faoliyatni baholashda ijobiy motivatsiyani shakllantirish
Bolalarni so‘z boyligi jihatdan rag‘batlantirish
O‘yinlar va rolli mashg‘ulotlar yordamida matn tuzishga yo‘naltirish
Matn tuzish faoliyatining kommunikativ ahamiyati
Matn yaratish faqat til va nutqni rivojlantirish vositasi emas, balki muloqot
madaniyati, axloqiy qadriyatlar, empatiya va hissiy ifoda ko‘nikmalarini
shakllantirishda ham muhim vositadir. Matn orqali bola boshqalar fikrini tinglash, o‘z
fikrini himoya qilish, bahslashish va tushuntirishga o‘rganadi.
12

Ertak asosida ishlash bosqichlari:
Ertakni ifodali o‘qib berish (yoki audio orqali tinglatish);
Qahramonlarni tahlil qilish – kim qanday xarakterga ega, ularning harakati
to‘g‘ri yoki noto‘g‘rimi;
Vaziyatga oid savol-javoblar – ertakda nima sodir bo‘ldi, nima sabab bo‘ldi,
yakun qanday tugadi;
Ertakning qisqa bayonini qilish – bola mustaqil ravishda matn tuzadi;
Ertakni qayta hikoya qilish yoki o‘zicha tugatib berish – ijodiy tafakkurni
faollashtiradi;
Erkin ijod – yangi ertak tuzish – bolalar mavjud ertak asosida o‘z variantlarini
o‘ylab topadilar.
Misol: “Bo‘g‘irsoq” ertagi asosida bola hikoya tuzadi, so‘ng “Agar Bo‘g‘irsoq
bo‘riga duch kelmaganida nima bo‘lardi?” degan savol asosida yangi matn yaratadi. Bu
yondashuv bolaning ijodkorligini ochadi, matn tuzish mantiqini shakllantiradi.
Voqea-hodisalarni hikoya qilish usullari.
Voqea va hodisalarni hikoya qilish orqali bolalar o‘z hayotiy tajribalari,
kuzatuvlari va tushunchalari asosida matn yaratishni o‘rganadilar. Bu yondashuv
bolalarda:
kuzatuvchanlik;
mantiqiy izchillik;
bog‘liqlikni anglash;
31

Maktabgacha yoshdagi bolalarga har xil turdagi matnlarni
tuzishni o’rgatishga doir ishlar shakllari va metodlari
Mundarija
KIRISH ........................................................................................................................................................ 3
I BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalarning og‘zaki va yozma nutqini shakllantirishda matn tuzishga
o‘rgatishning ahamiyati ......................................................................................................................................... 6
1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqiy rivojlanishi va matn tuzish ko‘nikmalari .......................... 6
1.2. Har xil turdagi matnlar va ularning maktabgacha yoshdagi bolalar nutqiy rivojlanishidagi o‘rni. . . . . 13
1.3. Matn tuzishga o‘rgatish orqali fikrlash va og‘zaki nutqni rivojlantirish yo‘llari. ............................... 22
II BOB: Maktabgacha yoshdagi bolalarni matn tuzishga o’rgatishda foydalaniladigan metodlar va ish
shakillari ............................................................................................................................................................... 30
2.1. Ertak, voqea-hodisalarni hikoya qilish, tasviriy matnlar tuzishga o‘rgatish metodlari. ..................... 30
................................................................................................................................................................ 38
2.2. Dialogik va monologik nutq asosida matn tuzishga o’rgatish shakllari. ............................................ 38
2.3. Mashg‘ulotlardan tashqari faoliyatda matn tuzish bo‘yicha ishlar: o‘yin, rolli dramatik mashqlar,
interfaol metodlar. .............................................................................................................................................. 49
................................................................................................................................................................ 57
XULOSA ................................................................................................................................................... 58
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................................................................. 61
1

1. Ertak bilan ishlashning innovatsion yondashuvlari
Ertakni matn tuzishga o‘rgatishda nafaqat an’anaviy yondashuvlar,
balki innovatsion texnologiyalar yordamida ham samarali ish olib borish mumkin:
Multimedia ertaklar: bolalar animatsion ertaklarni ko‘rib, voqealarni qayta hikoya
qiladi;
Interaktiv doskada ertak qismlarini to‘g‘ri joylashtirish ;
"Audio-pauza" texnikasi: ertakni tinglash davomida muayyan joyda to‘xtatib,
bolaning taxminini so‘rash (keyin nima bo‘ladi?);
"Sahnalashtirish" metodi: bolalar ertak qahramonlariga aylanadi va og‘zaki matn
asosida rollarni jonlantiradi.
2. Voqealarni hikoya qilishda kontekstli yondashuv
Bolalar voqea-hodisalarni mustaqil bayon qilish uchun ular bilan bog‘liq shaxsiy
tajriba, sezgi, kuzatuv asosida ishlash kerak. Quyidagi faoliyat turlaridan foydalanish
mumkin:
“O‘z hayotimdan” hikoyalari – bayram, oilaviy dam olish, bog‘chadagi qiziqarli
kun haqida so‘zlab berish;
"Tasavvur qil va hikoya qil!" – pedagog bolaning tasavvurini uyg‘otuvchi rasm
yoki predmet ko‘rsatadi;
“Kuzatuvchi jurnali” – bola haftalik kuzatgan voqealarini og‘zaki bayon qiladi.
3. Tasviriy matnlar bilan ishlashga oid amaliy mashqlar
34

6. Natijalar va tavsiyalar
Matn tuzishga doir faoliyatlar orqali bola:
O‘z fikrini aniq va mantiqiy ifodalashga o‘rganadi;
Savolga javob berish va o‘zi savol berishga o‘rgatiladi;
Hayotiy voqealarga munosabat bildirish, o‘z qarashini shakllantirishga erishadi;
Mustaqil fikrlash va ijodkorlik rivojlanadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq bilan bog‘liq faoliyatlar, xususan,
matn tuzishga o‘rgatish, ularning kognitiv (bilish) rivojlanishi da muhim rol o‘ynaydi.
Bilish faoliyati komponentlariga e’tibor, xotira, tafakkur, tasavvur, diqqat kabi psixik
jarayonlar kiradi. Aynan mana shu jarayonlar bolalarning matn tuzish faoliyati orqali
faollashadi va shakllanadi.
Psixolog olim J. Piagening fikricha, bola atrofdagi borliqni o‘zida mustaqil
ravishda o‘rganadi va bunda til asosiy vosita sifatida xizmat qiladi. V.Vigotskiy esa
nutq va fikrlash o‘zaro chambarchas bog‘liq ekanini ta’kidlagan. Unga ko‘ra, bola
dastlab muloqotda tilni tashqi vosita sifatida ishlatsa, keyinchalik uni ichki tafakkur
quroli sifatida qo‘llay boshlaydi. Bu esa matn tuzishga o‘rgatish faoliyatining ta’limiy
va tarbiyaviy ahamiyatini ochib beradi.
Matn tuzish faoliyati orqali bola:
Izchil fikr yuritishni o‘rganadi;
Ketma-ketlikni anglaydi (voqea, sabab-natija bog‘liqligi);
Tasvirlash, muhokama qilish, tahlil qilish kabi tafakkur shakllarini egallaydi.
26

I BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalarning og‘zaki va yozma nutqini
shakllantirishda matn tuzishga o‘rgatishning ahamiyati
1.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqiy rivojlanishi va matn tuzish
ko‘nikmalari
Maktabgacha yosh davri bolaning har tomonlama rivojlanishida, ayniqsa,
nutqiy faoliyatining shakllanishida muhim bosqich hisoblanadi. Bu davrda bola atrof-
muhitdagi narsalar, hodisalar va voqealar haqida o‘zining shaxsiy tushunchalari va
tasavvurlarini so‘z orqali ifodalay boshlaydi. Nutq esa bolaning fikrlash, idrok etish,
muloqot qilish, o‘zini ifodalash kabi asosiy psixik jarayonlarini boshqaruvchi vosita
sifatida xizmat qiladi. Shu bois, bolalarda matn tuzish ko‘nikmalarini shakllantirish
orqali ularning mantiqiy fikrlashi, og‘zaki va yozma nutqi, mustaqil ravishda fikr bayon
qilish malakalari rivojlanadi.
Bolalarda har xil turdagi matnlar tuzish ko‘nikmalarini rivojlantirish — bu
nafaqat ularning og‘zaki nutqini boyitish, balki tafakkurini chuqurlashtirish, obrazli
ifoda vositalaridan foydalanish malakasini oshirish va ijodiy salohiyatini yuzaga
chiqarishda muhim vositadir. Maktabgacha yosh – bu bolaning ilk ijodiy qadamlarini
tashlay boshlaydigan bosqichidir. Bu davrda berilgan nutqiy tarbiya bolaning keyingi
bosqichlardagi ta’lim olish jarayoniga mustahkam poydevor yaratadi.
Nutqiy rivojlanishning bosqichlari
Nutqning rivojlanishi bosqichma-bosqich kechadi. Maktabgacha yoshda bu
rivojlanish quyidagi asosiy bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
Birlamchi nutqiy harakatlar (3–4 yosh): bu bosqichda bola so‘z boyligini
oshiradi, oddiy so‘z birikmalaridan foydalanadi, o‘ziga tanish predmet va hodisalarni
nomlaydi.
6

Ijodiy davom ettirish: bolaga ertak yoki hikoya boshi berilib, davom ettirish
taklif etiladi.
Mustaqil matn tuzish: bola voqea, rasm yoki shaxsiy taassurotlar asosida
mustaqil hikoya yaratadi.
Matn tuzish faoliyatining tarbiyaviy va rivojlantiruvchi ahamiyati
Matn tuzish orqali bola nafaqat nutqiy jihatdan, balki axloqiy, estetik va ijtimoiy
jihatdan ham rivojlanadi. Chunki bu jarayonda u:
O‘z fikrini aniq va mantiqiy bayon qilishga o‘rganadi.
Atrof-muhitdagi hodisalarga ongli yondasha boshlaydi.
Muloqot ko‘nikmalari rivojlanadi.
Axloqiy qadriyatlar, insoniy munosabatlar haqida fikr yuritadi.
O‘ziga bo‘lgan ishonchi ortadi, sahna oldida nutq so‘zlashga jur’at qiladi.
Nutq bolaga tabiatdan berilmaydi, balki ijtimoiy faoliyat jarayonida asta-
sekinlik bilan shakllanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqining rivojlanishi, eng
avvalo, uning atrof-muhit bilan muloqotga kirishish ehtiyoji bilan bog‘liqdir. Har bir
bola muloqot jarayonida yangi so‘zlarni o‘rganadi, ularni mustaqil ravishda ishlatib,
nutqiy faoliyatni asta-sekin kengaytiradi. Bu jarayonda ota-onalar, tarbiyachilar va
bolalar o‘rtasidagi muntazam suhbatlar muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, bolaning nutqiy rivojlanishi ularning kognitiv jarayonlari — idrok,
xotira, fikrlash, tasavvur va e’tibor bilan chambarchas bog‘liq. Chunki matn tuzish —
bu oddiy so‘zlar yig‘indisi emas, balki fikrlar zanjirini mantiqan to‘g‘ri tartibda
ifodalashdir.
9

Tuzilish va struktura : Har bir bolaga matnni aniq struktura (kirish, asosiy qism,
xulosa) asosida tuzishni o‘rgatish, shuningdek, ularning nutqining mantiqiy va izchil
bo‘lishini ta'minlash.
2.3. Mashg‘ulotlardan tashqari faoliyatda matn tuzish bo‘yicha ishlar: o‘yin,
rolli dramatik mashqlar, interfaol metodlar .
Maktabgacha yoshdagi bolalarga matn tuzish ko‘nikmalarini o‘rgatishda,
mashg‘ulotlardan tashqari faoliyatlar ham muhim o‘rin tutadi. Bu faoliyatlar bolalarga
turli shakllarda muloqot qilish, o‘z fikrlarini ifodalash, tasavvur qilish va ijodiy
yondashuvni rivojlantirish imkonini beradi. O‘yin, rolli dramatik mashqlar va interfaol
metodlar yordamida bolalarning matn tuzishdagi ko‘nikmalari yaxshilanadi, ular
o‘zlarining fikrlarini tartibga solishga, izchil ifodalashga va kreativ tarzda matn
yaratishga o‘rganadilar. Dialogik nutq shakli orqali bolalar o‘zaro muloqotga kirishish,
savol-javobda qatnashish, tinglash va fikr bildirishga o‘rganadilar. Bu shaklda olib
borilgan faoliyatlar bolaning ijtimoiy faolligini oshiradi, nutqiy muloqot madaniyatini
shakllantiradi.
Monologik nutq esa bolaning mustaqil fikr yuritish, voqea-hodisalarni izchil
bayon qilish, matn tarkibini to‘g‘ri tuzishga o‘rgatadi. Bu orqali bola o‘z hayotiy
tajribasi, ko‘rgan-bilganlari asosida voqealarni to‘liq, mantiqli ifodalashga intiladi.
1. O‘yinlar yordamida matn tuzish
O‘yinlar – bolalar uchun eng samarali o‘rganish vositalaridan biridir. O‘yinlar
orqali bolalar o‘z tasavvurlarini, nutq ko‘nikmalarini va ijodiy yondashuvlarini
rivojlantiradilar. O‘yinlar o‘ziga xos struktura va qoidalar bilan tashkil etilganda, bolalar
nafaqat o‘yin jarayonida o‘rganadilar, balki o‘zlari yaratgan matnlarni amalga oshirishni
boshlaydilar.
49

Bu usul matn tuzilmasini jamoa shaklida tashkil qilishga yordam beradi.
“Maqsadli savollar” yordamida tavsiflash :
Qanday rangda?
Nima qilayapti?
Qayerda joylashgan?
Metodik tavsiyalar .
Har bir matn tuzish faoliyati oldidan bolaning bilim va tayyorgarlik
darajasi inobatga olinadi.
Matn tuzish mashg‘ulotlari o‘yin shaklida olib boriladi.
Har xil uslubdagi rasm va vizual materiallardan foydalanish tavsiya etiladi.
Bolalarni faollikka jalb etish uchun rolli o‘yinlar , ertak
dramatizatsiyalari , hikoya-konstruktorlar qo‘llaniladi.
Pedagogik yondashuv.
Bolalarni matn tuzishga o‘rgatishda pedagog:
rahbar , yo‘naltiruvchi;
faol ishtirokchi , bolalarning fikriga quloq soluvchi;
ko‘makchi , yordam beruvchi rolida bo‘lishi kerak.
Pedagogik yondashuvda interfaollik, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim, nutqiy
vazifalarni kontekstda qo‘llash asosiy tamoyillar hisoblanadi.
33

Tarbiyachi bolaga mavzuni va boshlanishni berib, ularning davom ettirishini
so‘raydi. Masalan, “Bir kuni o‘rmonning chekkasida…” yoki “Ko‘chada bir kichik
bola yuribdi…” tarzida boshlanishlar beradi.
Bola o‘zining tasavvurini ishlatib, voqeani mustaqil ravishda tuzadi. Bu metod
bolalarda ijodiy fikrlashni rivojlantiradi.
Fikrlar va xulosa berish :
Monologik nutqni rivojlantirishda, bola o‘z fikrini aniq ifodalash va xulosa
qilishni o‘rganishi kerak. Masalan, bolaga “Agar men biror xodim
bo‘lsam…” mavzusida monolog tuzish vazifasi beriladi, bu bolaga o‘z fikrini tushunarli
va izchil tarzda bayon qilishni o‘rgatadi.
Mashqning davomida bola fikrni takrorlash, o‘zgartirish yoki kengaytirish
ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi.
Kundalik holatlarda monologik nutq :
Bolalarga kundalik hayotdagi holatlar haqida (masalan, “Bugun maktabda
nimalar bo‘ldi?” , “Uyga borganingizda nima qilasiz?” ) monolog yaratish taklif
qilinadi.
Bola kundalik hayotidagi vaziyatlarni tasvirlab, o‘z faoliyatini aniq va izchil
ifodalaydi. Bu bolalarda izchil fikr bildirish ko‘nikmasini shakllantiradi.
Rasmlar asosida monolog tuzish :
Tarbiyachi bolalarga turli rasmlar yoki kartinkalarni ko‘rsatib, shu rasmlar
asosida monolog yaratishni taklif qiladi.
45

Savollar asosida suhbat : “Nega yomg‘ir yog‘di?”, “Nega mushuk miyovlaydi?”
— bu kabi savollar tafakkurni faollashtiradi.
Shuningdek, ota-onalarga MTTdagi matn tuzish mashg‘ulotlaridan xabardor
bo‘lish, uyda shu faoliyatni davom ettirish tavsiya etiladi. Bu pedagogik hamkorlik
bolaning rivojida ijobiy natijalar beradi.
II BOB: Maktabgacha yoshdagi bolalarni matn tuzishga o’rgatishda
foydalaniladigan metodlar va ish shakillari
2.1. Ertak, voqea-hodisalarni hikoya qilish, tasviriy matnlar tuzishga
o‘rgatish metodlari .
Maktabgacha yoshdagi bolalarning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirishda
ularga matn tuzishni o‘rgatish alohida ahamiyatga ega. Ayniqsa, ertaklar asosida
voqeani hikoya qilish, hayotiy hodisalarni ifodalash va tasviriy matnlar
yaratish orqali bolalarning ijodiy tafakkuri, nutq madaniyati, mantiqiy fikrlash va
tasavvuri rivojlanadi. Ushbu metodlar orqali bolalar matn mazmunini to‘g‘ri anglaydi,
izchil fikr yuritadi, bog‘liqliklarni aniqlaydi va mustaqil nutqiy faoliyatni amalga oshira
boshlaydi.
Ertaklar yordamida matn tuzish ko‘nikmasini shakllantirish .
Ertaklar bolalar uchun eng yaqin va sevimli matn turlaridan biridir. Ular bolalar
tafakkurini kengaytiradi, ularning tasavvurini faollashtiradi va ijodiy yondashuvni
rag‘batlantiradi. Ertaklar orqali matn tuzishga o‘rgatishning asosiy afzalligi – bolani
voqea davomida mantiqan fikr yuritishga, sabab–natija munosabatini tushunishga,
qahramonlar xatti-harakatlarini baholashga va yakunda xulosa chiqarishga o‘rgatishidir.
30

4. O‘yinli savol-javoblar :
Tarbiyachi biror voqea haqida qisqacha hikoya qiladi va keyin bolalarga shu
voqeaga asoslangan savollar beradi. Masalan: “Uchrashuvda kim nima
dedi?” yoki “Qanday so‘zlar aytildi?” . Suhbatda bolalar o‘zaro savollarni
shakllantiradilar. Tarbiyachi bolaga mavzuni berib, ularga o‘zlari savol tuzishni
so‘raydi. Masalan, “Mening kunim qanday o‘tadi?” mavzusiga asoslangan savollarni
shakllantirish.
Bu orqali bolalarda savollarni mantiqiy va aniq tarzda tuzish ko‘nikmasi
rivojlanadi.
Bolalar o‘z fikrlarini aniq ifodalab, suhbatni davom ettirishga o‘rgatiladi.
Kutilayotgan natijalar:
Bola suhbatda faol ishtirok etadi, o‘z fikrini aniq va ravon ifodalaydi.
Dialogik nutq orqali voqealar ketma-ketligini va mantiqiy bog‘lanishini
tushunadi.
Bolalar fikr almashish va muloqot qilishda o‘zaro hurmatni qadrlashadi.
5. Monologik nutq asosida matn tuzish
Monologik nutq — bir kishi tomonidan fikrlarni izchil va to‘liq tarzda
ifodalash. Bu nutq shakli bolalarda mustaqil fikrlash, o‘z fikrini o‘ziga xos tarzda bayon
qilishni rivojlantiradi. Bolaga turli mavzularda (masalan, “Mening sevimli
kitobim” , “Do‘stimning tug‘ilgan kuni” ) monolog yaratish vazifasi beriladi.
Bola mavzuni tanlagan holda, uni to‘liq va izchil tarzda bayon qiladi. Bu bolaga
nutqni izchil tuzish va har bir fikrni to‘g‘ri tartibda joylashtirishga o‘rgatadi.
40

Kursni tugatish ishining maqsadi:
Ushbu bitiruv malakaviy ishining maqsadi — maktabgacha yoshdagi bolalarga
har xil turdagi matnlarni tuzishni o‘rgatishga oid pedagogik ishlar shakllari va
metodlarini ilmiy-nazariy va amaliy asosda o‘rganish hamda takomillashtirish yo‘llarini
aniqlashdan iborat.
Kursni tugatish ishining vazifalari:
Quyidagi vazifalarni amalga oshirish ko‘zda tutilgan:
Maktabgacha yoshdagi bolalarning nutqiy rivojlanish xususiyatlarini tahlil qilish;
Har xil turdagi matnlar bilan ishlashning psixologik-pedagogik asoslarini
o‘rganish;
Matn tuzish ko‘nikmalarini shakllantirishda qo‘llaniladigan metodlarni tavsiflash;
Maktabgacha ta’lim muassasalarida matn tuzish bo‘yicha olib borilayotgan ishlar
shakllarini tahlil qilish;
Tajriba-sinov mashg‘ulotlari asosida metodik tavsiyalar ishlab chiqish;
Matn tuzish faoliyatining bola shaxsining rivojlanishidagi o‘rnini aniqlash.
Tadqiqot ob’ekti
Maktabgacha ta’lim muassasalarida olib borilayotgan nutqiy rivojlantirish
jarayoni.
Tadqiqot predmeti
4

Fikrni mantiqiy izchillikda bayon etish qobiliyatini shakllantiradi.
Misol uchun, “O‘rmonda sayr” mavzusida rasmli material asosida hikoya tuzish
orqali bolaning e’tibor, nutqiy faollik va mantiqiy izchilligi kuchayadi. U rasmda
nimani ko‘rganini, voqealarni qanday tasavvur qilganini hikoya shaklida ifodalaydi.
Ilmiy-pedagogik tajribalarda matn asosida ishlash samaradorligi
Ko‘pgina ilmiy-pedagogik tadqiqotlar (A.V. Zaporozhets, L.S. Vygotskiy,
M.I. Lisina, Sh.Amonov va boshqalar) matn asosida olib borilgan mashg‘ulotlar
bolalarning nutqiy, tafakkuriy va ijtimoiy rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini
isbotlagan.
Masalan, L.S. Vygotskiyning "yaqin rivojlanish zonasi" nazariyasiga ko‘ra,
bola murakkab matnlarni kattalar rahbarligida tahlil qilib, keyinchalik mustaqil ravishda
shunday fikr yuritishni o‘rganadi. Bu usul bolaning og‘zaki va yozma nutqini bir vaqtda
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Bolalarning nutqini rivojlantirishda matn bilan ishlashda turli xil yondashish
mumkin quyida bularni ko’rib chiqamiz:
Psixologik yondashuv
Bolalarning matn tuzish jarayonidagi ishtiroki nafaqat nutqiy ko‘nikmalar,
balki tasavvur, xotira, mantiqiy fikrlash, emotsional tafakkur singari psixik
funksiyalarni faollashtiradi. Psixologlar (masalan, L.S. Vygotskiy) ta’kidlashicha,
bolaning og‘zaki nutqi – bu uning ichki tafakkurining tashqi ko‘rinishi hisoblanadi.
Matn tuzish orqali bola voqealarni o‘zicha talqin qilish, mazmunni qayta
tiklash, g‘oyalarni izchil bayon qilish ga o‘rganadi. Ayniqsa, ertaklar orqali u o‘zini
qahramon o‘rniga qo‘yadi, bu esa emotsional rivojlanishga xizmat qiladi.
19

Maktabgacha yoshda matnlar bilan ishlashning o‘ziga xos xususiyatlari
Bolalar bilan matn ustida ishlash jarayonida quyidagi omillarni hisobga olish
lozim:
Yoshga moslik: matnlar bolalarning yoshiga, tushuncha doirasiga va psixologik
rivojlanishiga mos bo‘lishi zarur.
Qiziqarli syujet: syujet bolani o‘ziga jalb qilishi, uning tasavvurini ishga solishi
kerak.
Vazifalarning soddaligi: dastlabki bosqichlarda oddiy, qisqa matnlar bilan
ishlash tavsiya etiladi. Masalan, rasm asosida hikoya tuzish, ertakni davom ettirish va
h.k.
Ko‘rgazmali vositalar: rasm, maket, o‘yinchoqlar orqali vizual tasavvurni
kuchaytirish orqali matn tuzish osonlashadi.
Interaktiv yondashuv: suhbat, savol-javob, rolli o‘yinlar orqali bolalar matn
tuzishga jalb qilinadi.
Matn tuzishga tayyorlov bosqichlari
Eshitish va anglash: bolaga namunaviy matn eshittiriladi yoki o‘qib beriladi. U
mazmunni tushunishga harakat qiladi.
Tahlil qilish: bolalar matnning asosiy qismlarini (kirish, rivojlanish, xulosa)
ajratib o‘rganadilar.
Savol-javob orqali qayta hikoya qilish: bolalardan matn mazmuni haqida
savollar orqali fikr aytish so‘raladi.
8

Bu ijodkorlikni rag‘batlantiradi, fantaziya va tasavvurni kengaytiradi;
Har bir bola o‘z tasavvuriga ko‘ra voqeaning tugashini so‘zlaydi, bu esa nutqning
erkinligini oshiradi.
4. Mashg‘ulotlar orqali fikrlash va nutqni rivojlantirish namunasi
1-mashg‘ulot: “Voqea davom etsin”
Tarbiyachi rasm ko‘rsatadi yoki voqeaning boshlang‘ich qismini aytadi;
Bolalar navbati bilan voqeani davom ettiradilar;
Har bir bola o‘z fikrini bildiradi, ketma-ketlikda bayon qilishga intiladi.
2-mashg‘ulot: “Kim to‘g‘ri gapirdi?”
Turli xil vaziyatlar aytiladi, bolalar esa ularga mos matn yaratadilar;
Qaysi bola mantig‘iy, aniq va to‘g‘ri hikoya tuzgan bo‘lsa, baholanadi;
Baholashda “Nega?”, “Qanday qilib?” kabi savollar bilan izoh so‘raladi.
5. Tarbiyachining metodik yondashuvi
Tarbiyachi bolani og‘zaki nutqga rag‘batlantirish uchun quyidagilarga e’tibor
berishi lozim:
Mashg‘ulotni qiziqarli, hayotiy misollar bilan boyitish;
Har bir bolaga so‘z berish, faol ishtirokini ta’minlash;
To‘g‘ri gapirmagan taqdirda ham tanqid qilmasdan, muloyim tarzda to‘g‘rilash;
Har qanday fikrni qadrlash va e’tiborga olish.
25

Bolalarga tasviriy matnni badiiy tarzda yaratish mumkinligini o'rgatish kerak.
Ularni so'z boyligi bilan tanishtirish, adjektivlar (ranglar, shakllar, o‘lchamlar) va
boshqa badiiy vositalarni qo'llashga undash muhimdir. Masalan, bolaga "yashil" yoki
"qizil" ranglar bilan cheklanmasdan, "yashil o‘simliklar" yoki "qizil gullar" kabi tasviriy
ifodalarni ishlatishni o'rgatish mumkin.
3. Matn tuzishning bosqichlari
Bolalarga tasviriy matn tuzish uchun quyidagi bosqichlarni o'rgatish muhim:
Boshlang'ich kuzatuv : Bolalarga ob'ektni, tabiatni yoki hayvonni diqqat bilan
kuzatishni o'rgatish.
Tasviriy so'zlarni tanlash : Bolalar qanday so'zlarni ishlatishi va qanday tasvirlar
tuzishi mumkinligi haqida fikr almashish.
Qisqacha tasvirlash : Matnni boshlash va tugatish uchun qisqacha va aniq gaplar
qurish.
Kreativ xususiyatlarni qo‘shish : Bolalarni o‘z tasavvurlarini ishlatishga undash,
ularning matniga o‘z xohishlariga ko‘ra ranglar, ovozlar yoki harakatlarni kiritishga
ruxsat berish.
4. Rasm va hikoya orqali o‘rgatish
Tasviriy matn tuzish jarayonini yanada qiziqarli qilish uchun bolalar bilan rasmlar
yoki suratlar asosida hikoya tuzishni mashq qilish mumkin. Masalan, bolaga rasmlarni
ko'rsatib, ularni tasvirlashga yoki hikoya tuzishga undash. Bu nafaqat nutqni
rivojlantirishga yordam beradi, balki bolalarga o'z ijodini yaratishda erkinlik beradi.
5. O‘zgarishlar va tafovutlar kiritish
37

Tasviriy matnlar tuzishga o‘rgatishda quyidagi ijodiy mashg‘ulot
shakllari tavsiya etiladi:
“Rasmdagi ob-havoni tasvirla” – bolaga rasm ko‘rsatiladi va u o‘sha joydagi
holatni tavsiflaydi: ranglar, ob-havo, atrof-muhit;
“Kim, qaerda, nima qilayapti?” o‘yini – bu metod bola tasvirlagan narsalarni
tahlil qilish va voqelikni matn shaklida ifodalashga xizmat qiladi;
“Farqlash asosida matn tuzish” – ikki xil rasm taqdim qilinadi va bolaning
ularni taqqoslab tasvirlab berishi so‘raladi.
4. Faollashtiruvchi o‘yinlar (Metodlar)
Quyidagi nutqiy o‘yinlar matn tuzishga o‘rgatishda nihoyatda foydalidir:
“Erkin yakunla” – boshlanishi berilgan hikoyani o‘zi tugatib aytib beradi;
“Chuqurchaga tushib qolgan qahramon” – bola muammoni aniqlaydi, yechim
topadi, hikoya tuzadi;
“Gaplar konstruktori” – tasodifiy berilgan so‘zlardan matn tuzish;
“Kim bo‘ldi, nima bo‘ldi, qaerda bo‘ldi?” – ertak elementlari asosida voqea
yasash.
5. Matn turlarini farqlashga o‘rgatish
Bolaga matn tuzishni o‘rgatishdan oldin matn turlarini tushuntirish muhim:
Narrativ matn – voqea hikoya qilinadi (ertak, hayotiy holat);
35

Boshqalar bilan ishlash : Mashg‘ulotlardan tashqari faoliyatlarda guruh bo‘lib
ishlash orqali bolalar o‘zaro fikr almashishadi, bu esa ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini
rivojlantiradi va matn tuzish jarayonida yanada izchil ishlashga yordam beradi.
Yuqoridagi metodlar bolalarni matn tuzishga o‘rgatishda samarali usullardan
bo‘lib, ularning ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi.
Monologik n utq asosida matn tuzishga o‘rgatish:
Monologik nutq bolaning o‘z fikrini mantiqiy ravishda va izchil tarzda
ifodalashiga yordam beradi. Bu bolalar o‘rtasida suhbatsiz yoki qisqa savollar bilan
nutq yaratish imkoniyatini beradi. Bolalar mustaqil ravishda mavzuni tanlab, o‘z
fikrlarini aniq va tartibli ifodalaydilar.
Monologik nutqni rivojlantirishning metodlari:
Mustaqil hikoya yaratish :
Bolalar mustaqil ravishda o‘z hikoyalarini yaratishga o‘rgatiladi. Bu hikoyalar
ular o‘rgangan mavzuga yoki kundalik hayotga asoslanishi mumkin. Tarbiyachi
bolalarga “Birinchi qishlog‘ingizni qanday tasvirlab bera olasiz?” yoki “Mening
sevimli hayvonim” mavzulari bo‘yicha hikoya tuzishni taklif etadi.
Har bir bola o‘z hikoyasini bir-biriga eshittirib, fikrlarini izchil tarzda bayon
qiladi.
Tasviriy matnlar yaratish :
Bola o‘z fikrini izchil va mantiqiy tarzda ifodalashni o‘rganadi. Tarbiyachi
bolalarga rasm yoki video ko‘rsatib, ular asosida matn tuzishni so‘raydi.
Masalan, “Mana, bu rasmda qanday voqea sodir bo‘lyapti? Bu haqda qisqacha hikoya
qilib bera olasizmi?” .
54

Oila muhiti:
Ota-onalarning bola bilan olib boradigan nutqiy muloqoti, kitob o‘qish, savol-
javob qilish, ertak aytish, suhbatlashish orqali nutqiy rivojlanishga kuchli ta’sir
ko‘rsatadi. O‘zaro muloqotlar bola nutqini rivojlantirishda asosiy manba bo‘lib xizmat
qiladi.
Pedagogik yondashuv:
Tarbiyachining metodik yondashuvi, bolaga individual yondashuvi, o‘qitish
uslublari va o‘yinli metodlardan foydalanishi bolaning matn tuzish ko‘nikmalarini faol
shakllantiradi.
Axborot texnologiyalari:
Bolalar uchun mo‘ljallangan sifatli multfilmlar, audio kitoblar, interaktiv
dasturlar bolada eshitish orqali tushunish, hikoya tuzish va obrazli ifodani rivojlantiradi.
Madaniy muhit:
Teatr, musiqa, xalq og‘zaki ijod namunalari bilan tanishtirish, bayram tadbirlarida
ishtirok etish bolalarning emotsional va estetik ifodaviy nutqini shakllantiradi.
Matn tuzish ko‘nikmalarini shakllantirish bosqichlari
Tayyorlov bosqichi:
So‘z boyligini oshirish
– Tasviriy rasm asosida gap tuzish
– Matn qismlarini ajratish (boshi, o‘rtasi, oxiri)
11

XULOSA
Tadqiqot davomida aniqlanishicha, turli metod va ish shakllari — ertak
aytish, voqea-hodisalarni hikoya qilish, tasviriy matn tuzish, dialogik va monologik
nutq asosida ish olib borish, bolalarda mazmunli va izchil matn yaratish ko‘nikmasini
shakllantirishda samarali yo‘llardan hisoblanadi. Ayniqsa, o‘yinli metodlar, og‘zaki ijod
mashqlari, dramatlashtirish va rolli o‘yinlar bolalarda nutqiy faollikni oshirishda katta
imkoniyatlar yaratadi.
Tahlil etilgan ilmiy-nazariy adabiyotlar va amaliy tajribalar shuni ko‘rsatdiki,
bolalarda matn tuzish ko‘nikmasini shakllantirish uchun:
nutqiy mashqlarni tizimli ravishda tashkil etish;
bolalarning yosh va psixologik xususiyatlariga mos metodlardan foydalanish;
interfaol va ijodiy yondashuv asosida mashg‘ulotlarni olib borish zarurdir.
Tadqiqot natijalari asosida shuni xulosa qilish mumkinki, maktabgacha
yoshdagi bolalarga matn tuzishni o‘rgatish nafaqat og‘zaki nutqni rivojlantiradi, balki
bolalarning muloqot madaniyati, ijtimoiy moslashuvi, dunyoqarashi va tafakkur
doirasini kengaytirishga xizmat qiladi. Bu jarayonda pedagogning didli, puxta
tayyorlangan, bolaning dunyoqarashi va qiziqishini inobatga olgan yondashuvi muhim
o‘rin egallaydi.
Kelgusida ushbu yo‘nalishdagi izlanishlar va tajriba almashuvlar, metodik
qo‘llanmalar va yangi texnologiyalarning joriy etilishi ta’lim sifati va samaradorligini
yanada oshiradi.
Tavsiyalar
58

Misol : Bola o‘qituvchi bo‘lib, sinfda mavzu haqida dars berishadi. Biror
matematik yoki tabiiy fan mavzusida rolli o‘yin tashkil qilib, har bir bola o‘z obrazini
yaratadi va o‘rgangan bilimlarini o‘z nutqida aks ettiradi.
"Ishlar bilan bog‘langan drama" mashg‘uloti : Bolalarga kundalik hayotda
uchraydigan turli vaziyatlarni dramatizatsiya qilishni taklif etish. Masalan, "Siz bog‘cha
oldida do‘kondan narsa sotib olyapsiz. Boshqa bir bola sizga yordam beradi, qanday
suhbat qilasiz?" kabi ssenariylarni yaratish.
Emotsional rolli mashqlar : Bola o‘zini turli obrazlarda ko‘rsatishi va bu obrazni
matnda ifodalashga harakat qilish orqali emotsiyalarini to‘g‘ri ifodalashga o‘rganadi.
Bolalar o‘z obrazlarini yaratishda, ular o‘z hissiyotlarini va fikrlarini aniq ifodalashni
o‘rganadilar.
3. Interfaol metodlar yordamida matn tuzish
Interfaol metodlar bolalar o‘rtasida faol muloqot va o‘zaro ta'sirni ta'minlashga
yordam beradi. Bu metodlar bolalarning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantiradi, ularni
yaratgan matnlarida izchil va aniq bo‘lishga o‘rgatadi.
Gruplar asosida ishlash : Bolalar kichik guruhlarga bo‘linib, birgalikda biror
mavzuga oid matn tuzishga undaladi. Har bir bola o‘z fikrini aytadi, va barcha fikrlar
yig‘ilib bir butun matnga aylanadi. Bu metod bolalarni jamoaviy ishlashga, o‘z fikrlarini
ochiq ifodalashga o‘rgatadi.
Diskussiya asosida matn tuzish : Bir mavzu bo‘yicha bolalar orasida diskussiya
tashkil etilib, so‘ngra ular shu mavzu bo‘yicha birgalikda matn tuzishadi. Masalan,
"Tabiatni muhofaza qilish uchun nima qilish kerak?" mavzusi bo‘yicha bolalar o‘z
52

Masalan, “Rasmda kimlar bor?” , “Bola nima qilmoqda?” kabi savollar
yordamida bolalar rasmga asoslangan monolog yaratadilar.
Bu metod bolalarda tasavvur va fikrni yaratish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Dialogik va monologik nutqni birlashtirish :
Bolalar bir vaqtning o‘zida dialogik va monologik nutqni ishlatishga o‘rgatiladi.
Masalan, biror voqeani boshlashda bola suhbat o‘tkazadi (dialogik nutq), keyin voqeani
yakunlab, o‘z fikrini monolog tarzda bayon qiladi.
Bu orqali bolalarga muloqot qilishda har ikki nutq shaklini ham qo‘llashni
o‘rgatish mumkin.
Matn tuzish jarayonida interfaol metodlar qo‘llash :
Har bir bolaning fikri alohida tinglanadi, ular suhbatni boshlaydi (dialogik), keyin
matnni o‘zi mustaqil davom ettiradi (monologik). Bu orqali bola o‘z fikrini boshqalar
bilan almashib, keyin mustaqil tarzda rivojlantiradi.
Narrativ yondashuv : Bolalarni o‘zlari o‘ylab topgan hikoyalarni yozishga
undash, ularni tasavvur qilishga yordam beradi. Bu usul, o‘ziga xos hikoya yaratishda
bolalar tasavvurini rivojlantiradi.
Masalan, bolaga "Agar sen bir kun sehrli o‘rmonni kashf qilsang, nima bo‘ladi?"
degan savol berish va shu mavzu asosida matn yozishni so‘rash.
Monologning tuzilishi :
Kirish : Matnning boshlanishi, mavzuni tanishtirish.
Asosiy qism : Voqealar ketma-ketligi yoki fikrlar izchilligi.
46

jarayonda bolaning nutqiy faoliyati markaziy o‘rin egallaydi. Nutq – bu bolaning
dunyoni anglash, voqealarni tasvirlash, his-tuyg‘ularini ifodalash vositasi bo‘lib xizmat
qiladi. Shu sababli bolalarda har xil turdagi matnlar bilan ishlash ko‘nikmalarini
shakllantirish ularning nutqiy rivojida muhim omil hisoblanadi.
Matn tushunchasi va uning turlari
Pedagogik va lingvistik adabiyotlarda matn – bu grammatik jihatdan
tartiblangan, mantiqiy bog‘langan va muayyan ma’noga ega bo‘lgan til birligi sifatida
qaraladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlashda matnning yengil, tushunarli,
bolalar qabul qilishi mumkin bo‘lgan shakllari tanlanadi. Matnlar mazmuniga,
tuzilishiga va vazifasiga ko‘ra quyidagilarga bo‘linadi:
Hikoyalovchi matnlar – voqea-hodisalar ketma-ketligidan iborat bo‘lib, asosan
bolalarda sabab-oqibat aloqalarini shakllantirishga xizmat qiladi. Misol: “Bo‘ri va
echki”, “Bola bilan mushuk” ertaklari.
Tavsiflovchi matnlar – predmet yoki hodisaning belgilari, tashqi ko‘rinishi
haqida ma’lumot beradi. Misol: “Bahor fasli”, “Gul bog‘i” kabi mavzulardagi matnlar.
Axborot matnlari – atrof-muhit haqida aniq, lo‘nda, faktik ma’lumotlarni beradi.
Bu turdagi matnlar bola tafakkurini kengaytiradi.
Muhokamaviy matnlar – bolaning voqea-hodisalarga munosabatini
bildiradigan, muhokama yuritish, sabab va xulosalarni aniqlashni talab qiladigan
matnlardir. Bu matnlar bolada analitik tafakkurni rivojlantiradi.
Badiiy matnlar – estetik tarbiya vositasi bo‘lib, bolalarni go‘zallikni his etishga,
obrazli ifoda vositalarini tushunishga o‘rgatadi. Ertaklar, she’rlar, hikoyalar bu guruhga
kiradi.
14

Bu metod bolalarda tasavvur va ijodiy fikrlashni rivojlantirishga yordam beradi.
Fikrlarni tartibga solish :
Monologik nutqni yaratish jarayonida, bola o‘z fikrlarini izchil va aniq tarzda
tartibga solishga o‘rgatiladi. Masalan, bola avvalo voqeani boshlaydi, keyin voqeaning
o‘rtasini, nihoyat esa xulosani taqdim etadi.
Mashq : Tarbiyachi bolaga biror mavzuda (masalan, “Mening sevimli
mashg‘ulotim” ) fikr bildirishni so‘raydi, bola esa avval boshlanish, keyin asosiy qism,
nihoyat esa xulosa bilan yakunlaydi.
Soddalashgan fikrlarni yaratish :
Tarbiyachi bolalar o‘rtasida soddalashgan va qisqa monologlar yaratishga yordam
beradi. Bu metod bolaga fikrlarni to‘g‘ri va aniq ifodalashni o‘rgatadi. Misol uchun,
bola “Bugun maktabda yangi o‘yin o‘ynadim” kabi sodda va aniq monologni yaratishga
o‘rgatiladi.
Xulosa qilish va fikrni mustahkamlash :
Monologni yakunlashda, bolalar o‘z fikrlarini xulosa qilishga o‘rgatiladi. Bu esa
ularning mantiqiy fikrlashini rivojlantirishga yordam beradi. Masalan, “Bu mening eng
yaxshi do‘stim” kabi yakuniy xulosalar bilan nutqni tugatish.
Dialogik va Monologik Nutqni Integratsiya Qilish:
Bolalar muloqoti : Tarbiyachi o‘quvchilarga har ikki turdagi nutqni – dialogik va
monologik – integratsiya qilishni taklif qiladi. Bolalar avval suhbatda o‘z fikrlarini
bildiradilar, so‘ngra o‘zlari yaratgan mavzu haqida monolog tuzadilar.
55

KIRISH
Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida ta’lim-tarbiya sohasini
zamonaviylashtirish, maktabgacha ta’limning sifat ko‘rsatkichlarini oshirish borasida
keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev
tomonidan ilgari surilgan “Yangi O‘zbekiston – maktabgacha ta’limdan boshlanadi”
tamoyili maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirishda ustuvor vazifalardan biri sifatida
e’tirof etilmoqda. Xususan, 2019-yil 8-apreldagi PF–5712-sonli Farmon va 2019-yil
30-dekabrdagi PQ–4553-sonli Qaror da maktabgacha ta’lim sifatini oshirish, pedagogik
kadrlar salohiyatini mustahkamlash, bolalarning ijodiy va muloqot ko‘nikmalarini
rivojlantirish vazifalari belgilab qo‘yilgan.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 6-
apreldagi PQ–5052-sonli qarori da maktabgacha ta’limda “Bola – faol subyekt”
tamoyilini amaliyotga joriy qilish, shuningdek, bolaning o‘z fikrini ifoda etishi,
mustaqil nutqiy faoliyatini shakllantirishga alohida urg‘u berilgan. Bu esa ta’lim
jarayonida bolaning matn tuzish ko‘nikmalarini shakllantirish zaruratini yanada
oshiradi.
Kursni tugatish ishining dolzarbligi : Yosh avlodning tafakkurini
rivojlantirish, ularni mustaqil fikrlashga, o‘z fikrini ravon bayon qilishga o‘rgatish
bugungi ta’lim-tarbiya tizimining eng dolzarb masalalaridan biridir. Ayniqsa, har xil
turdagi matnlar bilan ishlash, ularni tuzish, syujet asosida fikrni ifoda etish maktabgacha
yoshdagi bolalar uchun nutqiy rivojlanishning muhim ko‘rsatkichidir. Afsuski,
amaliyotda bolalar orasida o‘z fikrini izchil bayon qila olmaslik, nutqdagi ifoda
beqarorligi, sabab-oqibat bog‘lanishlarini tushuntira olmaslik holatlari ko‘p
uchramoqda. Shu bois, bolalarda matn tuzish ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha
pedagogik ishlar mazmuni va metodlarini yanada takomillashtirish dolzarb ahamiyat
kasb etadi.
3

Tarbiyachi voqeani boshidan so‘zlab, bolalar unga o‘z fikrlarini qo‘shadilar, bu
orqali suhbatni kengaytirish va rivojlantirish ko‘nikmalarini shakllantirish mumkin.
Interfaol suhbatlar (Rolli o‘yinlar) :
Dialogik nutqni rivojlantirishda rol o‘ynash o‘yinlari juda samarali. Bolalar
o‘zingiz beradigan rolga kirishib, o‘z fikrlarini suhbat orqali bayon qiladilar.
Masalan, “Doktor va bemor” , “Sotuvchi va xaridor” rollari orqali nutqni rivojlantirish.
Har bir bolaga o‘z rolini o‘ynashni va savol-javob usulida muloqot qilishni taklif
qiling.
O‘yin orqali savollarni shakllantirish :
Suhbatda bolalar o‘zaro savollarni shakllantiradilar. Tarbiyachi bolaga mavzuni
berib, ularga o‘zlari savol tuzishni so‘raydi. Masalan, “Mening kunim qanday
o‘tadi?” mavzusiga asoslangan savollarni shakllantirish.
Bu orqali bolalarda savollarni mantiqiy va aniq tarzda tuzish ko‘nikmasi
rivojlanadi.
Monologik nutq asosida matn tuzishga o‘rgatish:
Monolog yaratish bo‘yicha mashqlar :
Bolaga turli mavzularda (masalan, “Mening sevimli kitobim” , “Do‘stimning
tug‘ilgan kuni” ) monolog yaratish vazifasi beriladi.
Bola mavzuni tanlagan holda, uni to‘liq va izchil tarzda bayon qiladi. Bu bolaga
nutqni izchil tuzish va har bir fikrni to‘g‘ri tartibda joylashtirishga o‘rgatadi.
Mustaqil matn tuzish (ijodiy hikoyalar) :
44

Milliy qadriyatlar asosida matn tuzish
Bolalarning ona tili va milliy qadriyatlar asosida matn tuzishga o‘rgatilishi
ularning axloqiy-estetik tarbiyasi , ijtimoiy ong va xalq og‘zaki ijodiga hurmat ni
shakllantiradi. Xalq ertaklari, maqol-topishmoqlar asosida matn tuzish mashg‘ulotlari:
Vatanparvarlikni;
Katta-kichikka hurmatni;
Adolatli fikrlashni;
Mehnatsevarlikni singdiradi.
Masalan, “Zumrad va Qimmat” ertagi asosida bolalar yaxshi va yomon xatti-
harakatni solishtirish asosida kichik matnlar tuzishlari mumkin.
Nazariy asoslar
L.S. Vygotskiy ning fikricha, bola avvalo kattalarning ko‘magida matnni
tushunadi, keyinchalik mustaqil nutqga o‘tadi (yaqin taraqqiyot zonasi nazariyasi).
A.A. Leontyev ning nutq faoliyati bosqichlari quyidagicha:
Maqsadni belgilash (nima haqida hikoya qilmoqchi);
Reja tuzish (qanday voqealarni aytadi);
Gaplar orqali ifodalash;
Eshituvchiga yo‘naltirish.
Sh.A. Amonov ta’limdagi uzviylik va mantiqiylikka e’tibor qaratib, bolalarning
og‘zaki nutqi orqali tafakkurini rivojlantirishni taklif etadi.
21

Har xil turdagi matnlarning tarbiyaviy imkoniyatlari
Matnlar bolalarning faqat nutqiy emas, balki axloqiy, estetik, ekologik va
ma’naviy tarbiyasiga ham xizmat qiladi:
Ertaklar – ezgulik va yovuzlik kurashini ko‘rsatadi, bolada ijobiy xulq-atvorni
shakllantiradi.
Hayvonot haqida hikoyalar – hayvonlarga mehr, tabiatga e’tiborli bo‘lish
hissini uyg‘otadi.
She’rlar – ohang, ritm va so‘z boyligini oshiradi.
Voqeaviy matnlar – sabab-oqibatni anglash, tanqidiy fikrlashga asos bo‘ladi.
Matnlar orqali bolaning individual nutqiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash
Har bir bola o‘ziga xos fikrlash tarzi, qiziqishlari va ifoda uslubiga ega. Matn
tuzishga oid mashg‘ulotlar ushbu individual xususiyatlarni aniqlash, rivojlantirish va
kerakli yo‘naltirish imkonini beradi. Pedagog bolaning psixologik xususiyatlarini
inobatga olgan holda matnlarni tanlashi va ularni yaratish faoliyatini yo‘lga qo‘yishi
zarur.
Har xil turdagi matnlar asosida bolalarda izchil, mantiqiy va ravon
nutqni shakllantirish imkoniyatlari
Matnlar bolaning nutqiy rivojlanishida ko‘p qirrali vazifalarni bajaradi. Har xil
turdagi matnlar yordamida bolaning:
so‘z boyligi kengayadi;
grammatik jihatdan to‘g‘ri gap tuzish malakasi shakllanadi;
16

Texnologik yondashuv
Zamonaviy ta’lim texnologiyalari yordamida maktabgacha yoshdagi bolalar
uchun matn tuzishni o‘rgatish yanada samarali bo‘ladi. Bunda quyidagi vositalardan
foydalanish mumkin:
Raqamli slaydlar yordamida hikoya tuzish;
Interaktiv doska da rasm ketma-ketligidan voqea hosil qilish;
Planshetlar dagi o‘yinlar orqali matnni to‘g‘ri joylashtirish;
Virtual multfilm sahnasi asosida hikoya tuzish.
Bu usullar bolalarning diqqatini tortadi, faol ishtirokini ta’minlaydi va texnik
savodxonligini ham rivojlantiradi.
Lingvistik tahlil
Turli matnlar bolalarning leksik , sintaktik va mantiqiy nutq ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. Masalan:
Tavsif matnlari orqali sifatlar, holatlar va joy ifodalovchi birliklar ishlatiladi;
Hikoya matnlarida ketma-ketlik, sabab-oqibat munosabatini ifodalovchi
bog‘lovchilar (shuning uchun, keyin, birdan, lekin) faol qo‘llaniladi;
Savol-javob matnlari orqali suhbat, muloqotga kirishish, savol tuzish
ko‘nikmalari shakllanadi.
Bu birliklar bolalarda nutq strukturasini tushunish , gap tuzishda
aniqlik va izchillik ni rivojlantiradi.
20

mantiqiy izchillikni saqlagan holda fikr bildirish ko‘nikmasi paydo bo‘ladi;
og‘zaki va yozma nutq o‘rtasidagi farqni anglashga qodir bo‘ladi.
Ayniqsa , hikoyalovchi va tafakkurga asoslangan matnlar yordamida bolada voqea
ketma-ketligini aniqlash, sabab-oqibat munosabatlarini anglash, xulosa chiqarish, o‘z
nuqtai nazarini bildiruvchi fikrlar aytish malakasi shakllanadi.
Masalan, bolaning quyidagi bosqichlar asosida matn tuzishi kuzatiladi:
O‘qituvchi tomonidan matn o‘qib eshittiriladi.
Matn mazmuni asosida savol-javob o‘tkaziladi.
Matnga oid rasm asosida hikoya tuziladi.
Bola matn rejasini tuzadi.
Mustaqil tarzda yangi matn yaratadi.
Matn turlari va ularning bola nutqiga ta’sir doirasi
Matn turi Bola nutqiga ta’siri
Hikoyalovchi
matn Voqeani ketma-ketlikda bayon
qilish, sabab-oqibat bog‘liqligini
tushunish, vaqt ketma-ketligini
anglash
Tavsiflovchi
matn Predmet yoki hodisani batafsil
ifodalash, sifat va holatlarni aniqlash,
sifatlovchi so‘zlardan foydalanish
17

Dialogik va Monologik nutqni birlashtirish :
Bolalar bir vaqtning o‘zida dialogik va monologik nutqni ishlatishga o‘rgatiladi.
Masalan, biror voqeani boshlashda bola suhbat o‘tkazadi (dialogik nutq), keyin voqeani
yakunlab, o‘z fikrini monolog tarzda bayon qiladi.
Bu orqali bolalarga muloqot qilishda har ikki nutq shaklini ham qo‘llashni
o‘rgatish mumkin.
Matn tuzish jarayonida interfaol metodlar qo‘llash :
Har bir bolaning fikri alohida tinglanadi, ular suhbatni boshlaydi (dialogik), keyin
matnni o‘zi mustaqil davom ettiradi (monologik). Bu orqali bola o‘z fikrini boshqalar
bilan almashib, keyin mustaqil tarzda rivojlantiradi.
Dialogik nutq asosida matn tuzishga o’rgatish:
Suhbatni kengaytirish :
Suhbatni boshlashdan oldin, bolalar bilan biror voqea yoki mavzu haqida
qisqacha suhbat o‘tkazing. Keyin, ularni o‘z fikrlarini so‘rash orqali suhbatni
kengaytirish.
Suhbat davomida bolalar o‘z fikrlarini aniq va mantiqiy tarzda ifodalashga
o‘rgatiladi. Masalan, “Qaysi hayvonni sevishingizni bilaman, lekin nima uchun uni
sevishingizni aytib bera olasizmi?” deb suhbatni davom ettirish.
Suhbat orqali matnni tuzish :
Bolalar o‘rtasida biror mavzuda (masalan, “Yozgi dam olishda qanday o‘yinlar
o‘ynaysiz?” ) suhbat olib boriladi. Har bir bola o‘z fikrini ifodalab, suhbatning
rivojlanishiga yordam beradi.
43

Maktabgacha yoshdagi bolalarni turli turdagi matnlar tuzishga o‘rgatish
murakkab, ammo nihoyatda zarur bo‘lgan ijodiy va pedagogik jarayon hisoblanadi.
Ushbu jarayonda tarbiyachilar, ota-onalar va boshqa ta’lim ishtirokchilari quyidagi
metodik tavsiyalarni inobatga olishlari maqsadga muvofiq:
1. Yosh xususiyatlarini hisobga oling
Bolalarning nutqiy rivojlanish darajasi, psixologik holati va qiziqishlariga qarab,
matn tuzishga oid mashg‘ulotlar bosqichma-bosqich va soddadan murakkabga tomon
tashkil etilishi lozim.
3-4 yoshli bolalarga tasviriy ifodalar asosida gap tuzish, 5-6 yoshdagilarga esa
ketma-ketlik asosida oddiy hikoya tuzish topshiriqlari berilishi tavsiya etiladi.
2. Interfaol va o‘yinli metodlardan foydalaning
Matn tuzishga o‘rgatishda rolli o‘yinlar, dramatlashtirish, “ertakni davom ettir”,
“nimani ko‘rding?”, “hayvoncha nima dedi?” kabi o‘yinlar orqali bolalarning og‘zaki
nutqi va tasavvuri rivojlanadi.
Dialogik va monologik mashqlarga bolalarni faol jalb qilish, ularni muloqotga
undash samaradorlikni oshiradi.
3. Vizual ko‘makdan keng foydalaning
Rasmlar, slaydlar, kartochkalar, didaktik vositalar bolalarga matn mazmunini
tezroq tushunishga va uni ifodalashga yordam beradi.
Har bir yangi so‘z va ibora tasvir bilan bog‘lab tushuntirilsa, bolalarning eslab
qolish darajasi ortadi.
4. Individual yondashuvni ta'minlang
59

Ijodiy monologlar :
Tarbiyachi bolaga mavzu beradi, va bola o‘z tasavvuri asosida uni mustaqil
rivojlantiradi. Masalan: “Agar men o‘rgatgan olim bo‘lsam…” , “Bir kun men o‘rmon
qo‘riqchisi bo‘lsam…” .
Bola voqeani izchil, qat'iy va tartibda rivojlantirib, monologni yaratadi.
5.Rasmlar asosida monolog tuzish :
Tarbiyachi bolalarga turli rasmlar yoki kartinkalarni ko‘rsatib, shu rasmlar
asosida monolog yaratishni taklif qiladi.
Masalan, “Rasmda kimlar bor?” , “Bola nima qilmoqda?” kabi savollar
yordamida bolalar rasmga asoslangan monolog yaratadilar.
Bu metod bolalarda tasavvur va fikrni yaratish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Erkin nutqni rivojlantirish (qiziqarli hikoyalar yaratish) :
Bola o‘ziga qiziqarli bo‘lgan voqeani yoki hodisani tasvirlab beradi. Bu orqali
bolada erkin fikrlash va nutqning izchil bo‘lishi shakllanadi.
Kutilayotgan natijalar:
Bola o‘z fikrini aniq va izchil tarzda bayon qilishni o‘rganadi.
Monologik nutq orqali bolalar o‘z tasavvurini va fikrini to‘liq ifodalashga
o‘rganadilar.
Fikrlarni tizimli ravishda bayon qilish, muhokama qilish, xulosa qilish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
42

Bu voqea qayerda bo‘lgan?
Kimlar ishtirok etgan?
Nima sodir bo‘lgan?
Voqea qanday tugagan?
Bunday yondashuv bolada voqeani to‘liq tasavvur qilish, mantiqiy fikrlash va
og‘zaki ifodalash ko‘nikmasini mustahkamlaydi.
Matn turlarini tanish orqali fikrlashni rivojlantirish
Maktabgacha ta’limda bolalarga turli matn turlari bilan tanishtirish ularning
tafakkur va og‘zaki nutqini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Har xil matn turlari
bola ongida muayyan fikr yuritish shakllari ni faollashtiradi. Quyidagi asosiy matn
turlarini ajratish mumkin:
Tasviriy matnlar
Asosiy maqsad: biror voqeani, hodisani yoki predmetni tasvirlab berish.
Misol: “Bog‘da gullar ochilgan. Gullarning rangi har xil: qizil, sariq, ko‘k.”
Tasviriy matnlar orqali bola e’tiborini markazlashtirish , predmetlarni
solishtirish , xususiyatlarini ajratib ko‘rsatish kabi kognitiv ko‘nikmalarni egallaydi.
Hikoya matnlari
Voqeani boshi, o‘rtasi va oxirini bayon qilish orqali bola sabab–natija aloqalarini
tushunadi.
28

Masalan: “Sardor ertalab maktabga ketdi. U yo‘lda bir mushukchani ko‘rib qoldi.
Mushukcha og‘riyotgan edi. Sardor uni uyiga olib bordi.”
Dialog matnlari
Savol-javob, suhbat ko‘rinishidagi muloqotlarda qatnashish bolaning muloqot
madaniyatini , fikrni qisqacha va aniq ifodalash malakasini oshiradi.
Ertak va sarguzasht matnlari
Bolaning fantaziya , tasavvur , ijodiy tafakkur ini rivojlantirishda katta
ahamiyatga ega.
Masalan, “Bir kuni Mushuk va It sayrga chiqishdi...” deb boshlangan matnda bola
davomiy voqealarni o‘zi tasavvur qilib aytadi.
Ota-onalar bilan hamkorlik orqali nutq va fikrlashni rivojlantirish
Bolalarda og‘zaki nutq va fikrlash faqat MTTda emas, balki uy sharoitida ham
mustahkamlanishi kerak . Shu bois, ota-onalarning bu boradagi faol ishtiroki alohida
ahamiyatga ega.
Ota-onalarga quyidagi tavsiyalarni berish mumkin:
Kun davomida yuz bergan voqeani boladan so‘rash : “Bugun bog‘chada nima
bo‘ldi?”
Rasmlar asosida kichik hikoyalar tuzish : Har kuni 5 daqiqa davomida rasmga
qarab hikoya qilish.
Uy sharoitida “ertak to‘qish” o‘yinlari : Farzandingiz birinchi jumlani aytadi,
ota-onasi davom ettiradi va hokazo.
29

10. Zunnunova G.G . Bolalar bilan nutqiy o‘yinlar: metodik qo‘llanma . –
Farg‘ona: Nur, 2025.
11.Asrorova S.H . Maktabgacha ta’limda hikoya tuzishga o‘rgatish metodikasi . –
Nukus: Qoraqalpoq nashriyoti, 2024.
12.Jumaniyozova D.A. Nutq o‘stirish nazariyasi va metodikasi fanining boshqa
fanlar bilan uzviy bog‘liqligi . – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2023.
13 Djalilova G.S . Dialogik va monologik nutqni rivojlantirishda o‘yinlar tizimi . –
Termiz: Ilm markazi, 2025.
14. Internet manbalari:
https://uzedu.uz — O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligi rasmiy sayti.
https://mdo.uz — Maktabgacha ta’lim agentligi rasmiy sayti.
Elektron kutubxonalar va ilmiy maqolalar bazasi (2022–2025 yillar nashrlari).
62

Misol : Bolaga biror tabiat rasmiga qarashni taklif qilib, "Bu rasmda nima bor,
nima bo‘layapti?" deb so‘rasangiz, bola o‘z tasavvuriga asoslanib, ushbu rasmni
hikoyaga aylantiradi.
2. Rolli Dramatik Mashqlar yordamida matn tuzish
Rolli dramatik mashqlar, ya'ni bolalarning turli obrazlarga kirib, o‘yin davomida
ularning roli va vazifalarini bajarishlari, nutqni rivojlantirishning samarali vositasidir.
Bu mashqlar bolalarni o‘z his-tuyg‘ularini, fikrlarini va tajribalarini ifodalashga
undaydi.
Suhbatli rolli o‘yinlar : Bolalarga ma'lum bir obrazni tasavvur qilish va unga
mos ravishda suhbat qurishni taklif qilish. Masalan, "Sen kichik hayvonlar
bog‘chasidagi xodim bo‘lsang, qanday gaplasharding?" yoki "Agar sen mutaxassis
bo‘lsang, o‘zingni qanday tutarding?" kabi rollarni o‘ynash orqali bolalar monologik
yoki dialogik matnlarni yaratadilar.
Drama orqali matn yaratish : Bolalar dramatik rollarni bajarishda, o‘zlarini
voqealar markazida his qilishadi va ularning har bir qadamini aniq bayon qilishadi.
Masalan, "Siz kichik qahramon sifatida biror hodisani hal qilmoqdasiz, qanday qilib bu
vaziyatni matn tarzida ifodalaysiz?" deb savol berib, bolalarga o‘zlarining dramatik va
matn shaklidagi hikoyalarini yaratishga yordam beriladi.
Sahnalashtirilgan matn tuzish : Bolalarga kichik sahnalar yaratishga imkon
berish. Ular o‘zlarini qahramon sifatida his qilib, muloqotlar va dramatik voqealarni
tasvirlashadi. Bu jarayon bolalar nutqini izchil rivojlantirishga yordam beradi.
51

Monologik nutq asosida matn tuzishga o‘rgatish shakllari:
Qisqa hikoyalar yaratish :
Tarbiyachi bolaga kichik bir voqeani aytadi, va bolaga bu voqeaga asoslangan
monologik matn yaratishni taklif qiladi.
Misol uchun, “Bir kuni katta hayvonlar o‘rmonning chuqur joyida
uchrashdi…” deb boshlanadigan hikoya bolalarga voqeani davom ettirishni va
yakunlashni so‘raydi.
Bola o‘zining tasavvuri asosida matn yaratadi va shu orqali nutqning izchilligini
o‘rganadi.
Monologlar yaratish (mustaqil fikr ifodalash) :
Bolaga turli mavzular bo‘yicha monolog yaratish vazifasi beriladi. Misol
uchun, “Mening eng sevimli hayvonim” , “Yozgi dam olishdagi qiziqarli voqealar” kabi
mavzularda yoki t arbiyachi bolaga mavzuni va boshlanishni berib, ularning davom
ettirishini so‘raydi. Masalan, “Bir kuni o‘rmonning chekkasida…” yoki “Ko‘chada bir
kichik bola yuribdi…” tarzida boshlanishlar beradi.
Bola o‘z fikrini, tushunchasini va tasavvurini mustaqil ravishda bayon qiladi, bu
orqali nutqning to‘liqligini va izchilligini o‘rganadi.
“Mening kunim” (kun tartibi haqida monolog) yozish :
Bola o‘z kun tartibini (uy vazifalari, o‘yinlar, o‘qishlar) haqida mustaqil ravishda
hikoya qiladi. Bu bolalarning o‘z kundalik faoliyatini tasvirlab berishga o‘rgatadi.
Masalan, “Men tongda uyg‘onaman, keyin nonushta qilib, o‘qishga
boraman…” tarzida boshlanadi va bola davom ettiradi.
41

Maktabgacha yoshdagi bolalarga har xil turdagi matnlarni tuzishni o’rgatishga doir ishlar shakllari va metodlari

Купить