• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 61.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 05 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Shavkat

Дата регистрации 04 Апрель 2024

85 Продаж

Maktabgacha yoshidagi bolalarning rivojlanishi va ta’lim tarbiyasi

qiyoslash ko‘nikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarning nutqi ravon, xotirasi ancha teran, mustaqil fikrlash darajasi bir qadar rivojlangan bo‘ladi. Barcha harakat va faoliyatlarni uzi mustaqil bajarishga intiladi. Bu yoshda bola nixoyatda serharakat, o‘yinqarok, o‘ta qiziquvchan bo‘ladi. U har qanday tadbirga bajonidil qatnashadi. Shuning uchun ham ularni to‘g‘ri ovqatlantirish, o‘z vaqtida uxlatish, salomatligini muxofaza qilish, ruhiy holatini nazorat qilib borish, quvnoq kayfiyatda bo‘lishini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Ular bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarning mazmunini xuddi mana shunga yo‘naltirish maqsadga muvofiqdir. Katta guruh (5-6 yosh bolilar) ning rivojlanish xususiyatlari. Bolalarning umurtqa suyaklari qotmaganligi tufayli tez qiyshayib qolishi mumkin. Shuning uchun ham suyaklarning to‘g‘ri usishini ta’minlashga alohida e’tibor berish kerak. Ularning yuragi chakalok yuragiga nisbatan 4-5 barobar kattalashgan, biroq muskullari xali yetarli darajada mustahkamlanmagan bo‘ladi. Olti yoshga yetganda miya pustlogining asab katakchalari rivojlanib, og‘irligi va tashki ko‘rinishidan kattalarnikiga yaqinlashadi. Shuning uchun ham bolaning asablariga juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish talab etiladi. Uning talaffuzi aniq nutqi ravon bo‘lishini ta’minlash kerak. Bolaning bu faoliyatida nuqson bo‘lgan takdirda uning oldini olish choralarini ko‘rish lozim. Bu yoshdagi bolalarning so‘z boyligining rivojlanishiga alohida e’tibor berish lozim. Ularning nutqidagi so‘zlar bolaning fikr ifodalash ehtiyojlarini to‘la qondirishi kerak. Bu davrda bolalarning matematik tafakkuri, hisoblash ko‘nikmalarini rivojlanishi lozim. Dastlabki iqtisodiy tushunchalarga ehtiyoj seziladi. Bolaning faraz qilish qobiliyatini jadal rivojlantirishga aloxida e’tibor karatish maqsadga muvofiqdir. Maktabga tayyorlov guruhi (6-7 yosh bolalar) ning rivojlanish xususiyatlari. Bola hayotining yettinchi yilida undagi harakatlar ko‘lami kengayadi va aniqlashadi, uning jismida harakatlarning o‘zaro moslashuvi boshlanadi. 6-7 yoshli bolalar uzini idora qilish va o‘z harakatlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘la boshlaydi. Bu yoshdagi o‘g‘il bolalarda mustaqil faoliyat ko‘rsatish, tashabbuskorlik rivojlanadi hamda kattalar fikrini tinglash ishtiyoqi shakllanadi Bu 18 ‘‘Tillar va Maktabgacha ta’lim” fakulteti “Maktabgacha ta’lim” y о ’nalishi 3-kurs 22/5-guruh talabasi Djapparova Xasiyatning “Maktabgacha ta’lim” fanidan “Maktabgacha yoshidagi bolalarning rivojlanishi va ta’lim tarbiyasi” mavzusidagi kurs ishiga TAQRIZ Mavzuning dolzarbligi:________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _____________________________________________________________ Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining kamchiliklari: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _______________________________________________________________ _______________________________________________________________ Taqrizchining yakuniy xulosasi: 3 misollar bilan mustaxkamlash zarur, ya’ni bola kattalar aytgan gaplariga amal qilishlari, shaxsan tarbiyaning samaradorligini ta’minlaydi. Ilk yosh guruh (2-3 yoshli (bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari). Bu davr o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bir yoshdan ikki yoshgacha bo‘lgan davr mobaynida bolaning nutqi va o‘zgalar tomonidan aytilgan so‘zlarni tushunish qobiliyatlari jadal rivojlangan bo‘lsa, 2-3 yoshga kelib, o‘zgalar nutqiga taqlid qilish jarayoni boshlanadi, bola musiqa, badiiy so‘z ta’siriga tez beriladi. Shuning uchun ham unta xuddi shu davrdan boshlab she’rlar aytish hamda raqsga tushishni o‘rgatish lozim. Ularda kattalarga jo‘r bo‘lib qo‘shiq aytish, musiqaga muvofiq harakat qilish, ohangni his etish ko‘nikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarni bir joyga jamlaganda ular orasida o‘zaro muloqotga kirishish ko‘nikmalari shakllana boshlaydi. Ta’lim- tarbiyaviy ishlar bolalarda shakllana boshlagan xuddi ana shu ko‘nikmalarni rivojlantirishta va ularni malakalarga aylantirishga yo‘naltirilmog‘i lozim. Kichik gurux (3-4 yoshli bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bola 3 yoshga qadam qo‘yganda jismoniy o‘sishi bir qadar sekinlashadi. Ulardagi mustaqillik ortib boradi, xissiyot hamda sensor idroki rivojlanib boradi. Jamoa bo‘lib uynash ko‘nikmalari shakllanadi. O‘yin asosida amalga oshiriladigan mehnat faoliyatini farqlash imkoniyati kengayadi. Tasviriy faoliyat hamda ko‘rish- yasash faoliyatining dastlabki ko‘rinishlari namoyon bo‘ladi. Uch yoshli bolalarning diqqati kisman markazlashadi, xotirasi mustahkamlanib boradi, moddiy borliqni idrok etish jarayoni boshlanadi, faraz qilish imkoniyatlari vujudga keladi. Bunda o‘yin faoliyati yetakchi rol uynaydi. Mazkur dastur xuddi mana shu faoliyatni kengaytirishga va rivojlantirishga keng yo‘l ochadshan ta’limiy mashg‘ulotlar tizimini belgilab berishga yunaltirilgan. O‘rta guruh (4-5 yosh bolalar) ning rivojlanish xususiyatlari. Bola to‘rt yoshga yettach, uning jismoniy o‘sishi bir muncha jadallashadi. Bu davrda bolaning miyasi tez rivojlanadi. Katta yarim sharlar pustlogining faoliyati takomillashib boradi. Boladagi asosiy harakatlarning rivojlanishida jiddiy-sifat o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, ularni bajarishda tabiiylik ortib boradi, bolalarda 17 bilishi zarur. Maktabgacha yoshdagi bolalarni intellektual, axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan har tomonlama rivojlantirish uchun sharoitlarni yaratish maktabgacha ta’lim tashkilotlarida ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilishning mavjud tartibini qayta ko‘rib chiqishni hamda maktabgacha ta’lim xizmatlarini ko‘rsatishning zamonaviy usullarini joriy etishni talab qiladi. Ta’lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish bolalarning rivojlanganligi darajasini va ularning umumiy boshlang‘ich ta’limga tayyorligini, shuningdek, ularning ijtimoiy, shaxsiy, hissiy, nutqiy, jismoniy va ijodiy rivojlanishini baholash asosida amalga oshirilishi lozim. Kurs ishining maqsadi. Maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirish orqali bolalarning har tomonlama kamolotini ta’minlash, ularning intellektual, ijtimoiy va jismoniy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash hamda keyingi ta’lim bosqichlariga samarali tayyorlash. Kurs ishining v azifalar i: 1. Maktabgacha ta’limda sifatni oshirish va innovatsion usullarni qo‘llash. 2. Tarbiyachilar va pedagoglarning malakasini oshirish. 3. Bolalarning ijtimoiy va psixologik rivojlanishini qo‘llab-quvvatlovchi o‘yin va ta’lim dasturlarini ishlab chiqish. 4. Maktabgacha yoshdagi bolalarda jamoa bilan ishlash va o‘zini ifoda qilish qobiliyatlarini shakllantirish. 5. Davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim tashkilotlari hamkorligini mustahkamlash. Kurs ishining o byekti . Maktabgacha yoshdagi bolalar va ularning ta’lim- tarbiya jarayoni. Kurs ishining p redmeti . Maktabgacha ta’lim jarayonida qo‘llaniladigan pedagogik usullar, dasturlar va tarbiya shakllari. Kurs ishining t uzilma si. Kurs ishi kirish, 2 bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 7 I- B О B . MAKTABGACHA YOSHIDAGI BOLALARNING RIVOJLANISHI VA TARBIYASI 1.1. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi. “Shaxs” tushunchasi insonga taalluqli bo‘lib, psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti- harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bo‘lgan jamiyatning a’zosini ifodalashga hizmat qiladi. Individ shaxs bo‘lishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi, o‘zini yaxlit inson sifatida xis etishi, o‘z xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog‘i kerak. Kadrlar tayyorlash milliy modelida shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va obyekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarining iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ta’riflanadi. Malakali kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati shaxsni intellektual va ma’naviy-axloxiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida namoyon bo‘lishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga oshirilishi har bir fuqaroning bilim olish, ijodiy qobiliyatini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanishi hamda muayyan kasb yo‘nalishi bo‘yicha mehnat qilish huquqini kafolatlaydi. Individning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy muhit sharoitlari va tarbiya kerak bo‘ladi. Ana shular ta’sirida individ inson sifatida rivojlanib boradi va shaxsga aylanadi. Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual o‘sishida namoyon bo‘ladigan miqdor va sifat o‘zgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir. Mohiyatan rivojlanish oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski 8 yetarlicha shart sharoitlar yaratib bermoqda. Insoniy yaxshi fazilatlarni targ‘ib qilish yoki aksincha xarakterdagi yomon jihatlarni bayon etishda eng qulay va ta’sirchan usullardan biri ertak hisoblanib, bolalarga yaxshi va yomonni ajratishga,hayotni bolalar tilida tushunishga yordam beradi. Garchi ertaklar haqiqatga to‘g‘ri kelmasada, bolalarga ijobiy ta’sir qiladigan ta’lim berishning eng samarali usullaridan hisoblanadi. Ertaklar bolalar rivojlanishi uchun asosiy bilimlarni qiziqarli,sodda ko‘rinishda yetkazib beradi.Shuningdek, ertak bolalarning tafakkur doirasini kengaytirib, xotirasini yanada kuchaytirish maqsadida mantiqiy fikrlashini rivojlantirishning asosiy omillaridan biri sanaladi. Turli-tuman sarguzasht voqealar asosiga qurilgan syujet, o‘zida yaxshilik, insoniylik fazilatlarini singdirgan, xotirada tez saqlanib qolishdek xususiyatiga ega va bayon etishga oson, talaffuz qilishga qulay sintaktik qurilmalardan, tarkibida turli xil jumboqlardan tashkil topgan ertaklar bola tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Uch yoshdan yetti yoshgacha bo‘lgan bolalarning aqliy rivojlanishi, fikrlashni shakllantirish asosiy vazifa hisoblanadi.Bu ertak yordamida bajariladi. Ertak - bu shunday belgilar tizimi bo‘lib, uning yordamida bola atrofdagi voqelikni o‘zi tushungandek talqin qiladi.Ertak tanlayotganda, bolalarning yoshini va ruhan rivojlanganligini hisobga olish lozim.Tarbiyachi va ota-onalar bunga e’tibor bersagina ertaklar boalalarga foyda keltirishi mumkin. Ertaklardan foydalanish bolalarning qobiliyatlarini rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.Ertakdan foydalanib, bolalarga ta’lim berishda yuqori natijalarga erishish mumkin. Bolalar tarbiyasi bilan ishlashda ertak terapiyasidan ham foydalaniladi. Ertak terapiyasi eng qadimiy usul hisoblanadi. Ota-bobolarimiz ham farzand tarbiyasi chog‘ida jinoyatchi bolani jazolashga shoshilmay, unga ertak aytib berishgan, bu ertak orqali bolalar o‘z xatolarini tushnib yetishgan. Ertaklar axloqiy tarbiya beruvchi vosita bo‘lib xizmat qilgan, bolalarga qanday yashashni o‘rgatgan. Ertakning inson hayotiga qanday ta’sir qilishini har bir ota- ona,tarbiyachi bilsagina bola rivojlanishiga juda ko‘p yordam bera olish mumkin. Ertak terapiyasi natijasida bola kattalarning yordamini his qiladi. Shuningdek, 21 boshqalar bilan bo‘ladigan munosabatlarini ongli tushuna boshlaydilar; t е ngdoshlari va kattalar bilan bo‘ladigan munosabatlarida axloq saboqlari rivojlana boradi. Axloq kishilarning xulq-atvor normalari va qoidalarini, ularning o‘z-o‘ziga, boshqa kishilarga, m е hnatga, jamiyatga munosabati kabi axloqiy tushunchalarni o‘z ichiga oluvchi ijtimoiy ongning aloxida bir shaklidir. Axloq sinfiy xususiyatga ega, chunki axloq xis-tuygu, tushuncha va printsiplar ma’lum ijtimoiy formatsiyaga xos bo‘lib, ijtimoiy tuzum o‘zgarishi bilan u xam o‘zgaradi. Bizning jamiyatimizdagi axloq, eng yaxshi umuminsoniy xulq normalarini o‘z ichiga olgan bo‘lishi k е rak. “Odob-bu qalbni yomon so‘zlardan va nojo‘ya xulqdan saqlay olish, o‘zini va o‘zgalarni ham xurmat qila bilishdadir”, d е ydi olim. Uning fikriga yaqin fikrni A. Navoiy ijodida xam ko‘ramiz. “Odobli inson barcha odamlarning yaxshisidir va barcha odamlar uchun yoqimlirog‘idir”,- d е ydi buyuk shoir. Abdulla Avloniy til va so‘z odobi haqidagi umuminsoniy fikrlarni shunday ta’riflaydi: “... so‘z insonning daraja va kamolini, ilm va fazlini ulchab kursatadigan tarozidir. Akl soxiblari kishining dilidagi fikr va niyatini, ilm va kuvvati, qadr va qimmatini so‘zlagan so‘zidan bilurlar”. Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy jitxatdan tarbiyalash vazifasi va mazmuni bolaning ma’naviy dunyosini, uning ongini, axloqiy xislarini, shaxsiy sifatlari va xulqini tarbiyalash va rivojlantirishni taqozo etadi. Axloqiy tarbiyaning vaziflari asosan quyidagilardir:  Bolalarda axloqiy xis-tuyg‘ular, tasavvurlar va hatti-harakatlarni tarbiyalash.  Xulq madaniyati va ijobiy munosabatlarni tarbiyalash.  Shaxsda axloqiy xis-tuyg‘ularni tarbiyalash.  Xulqdagi salbiy xislarni barxam toptirish. 31 rag‘batlantirishga qaratilgan ta’lim dasturlarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish. Bu orqali bolalarning ijtimoiylashuviga, mustaqil fikrlash qobiliyatiga va ijodiy rivojlanishiga sharoit yaratish. 5. Oilaviy ta’limni qo‘llab-quvvatlash : Maktabgacha ta’limni faqat tashkilotlar doirasida emas, balki oilalarda ham samarali tashkil etish uchun ota- onalarga pedagogik ko‘mak ko‘rsatish. Oilaviy ta’limga oid maxsus dasturlar va tavsiyalar ishlab chiqish va ota-onalar uchun metodik yordam berish. 6. Resurs bazasini mustahkamlash : Maktabgacha ta’lim tashkilotlarining moddiy-texnik bazasini kuchaytirish, yangi bog‘chalar qurish va mavjudlarini rekonstruksiya qilish orqali har bir bolaga qulay va xavfsiz muhit yaratish. Mazkur farmon O‘zbekistonda maktabgacha ta’lim tizimini rivojlantirish uchun keng yo‘l ochib berdi, shuningdek, bolalar tarbiyasi va ta’limiga mas’uliyatli yondashish, ularga sifatli ta’lim berish hamda ularni ijtimoiy hayotga moslashishiga ko‘mak berishni yangi darajaga olib chiqishga qaratilgan. Kurs ishining dolzarbligi: Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning muayyan bir yosh davriga xos bo‘lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda ta’lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta’siri kuchli bo‘ladi. Bolalarning tarbiyaga to‘g‘ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o‘qitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola organizmining o‘sishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida xilma-xil bo‘ladi. Abu Ali Ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, K.D.Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib o‘tganlar. Bolaning o‘ziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. Chunki bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo‘lishi mumkin. Masalan, ko‘rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, hovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg‘ayrat yoki g‘ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yig‘inchoqligi yoki ishga tez kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining ta’siri bo‘lib, tarbiyachi ularni 6 Ilmiy rahbari: _______________________________ ___________________ (ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo) “___” ___________ 2024-y. KIRISH Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan isloh qilish va uni zamonaviy bosqichga olib chiqish maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2019-yil 8-aprelda “Maktabgacha ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5712-sonli farmon qabul qilingan. Ushbu farmon maktabgacha ta’limning sifatini oshirish, uning jamoat manfaatlariga xizmat qiladigan, yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlangan va jamiyat talablari hamda bolalar ehtiyojlariga mos keladigan tizim sifatida shakllantirishni nazarda tutadi. Farmon quyidagi yo‘nalishlarda keng ko‘lamli chora-tadbirlarni amalga oshirishni ko‘zda tutadi: 1. Sifatli ta’limga sharoit yaratish : Maktabgacha ta’lim tashkilotlarini zamonaviy o‘quv-uslubiy materiallar, didaktik vositalar va axborot texnologiyalari bilan ta’minlash, shuningdek, yangi pedagogik texnologiyalarni joriy etish orqali sifatli ta’lim berish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish. 2. Kadrlar malakasini oshirish : Tarbiyachilar va maktabgacha ta’lim tizimi pedagoglarining kasbiy malakasini oshirish, ular uchun o‘quv kurslari, seminarlar va malaka oshirish dasturlarini joriy qilish, shuningdek, ilg‘or xorijiy tajribani o‘rganish imkoniyatlarini taqdim etish. 3. Davlat va nodavlat hamkorlikni rivojlantirish : Xususiy sektor va davlat hamkorligida maktabgacha ta’lim tashkilotlari sonini oshirish, bolalar uchun sifatli ta’lim va tarbiya olish imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida davlat- xususiy sherikchilik asosida bolalar bog‘chalari ochish. 4. Bolalar rivojlanishini qo‘llab-quvvatlash : Maktabgacha yoshdagi bolalarning intellektual, ijtimoiy, estetik va jismoniy rivojlanishini 5 4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. T. “Ma’naviyat”, 2008, 43-bet. 5. Quronov.M. Bolam baxtli bo‘lsin, desangiz.T. “Ma’naviyat”, 2014, 22- bet. 6. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning davlat standartini tasdiqlash to‘g‘risida” 2020 yil 22 dekabrdagi 802 -sonli qaroriga 1-ilova Maktabgacha ta’lim va tarbiyaning Davlat Standarti. 7. “Ilk qadam” Maktabgacha ta’lim tashkilotsining Davlat o‘quv dasturi 8. Toshkent – 2018 y. 9. Sh.M. Mirziyoyev-“Yangi O‘zbekiston Strategiyasi”-Toshkent-2021. 10. Kayumova.N.M.-“Maktabgacha pedagogika.” T.: TDPU -2013 y. O‘quv qo‘llanma. 11. Sodiqova Sh.A.- “Maktabgacha pedagogika.” – T, 2018 Yusupova “Maktabgacha tarbiya pedagogikasi”. T.: O‘qituvchi, 2001. 12. Xasanboyeva O.U. va boshq. “Maktabgacha ta’lim pedagogikasi”. T.: Ilm ziyo, 2006. 34 ertak dunyosini idrok etish orqali maktabgacha yoshdagi bolaning hissiy sohasini rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish, tasavvurni shakllantiradigan tasvir va g‘oyalar bilan boyitish mumkin. Ertak terapiyasi usullari ota-onalar tomonidan o‘zlashtirilishi lozim. Buning uchun ular tarbiyachi va psixologlardan maslahatlar olishi lozim. Ertak terapevtlari tomonidan ishlatiladigan ertak turlari: 1) Meditativ (ishlatiladi psixo-emotsional stressdan xalos bo‘lish uchun). Qoidaga ko‘ra, vositachilik qilingan ertaklarning syujetida salbiy belgilar va ziddiyatlar mavjud emas. 2) Didaktik , o‘quv topshirig‘i shaklida. Bolalarga yangi bilimlarni yetkazish uchun foydalaniladi. 3) Badiiy (xalq). Ularda xalq donoligi bor. Oddiy, tushunarli syujet axloqiy tarbiyaga hissa qo‘shadi. 4) Psixoterapevtik . Ushbu ertaklarning o‘ziga xos xususiyati baxtli yakundir. Bolalar ular uchun rasmlar chizadilar, spektakl qo‘yadilar, bosh qahramonlar tasvirlari asosida o‘yinchoqlar yasaydilar. 5) Psixokorrektiv . Aytilgan ertaklar maktabgacha yoshdagi bolaning xulq- atvoriga yumshoq va befarq ta’sir qiladi. Ertakning axloqi muhokama qilinmaydi, bolaga o‘zi bilan yolg‘iz o‘ylash imkoniyatini beradi. Bolalarga bilim berishda, aqliy rivojlantirishda matematik ertaklardan foydalaniladi. Matematik ertak - sarguzasht janriga asoslangan badiiy matndir. Matematik ertaklar bolalarning mantiqiy fikrlashini rivojlantirishga yordam beradi. Ertak orqali maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik qobiliyatlarni rivojlantirish va matematikaga qiziqishni qanday uyg‘otish mumkin. Maktabgacha yoshdagi bolalarda boshlang‘ich matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonida ertaklardan foydalanganda asosiy e’tibor uni chuqur anglashga, ongli va faol assimilyatsiyaga qaratiladi. Shuni ta’kidlash kerakki, guruhda og‘zaki ertaklarning maxsus tanlangan repertuarlaridan matematik qobiliyatlarini rivojlantirish uchun muntazam foydalanish kognitiv imkoniyatlar va qobiliyatlarni rivojlantirishga 22 ota-onalar bilan hamkorlikda bunday ertaklarni bolalarga ko‘proq aytib berishi va savollar orqali muhokama qilishlari lozim.Shundagina bolalar xotirasida o‘tilgan mashg‘ulotlar mustahkamlanib boraveradi. Bugungi kunda boalarga ertak o‘qib beradigan ota-onalarning soni afsuski kamayib bormoqda.Bolalarning aqliy tarbiyasi bilan birga,o‘zbek xalq ertakalri orqali axloqiy tarbiyasiga ham ertaklar orqali ta’sir qilish,ularni to‘g‘ri tarbiyalash mumkin.Buning uchun tarbiyachilar ota-onalarga bu borada maslahatlar berishi,ertak kitoblarni o‘zlari tavsiya qilishi lozim.Chunki tarbiyachi boalning yoshiga mos ertaklarni bilganligi uchun tog‘ri kitobni tavsiya qila oladi. Bundan tashqari hozirda zamonaviy texnologiayalar tobora rivojlanib bormoqda.Bu rivojlanish ta’lim tizimiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazib ,ta’lim samaradorligini ma’lum darajaga oshirdi desak adashmagan bo‘lamiz.Multimedia vositalari bolalarga ertaklarni tinglash imkonini yaratdi.Bundan tashqari ertaklarning multifilm ko‘rinishiga kelishi bolalar uchun juda qiziqarli va ta’lim olishiga katta yordam berdi. Lekin bu jarayonga bog‘lanib qolishlik tavsiya etilmaydi. Chunki ota-onalar bolalarga o‘zlari ertak o‘qib berishlari bola ruhiyatiga ta’sir qilib ularda mehr tuyg‘usini shakllantiradi.Buni har bir ota- onalar e’tiborga olishlari lozim.Tarbiyachilar ota-onalar bilan bo‘ladigna suhbat,yig‘ilishlarda bu boradagi o‘z tavsiyalarini berishsa, ota-onalarda ham pedagogik qobiliyatni shakllantirish uchun treninglar o‘tkazib turishsa maqsadga muvofiq bo‘lardi. Shuningdek, ta’lim jarayonida doimo bir xil ertaklardan foydalanish ham kutilan natijani beravermaydi,doimo yangi ertaklardan foydalanish lozim.Ana shunday sharoitda yangi bilimlar o‘zaro bir-biriga uzviy bog‘lanadi. Xulosa qilib aytganda, ertaklar orqali bolalar bilimini yanada oshirish mumkin. Ertaklar bolaning rivojlanishida, ayniqsa, ularning aqliy va axloqiy rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari ertaklar bolalarning tafakkur doirasini kengaytirib,xotirasini ham mustahkamlashini inobatga olish va bolalarga ertaklarni ularning qiziqishidan kelib chiqqan holda tanlash lozim. Bundan tashqari,tarbiyachi o‘zining pedagogik mahoratini ishlatgan holda ertak qahramonlarini bola qiziqishiga moslab o‘zgartirib ta’lim jarayonida qo‘llasa 24 qaratilgan, maktabgacha yoshdagi bolalarning matematik dunyoqarashini kengaytiradi, matematik rivojlanishiga yordam beradi, matematik tayyorgarlikni sifatini yaxshilaydi, bolalarga ko‘proq imkoniyat yaratadi. Bolalarning aqliy rivojlanishiga yordam beruvchi matematik ertaklarga quyidagi ertakni misol qilib keltirish mumkin: “ 2 raqam kimga yoqadi? “ ertagi. 2 raqami yo l bo ylab ketayotgan edi va kimdir buta ostida yig‘layotganiniʻ ʻ eshitdi. - Men - men - yo qolib qoldim. ʻ -U butaning ostiga qaradi va u yerda katta kulrang jo jani ko rdi. ʻ ʻ -Sening onang kim? - Mening onam go zal va katta qushdir. U sizga o xshaydi, - chiyilladi jo ja. ʻ ʻ ʻ Yig‘lama, biz uni topamiz,- dedi 2 raqami. - U jo jani dumiga qo ydi va ular onasini qidirishga ketishdi. Ko p o tmay, ʻ ʻ ʻ ʻ Ikkovi o tloq ustida uzun dumli go zal qushni ko rdi. ʻ ʻ ʻ - Bu sizning bolangiz emasmi, go zal qush? – deb so radi 2 raqami. ʻ ʻ - Men qush emas, ilonman.Mening qanotlarim ham yo q. ʻ -Pi-pi, bu onam emas, mening onam sizdek, - dedi jo ja. ʻ - Ikkisi uzoqroq yurishdi,so‘ngra katta bir qushning katta maydonga qanday qo nganini ko rdilar. ʻ ʻ - Jo jangni yo qotdingmi, katta qush? – muloyimlik bilan so radi 2-raqam. ʻ ʻ ʻ - Men qush emas, samolyotman. Samolyotlarda jo jalar yo q, deb javob ʻ ʻ berdi samolyot. - To satdan 2 raqami osmondan tushayotgan qordek oppoq katta qushni ʻ ko rdi. ʻ - Oqqushim, men seni izlayotgandim, - xirilladi qush. - Oyi, 2-raqam bilan tanishing.U meni qutqardi,-chiqirdi jo‘ja. - Yordamingiz uchun rahmat. Siz juda mehribon ekansiz va oqqushga o xshaysiz. “Keling, do‘st bo‘lamiz” ʻ Bu kabi ertaklar bolalarning aqliy qobiliyatini rivojlantiradi.Tarbiyachilar 23 rivojlanishiga hissa qo‘shadi. O‘yinlar, qo‘l ishlari va ijodiy faoliyatlar orqali ularning qiziqishlari kengayadi.  Jamoada o‘rganish : Bolalar tengdoshlar bilan birga o‘rganish orqali o‘zaro yordam, sabr-toqat va muomala madaniyatini o‘rganadilar. Bu esa ularning ijtimoiy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. 3. Ijtimoiy muhit va madaniy omillar .  Mahalla va jamoat muhiti : Mahalla yoki jamoatdagi ijtimoiy faoliyatlar, bolalarning qo‘shni bolalar bilan o‘ynashi, atrofdagi kattalar bilan muloqot qilishlari ular uchun axloqiy va ijtimoiy tajriba hisoblanadi.  Madaniy qadriyatlar va an’analar : Har bir xalqning o‘ziga xos qadriyatlari va an’analari bor. Ular bolalarga odob-axloq qoidalari, hurmat va hamkorlik tushunchalarini o‘rgatadi. Shuningdek, bolalarga madaniy meros bilan tanishish orqali o‘z milliy qadriyatlariga e’tibor berish va ularni qadrlashni o‘rgatadi. 4. Biologik omillar .  Genetika : Bola shaxsi rivojlanishida genetika ham katta rol o‘ynaydi. Aql- idrok, qobiliyat va xarakteristik xususiyatlar ko‘p jihatdan nasliy omillarga bog‘liq bo‘lishi mumkin.  Salomatlik va jismoniy rivojlanish : Sog‘lom ovqatlanish, jismoniy mashqlar va sog‘liqni saqlash bolaning jismoniy rivojlanishiga ijobiy ta’sir qiladi. Sog‘lom bola o‘ziga ishonchli va faol bo‘ladi, bu esa ularning ruhiy rivojlanishi uchun ham muhimdir. 5. Psixologik omillar .  Bolaning qiziqishlari va qobiliyatlari : Bola qiziqadigan faoliyatlar va uning qobiliyatlari uning shaxsiy rivojlanishiga katta ta’sir qiladi. Masalan, rasm chizish yoki qo‘l mehnati bilan shug‘ullanish bola ijodkorligini rivojlantiradi. 11 taxminan 5 kg, bo‘yi 60 sm, 6 oylik bo‘lganda esa taxminan 7 kg, bo‘yi 64 sm bo‘ladi. Bir yoshgacha bo‘lgan davrda bolaning rivojlanishi asosan oila muhiti ta’sirida bo‘lib, u ona suti bilan oziqlanishi lozim. Bola bu davrda nutqqa ega bo‘lmasa ham nutqni tushunish, anglash, harakatlarni idrok etish, oila a’zolarini tanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham go‘daklik davridan boshlab uch yoshgacha bo‘lgan davrda bolaning nutqi va tafakkuri jadal rivojlanadi. Bola bir yoshgacha bo‘lgan davrda dastlabki so‘zlarni ayta boshlaydi. Bu davrda kattalar, asosan, oila a’zolari go‘dakni to‘g‘ri parvarish qilishni yo‘lga qo‘yishlari lozim. “Bola tushunmas ekan” deb, unga befarq bo‘lmasliklari, atrof-muhitdagi buyumlarning nomini to‘g‘ri talaffuz qilib, ularning nutqini to‘g‘ri rivojlantirish uchun keng yo‘l ochishlari kerak. Oilada bolani tarbiyalashda ota-ona bilan bola o‘rtasida qalban yaqinlikka erishish lozim. Otaonalar hech qachon tarbiyani o‘z holiga tashlab qo‘ymasligi, ya’ni bolaning ilk yoshligidan bu jarayonga kirishish talab etiladi. Chunki, bola oilada birinchi hayotiy tajribani o‘rganadi, kuzatadi va o‘zini turli xil vaziyatlarda qanday tutish kerakligini o‘rganadi. Biz bolani nimaga o‘rgatsak uni aniq, hayotiy misollar bilan mustahkamlashimiz zarur, ya’ni bola kattalar aytgan gaplariga amal qilishlari, shaxsan tarbiyaning samaradorligini ta’minlaydi. Ilk yosh guruh (2-3 yoshli bolalar) ning rivojlanish xususiyatlari. Bu davr o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bir yoshdan ikki yoshgacha bo‘lgan davr mobaynida bolaning nutqi va o‘zgalar tomonidan aytilgan so‘zlarni tushunish qobiliyatlari jadal rivojlangan bo‘lsa, 2-3 yoshga kelib, o‘zgalar nutqiga taqlid qilish jarayoni boshlanadi, bola musiqa, badiiy so‘z ta’siriga tez beriladi. Shuning uchun ham unga xuddi shu davrdan boshlab she’rlar aytish hamda raqsga tushishni o‘rgatish lozim. Ularda kattalarga jo‘r bo‘lib qo‘shiq aytish, musiqaga muvofiq harakat qilish, ohangni his etish ko‘nikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarni bir joyga jamlaganda ular orasida o‘zaro muloqotga kirishish ko‘nikmalari shakllana boshlaydi. Ta’lim- tarbiyaviy ishlar bolalarda shakllana boshlagan xuddi ana shu ko‘nikmalarni rivojlantirishga va ularni malakalarga aylantirishga yo‘naltirilmog‘i lozim. Kichik guruh (3-4 yoshli bolalar) ning rivojlanish xususiyatlari. Bola 3 26 sifatlardan yangi holatlarga o‘tish, yangilanish, yangining paydo bo‘lishi, eskining yo‘qolib borishi, mikdor o‘zgarishining sifat o‘zgarishiga o‘tishini ifodalaydi. Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir, degan falsafiy ta’limotga asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak, uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyaglari ham muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta’sir etadi, ularni bir- biridan ajratib bo‘lmaydi. Chunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi, turmush tajribasi bilan birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta’sir etadi. Inson butun umri davomida o‘zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga yetadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo‘lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida uziga munosib o‘rin egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi. Shaxsning fazilatlarini to‘g‘ri ko‘rish va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida kuzatish lozim. Demak, shaxsni rivojlantirshi vazifasini to‘g‘ri xal etish uchun uning xulqiga ta’sir etuvchi omillar, shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur. Tarbiya bolaga samarali ta’sir etishi uchun o‘sish va rivojlanish qonuniyatlarini bilish hamda hisobga olish maqsadga muvofiq. Shunday qilib, rivojlanish va tarbiya o‘rtasida ikki tomonlama aloqa mavjud. 9 Har qanday olti yoshli bola maktabga qabul qilinishi mumkin. Buning uchun u jismonan, ruhan hamda aqliy jihatdan ta’lim olishga tayyor bo‘lishi kerak. Bolalarni maktabga tayyorgarlik darajasini aniqlashda tashxis markazlarining xulosalariga tayanish lozim. Shu bilan bir qatorda maktabning moddiy-texnik bazasi olti yoshli bolalarga ta’lim berish imkoniyatiga ega bo‘lishi shart. Tarbiyachining pedagogik-psixologik bilim darajasi, axloq-odobi va shaxsiy sifatlari olti yoshli bolalarga ta’lim va tarbiya berish uchun loyiq bo‘lganda, u olti yoshli bolalarni o‘qitish huquqiga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham 6-7 yoshli bolalar, ularni qabul qiladigan maktablar hamda bu bolalarni o‘qitadigan o‘qituvchilar pedagogik-psixologik nuqtai nazardan alohidaalohida diagnostika qilinishi va shundan keyingina ta’lim jarayoniga kiritilishi kerak. 2.3. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni axloqiy tarbiyalash asoslari Maktabgacha yoshdagi bolalarni axloqiy tarbiyalash – bu ularning shaxsiyati va ijtimoiy ko‘nikmalarini shakllantirish uchun muhim bosqich bo‘lib, kelajakdagi xulq-atvor, qarashlar va axloqiy qadriyatlarning asosi aynan shu davrda yaratiladi. Ushbu yoshda bolaning axloqiy rivojlanishi va tarbiyasi nafaqat uning shaxsiy hayotida, balki ijtimoiy muhitda muvaffaqiyatli moslashishi uchun ham muhimdir. Maktabgacha yoshda bolalar juda qiziquvchan bo‘lib, ular tezda atrof- muhitdan o‘rnak olishga moyildirlar. Shu sababli, axloqiy tarbiya bolalarda axloqiy qadriyatlarni shakllantirish, ularni jamiyat me’yorlariga moslashish, his-tuyg‘ularni boshqarish va birgalikda ishlashga o‘rgatish uchun asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekiston Respublikasida maktabgacha ta’lim tizimini isloh qilish doirasida, bolalar tarbiyasiga katta e’tibor qaratilib, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida sifatli va mazmunli axloqiy tarbiya berish yo‘nalishlari belgilab qo‘yilgan. 29  Motivatsiya va o‘z-o‘zini anglash : Bolalarning ijobiy rag‘batlantirilishi ularning o‘ziga ishonchi va qiziqishini oshiradi. Bola o‘zining muvaffaqiyatlarini sezishi ularni yanada yaxshi o‘qishga va yangi narsalarni o‘rganishga undaydi. 6. Axloqiy tarbiya va ruhiy ko‘mak.  Axloqiy qadriyatlar va etik tushunchalar : Bolalarning axloqiy rivojlanishi, masalan, halollik, adolat, hurmat va yordam berishga o‘rgatish orqali shakllanadi. Tarbiya jarayonida axloqiy qadriyatlar bolalarning kelajakdagi xulq-atvorini belgilaydi.  Ruhiy ko‘mak va hissiy qo‘llab-quvvatlash : Bolalar o‘zlarini erkin va xavfsiz his qilishi uchun ularga ruhiy ko‘mak zarur. Ularni har qanday muvaffaqiyatsizliklardan keyin qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish shaxsiy rivojlanishda yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsini shakllantirish ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, oila, maktabgacha ta’lim tashkilotlari, ijtimoiy muhit va biologik omillar birgalikda bola rivojlanishiga ta’sir qiladi. Bu omillarni hisobga olib, bolalarga individual va ijtimoiy ko‘nikmalarni to‘g‘ri rivojlantirish uchun mos yondashuv va tarbiya berish kerak. Shunda bolalar o‘z shaxsiyatini ijobiy shakllantiradi va kelajakda jamiyatda o‘z o‘rnini topa oladigan shaxs bo‘lib ulg‘ayadi. Fanda, individning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta’siri o‘rtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara ko‘pdan buyon davom etmoqda: insonning shaxs sifatida, rivojlanishida ijtimoiy xodisalarning ta’siri kuchli bo‘ladimi, yoki tabiiy omillar yetakchi o‘rin tutadimi? Balki tarbiyaning ta’siri yuqoridir? Ular o‘rtasidagi o‘zaro munosabat qanday? Fanda biologik yo‘nalish deb nomlangan nuqtai nazar yetakchi o‘rinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotel, Platonlar tabiiy-biologik omillarni yuqori qo‘yadi. Ular tug‘ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi o‘rnini belgilab bergan, degan g‘oyani iltari suradi. XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyondalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyanint rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim - bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bo‘lib, uning 12 kamolga yetadi. Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’sirini ham yo‘qotish mumkin. To‘rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta’sir etadi, bunday tarbiya doimiy va uzluksizdir. Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham yetakch o‘ringa ega bo‘lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta’sirida har tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin. Zamonaviy pedagogikada shaxs shakllanishiga doir to‘rt yondashuv qaror toptan: 1. Biologik yondashuv - inson tabiiy mavjudot bo‘lib, uning butun xatti- harakatlari tug‘ma instinkt va ehtiyojlar natijasidir. Inson jamiyat talablariga bo‘ysunishga majbur, shu bilan birga tabiiy ehtiyojlarini ham namoyon qilib boradi. 2. Ijtimoiy yopdashuv - inson biologik mavjudot sifatida tug‘iladi, faqat hayotiy faoliyati davomida boshkalar bilan doimiy muloqot va ijtimoiy guruhlarning ta’siri ostida ijtimoiylashadi 3. Psixologik yondashuv - insondagi psixik jarayonlar (sezgi, idrok, fikrlash kabilar) tabiiy tavsifga ega, insonning yo‘nalganligi - kizikishlari, qobiliyatlari ijtimoiy hodisa sanaladi. 4. Yaxlit yondashuv - shaxs yaxlit tavsifga ega bo‘lib, uning rivojiga nafaqat uning faoliyatidagi o‘ziga xosliklar, balki turmush tarzi ham ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga ijtimoiy hayot natijalari - motiv, maqsad, qiziqish kabilar ham uning rivojlanishida muhim rol uynaydi. Maktabga tayyorlov guruhi (6-7 yosh bolalar) ning rivojlanish xususiyatlari. Bola hayotining yettinchi yilida undagi harakatlar ko‘lami kengayadi va aniqlashadi, uning jismida harakatlarning o‘zaro moslashuvi boshlanadi. 6-7 yoshli bolalar o‘zini idora qilish va o‘z harakatlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘la boshlaydi. Bu yoshdagi o‘g‘il bolalarda mustaqil faoliyat ko‘rsatish, tashabbuskorlik rivojlanadi hamda kattalar fikrini tinglash ishtiyoqi shakllanadi. Bu davrda bolaning bo‘yi 120 sm ga yetadi, og‘irligi 22-24 kg bo‘ladi. Bu yoshda bola chiniqadi, qiziquvchan bo‘ladi o‘z salomatligini nazorat qila oladi. 14 MUNDARIJA: KIRIS H…………………………………………………………………….………5 I- B О B . MAKTABGACHA YOSHIDAGI BOLALARNING RIVOJLANISHI VA TARBIYASI 1.1. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi………..………. ……….8 1.2. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar…………………………………………………..........................................10 1.3. Rivojlanishning yosh va o‘ziga xos xususiyatlari……………..………... ….15 II.BOB . MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNI AXLOQIY TARBIYALASH ASOSLARI 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi va tarbiyasida ertaklarning ahamiyati .................................................................................................................20 2.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning rivojlanish yoshi va o‘ziga xos xususiyatlari.............................................................................................................25 2.3. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni axloqiy tarbiyalash asoslari..............27 XULOSA.................................................................................................................3 2 F OYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………. ….........33 2 ta’lim samaradorligi yanada ortadi. 2.2. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning rivojlanish yoshi va o‘ziga xos xususiyatlari Bolaning individual – o‘ziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning umumiy tiplari va bolaning o‘ziga xos xususiyatini o‘rganish metodikasini bilish muhim. Temperament – lotincha “temperamentum”, ya’ni “qismlarning bir-biriga munosabati” ma’nosini anglatib, shaxsning individual psixologik xususiyatlari majmuidir. Shuningdek, turli yosh davrlarining o‘ziga xos rivojlanish qonuniyatlari ham mavjud. Maktabgacha yoshdagi bolaning jismoniy va psixik kamoloti shartli ravishda quyidagi davrlarga bo‘linadi: Go‘daklik (1 yoshgacha); Ilk yosh (1-2 yosh); Ilk yosh guruhi (2-3 yosh); Kichik yosh (3-4 yosh); O‘rta yosh (4-5 yosh); Katta yosh (5-6 yosh); Maktabga tayyorlov davri (6-7 yosh)1. Ilk yosh davri bolalarining rivojlanishidagi o‘ziga xosliklar. Insonning rivojlanish davri ona qornidan boshlanadi. Bola ona qornida to‘qiz oy mobaynida juda tez rivojlanish jarayonini va murakkab taraqqiyot davrini o‘taydi. Bu davrda ham bola ma’lum darajada tashqi muhit ta’sirida bo‘ladi. Shuning uchun ham bu ta’sirning ijobiy bo‘lishini ta’minlash lozim. Go‘dakning vazni tug‘ilgan paytda 3,5 kg, bo‘yi 50 sm bo‘lgan bo‘lsa, uch oylik davrida uning vazni 25 Axloqiy tarbiyaning vazifasi va mazmuni bog‘chadagi axloqiy tarbiya b е rishning asosiy printsiplari va p е dagogik shart-sharoitlariga rioya qilish asosida bajariladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar axloqiy tarbiyasining vazifasi hamda mazmuniga muvofiq uning printsiplari ishlab chiqilgan. Axloqiy tarbiya m е todlari-bolalarning axloqiy tasavvur va bilimlarini egallab olishiga, ularda ma’daniy xulq va ijobiy munosabatlarni, shaxsning axloqiy xis-tuyg‘ulari va sifatlarini tarbiyalashga qaratilgan faoliyat hisoblanadi. Axloqiy tarbiya m е todlari quyidagi guruhlarga bo‘linadi: I-guruh axloqiy ongni, ya’ni axloqiy tasavvur va bilimlarni, ularni bajarish xoxishini shakllantirishga qaratilgan m е todlar. II -guruh madaniy xulq-atvor va ijobiy munosabatlarni shakllantirishga qaratilgan m е todlar. III-guruh axloqiy xis-tuyg‘ular va munosabatlarni rag‘batlantirishga qaratilgan yordamchi m е todlardir. Bu guruh m е todlariga qo‘yitladigan asosiy talablar: bolalarni yaxshilik va yomonlik to‘g‘risidagi tasavvurlarini e’tiborga olish, axloqiy xulq-atvor normalarini muhokama qilish uchun maxsus yaratilgan vaziyatda bolalarning o‘zlarini faol qatnashtirish; har bir bolaning xis-tuyg‘usiga extiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish. XULOSA: Demak, maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyalanuvchilarida rivojlanishining yoshiga bog‘liq xususiyatlar juda ko‘p va ahamyatli. Bolaning rivojlanishida qanday rivojlanayotganligi yoshiga yarasha vazni, bo‘yi, psixologik xarakteri, qobilyati, tashqaridagi ma’lumotlari qay darajada qabul qilishi, nuqtining o‘sishi, so‘z boyli bularning hammasi juda katta ahamiyat kasb etadi. Bola tug‘ilganidan to maktabgacha ta’lim yoshiga yetguniga qadar har tomonlama me’yor jihatidan rivojlanishi kuzatuv ostida bo‘lishi lozim. Chunki , har tomonlama sog‘lom bola davlatimiz kelajagi demakdir. Xulosa qilib aytganda, ertaklar orqali bolalar bilimini yanada oshirish mumkin. Ertaklar bolaning rivojlanishida, ayniqsa, ularning aqliy va axloqiy 32 ni tashkil etadi. Bolalarning umurtqa suyaklari qotmaganligi tufayli tez qiyshayib qolishi mumkin. Shuning uchun ham suyaklarning to‘g‘ri o‘sishini ta’minlashga alohida e’tibor berish kerak. Ularning yuragi chaqaloq yuragiga nisbatan 4-5 barobar kattalashgan, biroq muskullari hali yetarli darajada mustahkamlanmagan bo‘ladi. Olti yoshga yetganda miya po‘stlog‘ining asab katakchalari rivojlanib, og‘irligi va tashqi ko‘rinishidan kattalarnikiga yaqinlashadi. Shuning uchun ham bolaning asablariga juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish talab etiladi. Uning talaffuzi aniq, nutqi ravon bo‘lishini ta’minlash kerak. Bolaning bu faoliyatida nuqson bo‘lgan taqdirda uning oldini olish choralarini ko‘rish lozim. Bu yoshdagi bolalarning so‘z boyligining rivojlanishiga alohida e’tibor berish lozim. Ularning nutqidagi so‘zlar bolaning fikr ifodalash ehtiyojlarini to‘la qondirishi kerak. Bu davrda bolalarning matematik tafakkuri, hisoblash ko‘nikmalarini rivojlanishi lozim. Dastlabki iqtisodiy tushunchalarga ehtiyoj seziladi. Bolaning faraz qilish qobiliyatini jadal rivojlantirishga alohida e’tibor qaratish maqsadga muvofiqdir. Maktabga tayyorlov guruhi (6-7 yosh bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bola hayotining yettinchi yilida undagi harakatlar ko‘lami kengayadi va aniqlashadi, uning jismida harakatlarning o‘zaro moslashuvi boshlanadi. 6-7 yoshli bolalar o‘zini idora qilish va o‘z harakatlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘la boshlaydi. Bu yoshdagi o‘g‘il bolalarda mustaqil faoliyat ko‘rsatish, tashabbuskorlik rivojlanadi hamda kattalar fikrini tinglash ishtiyoqi shakllanadi. Bu davrda bolaning bo‘yi 120 sm ga yetadi, og‘irligi 22-24 kg bo‘ladi. Bu yoshda bola chiniqadi, qiziquvchan bo‘ladi, o‘z salomatligini nazorat qila oladi. Uning idrok kuchi va tafakkuri jadal rivojlanadi, moddiy borliqni bilishga intila boshlaydi. Bolalarda gigienik malakalar shakllana boradi. Bolani maktabga tayyorlash jarayonida ularda faoliyatning yangi turi bo‘lgan ta’lim olishga o‘qishga ishtiyoq uyg‘otish lozim. Bu o‘rinda bolalarni ruhan ta’lim jarayoniga kirishishga tayyorlash maqsadida dastlabki o‘quv elementlarini o‘rgatish lozim. 28 yoshda bola chiniqadi. qiziquvchan bo‘ladi, o‘z salomatligini nazorat qila oladi, Uning idrok kuchi va tafakkuri jadal rivojlanadi, moddiy borliqni bilishga intila boshlaydi. Bolalarda gigienik malakalar shakllana boradi. Bolani maktabga tayyorlash jarayonida ularda faoliyatning yangi turi bo‘lgan ta’lim olishga o‘qishga ishtiyoq uyg‘otish lozim. Bu o‘rinda bolalarni ruhan ta’lim jarayoniga kirishishga tayyorlash maqsadida dastlabki o‘quv elementlarini o‘rgatish lozim. Har qanday olti yoshli bola maktabga qabul qilinishi mumkin. Buning uchun u jismonan, ruhan hamda aqliy jihatdan ta’lim olishga tayyor bo‘lishi kerak. Bolalarning maktabga tayyorgarlik darajasini aniqlashda tashxis markazlarining xulosalariga tayanish lozim. Shu bilan bir qatorda maktabning moddiy-texnik bazasi olti yoshli bolalarga ta’lim berish imkoniyatiga ega bo‘lishi shart. Tarbiyachining pedagogik-psixologik bilim darajasi, axlok-odobi va shaxsiy sifatlari olti yoshli bolalarga ta’lim va tarbiya berish uchun loyiq bo‘lganda, u olti yoshli bolalarni o‘qitish huquqiga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham 6-7 yoshli bolalar, ularni qabul qiladigan maktablar hamda bu bolalarni o‘qitadigan tarbiyachilar pedagogik- psixologik nuqtai nazardan alohida-alohida diagnostika qilinishi va shundan keyingina ta’lim jarayoniga kiritilishi kerak. Demak, maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi o‘ziga xos, murakkab jarayon sanaladi. Maktabgacha ta’lim yoshi bolalarining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir, degan falsafiy ta’limotga asoslanadi. Bu yoshdagi bolalarning tulaqonli rivojlanishida biologik (irsiyat), ijtimoiy (ijtimoiy muhit) va tarbiya kabi omillar muhim ahamiyat kasb etadi. Qolaversa, maktabgacha ta’lim yoshining o‘zi ham yettita o‘ziga xos, alohida davrlarga ajratiladi. Shu sababli maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning o‘qitish va tarbiyalash ishiga mas’ul bo‘lgan shaxslar - tarbiyachi va ota-onalar, vasiylar bolalarning yosh davri xususiyatlaridan to‘la xabardor bo‘lishlari zarur. 19 namoyondalari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga o‘tib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta’limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir. Pragmatizm oqimi va uning vakillari D.Dyui, A.Kombelar ham shaxs rivojlanishini biologik nuqtai nazardan asoslaydi. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy o‘zgarishdan iborat, deb qaraydi. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladi. Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga bog‘laydi. Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishi ijtimoiy omil bilan belgilaydi. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitta bog‘lik deb ko‘rsatadi. Muhit deganda inson yashaydigan sharoitdagi barcha tashki ta’sir tushuniladi. Shu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani o‘zi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chikadi. Ular ijtimoiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydi. Demak, odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, tarakkiy etib borishi, uning shaxs bo‘lib kamolga yetishida nael (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu omillarning ta’sirini aniqlashda ilg‘or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar ta’limotiga suyaniladi. Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog‘liq bo‘lgan ijtimoiy hayotdagi murakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning ma’naviy boyligi uning munosabatlariga bog‘liq, deb xisoblaydi. Xakikatdan ham, shaxs mehnat faoliyati ta’sirida rivojlanadi, kamolga yetadi. Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi. Bu esa o‘z navbatida inson faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs ma’lum ijtimoiy hayot maxsulidir. Jamiyat shaxs kamolotining muayyan imkoniyatlarini ruyobga chiqarishi yoki yo‘q qilishi mumkin. Shaxsning shakllanishiga ijtimoiy muhit ham ta’sir ko‘rsatadi. Ijtimoiy muhitning shaxsning shakllanishiga ta’siri tarbiya asosida kechadi. Zero, birinchidan, tarbiya ta’sirida muhit bera olmagan bilim, ma’lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog‘lik ko‘nikma va malakalar hosil bo‘ladi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug‘ma kamchiliklar ham bartaraf etilib, shaxs 13 rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari ertaklar bolalarning tafakkur doirasini kengaytirib,xotirasini ham mustahkamlashini inobatga olish va bolalarga ertaklarni ularning qiziqishidan kelib chiqqan holda tanlash lozim. Bundan tashqari,tarbiyachi o‘zining pedagogik mahoratini ishlatgan holda ertak qahramonlarini bola qiziqishiga moslab o‘zgartirib ta’lim jarayonida qo‘llasa ta’lim samaradorligi yanada ortadi. Oilada bolani tarbiyalashda ota-ona bilan bola o‘rtasida qalban yaqinlikka erishish lozim. Ota-onalar hech qachon tarbiyani o‘z xoliga tashlab qo‘ymasligi, ya’ni bolaning ilk yoshligidan bu jarayonga kirishish talab etiladi. Chunki, bola oilada birinchi hayotiy tajribani o‘rganadi, kuzatadi va o‘zini turli xil vaziyatlarda qanday tutish kerakligini o‘rganadi. Bola nimaga o‘rgatilsa, uni aniq, hayotiy misollar bilan mustaxkamlash zarur, ya’ni bola kattalar aytgan gaplariga amal qilishlari, shaxsan tarbiyaning samaradorligini ta’minlaydi Inson butun umri davomida o‘zgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga yetadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bo‘lsa, u jamiyat a’zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida uziga munosib o‘rin egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta’siri ostida boradi. Shaxsning fazilatlarini to‘g‘ri ko‘rish va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida kuzatish lozim. F OYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. 2020 yil 23 sentabr. https://lex.uz. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2019-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi Farmoni. 2018 yil 21 sentabr. https://lex.uz. 3. Mirziyoyev Sh.M. “Bilimli avlod – buyuk kelajakning, tadbirkor xalq – farovon hayotning, do‘stona hamkorlik esa taraqqiyotning kafolatidir” mavzusidagi O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 26 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi.// “Xalq so‘zi” gazetasi 2018 yil 8 dekabr. 33 II.BOB . MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALARNI AXLOQIY TARBIYALASH ASOSLARI 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalarning rivojlanishi va tarbiyasida ertaklarning ahamiyati Maktabgacha yosh davri bolaning hayot haqidagi ilk tasavvurlari shakklanadigan davri hisoblanadi.Bu davrda olingan har qanday bilim bolaning boshqa fanlarni o‘zashtirishida katta ahamiyat kasb etadi.Shuning uchun ham bugungi kunda Maktabgacha ta’lim tizimiga e’tibor berilmoqda. Kelajak avlodni tarbiyalashni maktabgacha ta’lim yoshdan boshlash kerakligi ta’kidlanmoqda. Shuni ham aytish joyizki bola tarbiyasini nafaqat maktabgacha yosh davridan balki,ona qornidan boshlash lozim.Chunki bola ona qornidaligidanoq olamni seza boshlaydi. Har bir ota-ona bunga e’tibor berishi lozim.Barkamol avlodni tarbiyalash uchun avvalambor ota-onalarning o‘zlari ma’naviyatli bo‘lmog‘i lozim.Buning uchun bugungi yoshlarimiz yaxshi bilim olsa,dunyoqarishi keng bo‘lsa, keyingi keladigan avlod ham yuksak ma’naviyatli bo‘lib boraveradi.Shuning uchun ham Prezidentimiz nafaqat Maktabgacha ta’lim tizimiga,shu bilan birgalikda yoshlarni ta’lim olishiga, kerak bo‘lsa xorijiy davlatlarda o‘z bilimlarini oshirishi uchun 20 yoshga qadam qo‘yganda jismoniy o‘sishi bir qadar sekinlashadi. Bu davrda uning og‘irligi 14-15 kg, bo‘yi 90-95 smga yetadi. Bola jismonan ancha chiniqib, asab tizimi taraqqiy etadi. Tayanch harakat organlari takomillashib boradi. 3 yoshli bolalar qisqa muddat davomida o‘z hatti- harakatlarini idora qilish ko‘nikmasiga ega bo‘ladilar. Ulardagi mustaqillik ortib boradi, hissiyot hamda sensor idroki rivojlanib boradi. Jamoa bo‘lib o‘ynash ko‘nikmalari shakllanadi. O‘yin asosida amalga oshiriladigan mehnat faoliyatini farqlash imkoniyati kengayadi. Tasviriy faoliyat hamda qurish-yasash faoliyatining dastlabki ko‘rinishlari namoyon bo‘ladi. Uch yoshli bolalarning diqqati qisman markazlashadi, xotirasi mustahkamlanib boradi, moddiy borliqni idrok etish jarayoni boshlanadi, faraz qilish imkoniyatlari vujudga keladi. Bunda o‘yin faoliyati yetakchi rol o‘ynaydi. Mazkur dastur xuddi mana shu faoliyatni kengaytirishga va rivojlantirishga keng yo‘l ochadigan ta’limiy mashg‘ulotlar tizimini belgilab berishga yo‘naltirilgan. O‘rta guruh (4-5 yosh bolalar) ning rivojlanish xususiyatlari. Bola to‘rt yoshga yetgach, uning jismoniy o‘sishi bir muncha jadallashadi, bu davr mobaynida bo‘yi 105-108 sm gacha o‘sadi, og‘irligi esa 18-19 kg bo‘ladi. Bu davrda bolaning miyasi tez rivojlanadi. Katta yarim sharlar po‘stlog‘ining faoliyati takomillashib boradi. Boladagi asosiy harakatlarning rivojlanishida jiddiy-sifat o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, ularni bajarishda tabiiylik ortib boradi, bolalarda qiyoslash ko‘nikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarning nutqi ravon, xotirasi ancha teran, mustaqil fikrlash darajasi bir qadar rivojlangan bo‘ladi. Barcha harakat va faoliyatlarni o‘zi mustaqil bajarishga intiladi. Bu yoshda bola nihoyatda serharakat, o‘yinqaroq, o‘ta qiziquvchan bo‘ladi. U har qanday tadbirga bajonidil qatnashadi. Shuning uchun ham ularni to‘g‘ri ovqatlantirish, o‘z vaqtida uxlatish, salomatligini muhofaza qilish, ruhiy holatini nazorat qilib borish, quvnoq kayfiyatda bo‘lishini ta’minlash muhim ahamiyatga ega. Ular bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarning mazmunini xuddi mana shunga yo‘naltirish maqsadga muvofiqdir. Katta guruh (5-6 yosh bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bu davrda bolaning bo‘yi bu davrda 7-8 sm ga o‘sadi. Uning oyoqlari gavdasiga nisbatan tezroq rivojlanadi, og‘irligi 20-22 kg 27 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT IQTISODIYOT VA PEDAGOGIKA INSTITUTI “Tillar va maktabagacha ta’lim” fakulteti “Maktabgacha ta’lim” y о ’nalishi 3-kurs 22/5-guruh talabasi Djapparova Xasiyatning “Maktabgacha ta’lim” fanidan KURS ISHI MAVZU: MAKTABGACHA YOSHIDAGI BOLALARNING RIVOJLANISHI VA TA’LIM TARBIYASI Ilmiy rahbar: ______________________ «____» ________ 2024-y. CHIRCHIQ – 2024 __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Taqrizchi: ____________________________________ ___________________ (ilmiy darajasi, unvoni F.I.SH.) (imzo) “___” ___________ 2024-y. ‘‘Tillar va Maktabgacha ta’lim” fakulteti “Maktabgacha ta’lim” y о ’nalishi 3-kurs 22/5-guruh talabasi Djapparova Xasiyatning “Maktabgacha ta’lim” fanidan “Maktabgacha yoshidagi bolalarning rivojlanishi va ta’lim tarbiyasi” mavzusidagi kurs ishiga XULOSASI Mavzuning dolzarbligi:________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining tarkibiy qismlari va uning yoritilishi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining rasmiylashtirilishi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ilmiy rahbarning yakuniy xulosasi: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 4 Uning idrok kuchi va tafakkuri jadal rivojlanadi, moddiy borliqni bilishga intila boshlaydi. Bolalarda gigienik malakalar shakllana boradi. 1.3. Rivojlanishning yosh va o‘ziga xos xususiyatlari. Muayyan bir yosh davriga xos bo‘lgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda ta’lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta’siri kuchli bo‘ladi. Bolalarning tarbiyasiga to‘g‘ri yondashish, uni muvaffaqiyatli o‘qitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola organizmining o‘sishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida xilma-xil bo‘ladi. Abu Ali ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, K. D. Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib o‘tgan. Bolaning o‘ziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. Chunki bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bo‘lishi mumkin. Ko‘rish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, xovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg‘ayrat yoki g‘ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yig‘inchoqligi yoki ishga tez kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining ta’siri bo‘lib, tarbiyachi ularni bilishi zarur. 15 1.2. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar bir nechta bo‘lib, ularning har biri bolalarning psixologik, jismoniy va axloqiy rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Ushbu omillar bolaning kelajakdagi shaxs sifatida shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 1. Oilaviy muhit .  Ota-onalarning o‘rni : Ota-ona va yaqin qarindoshlar bolaning birinchi o‘rganish manbai hisoblanadi. Ularning xulq-atvori va qadriyatlari bolada axloqiy me’yorlarning shakllanishiga asos bo‘ladi.  Oiladagi munosabatlar : Oiladagi mehr-muhabbat va tushunish muhiti bolada ijobiy hissiyotlarni rivojlantiradi. Bolalarga oilaviy mehr va e’tibor qanchalik ko‘p berilsa, ularning o‘ziga ishonchi va xavfsizlik hissi shunchalik kuchli bo‘ladi.  Oila modeli : Ota-onaning o‘zini tutishi, ularga qo‘yiladigan tartib-qoidalar va oiladagi rollar bolada jamiyatga moslashish ko‘nikmasini rivojlantiradi. 2. Maktabgacha ta’lim tashkilotsi va tarbiya .  Tarbiyachilarning malakasi : Tajribali va bolalar psixologiyasini yaxshi biladigan tarbiyachilar bolalarning ijtimoiylashuvi va bilim olishida katta rol o‘ynaydi. Tarbiyachilar bolaning shaxsiy rivojlanishini kuzatib, ularga individual yondashuv asosida ta’lim beradilar.  Ta’lim dasturlari : Maktabgacha ta’lim tashkilotsida qo‘llaniladigan metodikalar va dasturlar bolada mantiqiy fikrlash, ijodkorlik va xotira 10 Axloqiy tarbiya jarayonida asosiy e’tibor quyidagi tamoyillarga qaratiladi: 1. Shaxsiy namuna : Tarbiyachi va ota-onalar bolalar uchun axloqiy namuna bo‘lishi kerak. Bolalar kattalarning xulq-atvoriga taqlid qilganlari uchun, ularning xulqi ham axloqiy qadriyatlarni shakllantirishda hal qiluvchi omil bo‘ladi. 2. Muomala va muloqot madaniyati : Bolalarda o‘zaro hurmat, yordam berish, mehribonlik va sabr-toqatli bo‘lish kabi axloqiy xulq-atvor shakllanishiga alohida e’tibor qaratiladi. Bu ularni jamiyat bilan uyg‘un yashashga o‘rgatadi. 3. O‘yin faoliyati orqali tarbiyalash : O‘yin orqali bolalarga turli axloqiy tushunchalar, masalan, do‘stlik, adolat, yordam va hurmat haqida ma’lumot beriladi. Shu yo‘l bilan ular axloqiy tushunchalarni real hayotda his etib o‘rganadilar. 4. Bolalar adabiyotidan foydalanish : Ertaklar, hikoyalar va bolalarga mo‘ljallangan adabiyot orqali ularda yaxshi va yomon xulq-atvor haqida tasavvur hosil qilishga yordam beriladi. Bu orqali bolalarning qiziqishlari ham oshadi, axloqiy me’yorlar mustahkamlanadi. 5. Ijodiy faoliyat : Rasm chizish, qo‘l mehnati va boshqa ijodiy mashg‘ulotlar orqali bolalarda estetik his-tuyg‘ular, axloqiy tushunchalar va mehnatsevarlik sifatlari shakllanadi. Bu faoliyat ularni o‘z fikrini ifodalash va o‘zini anglashga ham yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda axloqiy tarbiyalash jarayoni ularga atrofdagi dunyo bilan tanishish, shaxsiy va ijtimoiy mas’uliyatni tushunish, o‘zaro yordam ko‘rsatish va insoniylik sifatlarini o‘rgatishni o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, bu tarbiya bolalarning kelajakda jamiyatga foydali fuqarolar bo‘lib yetishishlariga hissa qo‘shadi. Axloqiy tarbiya-shaxsni xar tomonlama rivojlantirishning muxim tarkibiy qismidir . U bolalarga axloqiy tasavvur va bilimlarni singdirish, ularda shaxsning axloqiy xis-tuygu va sifatlarini, ijobiy munosabatlar va xulq madaniyatini tarbiyalashga qaratilgan jarayondir. Axloqiy tarbiya jarayonida bola axloqiy jixatdan kamolga е tadi. Axloqiy tasavvurlarning rivojlanishi jarayonida eng avvalo ular o‘zlarining 30 Bolaning individual, o‘ziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning umumiy tiplari va bolaning o‘ziga xos xususiyatini o‘rganish metodikasini bilish muhim. Temperament (lot. “temperamentum’’ - qismlarning bir-biriga munosabati) shaxsning individual psixologik xususiyatlari majmuidir. Maktabgacha yoshdagi bolaning jismoniy va psixik kamoloti shartli ravishda quyidagi davrlarga bo‘linadi:  go‘daklik (1 yoshgacha);  bolalik yoshi (1-2 yosh);  ilk yosh guruhi (2-3 yosh);  kichik yosh (3-4 yosh);  o‘rta yosh (4-5 yosh);  katta yosh (5-6 yosh); Go‘daklik davri bolalariiing rivojlanishidagi uziga xosliklar. Insonning rivojlanish davri ona qornidan boshlanadi. Bola ona qornida to‘qqiz oy mobaynida juda tez rivojlanish jarayonini va murakkab taraqqiyot davrini o‘taydi. Bu davrda ham bola ma’lum darajada tashqi muhit ta’sirida bo‘ladi. Shuning uchun ham bu ta’sirning ijobiy bo‘lishini ta’minlash lozim. Bir yoshgacha bo‘lgan davrda bolaning rivojlanishi asosan oila muhiti ta’sirida bo‘lib, u ona suti bilan ozikdanishi lozim. Bola bu davrda nutqqa ega bo‘lmasa ham nutqni tushunish, anglash, harakatlarni idrok etish, oila a’zolarini tanish qobiliyatiga ega bo‘ladi. Shuning uchun ham go‘daklik davridan boshlab uch yoshgacha bo‘lgan davrda bolaning nutqi va tafakkuri jadal rivojlanadi. Bola bir yoshgacha bo‘lgan davrda dastlabki so‘zlarni ayta boshlaydi. Bu davrda kattalar, asosan, oila a’zolari go‘dakni to‘g‘ri parvarish qilishni yo‘lga qo‘yishlari lozim. Oilada bolani tarbiyalashda ota-ona bilan bola o‘rtasida qalban yaqinlikka erishish lozim. Ota-onalar hech qachon tarbiyani o‘z xoliga tashlab qo‘ymasligi, ya’ni bolaning ilk yoshligidan bu jarayonga kirishish talab etiladi. Chunki, bola oilada birinchi hayotiy tajribani o‘rganadi, kuzatadi va o‘zini turli xil vaziyatlarda qanday tutish kerakligini o‘rganadi. Bola nimaga o‘rgatilsa, uni aniq, hayotiy 16

Maktabgacha yoshidagi bolalarning rivojlanishi va ta’lim tarbiyasi

Купить