Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 1.2MB
Покупки 1
Дата загрузки 07 Июнь 2024
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

ISROILJONOVLAR

Дата регистрации 31 Май 2024

7 Продаж

Markaziy nerv sistemasi

Купить
“Markaziy nerv sistemasi ” Kirish I-BOB. MIYA VA PSIXIKA. 1.1.Nerv sistemasini tuzilishi, nerv to‘qimasi, uning elementlari va xossalari. 1.2. Markaziy nerv sistemasi. I-BOB bo‘yicha xulosa. II-BOB. MARKAZIY ASAB TIZIMI BO’LIMLARINING TUZILISHI VA VAZIFALARI. 2.1. Bosh miya va psixik funksiyalar. 2.2. Periferik va vegetativ nerv sistemasi. II-BOB bo‘yicha xulosa. UMUMIY XULOSA TAVSIYALAR FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ILOVA 1 KIRISH. Kurs ishining dolzarbligi. Inson psixologiyasini bilish asosida shaxsni shakllantirishga, uning ijtimoiy taraqqiyotini ta’minlashga jiddiy e’tibor qaratish mamlakatimiz taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. Bu jarayonda “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” o’ziga xos uzluksiz ta’limning o’zbek modeli sifatida keng imkoniyatlar yaratmoqda. Respublika Prezidenti SH.Mirziyoyev tomonidan asos solingan mazkur Modelning diqqat markazida eng avvalo shaxsni shakllantirish va uni barcha ta’lim islohotlarning subyekt sifatidagi faoliyati yotadi. Zero, mazkur dasturning hayotga tadbiq etilishining natijasi – bu har jihatdan intellektual salohiyatiga, ishlab chiqarish malakasiga va ijtimoiy-siyosiy bilimlarga ega bo’lgan shaxsdir. Bu ulkan vazifani yechish inson omili bilan bog’liq bo’lib, bunda psixologiya fanlarining alohida o’rni, salohiyati hamda mas’uliyati yaqqol sezilib turadi. Ayniqsa respublika mustaqillikka erishgandan so’ng psixologiya fanlariga e’tiborning kuchayishi bu boradagi ishlarni rivojlanishiga turtki bo’ldi. Kurs ishining maqsadi .Insonlarning psixikasining uni miyasi o’zaro aloqadorligini nazariy jihatdan o’rganish. Kurs ishining vazifasi. 1. Olimlarning miya va psika to’g’risidagi qarashlarini o’rganish/ 2. Markaziy nerv sistemasining fiziologik asoslari. 3. Kurs ishi bo’yicha xulosaberish. 4. Kerakli tavsiyalar berish. Kurs ishining obyekti: Miya va psixika mavzusidagi ilmiy-nazariy qarashlar va ilmiy tadqiqot ishlarining taxlili. Kurs ishining predmeti: Miya va psixikaning o’ziga xos xususiyatlari va shaxs shakillanishidagi roli. 2 Kurs ishning ilmiy va amaliy ahamiyati: ilmiy adabiyotlar bilan ishlashning kasbiy ko‘nikmalarini shakllantirish, umumlashtirish va tahlil qilish, ishda olingan natijalardan foydalanish ko‘nikmalarini rivojlantirishdan iborat. Kurs ishining tuzilishi : kirish, ikkita bob va to‘rtta paragraf, birinchi va ikkinchi boblar bo‘yicha xulosalar, xulosa, adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat. 3 I-BOB. MIYA VA PSIXIKA 1.1.Nerv sistemasini tuzilishi, nerv to‘qimasi, uning elementlari va xossalari. Psixologiya – voqelikning miyada obraz tarzida yuzaga keltiruvchi psixik omillar, jarayonlar, holatlar, qonuniyatlar, xossalar, vaziyatlar, xislatlar, fazilatlar, mexanizmlar to’g’risidagi fandir. Insonninng shaxsiy xususiyatga ega bo’lgan xulq-atvori va faoliyati voqelikning miyadagi obrazlar yordami bilan boshqarilib turadi. Psixika yuksak darajada tashkil topgan materiyaning alohida xossasi bo’lib, u obyektiv olamni alohida bir tarzda aks ettiradi. Yuksak darajada tashkil topgan materiya deganda biz miyani tushunamiz. Demak inson va hayvonlar psixikasining moddiy asosini markaziy nerv sistemasining eng yuksak qismi bo’lmish bosh miya tashkil etadi. Ammo insonlar miyasi hayvonlar miyasiga qaraganda qancha murakkabroq tuzilgan bo’ladi. Odam miyasi hajmi jihatidan ham katta. Agar maymun miyasining og’irligi 400-500 g bo’lsa, odam miyasining og’irligi o’rta hisobda 1400 g dir. Miya funksiyasi organizm hayotida shunchalik murakkabki, buni biz miya Butun gavda og’irligining 2 foizini tashkil qilishidan va organizmga kiradigan kislorodning 18 foizidan ortiqrog’ini ishlashidan ham ko’rishimiz mumkin. Hayvon taraqqiyotining qanchalik yuqoriroq bosqichida tursa, uning tanasiga nisbatan miyasi shunchalik og’irroq bo’lib boraveradi. Miyaning tanaga bo’lgan nisbati: Kit miyasining tanasiga nisbati 20000 /1 fil Miyasining tanasiga nisbati 400/1, maymun miyasining tanasiga nisbati 100/1, Odam miyasining tanasiga nisbati 46/1 Ayniqsa, bosh miya katta yarim sharlari kishi organizmi hayotida muhim ahamiyatga ega. Odamda o’rtacha 14-15 milliard neyrondan iborat. Eng muhim Rolni miya po’stining peshona qismi o’ynaydi. Hayvon taraqqiyotining 4 yuqoriroq bosqichiga qanchalik ko’tarilsa, miya yarim sharlari po’stining peshona qismi shunchalik kattaroq bo’ladi. Inson bosh miyasi, hayvon miyasidan ancha og’irdir. Odam miyasi – 1400 g. Ot miyasi – 650 g. Gorilla miyasi – 400 g. Ho’kiz miyasi – 500 g. Kit miyasi – 2800 g. Fil miyasi – 4000 g. Psixikaning moddiy asoslari to’g’risida fikr yuritilganda, eng avvalo, u miyaning xususiyati ekanligini ta’kid etish joiz. Bilish jarayonlari to’g’risida gap ketganida, albatta sezgi, fikr, ong kabilar maxsus ravishda tashkil topgan materiyaning oliy mahsuli ekanligini uqtirish maqsadga muvofiqdir. Organizmning psixik faoliyati tananing ko’p miqdordagi a’zolarining yordami bilan ishga tushadi. A’zolarning ba’zi birlari ta’sirotlarni qabul qilsa, boshqalari ularni signallarga aylantiradi, xatti-harakatlarning rejasini tuzadi hamda uning amalga oshishini nazorat qiladi. Shuningdek, ularning bir guruhi xatti-harakatga kuch- quvvat, g’ayrat, shijoat baxsh etadi, yana bir turi esa mushaklarni, paylarni harakatlantiradi. Mana shunday murakkab funksiyaning yig’indisi (majmuasi) organizmning tashqi muhitga moslashuvini, unga muvofiqlashuvini, hayotiy vazifalar ijro etilishini, bajarilishini ta’minlaydi. Organik olamning mikroorganizmdan to insonga qadar bir necha o’n million yil davom etgan evolyutsiyasi davomida xatti-harakatlarning, xulq- 5 atvorning fiziologik mexanizmlari uzluksiz ravishda murakkablashib, tabaqalanib, buning oqibatida organizm muhitning o’zgarishlariga tez reaksiya qiluvchan, moslashuvchan xususiyat kasb etib borgan. Jumladan, bir hujayrali amyobaning hayot kechirishi uning ozuqa qidirish imkoniyati, o’z hayotini muhofaza qilish qobiliyati muayyan darajada cheklangandir. Undagi yolg’iz hujayraning o’zi ham sezuvchi, ham harakatlanuvchi, ham ovqat hazm qiluvchi vazifalarni ijro etadi. Murakkab tuzilishga ega bo’lgan hayvonlarda a’zolarning ixtisoslashuvi ozuqani ko’rish, uni farqlash, xavf-xatarni tez sezish, aniq mo’ljal olish imkoniyatini beradi. Ixtisoslashuvning asosiy funksiyasi signallarni idrok qilishdan iborat hujayralarning vujudga kelishida o’z aksini topadi. Mazkur hujayralar retseptor deb nomlanmish hujayralar turkumini yuzaga keltiradi. Hujayralarning boshqalari mushak to’qimalari ishini, bezlarning shira ajratishini nazorat qiladi. Bunday hujayralar effektorlar deyiladi. Ixtisoslashuv a’zolarni hamda funksiyalarni bir-biridan ajratadi. Organizmning asosiy boshqaruv imkoniyati yaxlit narsa sifatida harakat qiladigan markaziy nerv sistemasi vositasi bilan erishiladi. Nerv sistemasining asosiy unsurlari nerv hujayralari (neyronlar) hisoblanib, ularning funksiyasi qo’zg’atishdir. Neyron hujayra tanchasidan, dendritdan, aksondan tashkil topadi. Markaziy nerv sistemasi bosh miya va orqa miyadan iborat. Hozirgi zamon fanining ko’rsatishicha, orqa miya va miya naychasi reflektor faoliyatining tug’ma (shartsiz reflekslar) hisoblangan shakllarni amalga oshiradi, katta yarim sharlari qobig’i esa hayotda orttirilgan, psixika yordami bilan boshqariladigan xulq-atvor shakllarining organi sanalanadi.Miya katta yarim sharlar faoliyatining umumiy qonunlari I.P.Pavlov tomonidan kashf etilgan. Hozirgi zamon fiziologiyasi ma’lumotiga qaraganda, miyada hosil bo’ladigan to’lqinlar turli chastotadagi elektromagnit tebranishlariga o’xshab ketadi. Miyada elektroentsefalogramma ko’rinishdagi kuchaytirgich yordamida 6 yozib olish mumkin bo’lgan elektr toklari paydo bo’lishining kashf etilishi muhim ahamiyatga ega. Chunki, kosmonavt miyasining biotoklari yozuvi uning Markaziy Nerv Sistemasida yuz beradigan o’zgarishlar ko’satkichi bo’lib xizmat qiladi. Odamning psixik hayotida katta yarim sharlar qobig’i sirtining peshona qismlari alohida rol o’ynaydi. Psixik funksiyalar muayyan tarzda chap va o’ng yarim sharlar o’rtasida taqsimlanishi chuqur o’rganilgan. Ma’lumki, psixikaning mazmuni tirik mavjudot o’zaro munosabatda bo’ladigan tashqi olam bilan belgilanadi. Shuning uchun tashqi olam inson miyasi uchun shunchaki oddiy biologik muhit emas, balki odamlar tomonidan ularning ijtimoiy tarixiy taraqqiyot davomida yaratilgan hodisalar olami hamdir. Psixik va nerv-fiziologik jarayonlarning o’zaro munosabati masalasi murakkab muammolardan hisoblanadi. Psixikaning o’ziga xos xususiyatlari nerv- fiziologik xususiyatlaridan qanday muhim belgilari bilan farqlanishini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Agarda mazkur o’ziga xoslik mavjud bo’lmaganida edi, u holda psixologiya mustaqil bilim sohasi sifatida tadqiq etilishi ham mumkin emas edi. Psixik jarayonlar o’zida ichki, fiziologik jarayonlarning emas, balki tashqi obyektlarning tavsifini mujassamlashtirishi uchun tashqi olam inson miyasi uchun shunchaki oddiy biologik muhit emas, balki odamlar tomonidan ularning ijtimoiy tarixiy taraqqiyot davomida yaratilgan hodisalar olami hamdir. Psixik va nerv-fiziologik jarayonlarning o’zaro munosabati masalasi murakkab muammolardan hisoblanadi. Psixikaning o’ziga xos xususiyatlari nerv- fiziologik xususiyatlaridan qanday muhim belgilari bilan farqlanishini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Agarda mazkur o’ziga xoslik mavjud bo’lmaganida edi, u holda psixologiya mustaqil bilim sohasi sifatida tadqiq etilishi ham mumkin emasdi. Psixik jarayonlar o’zida ichki, fiziologik jarayonlarning emas, balki tashqi obyektlarning tavsifini mujassamlashtiradi. 7 Psixikaning moddiy asosiy nerv sistemasi va avvalo bosh miyadir. Shu sababli nerv sistemasining tuzilishini va qanday ishlashini bilmasdan turib, psixik hayot hodisalarinitushunibbo‘lmaydi. Nerv sistemasi nerv to‘qimasidan iborat, bu to‘qima esa nerv hujayralaridan tuzilgan. Nerv hujayrasi protoplazmadan tuzilgan tana bo‘lib, ikki turli o‘simtalari bor, bu o‘simtalarning bir xillari kalta, boshqa bir xillari uzun bo‘ladi. Kaltao‘simtalarisertarmoqbo‘lib, dendritlar deb ataladi. Uzun o‘simtalari aksonlar yoki neyritlar deb ataladi. Har bir hujayrada bu o‘simtalar ikkitadan ortiq bo‘lmaydi. Neyrit ikkita parda bilan o‘ralgan. Neyritga yopishib turadigan birinchi pardasi yoysimon parda bo‘lib, uniet parda yoki mielin pardasi deb ataladi. Ikkinchi tashqi pardasini shvani pardasi deyiladi. Bu pardalar toladan o‘tuvchi nerv qo‘zg‘alishini ajratib turuvchi izolatsiyadek bir vazifani o‘taydi. Neyrit, odatda, nerv tolasi deb ataladi. 8 Nerv hujayrasi, uning o‘simtalari va ularni qoplovchi pardalar birgalikda neyron deb ataladi . Nerv sistemasi juda ko‘p neyronlardan tuzilgan. Nerv tolalari miyadan tutam-tutam bo‘lib chiqib nerv stvolin iyoki oddiy so‘z bilan aytganda, nervni hosil qiladi. Nerv hujayralari va mielinsiz tolalar to‘plami miyaning kulrang moddasini, mielinli, nerv tolalarining to‘plami esa miyaning oq moddasini tashkil etadi. Hujayralar ularning yadrolari va tolalari sinapslar degan maxsus mayda tolachalar yordami bilan bevosita bog‘lanadi (sinaps grekcha so‘z bo‘lib, «ilgak» degan ma’noni bildiradi). Nerv sistemasining maxsus xossalari bor, bu xossalardan asosiylari qo‘zg‘aluvchanlik va o‘tkazuvchanlikdir. Bu xossalari shundan iborat. Agar nervtolasining biror joyiga tegilsa, issiq, sovuq, elekt toki, kimyoviy moddalar va boshqa shu kabilar bilan ta’sir etilsa, yoki o‘zgartirilsa, 9 nerv tolasining qo‘zg‘atilgan joyida maxsus fiziologik jarayonlar ro‘y beradi, buniqo‘zg‘alishdeyiladi. Agar nerv tolasi yetarl darajada qo‘zg‘atilsa, bu qo‘zg‘alish sodir bo‘lgan joyidagina qolmay, balki nerv tolasi bo‘ylab tarqaladi va bir nerv hujayrasidan ikkinchi nerv hujayrasiga o‘tadi, nihoyat, qo‘zg‘atish kuchi muayyan darajaga yetganda qo‘zg‘alish butun nerv sistemasiga yoyilishi mumkin. Nerv to‘qimasida qo‘zg‘alish jarayoni yuz berganda bir qancha hodisalari: elektr, kimyo, issiqlik hodisalari paydo bo‘ladi. Yonma-yon turgan bir nerv hujayrasining aksoni bilan ikkinchi nerv hujayrasining tutashdagidan joyi sinapslar borligi tufayli, qo‘zg‘alish nerv tolalarida bir tomonga tarqaladi. Mielin pardasi borligidan, qo‘zg‘alish nerv tolasida ayrim-ayrim tarqaladi. Odamning nerv sistemasi hayvonot olamining uzoq, evolutsiyasi jarayonida va odamning tarixiy taraqqiyoti davomida vujudga kelgan. Nerv sistemasi birinchi marta kovlagichli hayvonlarda ro‘yirost ko‘rinadi. Bu nerv sistemasi butun organizmga yoyilgan ayrim hujayralardan tuzilgan. Masalan, gidroid poliplarning nerv sistemasi shunday bo‘ladi. Bu – diffuz tipda tuzilgan nerv sistemasidir. 10 Meduzalarda nerv elementlarining talaygina qismi zontik tevaragida ikki halqa shaklida joylashgandir. Chuvalchanglar, molluskalarning nerv sistemasi ular tanasining o‘ng va chap tomonida simmetrik suratda joylashgan. Bu – zanjir (yoki tugun) shaklida tuzilgan nerv sistemasi bo‘lib, nerv sistemasi taraqqiyotining yuqoriroq bosqichidir. Xordali hayvonlarning nerv sistemasi shu bilan farq qiladiki, nerv elementlari bir-biri bilan tutashin tugun hosil qilmaydi, balki uzun chilvir shaklida tuzilgan va ichida ko‘pincha bo‘shlig‘i bo‘ladi. Xordali hayvonlarda orqa miya va ibtidoiy darajada bosh miya Bo‘lganligini ko‘ramiz. Umurtqali hayvonlar bilan odamda nerv sistemasi murakkab tuzilgan bo‘lib, uch qismga: Markaziy, periferiyadagi va vegetativ qismlarga bo‘linadi. 1.2. Markaziy nerv sistemasi Odamning bosh miyasi kishi psixikasining o’ziga xos takrorlanmas, murakkab organi hisoblanib, u katta yarim sharlar, miyacha, oraliq miya, o’rta miya va uzunchoq miyadan iborat. Bosh miya orqa miya bilan markaziy nerv tuzilmasini tashkil qilib, odam organizmidagi barcha organlarning o’zaro faoliyati va bir-biri bilan bog’lanishini hamda uning tashqi muhit bilan bo’ladigan aloqasini ta’minlaydi. Psixik faoliyatlarning ko’pgina qismi bir necha qator bo’lib, joylashgan nihoyatda ko’p nerv hujayralaridan (15 milliarddan ko’p) tashkil topgan, kulrang modda qatlamidan iborat bo’lgan bosh miya katta yarim sharlari qobiq ining faoliyati bilan bog’liqdir. 11 Nerv tizimi nerv to’qimasidan tashkil topgan bo’lib, u o’z navbatida nerv hujayralaridan iborat. Har bir nerv hujayrasi, ya’ni neyron yadrosi bo’lgan juda ko’p tarmoqlangan kalta o’simtalar – dendritlar va bitta uzun o’simta – aksondan iborat hujayradan tashkil topgan. Turli nerv hujayralarining tutashgan joyi sinaps deyiladi va u bir neyrondan boshqasiga impulslarni o’tkazish (to’xtatish yoki ushlab qolish)ni ta’minlaydi. Markaziy nerv sistemasi bosh miya bilan orqa miyadan tarkib topgan. Orqa miya umurtqa pog‘onasining kanalida joylashgan bo‘lib, nerv to‘qimasidan tuzilgan va shaklan go‘yo yo‘g‘on chilvirga o‘xshaydi. Orqa miya uzunasiga ketgan ikkita egat bilan ikki qismga: o‘ng va chap qismlarga bo‘linadi. Orqa miyada nerv tolalarining tutamlari joylashgan bo’lib, skelet muskullari, nerv va shilliq qavatidagi periferik nerv uchlaridan qo’zg’alish nerv impulslari ko’rinishida, ular orqali miyaga u yerdan esa periferiyaga yetkaziladi. Orqa miyada ongsiz reflektor harakatlarning gavda va qo’l-oyoqlar muskullarning, shuningdek bir qator fiziologik jarayonlarning tomirlarni harakatlantiruvchi, teri ajratuvchi va boshqa markazlar joylashgan. Orqa miyaning atrof- chekkasida oq modda (nerv tolalarining to‘plami), o‘rtasida esa kulrang modda (nerv hujayralarining to‘plami) joylashganligini orqa miyaning ko‘ndalang kesigidan ko‘rish mumkin. Kulrang modda kesigi shaklan kapalakka o‘xshaydi. Orqa 12 miya oldingi qismlari oldingi ildizchalar, orqadagi qismlari orqadagi ildizchalar deb ataladi. Orqa miyada nerv tutam bo‘lib joylashgan, qo‘zg‘alish periferiyadagi nerv uchlaridan – skelet muskullari, teri, shilliq pardalardagi nerv uchlaridan shu nerv tolalarining tutamlari orqali nerv impulslari shaklida bosh miyaga yetib boradi va bosh miyadan periferiyaga keladi. Nerv tolalarining ana shu tutamlari o‘tkazuvchi yo‘llar deb ataladi. Orqa miya, Varoliy ko’prigi va miyachadan iborat bo’lib, uzunchoq miya bilan birgalikda miya sopini tashkil qiladi. Miya sopi orqa miyani davomidek tutashgan. Uzunchoq miya orqali orqa miyadan bosh miyaning yuqori bo’limlariga impulslar o’tadi va orqaga qaytadi. Orqa miya ongli psixik jarayonlarning bevosita markazi bo‘lmay, balki ongsiz reflektor harakatlarni idora etadigan markazdir. U tana va qo‘l-oyoq 13 muskullarini, ko‘z muskullarini idora qiladi, shuningdek, organizmda bo‘ladigan bir qancha fiziologik jarayonlarni, ya’ni tomir harakatlari, ter chiqarish va boshqa shu kabi fiziologik jarayonlarni ham idora etadigan markazdir. Ana shu markazlardan bir qismi vegetativ nerv sistemasiga taalluqlidir. Bosh miya kalla qutisida joylashgan bo‘lib, go‘yo orqa miya tepasidagi ustki qavat hisoblanadi. Bosh miya quyidagi qismlarga ajratiladi: 1) ketingi miya 2) o‘rta miya 3) oraliq miya 4) oldingi miya Ketingi miya. Ketingi miyaga uzunchoq miya, Varoliy ko‘prigi va miyacha kiradi. Uzunchoq miya bilan Varoliy ko‘prigi orqa miyaning go‘yo bevosita davomidir. Lekin shu bilan birga, uzunchoq miya orqa miyaga qaraganda hiyla murakkabroq funksiyani o‘taydi. Uzunchoq miya orqali miyadan bosh miyaning yuqoriroqdagi bo‘limlariga va aksincha, bosh miyaning yuqoriroqdagi bo‘limlaridan orqa miyaga impulslar o‘tib turadi. Uzunchoq miya yadrolari emish, chaynash, yutish, so‘lak ajratish, me’da va me’da osti bezidan shira ajratish, qusish va shunga o‘xshash bir qancha murakkab reflektor jarayonlarda qatnashadi. Nafas olishni, yurakning ishlashini idora etadigan, qon tomirlar tonusini saqlaydigan markazlar uzunchoq miyadadir. Miyacha markaziy nerv sistemasining pastdagi hamma bo‘limlariga, shuningdek, 14 yuqoriroqdagi qismlariga ko‘p yo‘llar bilan Mahkam bog‘langandir. Miyanchaning juda katta ahamiyatga ega ekanligi loqal shundan ham ko‘rinadiki, miyacha olib tashlangandan keyin tananing muvozanat va harakat funksiyalari juda ham buziladi, shakllanadi; harakatlar tartibsiz tuzilgan chalkash, poyma-poy bo‘lib qoladi. Miyanchasi olib tashlangan hayvonlar: -Qaddini ko‘tarib va boshini tutib turolmaydi; -Boshi va tanasi doim tebranib turadi; - Omonat, poyma-poy, haddan tashqari keskin harakatlar qiladi. O‘rta miya . Muskul tonusining normal taqsimlanishini va gavdaning tovush hamda yorug‘lik singari qo‘zg‘ovchilarga, shuningdek, og‘irlik kuchiga nisbatan to‘g‘ri turishini idora qiladi. Oraliq miya muhim funksiyalarni o‘taydigan bir qancha nerv uchastkalaridan iborat, gavdaning umumiy sezuvchanligini ham o‘rta miya idora etadi. Pastroqdagi vegetativ markazlarning ishlarini birlashtiradigan va muvofiqlashtiradigan oliy vegetativ markazlar ham o‘rta miyada deb taxmin qilinadi. Uzunchoq miya, Varoliy ko‘prigi, o‘rta miya va oraliq miya hammasi birgalikda miya dastasi yoki miya stvoli deb ataladi. 15 Oldingi miya va uning po‘sti bosh miyaning oliy qismlaridir. Hayvon biologik taraqqiyot bosqichining qancha yuqorisida tursa, oldingi miyasi bosh miyaning boshqa qismlariga nisbatan o‘shancha ko‘proq joy egallaydi. Biologik taraqqiyotning turli bosqichlarida uchrovchi hayvonlar bilan odam, oldingi miyasining kattaligi taqqoslab ko‘rsatilgan. Odamda oldingi miya butun bosh miyaning katta bir qismini, taxminan 80 foizini egallaydi. Oldingi miya ikkita yarim shardan – o‘ng va chap yarim sharlardan iborat, bosh miyaning peshana bo‘ladigan ensa bo‘lagiga qarab boradigan katta egat bu yarim sharlarni bir-biridan ajratib turadi. Oldingi miyaning o‘ng va chap yarim sharlari qadoq modda deb ataluvchi jism yordami bilan o‘zaro birlashadi. Yarim sharlarning miya po‘sti deb ataladigan butun yuzasi shuncha chuqurroq va pushtalari ko‘proq bo‘ladi. Odam miyasining yarim sharlaridagi pushtalar juda ko‘p va egatlari ko‘p darajada chuqurdir. Egatlardan eng yaqqol ko‘rinib turadiganlari Silviy egati bilan roland egatidir. Silviyning ko‘ndalang egati chakka bo‘lagini ajratib turadi. Roland egati esa tepa bo‘lakning o‘rtasidan peshana va chakka bo‘laklarga qarab boradi. Bosh miya po‘sti miyaning kulrang moddasidan iborat. Miyaning turli qismlarida po‘stning qalinligi 1 mm dan 4-5 mm gacha boradi. Odamning bosh miya po‘stining butun yuzasi o‘rta hisob bilan 2000kv. sm keladi. Bosh miya yarim sharidagi po‘stining yuzasi odatda to‘rtta katta qismi- Peshana qismi (eng kattasi), tepa qismi, ensa qismi va Chakka qismiga 16 bo‘linadi. Ba’zi bir olimlarning hisobiga Qaraganda, bosh miya po‘sti va yarim sharlarida 15 milliardga yaqin nerv hujayrasi bor. Katta yarim sharlar po‘sti shakli va funksiyasi bilan bir-biridan farq qiladigan olti qavat nerv hujayralaridan tuzilgan. Oltinchi qavat o‘z navbatida ikki qatlamga bo‘linadi. Ammo bosh miya po‘stining turli qismlari olti qavat hujayradan iborat emas, balki ikki, uch, to‘rt qavatdan, ba’zi qismlari esa olti qavatdan iborat. Bosh miya po‘stining hujayralar qavati bir xilda bo‘lgan uchastkalari maydon hosil qiladi. Odam bosh miyasining po‘stida hammasi bo‘lib 52 ta maydon bor. Tuzilish jihatidan bir-biriga o‘xshaydigan maydonlar sohalarni tashkil etadi; bundan sohalar 11 tadir. Bosh miya po‘stining uchinchi va beshinchi qavatlari katta-katta piramidasiman hujayralardan tuzilgan, qolgan qavatlari esa mayda (donasiman) hujayralardan, uchburchak va dutsimon hujayralardan tuzilgan. Bosh miya po‘stida shu aytib o‘tilgan hujayralar bilan birga nerv tolalari ham bor. Bu nerv tolalari yarim sharlardan bittasi po‘stining ayrim qismlarini ham (assotsiativ tolalar), har ikkala yarim shar po‘stining ayrim qismlarini ham (qo‘shuvchi tolalar) birlashtiradi, shuningdek, bosh miya po‘stini markaziy nerv sistemasining pastroqdagi boshqa bo‘limlari bilan birlashtiradi (proeksion tolalar). Bosh miyaning po‘sti ostidagi qismlari po‘st ostidagi soha deb ataladi 17 I BOB bo‘yicha xulosa. Inson miyasi va uning psixik jarayonlari bilan o’zaro bog’liq bo’lib, undan tashqari undagi ba’zi buzilishlar yuzaga kelganda ham insonlardagi ba’zi fiziologik o’zgarishlar yuzaga keladi. Masalan, inson miyachasi yuzaga kelgan buzilish uning oddiy harakatlarni ham bajara olmasligi, bundan tashqari inson peshona qismidan travma olganda nutq markazlarida buzilish ham yuzaga kelishi mumkin. Psixikaning moddiy asosi nerv sistemasi va bosh miya hisoblanadi. Shu sababli nerv sistemasining tuzilishini va qanday ishlashini bilmasdan turib,psixik hayot hodisalarini tushunib bo’lmaydi. Markaziy nerv sistemasi barcha organlarning ishlashiga javobgar. Miyaning buzilishi orqaga qaytarilmas oqibatlarga olib keladi va bu tanani nazorat qilishni yo’qotadi. Bu patologik buzilishga olib keladi. 18 II-BOB. MARKAZIY ASAB TIZIMI BO’LIMLARINING TUZILISHI VA VAZIFALARI. 2.1. Bosh miya va psixik funksiyalar. Po‘st ostidagi soha va po‘st ostidagi tugunlar differensiallashmagan vaumumiy sezuvchanlik markazidir. Emotsiya va instinktlarimiz shu sohabilan chambarchas bog‘liqdir. Harakatlarimizni idora etish uchun po‘stostidagi tugunlardan targ‘il jismning ahamiyati, ayniqsa, kattadir. Targ‘iljism zararlanganda, odatda, harakat kuchayadi, ammo poyma-poy bo‘ladi. Yuksak darajada tashkil topgan hayvonlarda psixik jarayonlarning va odamda ongli jarayonlarning bevosita moddiy asosi bosh miya po‘stidir.Bosh miyaning pastroqdagi boshqa hamma qismlari, shuningdek, orqamiya – ongsiz reflektor harakatlarning markazlari bo‘lib, xilma-xil fiziologik jarayonlarni idora etadi. Bu yerda yana shuni aytib o‘tish kerakki, bosh miyaning yuqorida aytilgan hamma qismlari va orqa miyamarkaziy nerv sistemani bosib o‘tgan taraqqiyot yo‘lining bosqichlaridir. Bosh miyaning taraqqiyotidagi har bir qismi (pastdan yuqorigaqarab hisob qilganda) o‘zidan avvalgi qismning ustiga qoplangan. Orqamiya, undan keyin esa uzunchoq miya markaziy nerv sistemasining eng qadimgi qismlaridir. Oldingi miya va po‘st genetik jihatdan miyaning eng yosh qismlaridir. Markaziy nerv sistemasining yuqorigi qismlaritaraqqiy qilgunicha pastdagi (qadimgi) qismlari murakkabroq psixik funksiyalarni ham bajargan deb o‘ylash mumkin. Markaziy nervsistemasining yuqorigi qismlari tarkib topib taraqqiy qilishi bilan murakkabroq psixik funksiyalar miyaning yuksak taraqqiy qilgan qismlarigao‘tadi. Shu bilan birga psixik funksiyalar tobora murakkablashib vatakomillashib bordi. Psixik funksiyalar miyaning yuksak taraqqiy qilgan qismlariga o‘tishi bilan miyaning pastdagi qismlari muayyan refleks va instinktiv harakatlarinigina idora etadigan bo‘lib qoldi. Buning haqiqatan ham shunday ekanligini quyidagi hollar ko‘rsatib turibdi. Biologik taraqqiyotning ancha past bosqichlarida turgan hayvonlarning 19 miya po‘sti vaoldingi miyasi olib tashlanganda, bu qismlarning funksiyasini pastroqdagi qismlar o‘tay boshlaydi (garchi mukammal shaklda bo‘lmasa ham, harholda, o‘taydi). Masalan, oldingi miyasi olib tashlangan baqa tamomila normal baqaga o‘xshaydi. Bunday baqa odatdagicha o‘tiradi; baqa turgan taxta ag‘darila boshlasa, u ag‘anab tushmaslikka harakat qiladi; agarbaqa chalqancha ag‘anab tushsa, o‘nglanib oladi. Shunday qilib, baqamiya yarim sharlaridan mahrum bo‘lsa ham harakat qilish va o‘z harakatlarini muvofiqlashtirish qobiliyatini saqlab qoladi. Yarim sharlari olib tashlangan kaptar og‘ziga solingan ovqatni yeydi, turtib yuborilsa yuradi; bunday kabutar turtinmasdan ucha oladi. Ammo kabutar turtib yuborilmasa, odatda, qimirlamay turaveradi. Agar it miyasining ikkala yarim shari olib tashlansa, sun’iy suratda boqilib borilsagina bir necha yil yashay oladi. Bunday it og‘ziga solingan ovqatni yeydi, yura oladi. It urilsa vangillaydi, qattiq tovush eshitganda sapchib tushadi. Ammo bunday it o‘zicha ovqat qidirib topolmaydi va hatto yaqinidagina ovqatni ham topib yeya olmaydi. Bu it uni boquvchi kishilarni tanimaydi. Avval hosil qilgan malakalari yo‘qoladi, shu bilan birga, yangi malakalar hosil qilish qobiliyati ham yo‘qoladi. Ba’zi fiziologlar maymunlarning yarim sharlarini olib tashlab tajribalar qilganlar. Maymunlar operatsiya qilingandan keyin psixik funksiyalari yo‘qolishi bilan birga, harakatlar, harakatni muvofiqlashtirish ham buzilgan. Ular to‘ppa-to‘g‘ri o‘tirib tura olgan, shuningdek, narsalarni changallay olgan, ammo, murakkabroq harakatlar, ayniqsa, yurish qobiliyati buzilgan, shunday qilib, evolutsiyaning yuqori bosqichlarida murakkab harakatlar va ularni muvofiqlashtirish funksiyalari ham miya po‘stiga o‘tadi. P. Pavlov yuksak nerv faoliyatiga doir tekshirishlarida shunday hodisalarni ilmiy asosda tushuntirib berdi. Hayvonlar bosh miyasining ayrim qismlarini olib tashlash ustidagi tajribalar shuni ko‘rsatdiki, hayvon biologik 20 taraqqiyotning qancha yuqori bosqichida tursa, quyi qismlarining yuksak psixik funksiyalarni bajara olish imkoniyati o‘shancha kam bo‘ladi. Odamda miyaning quyi qismlari yuksak psixik funksiyalarni bajarishga mutlaqo qobil emas. Odam miyasining po‘sti ostidagi qismlari po‘st funksiyasini loaqal qisman ham bajara olmasa kerak. Yarim sharlarsiz tug‘ilgan bolalar (anzitsefallar) ni kuzatish bu holni juda ravshan tasdiqlaydi. Odatda, bunday bolalar uzoq yashamaydi. Shunday bolalardan birining faqat uch yil-u to‘qqiz oy yashagani ma’lum. Bu bola doim yotgan, turishga biron marta ham harakat qilib ko‘rmagan. U narsalarni ushlashga hech urinmagan, hatto narsalarni qo‘lda ushlab turishni ham bilmagan. Faqat yuzida ba’zi bir harakatlar ko‘ringan; u ba’zan ijirg‘angan; emganda va qoshiqlab ovqat berilganda lablari va tili harakatga kelgan. Bola tagi xo‘l bo‘lganda ham hech parvo qilmagan. Bu bola bilan gaplashish yoki unga biron narsa o‘rgatish aslo mumkin bo‘lmagan. Unda hatto eng oddiy ko‘nikmalar ham hosil bo‘lmagan. Yuqorida aytilganlardan, miyaning po‘st ostidagi qismlarining psixik hayotga hech qanday aloqasi yo‘q degan ma’no chiqmaydi. Yarim sharlar po‘sti o‘z tolalari bilan bosh miyaning hamma qismlariga va orqa miyaga bog‘langan. Shu bilan birga, yuqorida aytilganidek, orqa miyadagi nerv hujayralarining tolalari va po‘st ostidagi sohalarning tolalari yarim sharlar po‘stining qismlariga bog‘langandir. Shu sababli butun markaziy nerv sistemasi va uning faoliyati bo‘lmasa, psixik hayot ham bo‘lmas edi. Shu bilan birga, butun nerv sistemasining va butun organizmning faoliyatida bosh miya po‘sti asosiy rol o‘ynaydi. I. P. Pavlov ta’limotiga ko‘ra, yarim sharlar po‘sti organizmdagi hamma funksiyalarni idora etadi, katta yarim sharlar po‘sti organizmning barcha funksiyalarini boshqaradi. Periferik nerv sistemasi Periferiyadagi nerv sistemasi markaziy nerv sistemasi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, undan ajralmasdir. Periferiyadagi nerv sistemasi nervlardan tuzilgan: bu nervlar markaziy nerv sistemasidan chiqib va butun organizmga 21 tarmoqlanib, organizmning har bir qismini bosh miya va orqa miya bilan bog‘laydi. Bosh miyadan 12 juft nerv, orqa miyadan 31 juft nerv chiqadi. Periferiyadagi nerv tolalari orqa miya bilan bosh miyaning ichki qismlariga kiradi. Ular bosh miyaning hamma qismlari bilan, jumladan, bosh miya po‘sti bilan bog‘lanadi. Periferiyadagi nervlar bosh miya bilan orqa miyadan chiqqanda hiyla yo‘g‘on (ba’zilari juda ham yo‘g‘on) bo‘ladi. Lekin bu nervlar organizmga yoyilib ketganda, ko‘pgina juda ingichka ip va tolalarga bo‘linadi, chekka tarmoqlar deb shularga aytiladi. I. P. Pavlov ta’limotiga ko‘ra, periferiyadagi nerv analizatorning bir qismini, ya’ni uning retseptor qismini (chekka tarmoqlarini) va o‘tkazuvchi yo‘lni tashkil etadi. Periferiyadagi nervlar ikkiga, ya’ni sezuvchi va harakatlantiruvchi nervlarga bo‘linadi. Sezuvchi nervlar chekka tarmoqlarning qo‘zg‘atilishi natijasida hosil bo‘lgan qo‘zg‘alishni markazga, ya’ni orqa miya bilan bosh miyaga o‘tkazadi. Tevarak-atrofimizdagi voqelikni ana shu nervlar yordami bilan sezamiz va idrok qilamiz. Bu nervlar retseptor (sezuvchi), markazga intiluvchi yoki afferent nervlar deb ham ataladi. Harakatlantiruvchi (yoki motor) nervlar markazdan muskul va bezlarga impuls o‘tkazadi. Shu nervlar yordami bilan muskullarimiz harakatga keladi, xilma-xil ish-harakatlar qilinadi, turli bezlar (masalan, so‘lak bezlari) ning faoliyati ham shu nervlar yordami bilan idora etiladi. Bu nervlar markazdan qochuvchi yoki efferent nervlar deb ham ataladi. Periferiyadagi nervlardan ba’zilari qo‘zg‘alishi periferiyadan markazga ham, markazdan periferiyaga ham o‘tkazadi. Sezuvchi va harakatlantiruvchi nervlardan qo‘zg‘alish bir xil tezlik 22 bilan o‘tmaydi; sezuvchi nervlar qo‘zg‘alishni harakatlantiruvchi nervlarga nisbatan sekinroq o‘tkazadi. Sezuvchi nervlar ayrim sezgi organlariga yoyilib, har bir organning asosiy negizini tashkil etadi. Har bir sezuvchi nerv muayyan organga ko‘ruv, eshituv, hid bilish va shunga o‘xshash organlarning biriga xos bo‘lgan spetsifik qo‘zg‘alishlarni o‘tkazadi. Harakatlantiruvchi nervlar ayrim organlarning va muskul ayrim qismlariharakatiniidoraetadi. Vegetativ nerv sistemasi Vegetativ nerv sistemasini nerv tugunlari va bu nerv tugunlarini orqa miyadagi hamda orqa miyadan tashqaridagi maxsus birikma va chatishmalari tashkil etadi. Vegetativ nerv sistemasidagi nerv hujayralarining va nerv tugunlarining ayrim birikmalari hazm organlarida, qon aylanish, nafas olish organlarida va shunga o‘xshash organlarda bo‘ladi. Vegetativ nerv sistemasi markaziy nerv sistemasi bilan bog‘langan: vegetativ nerv sistemasining nerv tugunlari bosh miyaning gipotalamus (ko‘ruv do‘mboqlarining pastki qismi), to‘rt tepalik va uzunchoq miya sohasida, shuningdek, orqa miyaning ko‘krak, yuqori bel vadumg‘azabo‘limlaridajoylashgan. Katta yarimsharlar po‘stining peshana qismlarida periferik nerv sistemasining ham, vegetativ nerv sistemasining ham funksiyalarini birlashtiradigan yuksak markazlari bor. Bosh miya po‘stidan periferik nerv sistemasiga ham, vegetativ nerv sistemasiga ham impulslar kelib turadi. Binobarin, vegetativ nerv sistemasini, shuningdek, boshqa qism va markazlarni bosh miyapo‘stiidoraetadi. Vegetativ nerv sistemasi umumiy nerv sistemasining bir qismi bo‘lib, ichki organlar hazm, nafas, qon aylanish organlarining ishlarini va ichki sekretsiya bezlarining faoliyatini idora qiladi. Vegetativ nerv sistemasi organizmning umuman hamma hayotiy jarayonlarini idora etadi. Organizm jarayonlarining 23 shu tariqa vegetativ nerv sistemasi tomonidan idora etilishi organlar faoliyatining kuchayishi va susayishida, ortishi va kamayishida ko‘rinadi. Vegetativ nerv sistemasi ichki organlar bilangina bog‘lanib qolmay, balki organizmning boshqa hamma qismlari bilan ham bog‘langandir. Vegetativ nerv sistemasining markazdan qochuvchi tolalari hamma sezgi organlarida va teri hujayralarida bor. Vegetativ nerv sistemasi o‘sha tolalar orqali sezgi organlariga ta’sir etib, ularning faoliyatini kuchaytiradi yoki susaytiradi. Jumladan, vegetativ nerv sistemasi sezgi organlarining adaptatsiyasiga (ya’ni moslanishiga) ancha yordam berar ekan. Vegetativ nerv sistemasi markaziy nerv sistemasining turli qismlariga, jumladan, bosh miya po‘stiga ham ta’sir etadi. Shuning uchun ham vegetativ nerv sistemasining ta’siri psixik jarayonlarda ham ko‘rinadi. Vegetativ nerv sistemasi ikki bo‘lakdan: simpatik nerv sistemasi va parasimpatik nerv sistemasidan iborat. Simpatik nerv sistemasining markazlari gipotalamusda, orqa miyaning ko‘krak va yuqori bel bo‘limlaridadir. Simpatik nerv sistemasining tolalari tanadagi hamma organlarga yoyiladi. Parasimpatik nerv sistemasining markazlari to‘rt tepalikda, o‘rta miyada (Varoliy ko‘prigi), uzunchoq miyada va orqa miyaning dumg‘aza bo‘limidadir. Simpatik va parasimpatik nerv sistemalari ichki organlar faoliyatini idora etishda «antagonistlar» rolini belgilaydi. Funksiyalarning lokalizatsiyasi (joylashuvi) Turli psixik funksiyalar faoliyati odatda bosh miyaning ayrim sistemasining qismlariga bog‘liq bo‘ladi. I. P.Pavlovning tekshirishlariga qadar, funksiyalar lokalizatsiyasi haqidagi masalada noto‘g‘ri fikr yurar edi, ya’ni miya po‘stida har bir psixik funksiyaning qat’iy aniq markazi bo‘ladi, miyaning muayyan anatomik qismi muayyan psixik funksiyani idora etadi, deb hisoblanar edi. 24 Masalan, ko‘ruvmarkazimiyaning ensa qismida, eshituv markazi yuqori chakka pushtasining o‘rta qismida, hid bilish markazi ilmoqsimon pushtada (bu pushta yarim sharlarning pastki yuzasida bo‘ladi), nutq harakatlari markazi (Broka markazi) chap yarim sharning uchinchi peshana pushtasida, birovning nutqini tushunish markazi (Vernike markazi) chap yarim shardagi birinchi chakka pushtasining orqadagi va o‘rta qismida joylashganligi aniq, deb hisoblanar edi. Xuddi shuningdek, oyoq, qo‘l barmoqlar, tana harakatlarining alohida-alohida markazlari bor, deb aytilar, «yozuv markazlari», «o‘qish markazlari» va shunga o‘xshash markazlar bor deb, da’vo qilinar edi. P. Pavlov funksiyalarni shu tariqa sof anatomik nuqtayi nazardan lokalizatsiyalashdan tamoman farq qiladigan boshqa lokalizatsiya haqida yangi ta’limot ishlab chiqdi. I. P. Pavlovning tajribalari shuni ko‘rsatdiki, analizatorlarning markaziy qismlarini miya po‘stining bir-biridan uzilkesil chegara bilan ajralgan bo‘laklari deb tushunish yaramaydi. Haqiqatda bu «markazlar»ning bir-biriga o‘tishi, bir-biriga qo‘shilishi, birbirini qoplashi aniqlandi. Masalan, optik analizatorning markaziy qismi, yadrosi, yorug‘lik ta’sirotlarini yuqori darajada sintez va analiz qiladigan organ – yarim sharlarning ensa bo‘laklaridadir. Ammo optik analizatorning hammasi shu yerda emas. Bu analizator keng tarqalgan katta yarim sharlarning balki hammasiga ham tarqalgan bo‘lsa ehtimol. Boshqa analizatorlarning «markazlari» to‘g‘risida ham gap shunday. I. P. Pavlovning fikriga ko‘ra, analizatorning po‘stdagi qismi po‘stga (ehtimol, butun po‘stga ham) yoyilgan ikki xil hujayralarni o‘z ichiga oladi: bir xil hujayralar eng sodda analiz va sintez funksiyalarni o‘taydi, ikkinchi xil hujayralar yadroni tashkil etadi, murakkab (kompleks) qo‘zg‘alishlar o‘sha yadroda nozik analiz va sintez qilinadi, qo‘zg‘ovchilar juda aniq ajratiladi, ularni bunday ajratish organizm hayotiuchunnihoyatdamuhimdi 25 II bob bo‘yicha xulosa. Nerv sistemasi odam organizmidagi barcha to’qima organlari va sistemalarining ishini boshqarish, tartibga solish, tashqi muhitdan va ichki organlardan keladigan axborotlarni qabul qilish, ularni markaziy nerv sistemasi bilan bog’lash, organizmning barcha organlarini bir-biri bilan bog’lash, organizmning bir butunligini, moddalar almashinuvini boshqarish o’sish va rivojlanishga ta’sir etishdan iborat. Nerv sistemasining keying vazifalaridan yana biri odamning tashqi muhit va atrofdagi boshqa odamlar bilan bog’lanishi, muammosini tashqi muhit sharoitiga moslashuvini ta’minlaydi. Tashqi muhit ta’sirida atrofdagi boshqa odamlar bilan munosabati natijasida odamda paydo bo’lgan fikrlash, bayonetish, bilimolish, hunar o’rganish, xotira kabi yuksak insoniy xususiyatlar shakllanadi. 26 UMUMIY XULOSA Xulosa qilib aytganda markaziy nerv sistemasi inson va hayvonlar nerv sistemasining asosiy qismini tashkil etadi. Markaziy nerv sistemasi eng murakkab maxsus qismi bosh miya kata yarmsharlari hisoblanadi. Markaziy nerv sistemasining funksiyasi reflekslar orqali amalga oshadi. Markaziy nerv sistemasi ixtiyoriy va majburiy bo’lmagan harakatlarni boshqarishga majbur. Bu nafaqat jismoniy ifodalarni, balki fikrlarni ham qamrab oladi. Ushbu tizim tufayli biz tanamiz doimiy ravishda o’zgarib turadi. Biror narsani unutish qo’rquv orqali vujudga keladi. Bu esa nerv sistemasida tormozlanshiga olibkeladi. Bu degani insonda stress paydo bo’ldi deganidir. Markaziy nerv sistemasi natijasida inson faoliyati anchagina ma’lumot olishi, moslashishi va uni zararlanishi natijasida juda katta yo’qotishlarga uchrashi mumkinligini kurs ishi davomida nazariy jihatdan o’rganildi. Psixikavanerv-fiziologik jarayonlarining o’zaro munosabati masalasi murakkab muammolar hisoblanadi. 27 TAVSIYALAR . Asab tizimimiz qayta tiklab bo’lmaydigan tizimdir. Uni tiklash uchun qancha urunmaylik u avvalgi holiga qaytmaydi. Shunday ekan uni asrashimiz kerak. Buning uchun barcha insonlarga bir necha tavsiyalar berib o’taman. 1. Avvalo harkungi ishlarimizni oldindan rejalashtirishimiz zarur. Chunki oldindan rejalashtirmagan ishlarimiz qolgan ishlarimizni ortga surishi mumkin. Natijada bizda ruhiy zo’riqish yuzaga keladi. Bu esa nerv sistemasiga salbiy ta’sir etadi. 2. To’g’ri va foydali ovqatlanish rejmini ham yo’lga qo’yish kerak. Insonda avvalo biologic ehtiyoj qondirilmas ekan undagi qolgan ijtimoiy motivlar uchun unda energiya yetishmaydi. 3. Doimiy pozitiv kayfiyatda yurish, yaxshi narsalarni o’ylash va eng muhimi kichik narsalardan ham zavqlana olishlik. Insonlardagi qayg’u holati hechkimga qiziqemas. Hatto eng yaqin deb hisoblagan yaqinlariga ham. Shu narsani tushunishimiz kerak. 4. O’zi yoqtirgan mashg’ulotlar bilan shug’ullanishlik. Vaqtini befoyda o’tkazmaslik. 5. Do’stlarda arafasida bo’lishlik va ular bilan o’zingizni qiynaganmas aladamaslik va olishlik. 6. O’zini hurmat va seva olishlik. Har doim ham “ha” deb javob berishga majbur emassiz hamma yaqinlaringizga. 28 FOYDALANILGAN ADABIYOT RO‘YXATI 1.”Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz” O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoyev. – Toshkent;O’zbekiston, 2016. 56 bet. 2. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak” O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH. Mirziyoyev.-Toshkent;O’zbekiston,2017.-104 bet. 3. O’zbekiston Respubliksi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O’zbekiston Respublikasiniyanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida” gi farmoni O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari 2017-yil 6-son.70-modda. 4. Aminov. B, Tilayev T. “Odam va uning salomatligi” T.O’qituvchi 1972- yil. 5. Djemis U. “Psixologiya”-M; Pedagogika,1991. 6. Dubovina I.V. “Psixologiya”- M.Izdatelskiy tsentr “Akademiya” 1999.- 464b. 7. Ivanov I., Zufarova M. “Umumiy psixologiya” –T; O’zDJTU ,2008.480b 8. Karimova V.M. Akramova F.A. “Psixologiya”; O’quv qo’llanma. T; TDIU,2005-210b. 9. Nemov. R.S. “Psixologiya”. T 2.M.1998. 10. G’oziyev.E.G’. “Umumiy psixologiya” –T.2002. 11. Xaydarova F.I., Xalilova N.I. “Umumiy psixologiya” –T; TDPU,2010.247b. 29 30

I-BOB. MIYA VA PSIXIKA. 

1.1.Nerv sistemasini tuzilishi,  nerv  to‘qimasi, uning elementlari va xossalari. 

1.2. Markaziy nerv sistemasi. 

I-BOB bo‘yicha  xulosa. 

II-BOB. MARKAZIY ASAB TIZIMI BO’LIMLARINING TUZILISHI VA VAZIFALARI.

2.1. Bosh miya va psixik funksiyalar.

2.2. Periferik va vegetativ nerv sistemasi.

II-BOB bo‘yicha xulosa.

UMUMIY XULOSA

TAVSIYALAR

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

ILOVA

Купить