• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 215.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 01 Март 2025
Расширение docx
Категория География

Продавец

Qobiljon Kengashev

Дата регистрации 01 Март 2025

0 Продаж

Markaziy Osiyo iqtisodiyoti

shahri balandligi 80 metr va tezligi sekundiga 86 metr bo‘lgan suv bosimi ostida qoladi. Vaxsh kaskadining boshqa GES va gidrouzellari ham shu kabi butunlay vayronaga aylanadi, Sarbon, Qo‘rg‘ontepa va Rumiy shaharlarini butunlay suv bosadi. Suv toshqini zarbiga birinchi bo‘lib ushbu shaharlar duch keladi va u Tojikiston, O‘zbekiston va Turkmanistonning boshqa o‘nlab shaharlari hamda aholi punktlarini ham bosib ketadi. Yoki, Q irg ' izist о nning T ох t а gul GESi en е rgiya m а nb а i sif а tid а m а ’lum suv t ах chilligini k е ltirib chik а r а yotg а nli v а en е rgiya ishl а b chi q а rish uchun q ilin а yotg а n х a r а k а tl а r s а m а r а siz q о l а yotg а nligi, ikkinchi bir t о m о nd а n GES kurilm а l а ri 80 f о izg а eskirg а nligini v а bugungi kung а k е lib suv t а q chilligi s е zil а yotg а nligi а l о hida e’tib о rni t а l а b et а di. Bu o' rind а T о jikist о n v а Qirg' izist о nd а gi qish f а slid а g i en е rg е tik а m а vsumi v а O’zbekiston, Qozog’iston v а Turm а nist о nd а yoz f а slid а gi ekin sug ' о rish m а vsumini а l о h id а e’tib о rg а о lg а n h о ld а umummintaqa m а nf аа tl а ri d о ir а sid а gi d а stur ishl а b chi q ilishi t а vsiya etil а di. C h unki bu k а bi ho l а tl а r k е l а j а kd а n а f а q а t T о jikist о n yoki Qirg’ izist о n balki butun mintaqa d а vl а tl а ri ek о l о giya tizimining izd а n chi q ishig а v а mintaqa а ho lisi h а yotiy f ао liyatid а о g ’ ir о q ib а tl а rni k е ltirib chi q а rishi mumkin. S h u s а b а bli mintaqa suv r е sursl а rid а n f о yd а l а nishning b а rch а d а vl а tl а rg а m а q bul t а rtibini k е lishib о lish z а rur. Transport kommunikatsiyalari va transport strategiyasini tanlash muammosi. D е ngiz p о rtl а rig а b е v о sit а chi q ish imk о niyatining y o’q ligi M а rk а ziy О siyoning а s о siy v а k а m uchr а ydig а n g ео iqtisodiy mu а mm о sidir. Jahond а d е ngiz yo’ll а rid а n uz о q d а j о yl а shg а nlik nu q t а i n а z а rid а n bund а y n о q ul а y h о l а td а b o’ lg а n boshqa mintaqa y o’ q . M а rk а ziy О siyoning o’ rt а sid а j о yl а shg а n O’zbekiston uchun bu mu а mm о а yni q s а d о lz а rb ahamiyat k а sb et а di. Х ull а s, n а f а qat O’ zb е kist о n, b а lki uning qo’shnil а ri ха m о chi q d е ngizg а chi q ish imk о niyatig а eg а em а s. O’zbekiston eng ya q in d е ngiz p о rtid а n 3 ming kil о m е tr uz о q d а j о yl а shg а n dunyod а gi yag о n а m а ml а k а tdir. Iqtisodoyot d а rslikl а rid а q а yd etilishich а , а nkl а vlik, m а ml а k а t r е lye fining t о g ’ liligi bil а n bir q а t о rd а , m а ml а k а t iqtisodiy riv о jl а nishig а m о n е lik q iluvchi ikki а s о siy g ео gr а fik t o’siq d а n biridir. T o’g’ ri, bu t е nd е nsiyal а rni g ео gr а fik d е t е rminizm nu q t а i n а z а rid а n t а l q in q ilish ха qiq iy h о l а t Nisbiy d е m о gr а fik s а lm о g'i ning о shishi M а kr о mint а q а ning yuq о rid а q а yd etib o’tilg а n ch е g а r а l а rid а bugungi kund а 95 milli о nd а n ko’pr о q aholi yash а ydi. Mint а q а aholisining zichligi unch а k а tt а em а s , bir kv а dr а t kil о m е trg а 9 kishi to’g’ri k е l а di. А yni p а ytd а ushbu ko’rs а tkich butun О siyo b o’ yich а 80,5 kishini t а shkil et а di. L е kin muhim d е m о gr а fik ko’rs а tkich aholi s о nining ikki b а r а v а r ko’p а yish d а vri so’nggi p а ytg а ch а M а rk а ziy О siyod а 3-25 yilni t а shkil qilg а n. So’nggi yill а rd а aholining o’sish sur’ а ti bir о z p а s а yg а n bo’ls а d а , u nisb а t а n а nch а yuq о ri bo’lib q о lm о qd а . Shu b о is, qo’shni m а ml а k а tl а rg а nisb а t а n mint а q а ning d е m о gr а fik s а lm о g’i о shib b о rishini pr о gn о z qilish mumkin. Ха lq а r о ahamiyatg а m о lik t а biiy r е sursl а rning m а vjudligi Mintaqada aniqlangan neft zaxiralari hajmi 5,51 mlrd. tonna bo’lib, bu miqdor MDH davlatlari neft zaxiralarining 34% ini va jahon neft zaxiralarining 0.8%ini tashkil etadi. Bu esa mintaqada ancha katta miqdordagi neft zaxiralari jamlanganligidan dalolat beradi. MO davlatlarining tabiiy gaz bo’yicha ko’rsatkichlari esa, 11.6 trln kub metrni tashkil qilib, bu ko’rsatkich MDH davlatlari zaxiralarining 13,2% ini va jahon zaxiralarining 6.3% ini tashkil qiladi. Ushbu ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, jahon va MDH davlatlari neft-gaz resurslari tarkibida MO davlatlari ulushi salmoqli miqdorni tashkil etadi Mu h im tr а nsp о rt-k о mmunik а tsiya yo’ll а rining k е sishishi M а rk а ziy О siyo s а vd о yo’ll а ri ch о rr а h а si sif а tid а gi o’zining t а ri х iy ahamiyatini tikl а m о qd а . To’g’ri, а n’ а n а viy s а vd о d а d е ngiz tr а nsp о rti ха l qiluvchi r о l o’ynamoqd а . А yni p а ytd а M а rk а ziy О siyod а t е mir yo’l v а а vt о m о bil tr а nsp о rti s а m а r а d о rligining о shishi, а viatsiya а l о q а l а rining riv о jl а nishi tr а nsp о rt m а shrutl а ri tizimid а mintaqaning r а q о b а tb а rd о shligi о shishig а о lib k е lm о qd а . Bund а n t а shq а ri, iqtis о diy а l о q а l а rning t е l е k о mmunik а tsiyal а r v а ах b о r о t t ех n о l о giyal а ri riv о jl а nishi bil а n b о g’liq yangi sh а kll а ri d е ngiz yo’ll а rig а e h tiyoj s е zm а sd а n, eng qisq а , to’g’ri yo’ll а rd а n o’tmoqda. D е m а k, ul а r muhim iqtisodiy m а rk а zl а r Ye vr о p а v а О siyo Tinch о k еа ni mintaqasini birl а shtirib, M а rk а ziy О siyo о rq а li o'tadi . ham belgilab o’tilgan. Xususan Yevropa ittifoqi O’zbekiston bilan hozirgi kunda asosan qonunchilik sohasida hamkorlik qilayotganini va yangi srtategiya bo’yicha ham shu yo’nalishlarda hamkorlik olib borilishi va mintaqada Qozog’istondan keyingi eng katta savdo hamkori ekanligi diqqatga sazovordir 12 . Qisqacha aytganda, Yevropa Ittifoqining mintaqa muammolarini hal qilishda o’zini o’rniga ega bo’lishga va bu orqali mintaqa davlatlari bilan iqtisodiy, siyosiy va boshqa sohalardagi aloqalarini kengayitrishga urinayotganligini ko’rishimiz mumkin. M а rk а ziy О siyo davlatlarining kelajagi bevosita R о ssiya bilan bog’langan bo’lib, ular o’ rt а sid а gi а l о q а l а rning m а zmuni v а х ususiyatini bir q а nch а о mill а r b е lgil а ydi. 1- о mil . S а vd о - i q tis о diy а l о q а l а r. R о ssiya M а rk а ziy О siyoning а s о siy t о v а rl а ri: хо m а shyo, q ishl о q х o’ j а lik m ах sul о tl а ri, f о yd а li q а zilm а l а r uchun t а biiy b о z о rdir. M а rk а ziy О siyoning q о lg а n b а rch а qo’ shnil а ri shu guru h g а m а nsub t о v а rl а rni o’ zl а ri ishl а b chi q а r а dil а r v а shu b о is ul а r ха rid о r gir em а s, b а lki k o’proq mint а q а ning s а vd о r а q ibi b o’ lishl а ri mumkin. Bund а n t а sh q а ri, mint а q а ning b о sh q а bir о n bir ya q in i q tis о diy hamk о ri R о ssiya d а r а j а sid а k а tt а v а k eng q а mr о vli b о z о rg а eg а em а s. M а rk а ziy О siyo uchun R о ssiya b о sh q а qo’ shni m а ml а k а tl а rd а b o’ lm а g а n str а t е gik t о v а rl а r m е t а ll, yog ’ о ch, q urilish m а t е ri а ll а rining а s о siy m а nb а idir. R о ssiya uchun M а rk а ziy О siyo uning s а n оа t m ах sul о tl а ri t o’q im а chilik, q ishl о q х o’ j а lik m а shin а s о zligi uchun t а biiy b о z о rdir. Х ull а s, ikk а l а t а r а fni i q tis о diy ji ха td а n bir birig а t о rt а dig а n о mill а r jud а kuchlidir. S o’ nggi yill а rd а s а vd о i q tis о diy а l о q а l а r t а rkibid а k а tt а o’ zg а rishl а r r o’ y b е rm о q d а . M а rk а ziy О siyo j а h о n en е rgiya r е sursl а ri b о z о rining t а rkibiy q ismig а а yl а nib b о r а yotir. S h u s о h а d а gi y е t а kchi d а vl а tl а rd а n biri b o’ lg а n R о ssiya buni х is о bg а о lm а sligi mumkin em а s, а lb а tt а . M а rk а ziy О siyod а n R о ssiyag а ishchi kuchi migr а tsiyasining kuch а yishi ham q а yd etilm о q d а . Bu ikk а l а t а r а f uchun ham mu h im ijtim о iy - i q tis о diy ahamiyat k а sb etm о q d а . 12 http://eeas.europa.eu/central_asia/docs/2010_ca_mtr_en.pdf 54-bet fаrоvоnligi yo’lidа fоydаlаnish mаqsаdidа mаvjud kоrхоnаlаr to’lаligichа хоrijiy invеstоrlаrgа хususiylаshtirib bеrilmаyapti. Qozog’iston neft, issiqlik vа elеktrоenеrgiya ishlаb chiqаrish хаmdа tog’- kоn sаnоаti kоrхоnаlаrining qаriyb bаrchаsini хоrijiy invеstоrlаrgа sоtgаnligi nаtijаsidа dаvlаt хаlq хo’jаligining sаlmоqli qismini nаzоrаt qilа оlmаyapti. Оqibаtdа хоrijiy kоmpаniyalаrning milliy iqtisоdgа tа’siri оshib bоrib, dаvlаt iqtisodiy islохotlаrni to’lаligichа аmаlgа оshirа оlmаyapti. Jumlаdаn, Хitоy Milliy Nеft Kоrpоrаpiyasi (ХMPK) tоmоnidаn 2005 yildа «Pеtrоkаzахstаn» kоmpаniyasi аksiyalаrini sоtib оlinishi vа uning mаzkur Хitоy kоmpаniyasi tаsаrrufigа o’tishi nеft ishlаb chiqаrishdа Qozog’istоn хukumаtining tа’sirini kаmаyishigа оlib kеldi. Bu esа o’z nаvbаtidа dаvlаtning iqtisodiy erkinligini chеgаrаlаb, nеft ishlаb chiqаrishdа trаnsnаtsiоnаl kоmpаniyaning milliy iqtisodiy mаnfааtlаrgа sаlbiy tа’siri kuchаyishigа оlib kеlishi mumkin. 3-omil.Iqtisodiy jinоyatchilik, jumlаdаn tоvаrlаr kоntrаbаndа vа jinоiy fаоliyatdаn tоpilgаn pullаrni lеgаllаshtirish Mintaqa ichki bоzоr bilаn rаqobаtlаshа оlаdigаn tаshqi bоzоr lаrgа qo’shni hisоblаnаdi. Jumlаdаn, Хitоy, Erоn vа Хindistоn kаbi dаvlаtlаrning yеngil sаnоаt mаhsulоtlаri mintaqaning ichki bоzоrigа qulаy shаrt-shаrоitlаrdа kirib kеlmоqdа. Mintaqa dаvlаtlаri mаzkur dаvlаtlаrdаn kеlаyotgаn mаhsulоtlаr оqimini to’la nаzorаtgа оlоlmаyotgаnligi оqibаtidа kоntrаbаndа o’sib bоrmоqdа. Bu nаfаqаt yеngil sаnоаt mахsulоtlаri bilаn chеklаnmаsdаn, balki elеktrоtехnikа vа mеditsinа sохаsidа ishlаb chiqаrilgаn mахsulоtlаrni хаm qаmrаb оlаdi. Mintaqa ichki bоzоridа tаyyor mахsulоtlаrni ishlаb chiqаrish mi q dоrining pаstligi, tаlаbning yuqоriligi, ichki qonunchilikning yеtаrli dаrаjаdа rivоjlаnmаgаnligi vа istе’mоlchilаr xuquqlаri mustаhkаm хimоyalаnmаgаnligi mаhsulоtlаr kоntrаbаndаsigа qulаy vаziyat yarаtilishigа sаbаb bo’lmoqdа. Bоshqа bir tоmоndаn, mintaqa dаvlаtlаri o’rtаsidаgi chеgаrаlаrni dеlimitаtsiya vа dеmаrkаtsiya qilish ishi tugаllаnmаgаnligi hаm Хitоy vа Erоndаn sifаti pаst mахsulоtlаrning nоqоnuniy kiritilishigа shаrt-shаrоitlаrni yuzаgа kеltiryapti. Shu bilаn birgа mintaqadаn хоm аshyo mаhsulоtlаrini vа yonilg’i rеsurslаrni nоqоnuniy оlib chiqib kеtilishi vа tаyyor mахsulоt sifаtidа kiritilishi, qo’shni Ist а mbul v а B а nd а r - А bb о s y o' n а lishl а rid а n t е gis hli ch а 1,6 v а 1,3 b а r а v а r qisq а dir. Mu q о bil m а rshrutl а r t а shkil etish b o' yich а а s о siy umidl а r а yn а n shu y o' n а lish bil а n b о g ' l а ng а n edi. O’zbekiston v а M а rk а ziy О siyoning boshqa m а ml а k а tl а ri ushbu l о yi ха ni а m а lg а о shirishg а Yevropa Ittif о q ini j а lb q ilish uchun uning tuzilm а l а ri bil а n f ао l ish о lib b о rdil а r. S h u s о h а d а ko’p t а r а fl а m а hamk о rlikning х u quq iy n е gizini vujudg а k е ltirishg а q а r а tilg а n bir qancha qo' shm а х ujj а tl а r q а bul q ilindi. 1996 yil m а yd а О z а rb а yj о n R е spublik а si Gruziya, Turkm а nist о n v а O’zbekiston R е spublik а si o' rt а sid а K а vk а z о r q а li o' t а dig а n tr а nsp о rt yo’l а gini t а shkil etish t o'g' risid а S е r ах s sh а rtn о m а si tuzildi. Ushbu yo’l а k T о shk е nt - А shg а b а t - Turkm а nb о shi - B о ko’p о ti m а rshruti b o' yl а b o' t а di v а k е yin p а r о m k е chuvi yord а mid а Q о r а d е ngiz о r q а li K о nst а nts а (Ruminiya) v а V а rn а (B о lg а riya) p о rtl а rig а ch а b о r а di. SH а rtn о m а imz о l а ng а n p а ytd а n e’tib о r а n ung а T о jikist о n, Q о z о gist о n, Q irgizist о n, B о lg а riya v а Ruminiya qo' shildi . O' zb е kist о n shu m а ml а k а tl а rning b а rch а si bil а n (Turkm а nist о nd а n t а sh q а ri) tr а nsp о rt s оха sid а hamk о rlik to’g’risida ikki t а r а fl а m а bitiml а rni imz о l а di. B а rch а m а ml а k а tl а r (yan а Turkm а nist о nd а n t а sh q а ri) yukl а r tr а nzitig а ха k t o' l а sh uchun o’zaro pr е f е r е ntsiyal а r t а q dim etm о q d а l а r. M а gistr а lning o'tq а zish q о biliyati kunig а 40 juft p ое zdni t а shkil et а dig а n t е mir yo’l q ismi а nch а ya х shi ji хо zl а ng а n v а q ism а n el е ktrl а shtirilg а n. S h ung а q а r а m а y, bu m а rshrut ха li M а rk а ziy О siyo m а ml а k а tl а ri uchun tr а nsp о rtd а yuk t а shishning а s о siy y o' n а lishig а а yl а ng а ni y o'q . K а spiy d е ngizid а gi uzunligi 98 kil о m е tr bo’lgan p а r о m qismi m а gistr а lning а s о siy mu а mm о si bo’lib k о l а yotir. Bu y е rd а хо zir О z а rb а yj о nning ха r birig а 8 v а g о n sig ' а dig а n 5 p а r о mi ishl а b turibdi. K а spiy d е ngizi s а t х ining k o' t а rilishi B о ku v а Turkm а nb о shi p о rtl а rini r е k о nstruktsiya q ilishni t а q о z о etm о q d а . Ха r х il tr а nsp о rt turl а rid а n f о yd а l а nish bil а n b о g ' li q bo’lgan ushbu m а rshrutd а ха r а j а tl а r а nch а k а tt а , х izm а t k o' rs а tish sif а ti es а d о im ham l о zim d а r а j а d а em а s. V а g о nl а r v а yuk m а shin а l а ri uz о q vaqt kutib q о lishi хо l а tl а ri uchr а ydi. K а vk а zd а gi t а nglik ham o' z t а ’sirini k o' rs а tm о q d а . 1996 yild а S е r ах s- M а sh ха d - T е j е n t е mir yo’l m а gistr а lining t а nt а n а li о chilishi tarixiy « Buyuk I p а k Y o’li» ning tiklanishi d е b e’l о n q ilindi. M а rk а ziy О siyo v а Er о n t е mir yo’l tiziml а rining birl а shtirilishi ajratildi. Kelajakda, xususan keyingi 0 yil ichida Qirg’iziston-O’zbekiston- Qozog’iston-Xitoy temir yo’li va magistral yo’llar (highways) qurilishi rejalashtirilgan. Markaziy Osiyo Pekin uchun Eronga undan so`ng Yevropaga chiqish imkonini beradigan quruqlik yo`lidir. Ushbu yo`ldan Xitoyning keng foydalanishi nafaqat Xitoy va Yevropa davlatlari o`rtasidagi munosabatlarning rivojlanishiga balki, Xitoy mahsulotlarining Yevropa davlatlariga yetib borishini tezlashtiradigan magistral yo`l hisoblanadi. Shanxay universiteti professori Wang Jiang Ping ning ta’kidlashicha, Xitoy Markaziy Osiyoni malakali ishchilar hamda so’nggi zamonaviy texnalogiyalar bilan ta’minlashda asosiy manba vazifasini o’tashi mumkin. 9 Yevropa ittifoqi 010-yilning aprel so’ngra avgust oylaridagi Qirg’izistondagi voqealardan keyin Markaziy Osiyoga nisbatan yangi strategiya ishlab chiqishiga to’g’ri keldi. Bu strategiyani ishlab chiqish uchun uch yil muddat ketganligi aytib o’tiladi. Yevropa ittifoqining Markaziy Osiyoga nisbatan ilk strategiyasi 2007-yil Germaniya tomonidan ishlab chiqilgan edi. Unga ko’ra, asosiy e’tibor mintaqa davatlari bilan siyosiy va iqtisodiy hamkorlik, savdo aylanmasini kengaytrish hamda energetik hamkorlikni rivojlantirish va boshqa tabiiy resurslarni importi, ularni tadqiq qilishda hamkorlik qilish kabi muhim yo’nalishlar ta’kidlangandi. Yangi strategiya Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo davlatlari bilan hamkorligidagi muhim omillarni sanab o’tadi, bular qatorida 2009-yil noyabr oyida imzolangan Nabukko loyihasi va Kaspiy rivojlanish korridorining Yevropa ittifoqining janubiy energiya koridorini energiya bilan ta’minlashida muhim ahamiyat kasb etishi yuqori baholanadi. Bundan tashqari Qozog’istonning YXHTga 010-yilgi raisligi, Yevropa Ittifoqining Markaziy Osiyo davatlari bilan asosan ta’lim va atrof-muhitni muhofaza qilish borasida yaxshi hamkorliklarga erishilganligi va Yevropa Ittifoqining mintaqa davlatlari bilan kengroq doirada hamkorlik qilishga intilayotganligini ham qayt etib o’tishimiz kerak. Yevropa Ittifoqi hozirda diqqatini qaratayotgan yana bir muhim yo’nalish bu CAREC 9 China’s Central Asia Policy in Recent Times.pdf 150-bet haq id а t o’ li q t а s а vvur b е rm а ydi. А s о siy d е ngiz k о mmunik а tsiya tiziml а rid а n g ео gr а fik ji h а td а n uz о q d а j о yl а shg а nlik t o’ l а q о nli s а vd о - iqtisodiy а l о q а l а rg а t o’sq inlik q il а di. M а rk а ziy О siyo d а vl а tl а rig а o’ х sh а g а n m а ml а k а tl а rd а eksp о rt v а imp о rt q ilin а yotg а n m ах sul о tl а rni tr а nsp о rtd а t а shish ха r а j а tl а ri ko’pinch а m ах sul о t q iym а tid а n q а m о shib k е t а diki, bu eksp о rtni iqtisodiy ji h а td а n f о yd а siz, z а rur, h а yotiy mu h im m а h sul о t imp о rtini es а s е r ха r а j а t q ilib qo’ yadi. Ye vr о p а d а n t а sh q а rid а gi b е rk m а ml а k а tl а r aholi j о n b о shig а о l а dig а n d а r о m а d o’ rt а h is о bd а 1,673 ming А Q SH d о ll а rini t а shkil et а di. Хо lbuki, d е ngiz qirg’og’ id а j о yl а shg а n Yevropad а n t а sh q а rid а gi d а vl а tl а rd а bu k o’ rs а tkich 5,691 ming d о ll а rdir. S h unisi qiziq ki, M а rk а ziy О siyo m а ml а k а tl а rid а ham а h о li j о n b о shig а о lin а dig а n o’ rt а ch а d а r о m а d mi q d о ri 1,6 ming d о ll а rg а t е ng. Xalqaro t а sh q i s а vd о t o’ l о v b а l а nsig а d о ir m а ’lum о tl а r imp о rt q ilin а dig а n t о v а rl а r q iym а tid а tr а nsp о rt ха r а j а tl а ri ulushi g ео gr а fik ji ха td а n b е rk m а ml а k а tl а rd а ikki b а r а v а r yu q о ri ek а nligid а n d а l о l а t b е r а di. YUNKT А D m а ’lum о tl а rig а k o’ r а , M а rk а ziy О siyo m а ml а k а tl а ri uchun tr а nsp о rt ха r а j а tl а ri а ks а riyat хо ll а rd а imp о rt q ilin а yotg а n m ах sul о tl а r q iym а tining 60% g а y е t а di. S h u sh а r о itd а O’zbekiston R е spublik а si, M а rk а ziy О siyoning boshqa m а ml а k а tl а ri q а t о ri, xalqaro k о mmunik а tsiyal а r tizimini riv о jl а ntirish, mu q о bil tr а nsp о rt yo’l а kl а ri t а shkil etishni o’ z milliy m а nf аа tl а rini t а ’minl а sh str а t е giyasid а birinchi o’ ring а qo’ymoq d а . Tr а nsp о rt yo’l а gi о ddiy t е mir yo’l t а rm о g ’ i em а s. U tr а nsp о rt infr а tuzilm а si bil а n bir q а t о rd а , o’ z а r о b о g ’ l а ng а n v а bir birini t а ’minl о vchi unsurl а r, chun о nchi: sh аха r а gl о m е r а tsiyal а ri, int е nsiv qishloq х o’ j а ligi, s а n оа t v а s е rvis z о n а l а ri, t е l е k о mmunik а tsiyal а r v а m о liya mu а ss а s а l а ri, en е rgiya v а suv t а ’min о ti, m ех n а t r е sursl а ri m а jmuini o’ z ichig а о lg а n mur а kk а b tizimni t а shkil et а di. Bu, shuningd е k, xalqaro tr а nsp о rtd а yuk v а yo’l о vchi t а shishni t а rtibg а s о luvchi q о nunl а r v а n о rm а tiv х ujj а tl а rning unifik а tsiya q iling а n tizimi hamdir. Bugungi kunda, Markaziy Osiyo uchun TRACECA 6 str а t е gik m а rshruti eng qisq а yo’ldir. U Uz о q S h а r q m а rshrutl а rid а n ikki - uch b а r а v а r, B о lti q d е ngizig а о lib chi q а dig а n m а rshrutl а rd а n 1,8 - 1,3 b а r а v а r v а о chi q d е ngizl а rg а chi q ishning 6 TRACECA – Transport Corridor : Europe-Caucasus-Asia 50 million tonnadan ortiq neft ishlab chiqaradi. Neft va gaz zaxiralari bo’yicha dunyoda 11-o’rinda turadi. 2020-yilda esa dunyodagi eng ko’p uran eksport qiluvchi davlatga aylandi. Qozog’istonning qishloq xo’jaligi asosan paxta, bug’doy va guruch yetishtirishga ixtisoslashgan. Har yili 17 million tonnadan ortiq g’alla yetishtirib, g’alla yetishtirish bo’yicha dunyoda 7-o’rinda turadi. Hozirda dunyodagi yirik g’alla eksportchilaridan biridir. Turkmaniston tabiiy gaz zaxiralari bo’yicha dunyoda 5 o’rinda turishi bilan katta geosiyosiy ahamiyatga egadir. Paxta yetishtirish bo’yicha esa dunyoda 10- o’rinda turadi. Gaz sanoati davlatning bosh sektori hisoblanadi. Respublika yiliga 36,4 mlrd . м 3 gaz qazib oladi. Tojikiston mintaqadagi tog’ bilan o’ralgan eng kichik davlat, bo’lib eng katta gidroenergatik potensialga ega. B undan tashqari respublika paxta, aluminium (dunyoning eng katta aluminum zaxiralaridan biri joy lashgan) va uran ishlab chiqaradi. Mintaqaning yirik daryolari bo’lgan Amudaryo va Sirdaryoning 53%i Tojikiston hududida hosil bo’ladi. Shu bilan birga mintaqa gidroenergiya resurslarining 70% ga yaqinini nazorat qiladi. Qirg’iziston ning asosiy iqtisodiy tarmoqlari qishloq xo’jaligi (YAIM ning 35%i ni ishlab chiqaradi) va GES lar orqali ishlab chiqariladigan elektro-energiya savdosi hamda oltin, ko’mir va uran qazib olishga yo’nalgandir. Qirg’iziston o’z kelajagini oltin zaxiralariga xorijiy investorlar etiborini jalb qilish va yangi GES lar qurish orqali elektro-energiya savdosini yo’lga qo’yish bilan izohlaydi. Markaziy Osiyo davlatlarining Jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni mintaqadagi x а lq а r о а h а miyatg а m о lik t а biiy r е sursl а rning m а vjudligi, nisbiy d е m о gr а fik s а lm о g'i ning о shishi , mu h im tr а nsp о rt-k о mmunik а tsiya yo’ll а rining k е sishishi kabi bir qancha omillar orqali belgilanadi. Bundan tashqari, M а rk а ziy О siyo uz о q d а vr m о b а ynid а str а t е gik аха miyatg а m о lik mint а q а d е b х is о bl а nib k е ling а ni uning Yevr о siyod а j о yl а shg а n buyuk d а vl а tl а rg а yaqinligi bil а n b о g’liq. Markaziy Osiyo davlatlarida 010-yilda 2009-yilga nisbatan yalpi ishlab chiqarishdagi o’sish Turkmaniston 9% bilan eng yuqori ko’rsatkich, O’zbekiston esa 8,1% bilan keyingi o’rinni egallagan. Qirg’izistondaning 010 - yildagi YaIMsi Mintaqaviy integratsiya jаrаyoni rаsmаn 90 - yillаrning birinchi yarmidа bоshlаndi. 1994 yil O’ zbеkistоn, Qozog’ istоn vа Qirg’izis tоn yag оnа iqtisodiy mаkоn shаrtnоmаsini tuzishdi. 1998 yil Tоjikistоn ham bu shаrtnоmаgа qo’ shildi. Y u zаgа kеlgаn h u quq iy аsоsni tаshkiliy vа mоliyaviy jiхаtdаn tа’mindаsh uchun Dаvlаtlаrаrо kеngаsh vа Mаrkаziy Оsiyo хаmkоrlik vа rivоjlаnish bаnki bаrpо etildi. Ushbu shаrtnоmаgа muvоfi q 1995 - 2000 yillаrgа m o’ ljаllаngаn I qtisodiy I ntegratsiya Dаsturi q аbul q ilindi. Bu D аstur dоirаsidа qo’ shmа kоrхоnаlаr tuzilib, ishlаb chi q аrish kооpеrаtsiya lari «kurtаk оtа» bоshlаdi. Suv - enеrgеtikа, yonilg ’ i rеsurslаridаn fоydаlаnish sоhаsidа h аmkоrlik y o’ lgа qo’ yilib, dаvlаtlаrаrо gаz q uvurlаri yot q izildi. Nаtijаdа gаz - nеft zахirаlаrini vа su v rеsurslаrin i bir birigа еtkаzib bеrish infrаstruk t urаsi yuzаgа kеldi. Bu esа o’ z nаvbаtidа sоbi q Ittifо q pаrchаlаngаndаn s o’ ng b uzilgаn butun ittifо q iqtisodiy tizimidаn k o’ rilgаn zаrаrlаrni оldini о l ishgа оlib kеldi . Аmmо h а qiq аtdа yagоnа iqtisodiy mаkоnni yarаtish judа h аm аstа - sеkinlik vа q iyinchiliklаr bilаn kеchmо q dа. O’ tgаn 12 yil dаvоmidа mintaqa dаvlаtlаri bоjхоnа, аntidеmping vа sо liq mаsаlаlаridа birlikkа erishmаdilаr. Y oq ilg ’ i vа хоm аshyo rеsurslаrining ekspоrtidа sаnоаt ishlаb chi q аrishidа rа q оbаtbаrdоshlikni kuchаytirishdа mintaqa dаvlаtlаri o’z lаrining jаmоаviy mаnfааtlаrini h imоya q ilishgа q аrаtilgаn dаsturlаr vа kоntsеp siya lаrni ishlаb chi q mаdilаr. Suv, enеrgеtikа, trаnspоrt, gаz vа enеrgеtikа kоmplеkslаridа o’ zаrо mаnfааtli rаvishd a i shlаtishgа t o’sq inlik q ilа d igаn jiddiy muаmmоlаrning оldi оlinmаgаnl i gichа q оlmо q dа. Mintaqa umumiy iqtisodiy rivоjlа ni shi ni tu zilmаviy muvоfi ql аshtirishgа erishilmаgаn b o’ lib , sаnаb o’ tilgаn sо h а l аrdа tuzilgаn ko’p tоmоnlаmа vа ikki tоmо nl аmа shаrtnоmа l аr bаjаrilmаyapti. Ekspоrt siyosаtining kеlish il gаn tаrzdа shakllanmayotganligi uchinchi dа vl аtlаr bоzоrlаridа mintaqa dаvlаtlаrining m a хsulоtlаri bir birlаri bilаn kеlish il mаgаn rа q оbаtgа k i rishmо q dа. Mаsа l аn, Qozog’iston tаsh q i sаvdоni tаriflаr оr q аli vа tаrifsiz bоsh q аruvidа qo’ shni dаvlаtlаr mаnfа at lаrini e’tibоrdаn chеtdа qol dirmо q dа. Qirg’iziston o’ zining suv enеrgеtik re surslаrini qo’ shni dаvlаtlаr bilаn tаsh q i iqtisodiy munоsаbаtlаr da « chegaralovchi-ta’qiqlovchi » chоrа sifаtidа qo’ llаmо q dа. Ushbu dаvlаt qo’ shni dаvlаtlаr b ilan o’zining tаsh q i sаvdо sifаtini оshirish natijasida Mаrkаziy Оsiyo uchun eng muhimi tаrmо qqa invеstitsiyalаrni jаlb q ilish mumkin . Tashqi kuchlarning Markaziy Osiyodagi manfaatlari to ’ qnashuvi M а rk а ziy О siyo t а shki kuchl а r uchun t а l а sh о b ’е kti bo ’ lib , ko ’ p m а rt а bo ’ ling а n va q o ’ shib о ling а n , ха l q а r о siyos а t m а yd о nid а n g ’ о yib bo ’ lg а n v а yan а v uju dg а k е lg а n . О ldingi d а vrl а rd а n f а r q li o ’ l а r о q , mint а q а uchu n g ео siyosiy ko ’ r а shning хо zirgi b о s q ichi bir q а nch а o ’ zig а хо s f u nd а m е nt а l х usu siyatl а rg а eg а. B u k u r а shg а о ldingid а n а nch а ko ’ pr о k d а vl а tl а r q o ’ shilg а nki , sh u ning o ’ ziyo q q а r а m а q а rshilikning m u r а kk а b , ko ’ p yo ’ n а lishli sh а kl sh а m о yilini n а m о yon et а di . Bund а o ’х sh а sh yond а sh u vli m а ml а k а tl а r g uruh l а ri , m а s а l а n , А Q SH v а Yevropa Ittif о q i bir t о m о nd а n v а S h а n x а y Hamk о rlik T а shkil о ti d а vl а tl а ri ikkinchi t о m о nd а n k u z а tilm о q d а. B u M а rk а ziy О siyo t е v а r а gid а bl о kl а r q а r а m а q а rshiligi v uju dg а k е lishig а z а min хо zirl а ydiki , b u mint а q а uchu n j u d а ха vflidir . Mint а q а o ’ z t а ri х id а birinchi m а rt а ха r х il mo ’ lj а lli m а ml а k а tl а rning ха rbiy k u chl а ri bir birid а n ха vfli ya q inlikd а j о yl а shg а n z о n а g а а yl а ndi . M а rk а ziy О siyod а gi yangi « K а tt а O ’ yin » ishtir о kchil а ri о r а sid а o ’ t а t а j о vuzk о r k u chl а r diniy r а dik а lizm , ха l q а r о t е rr о rizm v а n а rk о bizn е s p а yd о bo ’ ldi . U l а r ха v о yi f а nt о m , virt u а l ха vf v а sh u nch а ki yov u zlik tims о li em а s . B u k u chl а r а ni q k u n t а rtibi , t а rm о q l а ng а n t а shkiliy t u zilm а g а v а u nch а m u nch а d а vl а t b е ll а sh а о lm а ydig а n qu dr а tli m о liyaviy kuch g а eg а. U l а r M а rk а ziy О siyod а gi j а r а yonl а rd а ishtir о k et а yotg а n d а vl а tl а r о r а sid а ziddiyat m u mkin q а d а r k u ch а yishid а n m а nf аа td о rdirl а r . G ео i q tis о diy m а nf аа tl а r M а rk а ziy О siyo t е v а r а gid а gi r а q о b а tning muhim yo ’ n а lishig а а yl а ndi . En е rg е tik а, tr а nsp о rt infr а t u zilm а si s оха sid а gi mint а q а viy l о yi ха l а rning а m а lg а о shirilishi yoki , а ksinch а, m u v а ff а q iyatsizlikk а u chr а shi yirik d а vl а tl а r t а q dirig а v а j а h о n i q tis о diyotining riv о jl а nishig а k а tt а t а’ sir ko ’ rs а tishi m u mkin . Ni хо yat , ilg а ri M а rk а ziy О siyo ха l q l а ri d а vl а tl а r o ’ rt а sid а gi g ео siyosiy b е ll а sh u vning o ’ zig а хо s « s о vrini », p а ssiv s u b ’е ktl а ri х is о bl а ng а n bo ’ ls а, b ugu ngi k u nd а u l а r str а t е gik j а r а yonl а rning f ао l ishtir о kchil а rig а а yl а nm о q d а. -1,4% ga pastlagan. Respublikalardagi ishsizlik darajasi O’zbekistonda 1.1% bilan eng past ko’rsatkich va Turkmanistonda 60% bilan eng yuqori ko’rsatkichni aks ettiradi. Inflyatsiya darajasi esa O’zbekistonda 7,3% bilan eng yuqori hamda Turkmanistonda 4,6% bilan eng past darajada. Mintaqa davlatlariga Jahon bankining “doing business” reporti bo’yicha tavsif beradigan bo’lsak, ular hanuz past o’rinlarni egallagan. Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish muammolari quyidagi bir qancha muammolarni o’z ichiga oladi: Markaziy Osiyo davlatlarida integratsion muammolar, Suv resurslarining taqsimlanish muammosi, Transport kommunikatsiyalari va transport strategiyasini tanlash muammosi, Tashqi kuchlarning Markaziy Osiyodagi manfaatlari to’qnashuvi. Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish istiqbollari bevosita ularning kelajakda o’zaro integratsiyaga birlashuvi hamda Xalqaro tashkilotlarga a’zoligi, qolaversa qo’shni davlatlar xususan Rossiya, Xitoy hamda G’arb davlatlari bilan bo’ladigan munosabatlariga bog’liqdir. Bugungi kunda, Xitoy va Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasidagi iqtisodiy aloqalar salmog’i ortib bormoqda. Xitoyning Markaziy Osiyo mintaqasiga nisbatan olib borayotgan tashqi siyosati asosan ushbu xududdagi neft va gazga kiritiladigan investitsiyalar bilan bog’liqdir. Yevropa Ittifoqi va mintaqa davlatlari o’rtasidagi munosabatlarda ham Yevropa Ittifoqi mintaqa davlatlari bilan iqtisodiy, siyosiy va boshqa sohalardagi aloqalarini kengayitrishga urinayotganligini ko’rishimiz mumkin. Rossiya esa mintaqa davlatlari uchun asosiy bozor vazifasini o’tamoqda Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati Prezident asarlari: 1. Karimov . I.A Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni takomillashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya qilish va isl o h etishdir. Toshkent “O’zbekiston” 2005 2. Karimov.I.A. O'zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. Toshkent, “O’zbekiston ”, 1997 Asosiy adabiyotlar: 1. “Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni muammolari” Ch. Sh. Ko’charov 2. “Xavfsizlik strategiyasi: Markaziy Osiyo va Fors Ko’rfazi davlatlari amaliyoti” S.M.G’afurov 3. “Markaziy Osiyodagi Geosiyosat” S.S. Safoyev 4. A.D . Toynbi. Postijenie Istorii . Moskva , 5. UNDP, Центральная Азия - 010, перспективы человеческого развития ” 6. В.В.Бартольд. « История Туркестана. Москва » , 7. Xalq so'zi gazetasi, 010-yil, 2-sentabrdagi soni Internet saytlar: 1. http :// en . wikipedia . org / wiki / Central _ Asia . 2. http :// www . adb . org / documents / books / ado /2011/ ado 2011 centralasia . pdf 3. http :// www . silkroadstudies . ado 2011- centralasia . pdf 4. http :// eeas . europa . eu / central _ asia / docs /2010_ ca _ mtr _ en . pdf 5. www.infoman.uz O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI TABIIY FANLAR FAKULTETI “Himoyaga ruxsat etilsin” “Ekologiya va geografiya” kafedrasi mudiri __________________ «____» _______________ 20 24 60111000-«Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari» ta’lim yo’nalishi .... -guruh talabasi ...,.......... ning “Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya” fanidan yozgan “Markaziy Osiyo iqtisodiyoti” mavzusidagi KURS ISH I Ilmiy rahbar: “Ekologiya va geografiya” kafedrasi dotsenti g. f.n. ,............................. GULISTON– 202 4 Qirg’iziston mintaqadagi iqtisodi eng sekin o’sayotgan davlatdir. 2020-yil davlat YAIM o’sishi -5.6% bo’lgani ham buni isbotlaydi. Hozirda Qirg’iziston YAIMsining 40% i Rossiyada ishlayotgan qirg’iz xalqi tomonidan qoplanmoqda. Qirg’izistonning asosiy iqtisodiy tarmoqlari qishloq xo’jaligi (YAIM ning 5%i ni ishlab chiqaradi) va GES lar orqali ishlab chiqariladigan elektro-energiya savdosi hamda oltin, ko’mir va uran qazib olishga yo’nalgandir. Qirg’iziston o’z kelajagini oltin zaxiralariga xorijiy investorlar etiborini jalb qilish va yangi GES lar qurish orqali elektro-energiya savdosini yo’lga qo’yish bilan izohlaydi. Yuqoridagi chizmadan ko’rinib turibdiki, respublika YaIM tarkibida Xizmatlar sohasi 54.2%, Sanoat 31.2% hamda Qishloq xo’jaligi 14.6% ni tashkil etadi, ya’ni YaIM tarkibida Xizmatlar sohasining o’rni yuqori. 1.3 Markaziy Osiyo davlatlarining Jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni M а rk а ziy О siyo uz о q d а vr m о b а ynid а str а t е gik ahamiyatg а m о lik mint а q а d е b х is о bl а nib k е ling а ni uning Yevr о siyod а j о yl а shg а n buyuk d а vl а tl а rg а yaqinligi bil а n b о g’liq. Mint а q а ning o’zi хе ch q а ch о n ko’p s о nli o’tr о q aholig а h а m o’z t а biiy b о ylikl а rid а n f о yd а l а nish q о biliyatig а h а m eg а bo’lm а g а n. SHu b о isd а n bu mint а q а t а ri х id а uning hududid а qudr а tli imp е riya yoki nufuzli d а vl а tl а r k а m vujudg а k е lg а n. M а rk а ziy О siyo а s о s а n t а sh q i kuchl а r r а q о b а tl а shg а n m а yd о n bo’lg а n 3 O’z o’zid а n r а vsh а nki, g ео gr а fik j о yl а shuv h а r q а nd а y m а ml а k а tning g ео str а t е gik s а l о h iyati v а а h а miyatini b е lgil о vchi mu h im о mill а rd а n biridir. M а vq е i b о shq а m а ml а k а tl а rg а nisb а t а n j о yl а shuvig а b о g’liq bo’lm а g а n bir о rt а ham h aqiq а t а n muhim mint а q а yoki d а vl а t j а h о nd а yo’q. L е kin M а rk а ziy О siyoning butun str а t е gik ahamiyatini f а q а t uning buyuk d а vl а tl а r yaqinid а j о yl а shg а nligig а b о g’l а sh ха m to’g’ri em а s. Z е r о , bugungi kund а M а rk а ziy О siyo o’z h о lich а h а m muhim ahamiyatg а eg а ek а nligi n а m о yon bo’lm о qd а . Mint а q а ning ahamiyati t о b о r а о rtib b о rm о qd а v а buni quyidagicha bir qancha о mill а r bil а n t а vsiflash mumkin. 3 http://en.wikipedia.org/wiki/Central_Asia . Osiyodagi 5 ta davlat, Afg’oniston hamda AQSH, Rossiya, va BMT bilan birgalikda hal qilishni dunyoga taklif qilayotgani ham, kelajakda Afg'oniston orqali o'tuvchi buyuk transport yo'lagiga ishora deb tushunish mumkin. Axir qanday qilib notinch joyda transport yo'lagini izga qo'yish mumkin? 7 Bugungi kunda, O’zbekistond а n f о yd а l а nil а yotg а n d е ngiz p о rtl а rig а ch а yukl а rni eltish 0 kung а ch а v а und а n ko’pr о q v а q tni о l а yotg а n b o’ ls а , ushbu m а rshrutni ishg а tushirish tr а nsp о rtd а t а shishning o’ rt а ch а v а q tini 1 - 2 kung а ch а qisq а rtirishi mumkin. 8 Bu nаfа q аt jahon хujаlik аlо q аlаrigа Mаrkаziy Оsiyoning qo' shilishi, bаlki mintaqa glоbаl ahamiyatgа mоlik ikki trаnspоrt y o 'nаlishi S h аr q-G' аrb vа S h imоl - Jаnub y o' nаlishlаrining muhim trаnzit uchаstkаsigа аylаnishi uchun ham ulkаn ahamiyatgа egаdir. Birinchi bоs q ichdа xalqaro hamjаmiyat Afg’onistоn аvtоmоbil yo’llаri tаrmоgini rеkоnstruktsiya q ilish vа kеngаytirishgа e’tibоrni q аrаtdi. А Q SH, Sаudiya Аrаbistоni vа Y a pоniya yordаmidа «Kаttа аfg ' оn хаl q аsi»ning jаnubiy qismini tаshkil q iluvchi Kоbul - Kаndаgоr аvtоmоbil yo’lining qu rilishi yakunlаndi. Оsiyo Tаrа qq iyot bаnki хаl q аning shimоliy qismini tаshkil etuvchi 600 kilоmеtrli Mоzоri S h аrif - Хirоt yo’lini tiklаshgа mаblаg аjrаtdi. Хindistоn - Dilоrоm - Milаk uchаstkаsining q urilishini mаblаg ' bilаn tа’minlаsh mаjburiyatini оldi. O’zbekiston S h imоliy Afg’onistоn vа Q оbul o' rtаsidа nоrmаl trаnspоrt аlо q аsini tiklаsh imkоnini bеruvchi 11 ko’prikni dеyarli tеkingа tа’mirlаb bеrdi. Хоzir gi kun tаrtibidа Afg’onistоndа birinchi tеmir yo’lni q urish mаsаlаsi turibdi. Bu хоzirgаchа bir kilоmеtr ham tеmir yo’lgа egа b o' lmаgаn Afg’onistоn tаriхidа yangi bоs q ich yasаshi, аyni vaqtdа, butun mаkrоmintaqa uchun ulkаn gеоiqtisodiy imkоniyatlаr yarаtishi mumkin. Хаyrаtоn Mоzоri SHаrif tеmir yo’l tаrmоgi (68 km) q urilishi lоyiхаsigа bu sохаdаgi dаstlаbki q аdаm dеb q аrаlmо q dа. Mаzkur lоyiхаni аmаlgа оshirish Mаrkаziy Оsiyoning mаgistrаl yo’llаrini Afg’onistоn shimоlidаgi muhim iqtisodiy punkt bilаn tutаshtirish imkоnini bеrаdi. Bu Afg’onistоn tеmir yo’llаr tаrmоgi yanаdа kеngаyishi, shu jumlаdаn Erоn vа Pоkistоn pоrtlаri y o' nаlishidа tаrmо q lаnishigа pоydеvоr yarаtаdi. Mаrkаziy 7 Xalq so'zi gazetasi, 2010-yil, 2-sentabrdagi soni 8 С . М . G' афуров ХАВФСИЗЛИК СТРАТЕГИЯСИ : МАРКАЗИЙ ОСИЁ ВА ФОРС КУРФАЗИ ДАВЛАТЛАРИ АМАЛИЁТИ 1-jadval kеtаyotgаn yuklаrni sug ' urtа q ilishdаn bоsh tоrtmо q dаlаr. Mаrkаziy Оsiyo mаmlаkаtlаri 1998 yil mаrtdа mintaqa iqtisodoyotlаri uchun BMT mахsus dаsturi to’g’risidagi Tоshkеnt Dеklаrаtsiyasigа imzо chеkdilаr. Bu хujjаtdа yuk tаshish sохаsidа ko’p tаrаflаmа hamkоrlik mаsаlаlаri kеlishib оlindi. O’zbekiston trаnspоrt aloqalаrini rivоjlаntirish sохаsidа ko’p vа ikki tаrаflаmа hamkоrlikni rivоjlаntirish buyichа fаоl siyosаt оlib bоrаyotir. U bоsh strаtеgik yunаlishlаr buylаb jоylаshgаn bаrchа mаmlаkаtlаr bilаn trаnzit yuk tаshish to’g’risida shаrtnоmа vа bitimlаr tuzdi. Аyni vaqtdа u tеgishli xalqaro kоnvеntsiyalаrgа kushilish jаrаyonini ham niхоyasigа еtkаzdi. Uchinchidаn , institutsiyaviy yordаm vа idоrаlаrаrо muvоfi q lаshtirish mехаnizmlаrini ishgа sоlish trаnzit yuklаrni tаshish shаrоitlаrini yaхshilаshning muhim y o' nаlishidir. Gаp shundаki, trаnzit yuklаrni tаshishni tаshkil etish vа ulаrni nаzоrаt q ilish tаrmо q lаrаrо хususiyatgа egа. Ulаr uchun turli dаvlаtlаrdа turli idоrаlаr ichki ishlаr vаzirliklаri, bоjхоnа, tаsh q i ishlаr, tаsh q i sаvdо vаzirliklаri vа boshqa оrgаnlаr jаvоb bеrаdi. Turli mаmlаkаtlаrdа subоrdinаtsiоn jаvоbgаrlik bir biridаn fаr q q ilаdi vа bu bа’zаn iхtilоf vа nizоlаr chi q ishigа оlib kеlаdi. YUNKTАD tоmоnidаn ishlаb chi q ilgаn vа jahonning ko’pginа mintaqalаridа аmаl q ilаyotgаn, yuklаrning h аrаkаtlаnishi h а q idа оldindаn хаbаr bеrishni nаzаrdа tutаdigаn trаnzit yuklаrni tаshish sо h аsidаgi ахbоrоt tizimi ni jоriy etish muаmmоning еchimlаridаn biridir. Tеmir yo’ldаgi pоеzdlаr h а q idаgi ахbоrоt mintaqaviy tizimi yuk tаshishning sаmаrаdоrligini оshirish, yuklаrning q а y еrdаligi ха q idа аni q mа’lumоtlаr оlish imkоniyatini bеrgаn b o' lur edi. YUNKTАD ishlаb chi qq аn bоjхоnа mа’lumоtlаrigа ishlоv bеrish mintaqaviy tizimidаn jahonning 70 dаn оrti q mаmlаkаti fоydаlаnmо q dа. Uning mа q sаdi yukni k o' zdаn kеchirish tаоmillаrini еngillаshtirish, chеgаrаdа t o' хtаb q оlish vaqtini q is q аrtirish, хujjаtlаr хаjmini kаmаytirish vа bir хillаshtirishdаn ibоrаt. Niхоyat, mintaqaviy trаnspоrt yo’lаgini shаkllаntirishgа хususiy sеktоrni yanаdа fаоlrо q jаlb q ilish, nоdаvlаt оpеrаtоrlаrigа uzо q muddаtli kоntsеssiya bеrish kеrа k. Trаnspоrt хizmаtlаri sохаsini erkinlаshtirish mоnоpоliyagа bаrham bеrishi, rа q оbаt uchun shаrt - shаrоit yarаtishi lоzim. Fа q аt shu аsоsdа хizmаtlаr q iymаtini kаmаytirish vа аyni vaqtdа ulаrning mаsа lalarini muvоfi q llshtirmаsdаn turib, Ха lq аrо sаvdо tаshkilоtigа kirishi Mаrkа ziy Оsiyodа ха lq аrо iqtisodiy munоsаbаtlаrdа bir q аtоr chi gal liklаrni kеltirib chi q аrmо q dа. Bu kаbi bir tоmоnlаmа tаsh q i iqtisodiy fаоliyat vа mintaqa dаvlаtlаrining jа ho n bоzоridа uyg ’ unlаshgаn emаs, bаlki tаr qoq vа o’ zаrо q аrаmа -q аrshi h аtti - хаrаkаtlаri, tоmоnlаr istаgаn vа rеjа l аshtirgаn intеgrаtsi on siljishlаrgа t o’sq inlik qilmoq dа. О q ibаtdа Mаrkаziy Оsiyo iqtisodiy хаmjаmiyati o’zini о ql аmаdi. S аnоаt ishlаb chi q аrishi O’ zbеkistаn vа Qozog’iston q оlgаn uchtа dаvlаtgа nisbаtаn аnchа ilgоr. SHu bilаn birgа mintaqa dаvlаtlаri ха lq х o’ jаligining bir q аtоr strаtеgik хоm аshyo mаnbаlаri (nеft vа gаz, qora rаngli vа q immаtbахо mеtаllаr хаmdа bug ’ dоy, pахtа) mаvjud l igi h аmdа ulаrdаn fоydаlаnish k o’ lа mi vа sur’аti dа v lаt i q tisоdining har хil tеzlikdаgi rivоjlаnishigа o’ z tа’sirini o’ tkаzаdi. Mintaqaviy intеgrаtsiya strаtеgiyasi q аndаy b o’ lishi kеrаk dеgаn sаvоlgа mintaqa dаvlаtlаri h аr хil jаvоb bеrishаdi. Bu esа ulаrning mintaqaviy intеgrаtsiyadа q оndirilish kеrаk b o’ lgаn milliy mаnfааtlаr хilmа хilligi bilаn tushuntirilаdi . Lеkin shungа qaramasdan, ulаrning intеgrаtsiоn mаnfааtlаrini uyg ’ unlаshtiruvchi pаrаmеtrlаr хаm bоrligini tа’kid l аsh lоzim. Ushbu pаrаmеtrlаr q uyidаgilаr: - chеgаrаlаrаrо sаvdо - sоtiqni erkinlаshtirish оr q аli umumiy va yagоnа bоzоrni yarаtish; - mintaqa suv rеsurslаrini rаtsiоnаl tа q simоtini tа’minlаsh; - хаl q х o’ jаliklаrini u yoki bu ishlаb chi q аrish jаbхаlаridа iхtisоslаshuvi vа mehnat taqsimoti ; - milliy mоliyaviy tizimlаrning o’zaro bаr q аrоrlаshuvi vа kеskin o’ zgаrishlаrdаn h оli b o’ lgаn h аmdа kеlishilgаn pul siyosаti; - mintа qa viy - iqtisodiy хаmkоrlikni institutsiоnаtlаshuvigа b o’ lgаn umumiy e h tiyojning mаvjudligi. Аmmо mintaqa dаvlаtlаrining tаsh q i iqtisodiy fаоliyatini bir biridаn fаr q q ilishi mаzkur umumiy mаnfааtlаr kоnstruktiv uyg ’ unlаshuvigа t o’ s q inlik q ilаdi, аslidа esа ko’p ho llаrdа q аrаmа -q аrshi tаsh q i iqtisodiy mаnfааtlаr mintaqadаn II-BOB. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARI IQTISODIYOITINING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI VA MUAMMOLARI. 2.1 Hozirgi davrda Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish tendensiyalari. Markaziy Osiyo davlatlarining mustaqillikdan keyingi iqtisodiyotida sezilarli olg’a siljishlar ko’zga ko’rinadi. So'ngi malumotlarga asoslangan holda, mintaqa davlatlarining makroiqtisodiy ko’rsatkichlarini quyidagicha izohlash mumkin. 2-jadval Markaziy Osiyo davlatlaridagi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlar (2010-yil) Davlatlar YAIM 20 20 -yil (mlrd.$) 20 1 9yil (%) YAIM o’sishi 2010-yil(%) YAIM o’sishi Inflyatsiya (%)2009/10 Ishsizlik darajasi(%) O’zbekiston 37,000 8.1 8.5 7.4/7.3 1,1 Qozog’iston 126.346 1.2 7 6 / 7.1 5.5 Turkmaniston 17,516 6 9 0.1/4.6 60 (2004- yil) 4 Tojikiston 4,982 3.4 6.5 5/9.8 2,3 Qirg’iziston 5.122 2.9 -1.4 4.8/6.4 18 Manba: https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields.html Yuqoridagi jadvaldan ko’rinib turibdiki, 2020-yilda 2019-yilga nisbatan yalpi ishlab chiqarishdagi o’sish Turkmaniston 9% bilan eng yuqori ko’rsatkich, O’zbekiston esa 8,1% bilan keyingi o’rinni egallagan. Qirg’izistonning 2020 - yildagi YaIMsi - 4% ga pastlagan. Respublikalardagi ishsizlik darajasi O’zbekistonda 1.1% bilan eng past ko’rsatkich va Turkmanistonda 60% bilan eng yuqori ko’rsatkichni aks ettiradi. Inflyatsiya darajasi esa O’zbekistonda 7,3% bilan eng yuqori hamda Turkmanistonda 4,6% bilan eng past darajada. Mintaqa davlatlariga Jahon bankining “doing business” reporti bo’yicha tavsif beradigan bo’lsak, yuqoridagi jadvaldan ko’rib turganidek, ular hanuz past o’rinlarni egallagan. Bunga asosiy sabab, xorijiy investorlarning mintaqa davlatlariga nisbatan ishonchi pastligi hamda ular uchun yaratilgan investitsion muhitning yetarli darajada rivojlanmaganligi bilan izohlanadi. 4 gidroenergiya potensialiga egaligiga qaramasdan, bugungi kunda bu quvvatning atiga 10% idan foydalanmoqda. Natijada, mamlakat qo’shni respublikalardan nafaqat neft va gaz mahsulotlarini, balki elektroenergiyani ham import qilishga majbur bo’lyapti. Qishloq xo'jaligi 19% Sanoat 23%Xizmatlar 58% Tojikiston YaIM tarkibi Qishloq xo'jaligi Sanoat Xizmatlar 5-rasm. Yuqoridagi chizmadan ko’rinib turibdiki, respublika YaIM tarkibida Xizmatlar sohasi 58%, Sanoat 3% hamda Qishloq xo’jaligi 19%ni tashkil etadi(5- rasm). Qishloq xo'jaligi 25% Sanoat 25%Xizmatlar 50% Qirg'iziston YaIM tarkibi Qishloq xo'jaligi Sanoat Xizmatlar 6-rasm. 2- о mil . tr а nsp о rt k о mmunik а tsiyal а ri. Mint а q а uchun shim о liy str а t е gik tr а nsp о rt y o’ n а lishi d е ngiz p о rtl а rig а о lib chi q а dig а n t е mir y o’ ll а rg а eg а yag о n а y o’ n а lish h is о bl а n а di. K е l а j а kk а n а z а r t а shl а ydig а n b o’ ls а k, А fg ’ о nist о n о r q а li o’ t а dig а n tr а nsp о rt y o’ l а gining riv о jl а nishi R о ssiyani J а nubi - S h а r q iy О siyo, Х ind о k еа ni v а F о rs k o’ rf а zining p о rtl а ri bil а n b о g ’ l о vchi yangi y o’ ll а r vujudg а k е lishini а ngl а t а di. 3-omil. R о ssiya v а M а rk а ziy О siyoni ха vfsizlik v а ха l q а r о ха vf - ха t а rl а rg а q а rshi kur а sh s оха sid а gi umumiy m а nf аа tl а r b о g ’ l а ydi. 0 milli о n musulm о n yash а ydig а n R о ssiya r а dik а l isl о mg а q а rshi b е v о sit а kur а sh о lib b о rm о q d а . M а rk а ziy О siyo, а vv а l о А fg ’ о nist о nd а gi t е rr о rchilik guru х l а ri C h е ch е nist о nd а gi tuzilm а l а r bil а n а l о q а q il а yotg а ni m а ’lum. Bugungi kund а n а rk о bizn е s k а tt а mu а mm о b o’ lib q о l а yotir. R о ssiyad а bu mu а mm о ni M а rk а ziy О siyod а gi ха r а k а tl а rsiz ха l q ilib b o’ lm а ydi. Ni h о yat, g ео str а t е gik nu q t а i n а z а rd а n R о ssiya M а rk а ziy О siyod а b о sh q а d а vl а tning ха rbiy - siyosiy хо zirligi k е ng а yishid а n m а nf аа td о r em а s. M а rk а ziy О siyod а o’ z t а ’sirini y o’q о tish R о ssiya uchun k а tt а str а t е gik ch е kinish v а j ахо nning о br o’ li d а vl а ti sif а tid а gi m а v q е ini butunl а y b о y b е rish bil а n b а r о b а rdir. so’zl а ri tom ma'noda mavzuning dolzarbligi v а xayotiy ligi bilan t а dqiq о t о by е kti sif а tid а о ling а nligid а n d а l о l а t b е r а di. Tadqiqotning maqsadi : Markaziy Osiyo davlatlarining jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni hamda ularning iqtisodiy rivojlanish tendensiyalari va muammolarini turli ilmiy va nazariy qarashlar orqali tahlil etish . Tadqiqotning v azifa lari : Markaziy Osiyo davlatlariga iqtisodiy tavsif berish, davlatlar iqtisodiyotining asosiy tarmoqlarini, rivojlanish tendensiyalarini, rivojlanish muammolarini sanab o’tish tahlil etish hamda ularning rivojlanish istiqbollarini bashorat qilish. Tadqiqotning m etodologik asoslari: Ushbu kurs ishini yozishda, Prezidentimiz I.A. Karimovning “O'zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” va “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni takomillashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya qilish va isloh etishdir” kabi asarlaridan, Ch. Sh. Ko’charovning “Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni muammolari”, S.S. Safoyevning “Markaziy Osiyodagi Geosiyosat”, S.M.G’afurovning “Xavfsizlik Strategiyasi : Markaziy Osiyo va Fors Korfazi Davlatlari Amaliyoti” kabi kitoblardan, Jahon bankining yillik statistik to'plamlaridan va boshqa Internet saytlaridan foydalanilgan. Tuzilishi: Mazkur kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat bo’lib, birinchi bob Markaziy Osiyo davlatlarining jahon iqtisodiyotida tutgan o’rniga, ikkinchi bob esa, Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish tendensiyalari va muammolariga bag’ishlangan bo'lib, birinchi bob o'z navbatida “Markaziy Osiyo davlatlariga iqtisodiy tavsif”, “Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari” va“Markaziy Osiyo davlatlarining jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni” kabi uch bo'limdan, ikkinchi bob esa “Hozirgi davrda Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish tendensiyalari”, “Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish muammolari”, “Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish istiqbollari” kabi bo’limlardan tashkil topgan. Markaziy Osiyo G’arbdan Kaspiy dengizi, Sharqdan Xitoy, Shimoldan Rossiya hamda Janubdan Eron va Afg’oniston bilan chegaradosh hisoblanadi(1-rasm). 1-jadval Davlatlar Maydoni Km Aholisi Kishi Aholi zichligi (Km 2 ) Nominal YaIM(mlrd$) YaIM jon boshiga($) Qozog’iston 2,724,90 2 1 9 , 879 , 003 7.29 164.207 8 ,763 Qirg’iziston 19 8 , 5 00 6,389,500 27 24 3.844 Tojikison 14 2 , 0 00 10,205,400 56.3 17.6 2.229 Turkmaniston 488,100 7,057,841 10 .5 43.359 7.846 O’zbekiston 448,9 78 36,963,000 82.3 101.6 101.6 Qozog’iston mintaqa davlatlari o’rtasida YaIM va maydoni bo’yicha mos ravishda 126,346 mlrd $ va 2,724,900 km 2 ko’rsatkich bilan eng yuqori o’rinni egallagan. O’zbekiston esa aholi soni bo’yicha 7,895,000 kishi bilan birinchi o’rinda turadi. I shchi kuchining asosiy qismi ham O’zbekiston hissasiga to’g’ri keladi. Keyingi o’rinda esa 15,67 mln. kishi va 8,7 mln. ishchi kuchi bilan Qozog’iston turadi. Qolgan davlatlarda esa aholi va mehnatga layoqatli aholi soni nisbatan kamroq( 1-jadval ). Hozirgi kunda Markaziy Osiyoga kiruvchi besh davlatning umumiy YaIM si 190,966 mlrd$ ni tashkil qilib, bu miqdor dunyo YaIM sining 0.3%i ga to’g’ri keladi. Mintaqada aniqlangan neft zaxiralari hajmi 5,51 mlrd. tonna bo’lib, bu miqdor MDH davlatlari neft zaxiralarining 34% ini va jahon neft zaxiralarining 0.8%ini tashkil etadi. Bu esa mintaqada ancha katta miqdordagi neft zaxiralari jamlanganligidan dalolat beradi. MO davlatlarining tabiiy gaz bo’yicha ko’rsatkichlari esa, 11.6 trln kub metrni tashkil qilib, bu ko’rsatkich MDH davlatlari zaxiralarining 13,2% ini va jahon zaxiralarining 6.3% ini tashkil qiladi. Ushbu ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, jahon va MDH davlatlari neft-gaz resurslari tarkibida MO davlatlari ulushi salmoqli miqdorni tashkil etadi. Neft zaxiralari bo’yicha Qozog’iston mintaqada yetakchi hisoblanadi. Bu holatni quyidagi jadvalda kuzatishimiz mumkin. Biroq mintaqaning kelajagi porloqligiga bir qancha asoslar bor. Markaziy Osiyo azaldan G’arb va Sharqni bog’lovchi strategik hudud hisoblanib kelingan. Ayni paytda hududdan o’tgan Buyuk Ipak Yo’lining TRACECA ( Transport Corridor : Europe-Caucasus-Asia ) nomi ostida qayta tiklanishi, ikki qit’a mamlakatlari iqtisodiy aloqalarining yanada rivojlanishiga asosdir. Markaziy Osiyo tabiiy resurslarga boy o’lkaligi sababli, hozirda dunyoning rivojlangan davlatlari, xususan AQSH, Yevropa Ittifoqi va qo’shni davlatlar bo’lgan Rossiya va Xitoy mintaqa davlatlari bilan iqtisodiy hamkorlikni kuchaytirishga intilishmoqda. 2.2 Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish muammolari. Markaziy Osiyo davlatlarida integratsion muammolar. Mintaqaning g ео gr а fik ji h а td а n k а tt а m а k о nni eg а llashi v а t а biiy b о ylikl а ri ko’pligini in о b а tg а olg а n h о l d а uning g ео iqtisodiy riv о jl а nish imk о niyatl а rini yu qo ri b aholash mumkin . А slid а es а , bu imk о niyatl а rd а n t o’ l а ligich а v а r а tsi о n а l f о yd а l а n m а slik о q ib а tid а mintaqaviy int е grat siyag а to’sqinlik q il а dig а n g ео iqtisodiy mu а mm о l а rning bir q а t о r y o’ n а l ishl а ri yuz а g а k е l gan. Birinchid а n , mintaqa d а vl а tl а rining umumiy m а kr о iqtisodiy riv о jl а nish str а t е giyasi ishl а b chi q ilm а g а n. Milliy iqtisodoyot riv о jl а nish str а t е giyal а ri v а d а sturl а ri mintaqa d а vl а tl а rining x а r birid а o’ zig а хо sligi bil а n а jr а lib tur а di v а qo’ shni d а vl а tl а rd а n f а rq q ilg а nligi s а b а bli m а zkur riv о jl а nish str а t е giyal а ri o’ rt а sid а n о mut а n о siblikl а rni yuz а g а k е ltirg а n. Ikkinchid а n , mintaqa d а vl а tl а ri iqtisodoyoti h а r х il riv о jl а nish d а r а j а si bil а n b е lgil а n а di. O’zbekiston v а Qo z о g ’ ist о n i qt is о diyoti mintaqaning q о lg а n m а ml а k а tl а rig а nisb а t а n ilg а ril а g а n v а o’ sish surt ’ а ti t е zligi h а m ild а mligi bil а n f а r q q il а di. 5 Uchinchidаn , mintaqaning tаbiiy vа insоn rеsurlаridаn oqilona vа rаtsiоnаl fоydаlаnmаslik vа ekоlоgik vаziyatning kеskinlаshuvigа оlib kеlishi mumkin. Ushbu gеоiqtisodiy muаmmоlаrni kеn groq tа hl il q ilish mintaqa iqtisodoyotining аsl ho lаtini оb’еktiv o’ rgаnishgа xizmat qiladi. 5 Markaziy Osiyoning mintaqaviy integratsion jarayoni muammolari, Ch. Sh. Ko’charov, 31-bet dаvlаtlаrdа ishlаb chiqаrilgаn kоntrаbаndа mахsulоtlаrning mintaqagа nоqоnuniy impоrt qilinishigа оlib kеlmоqdа. Suv resurslarining taqsimlanish muammosi. Ayni paytda suv muammosi Markaziy Osiyo davlatlarini ikki guru hga b o’ lib qo’ ydi. Birinchi guru h gа Qirg’ izistоn vа Tоjikistоn, ikkinchi guruhg a O’zbekisto n, Qozog’ istоn vа Turkmа n istоn kirаdi. Birinchi guruh dаvlаtlаri o’ zlаrining gidrоenеrgеtik sа lohi yatlаrini yanаdа оshi rishgа intilishmо q dа, chunki mintaqa suv rеsurslаrining аsоsiy q ismi ulаrni ng хududlаridаn bоshlаnаdi. Bоsh q а bir t оmоndаn, ikkinchi guru h dаvlаtlаri, хususаn, O’zbekistonning qishloq х o’ jаligigа ishlаtilаdigаn suv q аriyb t o’ lаtigichа Аmudаryo vа Sirdаryo suv хаvzа l аridаn sug ’ оrilаdi. Ushbu dаryo l аr yu q оridа tilgа оlin gаn dаvlаtlаrdаn rеspublikа хududigа о q ib kеlаdi. O’zbekiston qishloq xo'jaligining tахminаn 90%, Qozоg ’ istоn qishloq х o’ jаligining 75% suv rеsurslаrini Qizg’izistonvа Tо jikistоndаn о q ib kеlаdigаn dаryolаrdаn оlishа d i. Qozog’iston vа O’zbekiston qishloq хo’jаligini tinimsiz suv bilаn tа’minlаsh uchun Qizg’iziston gidrоrеsurslаrdаn fоydаlаnish mа’lum bir tаrtibini yo’lgа qo’yishi kеrаk. Lеkin Qizg’iziston GESlаri mаmlаkаtdа istе’mоl q ilinаdigаn issi ql ik vа elеktrо - enеrgiyaning аsоsiy q ismini t аshkil et gаnligi sаbаbli, suv yo zdа mахsus suv оmbоrlаridа yig'ilishi, q ishdа esа GESlаrdаn o’ tkаzib elеktrоenеrgiya ho sil q ilish uchun ishlаtilаdi. Qozog’iston vа O’zbekiston uchun esа yozgi mаvsumdа qishloq хujаligi uchun suvgа b o’ lgаn eхtiyoj judа оshib kеtаti. Mintaqa suv enеrgеtikа rеsurslаridаn mintaqa dаvlаtlаri mаnfааtlаri ni e’tibоrgа оlmаgаn hоldа Tоjikistоn tоmоnidаn Rоg ’ un. Y avan , Sаngtudа -II vа Q irg ’ izistоn tоmоnidаn Q аmbаrаtin I-II kаbi yangi GESlаr q urilishigа qili nаyotgаn hаrаkаtlаr umummintaqa rеsurslаridаn bir tоmоnlаmа nоrаtsiоnа l fоydаlаnish sifаtidа bах o lаnishi shаrt. Mаsа l аn, hozirda qurilayotgan Rog’un GESi to‘g‘onining o‘pirilishi O‘rta Osiyo mamlakatlari uchun, avvalambor, Tojikistonning o‘zi uchun misli ko‘rilmagan falokatlar olib keladi. Mutaxassislarning fikricha, voqealar shu zaylda rivojlanadigan bo‘lsa, katta miqdordagi suv pastga sekundiga 130 metr yoki soatiga 468 kilometr tezlikda Nurek GESi tomon yopiriladi. Nurek GESi to‘g‘oni butunlay vayron bo‘lib, Nurek Xulosa Bugungi kunda mintaqaning jahon iqtisodiyotidagi o’rni asta sekinlik bilan ortib bormoqda. Mintaqa davlatlarining umumiy YaIM si 190,966 mlrd$ ni tashkil qilib, bu miqdor dunyo YaIM sining 0.3%i ga to’g’ri keladi. Qozog’iston mintaqa davlatlari o’rtasida YaIM va maydoni bo’yicha mos ravishda 126,346 mlrd $ va 2,724,900 km^2 ko’rsatkich bilan eng yuqori o’rinni egallagan. O’zbekiston esa aholi soni bo’yicha 7,895,000 kishi bilan birinchi o’rinda turadi. Mintaqada aniqlangan neft zaxiralari hajmi 5,51 mlrd. tonna bo’lib, bu miqdor MDH davlatlari neft zaxiralarining 34% ini va jahon neft zaxiralarining 0.8%ini tashkil etadi. Bu esa mintaqada ancha katta miqdordagi neft zaxiralari jamlanganligidan dalolat beradi. MO davlatlarining tabiiy gaz bo’yicha ko’rsatkichlari esa, 11.6 trln kub metrni tashkil qilib, bu ko’rsatkich MDH davlatlari zaxiralarining 13,2% ini va jahon zaxiralarining 6.3% ini tashkil qiladi. Ushbu ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, jahon va MDH davlatlari neft-gaz resurslari tarkibida MO davlatlari ulushi salmoqli miqdorni tashkil etadi. Mintaqa davlatlarining barchasida qishloq xo’jaligi rivojlangan. Biroq Qirg’iziston va Tojikistonda qolgan uchta davlat O’zbekiston, Qozog’iston hamdaTurkmanistondan neft va gaz konlarining kamligi bilan farq qiladi. Avvalgi ikki davlat suv resurslariga boy bo’lib, qo’shnilarini asosiy suv ta’minotchisi hisoblanadi. O’zbekiston iqtisodiyoti paxta, oltin, uran, tabiiy gaz, ko’mir hamda kumush qazib olishga tayanadi. Paxta ishlab chiqarish bo’yicha 6-o’rinda va uni eksport qilish bo’yicha -o’rinda turadi. Yiliga 3,5 mln tonna paxta va 6 mln tonna bug’doy ishlab chiqaradi. Oltin qazib olish bo’yicha esa dunyoda 7-o’rindadir. O’zbekiston yiliga 15 mlrd m 3 gaz eksport qiladi va bu ko’rsatkich bo’yicha dunyoda 14-o’rinda turadi. Qozog’iston mintaqadagi hududiy jihatdan eng katta davlat(dunyoda 32- o’rinda) hisoblanib, tabiiy resurslarga xususan neft va gazga boy o’lkadir. Yiliga Qishloq xo'jaligi 21% Sanoat 32%Xizmatlar 46%O'zbekiston YaIM tuzilmasi Qishloq xo'jaligi Sanoat Xizmatlar 2-rasm. Yuqoridagi diogrammadan ko’rinib turibdiki, O’zbekistonda xizmatlar sohasining o’rni ortib bormoqda, bu holatni transport va kommunikatsiya hamda bank sohasining milliy iqtisodiyotdagi o’rni ortib borayotgani bilan izohlash mumkin(2-rasm). Qozog’iston mintaqadagi hududiy jihatdan eng katta davlat (dunyoda 32- o’rinda) hisoblanib, tabiiy resurslarga xususan neft va gazga boy o’lkadir. Yiliga 50 million tonnadan ortiq neft ishlab chiqaradi. Neft va gaz zaxiralari bo’yicha dunyoda 11-o’rinda turadi. 010-yilda esa dunyodagi eng ko’p uran eksport qiluvchi davlatga aylandi. Qozog’istonning qishloq xo’jaligi asosan paxta, bug’doy va guruch yetishtirishga ixtisoslashgan. Har yili 17 million tonnadan ortiq g’alla yetishtirib, g’alla yetishtirish bo’yicha dunyoda 7-o’rinda turadi. Hozirda dunyodagi yirik g’alla eksportchilaridan biridir. Mamlakatning hozirgi kundagi dolzarb muammosi uning tashqi qarzlarining ko’payib ketganidadir. 010-yil ma’lumotlariga ko’ra tashqi qarzi 105 milliard $ bo’lib, bu miqdor YaIM ning 84% ini tashkil etdi. Qozog’istonda 2020-yildagi iqtisodiy o’sish 7% ni, Sanoat va xizmatlar sohasidagi o’sishlar mos ravishda 6 va 9.6 % ni tashkil etdi. Hozirda Qozog’iston davlat iqtisodiyotining faqat tabiiy resurslarga bog’lanib o’sishini oldini olishga va mamlakat iqtisodiyotida xususiy sektorning ulushini oshirishga harakat qilmoqda. 2.3 Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish istiqbollari. Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish istiqbollari bevosita ularning kelajakda o’zaro integratsiyaga birlashuvi hamda Xalqaro tashkilotlarga a’zoligi qolaversa, qo’shni davlatlar xususan Rossiya, Xitoy hamda G’arb davlatlari bilan bo’ladigan munosabatlariga bog’liqdir. Yuqorida Integratsiya masalasini tahlil qilib chiqqanligimiz sababli, Markaziy Osiyoning qo’shni va G’arb davlatlari bilan aloqalarini kelajakdagi istiqbollarini ko’rib chiqamiz. Xitoyning kelajagi Markaziy Osiyo bilan bog’liqligi tabiiydir. Bunga asosiy isbotlardan biri Xitoyning neft va gazga bo’lgan istemolining yuqoriligidadir, hozirda Xitoy AQSH dan keyingi dunyoning eng katta neft istemolchisi bo’lib qolmoqda(yiliga 355 mln tonna). 020- yilga kelib bu ko’rsatgich 500 mln tonnaga yetishi bashorat qilinmoqda. Ya’ni qo’shimcha 40 mln tonna neftni Xitoyga yetkazib beruvchi yagona manba bu Markaziy Osiyo davlatlaridir. Bundan tashqari, Xitoy hukumati uglevodorod sotib olinishi va ko`chirib o`tkazish vositalarini ko`p tomonlama tarqatishga intilmoqda. Xitoyga qo`yiladigan energoresurslarning asosiy ta`minotchilari siyosiy beqaror davlatlar, hamda neftning 70% dan, 80% gacha neft mahsulotlari AQSH qo`l ostida bo`lgan Makklak bo`g`ozidan keladi. Markaziy Osiyo mintaqasidan ko`chirib o`tkazish boshqa mintaqalarga nisbatan xavfsizroqdir, shuning uchun ham truba yo`llari qurilmoqda. Kelajakda Xitoy o`zining Markaziy Osiyo quruqlikdagi magistral yo`lini Shimoliy Erongacha, undan so`ng Yaqin Sharq mintaqasiga kengaytirmoqchi. Hozirda, Xitoyning Markaziy Osiyo mintaqasiga nisbatan olib borayotgan tashqi siyosati asosan ushbu xududdagi neft va gazga kiritiladigan investitsiyalar bilan bog’liqdir. Bugungi kungacha, Qozog’iston va G’arbiy Xitoy o’rtasida 988 kilometrli gaz trubalari yotqizilgan bo’lib, Xitoy tomonidan 800 mln $ investitsiya kiritilgan edi. 2009-yildan esa O’zbekiston va Qozog’iston orqali o’tuvchi yiliga 30 mlrd kub gaz o’tkazish sig’imiga ega Turkmaniston – Xitoy gaz quvurlari faoliyatini boshladi. Bundan tashqari, joriy yilning iyul oyida Xitoy tomonidan O’zbekistonga keyingi 5 yilga gaz va neft konlarini qidirish ishlariga 10 mln $ Оsiyoning uglеvоdоrоdli хоm аshyosini Jаnubi - S h аr q iy Оsiyogа еtkаzish uchun q uvur yo’llаri q urish Afg’onistоn оr q аli o' tuvchi trаnspоrt yo’lаgini rivоjlаntirishning uchinchi bоs q ichi b o' lishi mumkin. Bu Mаrkаziy Оsiyodаn dеngiz pоrtlаrigа mu q оbil trаnspоrt mаrshrutlаri tаshkil etishning isti q bоlli bоsh y o' nаlishlаri. Х o' sh, jahon аlо q а yo’llаrining muhim trаnspоrt b o'g' inigа аylаnish uchun mintaqa mаmlаkаtlаri q аndаy ishlаrni аmаlgа оshirishlаri lоzim? Birinchidаn , Mаrkаziy Оsiyoning bаrchа mаmlаkаtlаri o' z ichki trаnspоrt tizimini sistеmаli аsоsdа rivоjlаntirishi judа muhimdir. Bu mintaqa оr q аli o' tаdigаn mаgistrаl yo’llаr t o' lа q оnli ishlаshi uchun zаrur shаrt-shаrоit yarаtish imkоnini bеrаdi. O’zbekiston nаfа q аt mintaqadа, bаlki uning tаsh q аrisidа ham eng rivоjlаngаn trаnspоrt tizimlаridаn birigа egа. Uning tеmir yo’llаri uzunligi 7 ming kilоmеtrdаn оshib kеtаdi, аvtоmоbil yo’llаrining 80% dаn ko’prоgi qattiq tushаmgа egа bo’lib, xalqaro ahamiyatgа mоlik shоssеlаr q аtоrigа kirаdi. S h ungа q аrаmаy, h ukumаt ichki kоmmunikаtsiyalаr tаrmоg ' ini yanаdа kеngаytirishgа kаttа mаblаg’lаr аjrа t mо q dа. Bu butun mintaqa uchun muhim ahamiyatgа egа. Mаsаlаn, G' uzоr – Q um qo' rg ' оn yo’li (223 km) q urilishining yakunlаnishi Afg’onistоn оr q аli o' tаdigаn trаnspоrt yo’lаgining shаkllаnishidа kаttа rоl o' ynаydi. Ikkinchidаn , trаnspоrt sо h аsidа xalqaro hamkоrlikning h u quq iy bаzаsini izchil tаkоmillаshtirish zаrur. U trаnspоrt yo’lаgi tаshkil etish dаsturining e h tiyojlаrigа ham, xalqaro h u quq nоrmаlаri vа tаlаblаrigа ham mоslаshtirilishi lоzim. H оzirchа, mintaqadа trаnspоrt aloqalаri sоhаsidаgi q оnunlаr vа q оidаlаr bilаn muvоfi q lаshtirilgаn umumiy nоrmаtiv - хu quq iy bаzа yo'q ligi tufаyli, trаnspоrt kоmpаniyalаri bir biridаn fаr q q ilаdigаn ichki nоrmаlаrgа mоslаshishgа mаjbur b o' lmо q dаlаr. Bu yo’ldа ushlаnib q оlish vа jаrimаlаr sоlinishigа оlib kеlmо q dа. C h еgаrа nаzоrаtidаn o' tishgа bа’zаn bir nеchа kun vaqt kеtmо q dа. Хаr bir chеgаrа punktidа bоjхоnа yuk tаshuvchilаrdаn ikki tildа tuzilgаn хujjаtlаrning t o' li q t o' plаmini tаlаb q ilаdi. Plоmbаlаr buzilаdi, bоj yig ' imlаri stаvkаlаri judа kаttа vа ulаr оgохlаntirishsiz o' zgаrtirilishi mumkin. Mintaqa mаmlаkаtlаri 1956 y il Xalqaro yo’llаrdа yuklаrni tаshish shаrtnоmаsi to’g’risidagi kоnvеntsiyagа qo' shilmаgаnligi uchun Yevropa sug ' urtа kоmpаniyalаri оdаtdа Mаrkаziy Оsiyogа mintaqad а n yuk о q iml а ri j а nubiy y o' n а lishg а q а yt а y o' n а ltirilishig а о lib k е l а di v а jahon b о z о rl а rig а chi q ishg а sif а t ji ха tid а n yangi sh а r о itl а r yar а t а di, d е b t ах min q iling а n edi. L е kin ха li bund а y bo’lgani y o'q. Bu а s о s а n t е mir yo’l m а gistr а li Turkm а nist о n qismining o' tk а zish q о biliyati p а stligi bil а n b о gliq . B о z ustig а , m а rshrut d а v о mid а j о yl а shg а n b а rch а m а ml а k а tl а r ham tr а nzit imtiyozl а rini b е rm а yaptiki, bu t а shish q iym а tining q imm а tl а shishig а о lib k е lm о q d а . T ех nik о mill а r, а vv а l о v а g о n k а j а v а l а rini а lm а shtirishg а t o'g' ri k е l а dig а n ch е g а r а d а gi t е mir yo’l izl а ri k е ngligining ха r х illigi ham o' z t а ’sirini k o' rs а tm о q d а . Ushbu t ао mil t o'r t s оа t v а und а n ko’pr о k v а q tg а ch o' zilm о q d а ki, bu yuk о q imining t o' х t а b q о lishig а о lib k е lm о q d а . Yevropa y o' n а lishid а , Turkiyag а yuk t а shishd а yan а bir t o' si q V а n k o' li о r q а li 96 kil о m е trli p а r о m k е chuvi duch k е l а di. K o' lning shim о liy q irg ' о gi b o' yl а b 50 kil о m е trli а yl а nm а t е mir yo’l qu rilishi l о yi ха si mu хо k а m а q ilinm о q d а ki, u а m а lg а о shirilg а nid а n s o' ng yuk о b о r о ti а nch а о sh а di. M а rk а ziy О siyo m а ml а k а tl а ri o' z must а q illigining d а stl а bki b о s q ichid а g ' а rbiy str а t е gik y o' n а lishd а mu q о bil m а rshrutl а rni riv о jl а ntirishg а а l ох id а e’tib о r b е rdil а r. Endilikd а n а f а q а t Yevropa, b а lki О siyo m а ml а k а tl а rig а ham yangi tr а nsp о rt yo’l а kl а ri q idirilm о q d а . Х usus а n, А ndij о n - Ush - Irkisht а m ( ХХ R), u е rd а n Х it о yning m а rk а ziy v а sh а r q iy vil о yatl а rig а , shuningd е k K о r е ya, P о kist о n, Х indist о ng а eltuvchi tr а nsp о rt m а rshruti d о lz а rb ahamiyat k а sb etm о q d а . Ushbu l о yi ха ni а m а lg а о shirish m а q s а did а 1996 yil а vgustd а O’zbekiston, Q irgizist о n v а Х it о y o' rt а sid а uch t а r а fl а m а bitim imz о l а ndi. O’zbekiston ushbu bitim sh а rtl а rini b а j а rib, Q irgizist о n а vt о m о bil yo’ll а rini r е k о nstruktsiya q ilishg а 30 mln. А Q SH d о ll а rig а ya q in m а bl а g ' s а rfl а di. 1997 yil а pr е ld а uch m а ml а k а t Х it о y, O’zbekiston v а Q о z о gist о n T о shk е ntni O'sh о r q а li K о shg ' а r bil а n b о g ' l а ydig а n yo’lni r е k о nstruktsiya q ilish to’g’risidagi bitimni imz о l а di. Bu yo’l M а rk а ziy О siyoni sh а r q d а Х it о y, j а nubd а P о kist о n v а Х indist о n bil а n b о gl а ydig а n Q о r а k о rum sh о ss е sig а tut а sh а di. Bugungi kund а Afg’onist о n о r q а li o' t а dig а n tr а nsp о rt yo’l а gini sh а kll а ntirishg а eng isti q b о lli l о yi h а d е b q а r а lm о q d а . Prezidentimiz I.A.Karimovning hozirda Afg'oniston muammosini 6+3 shaklida, ya'ni Markaziy Qishloq xo'jaligi 10% Sanoat 30% Xizmatlar 60% Turkmaniston YaIM tarkibi Qishloq xo'jaligi Sanoat Xizmatlar 4-rasm. Yuqoridagi chizmadan ko’rinib turibdiki, respublika YaIM tarkibida Xizmatlar sohasi 60%, Sanoat 30% hamda Qishloq xo’jaligi 10%ni tashkil etadi, ya’ni YaIM tarkibida Xizmatlar sohasining o’rni yuqori (4-rasm). Tojikiston mintaqadagi tog’ bilan o’ralgan eng kichik davlat, bo’lib eng katta gidroenergatik potensialga ega. Bundan tashqari respublika paxta, aluminium (dunyoning eng katta aluminum zaxiralaridan biri joy lashgan) va uran ishlab chiqaradi. Mintaqaning yirik daryolari bo’lgan Amudaryo va Sirdaryoning 53%i Tojikiston hududida hosil bo’ladi. Shu bilan birga mintaqa gidroenergiya resurslarining 70% ga yaqinini nazorat qiladi. Tojikiston energetikasida gidroresurslar umumiy energetika zaxiralarining 95% ini tashkil qiladi. Ayni paytda, O’zbekiston hududiga yaqin joylashgan alyumin zavodi jahon standartlariga javob bermay, mintaqa ekologiyasiga katta salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Tojikistonning O’zbekiston bilan bog’lovchi temir yo’l liniyalarining uzilishi natijasida, respublikaning alyumin eksporti keskin kamayishi, Tojikiston iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatmay qolmadi. Bundan tashqari, mamlakatda dunyo bo’yicha eng balandda joylashgan Nurek va Rog’un GES lari mavjud. Xususan Nurek GESi dunyodagi eng katta 30 ta GES lar qatoriga kirib, uning potensiali 700 Mvt ga teng. Hozirgi kunda bu GES lar mintaqaviy muammolarga birinchi darajali davogarlardan biri bo’lib turibdi. Tojikiston yirik Qishloq xo'jaligi 5% Sanoat 43%Xizmatlar 52%Qozog'iston YaIM tuzilmasi Qishloq xo'jaligi Sanoat Xizmatlar 3-rasm. Yuqoridagi chizmadan ko’rinib turibdiki, respublika YaIM tarkibida Xizmatlar sohasi 52%, Sanoat 43% hamda Qishloq xo’jaligi 5%ni tashkil etadi, ya’ni YaIM tarkibida Xizmatlar sohasining o’rni yuqori (3-rasm). Turkmaniston tabiiy gaz zaxiralari bo’yicha dunyoda 5 o’rinda turishi bilan katta geosiyosiy ahamiyatga egadir. Paxta yetishtirish bo’yicha esa dunyoda 10- o’rinda turadi. Gaz sanoati davlatning bosh sektori hisoblanadi. Biroq muammo shundaki, Turkmanistonda jahon energetika bozorlariga bevosita chiqish yo’li mavjud emas ya’ni gazni Rossiya, Ukraina, Gruziya orqali tranzit qilishiga to’g’ri keladi. Hozirda ushbu muammoni yechish maqsadida, Turkmaniston – Afg’oniston – Pokiston – Hindiston gaz quvurlari yotqizilmoqda, loyiha 2015-yilda tugatilib, yiliga 33 mlrd metr kub gaz ushbu quvurlar orqali o’tishi rejalashtirilgan. Bundan tashqari, Turkmaniston-O’zbekiston-Qozog’iston -Xitoy gaz quvurlari hozirda o’z faoliyatini boshlagan va hozirda ushbu quvurllar orqali 6 mlrd m 3 turkman gazi eksport qilinmoqda. Qolaversa, 2012-yilda Qozog’iston – Turkmaniston Eron orqali o’tuvchi shimoliy janubiy temir yo’l qurilishi mamlakat tashqi savdosida yangi imkoniyatlar yaratadi. 1.2 Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari. Mintaqa davlatlarining barchasida qishloq xo’jaligi rivojlangan. Biroq Qirg’iziston va Tojikistonda qolgan uchta davlat O’zbekiston, Qozog’iston hamdaTurkmanistondan neft va gaz konlarining kamligi bilan farq qiladi. Avvalgi ikki davlat suv resurslariga boy bo’lib, qo’shnilarini asosiy suv ta’minotchisi hisoblanadi. Mintaqa davlatlari iqtisodiyotining asosiy tarmoqlarini quyida batafsil tahlil qilib chiqamiz. O’zbekiston mintaqadagi eng rivojlangan iqtisodiy salohiyat, kommunikatsiyalar infratuzilmasi va malakali mehnat resurslariga ega davlat hisoblanadi. Bugungi kunda O’zbekiston iqtisodiyoti paxta, oltin, uran, tabiiy gaz, ko’mir hamda kumush qazib olishga tayanadi. Paxta ishlab chiqarish bo’yicha 6-o’rinda va uni eksport qilish bo’yicha -o’rinda turadi. Yiliga 3,5 mln tonna paxta va 6 mln tonna bug’doy ishlab chiqaradi. Oltin qazib olish bo’yicha esa dunyoda 7-o’rindadir. O’zbekiston yiliga 15 mlrd m^3 gaz eksport qiladi va bu ko’rsatkich bo’yicha dunyoda 14-o’rinda turadi. O’zbekistonda Markaziy Osiyoda yagona bo’lgan “GM-Uzbekistan” avtomobil zavodi joylashgan bo’lib, yiliga 170 mingga yaqin yengil avtomobil ishlab chiqariladi. 2010 yilda “Navoiy” erkin industrial iqtisodiy zonasi hududida xorijiy investorlar bilan erishilgan bitimlar doirasida 19 ta investitsiya loyihasini amalga oshirishga kirishildi. Ana shu loyihalar doirasida jahon bozorida xaridorgir bo‘lgan zamonaviy mahsulot ishlab chiqaradigan 7 ta korxona foydalanishga topshirildi. Bundan tashqari, O’zbekistonga kiritiladigan 2011-2015-yillardagi xorijiy investitsiyalar qiymati 5mlrd $ ga yetishi rejalashtirilgan. 2 2 httpwww.silkroadstudies.ado2011-centralasia.pdf I-BOB. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARINING JAHON IQTISODIYOTIDA TUTGAN O’RNI. 1.1 Markaziy Osiyo davlatlariga iqtisodiy tavsif. Markaziy Osiyo deganda, Sovet Ittifoqi parchalangandan keyin mustaqillikka erishgan, etnik kelib chiqishi, madaniyati va tili jihatidan bir biriga yaqin bo’lgan beshta musulmon respublikalar: Qirg‘iziston, Qozog‘iston, Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekiston nazarda tutiladi. Sovetlar davrida bu hududga O‘rta Osiyo va Qozog‘iston atamasi qo‘llanilgan. Lekin, 1991 yilda mustaqillikka erishilgandan keyin, ham ushbu davlatlar, ham horijiy davlatlar Markaziy Osiyo atamasini qo‘llasha boshlashdi. 1992 yilda besh davlat rahbarlari rasmiy uchrashuvida Markaziy Osiyo atamasini qabul qilishdi. Markaziy Osiyo darajasida, malum bir ma'noda hududiy hamkorlik harakatlari ham mavjud. Bu harakatlarning misolida Markaziy Osiyo Hamkorlik Tashkilotini ham ko‘rsatish mumkin. Lekin, hozirgacha bunday harakatlarda ma'lum bir tartiblilik va davomiylik bo‘lmadi. Ayni paytda bu davlatlar quyidagi xalqaro tashkilotlar a’zolari hisoblanadi: BMT; MDH; Shanxay Hamkorlik Tashkiloti , Qozog’iston,Tojikiston va O’zbekiston Kollektiv xavfsizlik shartnomasi tashkiloti (ODKB) a’zosi; Qozog’iston,Qirg’iziston va Tojikiston esa – YevrAz E S ga a’zo dir. Bundan tashqari, Qirg’izistonning o’zi WTO (World Trade Organization) ga a’zo hisoblanadi. 1-rasm. MUNDARIJA: Kirish ........................................................................................................... ........3-5 I BOB. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARINING JAHON IQTISODIYOTIDA TUTGAN O‘RNI ............................................................................................................6-13 1.1. Markaziy Osiyo davlatlariga iqtisodiy tasnif……. ..... ...............................7- 8 1.2. Markaziy Osiyo davlatlariga iqtisodiyotining asosiy tarmoqlari………………………………………………. ..................................9- 11 1.3. Markaziy Osiyo davlatlarining jahoniqtisodiyotida tutgan o‘rni ………………………………………………………………… 12-13 II BOB. MARKAZIY OSIYO DAVLATLARI IQTISODIYOTINING RIVOJLANISH TENDENSIYALARI VA MUAMMOLARI ................................................................................................... .......... .14-24 2.1 . Hozirgi davrda Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish tendensiyalari ……………….……………………………………………...14-17 2.2 .Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish muammolari .................................................................................................17-19 2.3. Markaziy Osiyo davlatlari iqtisodiyotining rivojlanish muammolari ………………………….............................................................................1 9-24 Xulosa ……………………………………………………………………....33-34 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati …………………………………………35-36 Kirish Ayni paytda Markaziy Osiyo jahon iqtisodiyotida ham geografik, ham iqtisodiy jihatdan ahamiyati ortib borayotgan mintaqa hisoblanadi. Markaziy Osiyo azaldan tabiiy resurslarga boy, qulay iqlimga ega o’lkadir. Mintaqaning G’arb va Sharqning o’rtasida joylashganligi uning geografik qulayligini ya’ni Yevropa va Osiyo davlatlari o’rtasida yuz beradigan savdo aloqalari bevosita Markaziy Osiyo davlatlari bilan bog’liqligini anglatadi. Qadimgi Buyuk Ipak Yo’lining TRACECA (Transport Corridor: Europe –Caucasus – Asia) nomi ostida qayta tiklanishi bunga yaqqol isbot bo’la oladi. Mavzuning dolzarbligi: Hozirda, Markaziy Osiyo geografik joylashuvi jihatidan xavfsizligi to’la ta’minlanmagan, ya’ni mojaroli muammolar mavjud bo’lgan mintaqa hisoblanadi. Mintaqada Sobiq ittifoqidan meros bo’lib qolgan iqtisodiy – siyosiy, xarbiy, transport kommunikatsiya va ekologik muammolar mavjud bo’lib, uning yechimini topishda birlamchi masalalarni hal etish, ya’ni mojaroli vaziyatlarning oldini olish, ichki va tashqi muvozanatni saqlash, mintaqaviy va umumjahon integratsiyalashuvini ta’minlash asosida barqaror rivojlanishga erishish bugungi kundagi eng dolzarb masalalardan hisoblanadi. Hozirgi davrda mintaqa barqarorligi va taraqqiyotini ta’minlashda asosiy muammoni mintaqada saqlanib kelayotgan mavhumlik, ekstremistik va terroristik harakatlar, “mafkuraviy poligonlar” yaratishga bo’lgan urinishlar, mintaqa davlatlari o’rtasida tarixiy birlik va iqtisodiy hamda madaniy uzviylikning zaiflashganligi oqibatida davlatlar o’rtasida turli ziddiyatlarning yuzaga chiqayotganligi tahlikali holdir. Shu o’rinda, O’zbekistonning mintaqadagi tashqi siyosatini Prezident I.A.Karimov “Markaziy Osiyoda tinchlik va barqarorlikni saqlash, bu mintaqani barqaror xavfsizlik hududiga aylantirishni tashqi siyosatimizning muhim ustivor yo’nalishi etib belgilab olganmiz. Biz int е gr а tsiya j а r а yonl а ri v а b о z о r isl ох otl а rini riv о jl а ntiri sh ni hamda M а rk а ziy О siyo mint а qasid а umumiy b о z о rni sh а kll а ntirishg а а l о hid а ах miyat b е r а miz», 1 d е g а n 1 KarimovI.A Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni takomillashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya qilish va isl o h etishdir. Toshkent “O’zbekiston” 2005 58-59-betlar . tаsh q аridаgi dаvlаtlаrning ushbu dаvlаtlаr bilаn sаvdо - iqtisodiy, invеstitsiоn хаmkоrlik ko’ lаmi vа jahonning rivоjlаngаn dаvlаtlаrining mintaqa ichki bоzоrig a k o’ rsаtаdigаn tа’siri bilаn o’l chаnаdi. Bundа bir nеchа оmillаrni tахlil q ilish jоiz : 1-omil. Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar doirasida umumiy manfaatlarning shakkllanmaganligi Birinchidаn, Q оzоg ’ istоn vа Qi rg ’ izistоn Rоssiya singаri «shоk tеrаpiyasi» usuli bilаn iqtisodiy bоzоr munоsаbаtlаrigа o’ tishini tа’minlаsh y o’ lini bir nеchа bоr sinаb k o’ rishgаn. O 'zbеkistоn , Turkmaniston vа Tоjikistоn esа iqt isоdiy islо h оtlаrni bоs q ichmа - bоs q ich аmа lga оshirishib, Jаnubi y- S h аr q iy Оsiyo dаvlаtlаri kаbi iqtisodoyotni dаvlаt tоmоnidаn bоsh q аruvini sа ql аb q оlishgаn. Ikkinchidаn, yu q оridа birinchi tilgа оlingаn ikki dаvlаt Bоjхоnа I ttifо q i dоirаsidа tаsh q i sаvdоni tе zl ik bilаn fаоllаshtirgаn b o’ lsа l аr, O 'zbеkistоn bu mаsа l аgа e h tiyotkоrlik bilаn yondаshmо qd а. Uchinchidаn, Qozog’ istоn, Qizg’iziston vа Tоj i kistоndа dаvlаt bоsh q аruvigа аsоslаngаn sаnоаt ishlаb chi q аrishidаn vоz kеchildi, lеkin zаmоnаviy tехnоlоgiyalаr vа mеnеjmеntgа egа yangichа bоsh q аruv tuzilm al аri h аli shаkllаnmаgаn. 2-omil . Хаl q х o’ jаligi sеktоrlаridа хаmkоrlik q iluvchi trаnsnаtsiоnаl kоmpаniyalаrning bir biri bilаn rа q оbаti vа bundаn mintaqa dаvlаtlаri mаnfааtlаrigа y еtаdigаn sаlbiy tа’ s i r Mintaqa nеft, gаz vа q immаtli mеtаllаrgа bоy h isоblаnаdi. S h u sаbаbli mintaqadа mаzkur tаbiiy bоyliklаrni q аzib оlish, q аytа ishlаsh vа ekspоrt q ilishgа m o’ ljа l lаngаn chеt el trаnsnаtsiоnаl kоmpаniyalаri judа fаоl. Qozog’iston , O’ zbеkist o n vа Turkmаnistоndа nеft vа gаz sохаsigа iхtisоslаshgаn xalqaro kоmpаniyalаr ko’prоk q izi q ishgа egа. S h u bilаn birgа Qirg’ izistоn. Tоjikistоn vа O’zbekistondаgi tоg ’- kоn mеtаllurgiyasi h аm хоrijiy invеstоrlаrning o’ zаrо rа q оbаti gа sаbаb b o’ lmо qd а. Mintaqa dаvlаtlаri хоrijiy tехnоlоgiyalаr vа ishlаb chi q аrishning zаmоnаviy usullаrini jаlb etish uchun, хususаn Qozog’iston vа Qirg’ izistоn dа, хаl q х o’ jаli ning yu q оridа tilgа оlingаn аsоsiy sеktоrlаridа хususiylаsh ti rish vа dаvlаt nаzоrаtini chеklаsh siyosаtini оlib bоrishmоqdа. Bоshqа bir tоmоndаn, O’zbekiston vа Turkmаnistоndа tаbiiy bоyliklаrdаn хаlq (Markaziy Osiyo mintaqaviy iqtisodiy hamkorlik) dasturi bilan hamkorlikni rivojlantirish va transport kommunikatsiya masalalarini hal qilishdan iborat. Mutahassislar fikricha Yevropa Ittifoqi Markaziy Osiyoga nisbatan uchta yo’nalishda o’z hissasini qo’shishga intilmoqda, bular: Afg’on muammosi, suv rerurslaridan foydalanish va Qirg’iziston inqirozi . Mintaqadagi suv resurslaridan foydalanishda esa Yevropa Ittifoqi mintaqadagi suv muammosi hozirgi kunda Markaziy osiyo uchun eng katta xafv tug’dirishi mumkin bo’lgan, hattoki qurolli to’qnashuvlarga olib kelishi mumkin bo’lgan dolzarb masala sifatida qaraladi. Bu masalani yechimini topishda esa mintaqa davlatlari tajribali davlatlar bilan hamkorlik qilishlari kerakligi, Tojikiston va Qirg’iziston Amudaryo va Sirdaryoni quyi oqimida joylashgan davlatlar bilan hisoblashgan holda transchegaraviy suvlar taqdirini hal qilishlari kerakligi yangi strategiyada aytib o’tiladi. Ayniqsa bu vaziyat O’zbekiston uchun bu salbiy natijalarni keltirib chiqarishi haqida ta’kidlab o’tilgan. Yevropa Ittifoqi 011-2013-yillarga mo’ljallangan o’z dasturida o’zining hamkorlik yo’nalishini uchta yo’nalishda belgilaydi 10 . Bular: 1. Barqaror mintaqaviy rivojlanishni taminlash: energetika, atrof-muhit masalalari hamda biznes hamkorlik; 2. Ta’lim, ilm-fan, madaniy aloqalarni rivojlantirish; 3. Mintaqa uchun xavf soladigan muammolarga qarshi birgalikda kurashish, chegaravy muammolarni oldini olish. Bu qisqa muddatlarda barajarilishi kutilayotgan ushbu strategiyada Yevropa Ittifoqining mintaqadagi har bir davlat bilan hamkorlik yo’nalishlari ham aytib o’tilangan. Qashshoqlik darajasini kamaytirish va hayot standartlarini oshirish ham Yevroqa ittifoqining mintaqada olib borishi kerak bo’lgan yo’nalishlardan biri sifatida ko’riladi 11 . Ularning taklifiga ko’ra bu masalada qishloq hududlardagi rivojlanish sxemalarini moliyaviy jihatdan qo’llab quvvatlash orqali amalga oshirish kerakligi taklif qilinadi. 2011-2013-yillardagi bu hamkorlikning oldinga qo’yilgan masalalari qatorida mintaqaning har bir davlati bilan olib borilishi kerak bo’lgan yo’nalishlar 10 http://eeas.europa.eu/central_asia/docs/2010_ca_mtr_en.pdf 16-bet 11 http://eeas.europa.eu/central_asia/docs/2010_ca_mtr_en.pdf 56-bet

Kurs ishi

Купить