Masal janrini oʻqish metodikasi mavzusida - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	299.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Aprel 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Joninek

Ro'yxatga olish sanasi 29 May 2024

11 Sotish

Masal janrini oʻqish metodikasi mavzusida

Sotib olish

Toshkent amaliy fanlar
universiteti
“ Himoyaga tavsiya etilsin”
Sirtqi ta’lim bo’lim boshlig’i
S.A.Valiyev _______
______ 2024 yil
SIRTQI TA’LIM PEDAGOGIKA BOSHLANG’ICH TA’LIM
YO‘NALISHI
BT22-S04B-guruh talabasi Turanova Zuhraning
‘‘ONA TILI METODIKASI ’’
FANIDAN
Masal janrini o qish metodikasi mavzusida ʻ
KURS ISHI
Bajardi:_______________________________
Rahbar: _______________________________
(imzo)
1

TOSHKENT- 2024
2

MUNDARIJA:
KIRISH …………………………………………………………………...….….6
I.BOB. BADIIY ADABIYOT JANRLARI HAQIDA MA’LUMOT.
1.1 . Masal janrining nazariy asoslari …………………………...…….…………9
1.2. Masal janrining tarixi va rivojlanishi masal janrining paydo bo‘lishi va tarixiy
rivojlanishi mashhur masalalar va ularning mualliflar………………….………9
II.BOB. MASALNI O’QISH METODIKASI .
2.1. Masal haqida…………………………………………………………….....13
2.2. Adabiyot nazariyasida Masal……………………………………….……..13
III BOB. SHE’RNI O’QISH METODIKASI.
3.1. Sher haqida va uni o’qitish metodi………………………………….…….14
3.2. Epik she’rlar………………………………………………………...……..19
IVBOB. O’QISHDAN UMUMLASHTIRUVCHI DARSLARNI TASHKIL
ETISH VA O’QISH DARSLARIDA NUTQ O’STIRISH.
XULOSA ………………………………………………………………...…….38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI ………………………40
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Boshlang’ich sinflarda Masalni o’rganishda
bolalarni Masalni ifodali o’qishga va uning mazmunini qisqa, ba’zan bir necha
so’z bilan aytib berishga (Masalni to’liq qayta hikoya qildirish tavsiya
etilmaydi), ayrim qatnashuvchilarning xarakterli xususiyatlarini aytib, o’zaro
qiyoslashga o’rgatish muhim ahamiyatga ega. Masalning allegorik mazmuniga
to’xtalmasdan, bosh personaj obrazini tahlil qilishga kirishiladi. 1- sinfda bolalar
Masalni hayvonlar haqidagi ertakka o’xshash kulgili hikoya kabi qabul qilsalar,
3- sinfdan boshlab ular Masaldagi hayvonlarning xatti-harakati, o’zaro
munosabatlari ba’zan kishilar hayotida ham uchrashini, Masal axloqiy bilim
beradigan hikoya ekanini , ko’proq she’riy tarzda bo’lishini, unda kishilardagi
ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola boshlaydilar. Masal tili ustida
ishlaganda, o’quvchilar nutqini boyitish uchun unda ishlatilgan obrazli iboralar,
badiiy vositalar o’quvchilarga mustaqil toptiriladi: o’quvchilar o’qituvchi bergan
gap yoki iborani Masaldagi ibora bilan almashtiradilar. Masalan, SHukur
Sa’dullaning “Laqma it” Masalining tili ustida ishlash jarayonida o’qituvchi
“Qish kelib sovuq boshlandi. Bo’ron turdi” gaplarini beradi, o’quvchilar
gaplarini topib aytadilar. Masal tahlil qilinayotganda voqea rivojini jonli
tasavvur qilish, obrazlarni aniq idrok etishda o’quvchilarga yordam berish zarur.
CHunonchi, ularga ayrim epizodlarni so’z bilan tasvirlash, ba’zilariga o’qituvchi
yordamida tavsif tuzish, ishning oxirgi bosqichida rollarga bo’lib o’qish
kabilarni tavsiya qilish maqsadga muvofiq. Personajga xarakteristika berishda
uning xatti-harakati bilan birga, tilning o’ziga xos xususiyatlaridan ham
foydalaniladi. Masalni ifodali o’qishga tayyorlanishda uning syujetini bilish
bilan birga, avtor tilini yaxshi tushunish, xar bir personajning individual
xarakterini hisobga olish zarur. Masalan, “Laqma it” Masalini o’qiganda, laqma
itning yalinib-yolvorishi, mushukning to’g’riso’zligi muomalasi orqali
ifodalandi. Dialogli Masallarni rollarga bo’lib o’qish, inssenirovka qilib,
aytdirish maqsadga muvofiqdir.
4

Maqsad va vazifalari. Adabiyot nazariyasida Masalga liro-epik janrlardan
biri sifatida she’riy shakldagi, majoziy xarakterdagi qisqa syujetli asar deb ta’rif
beriladi. Masallarda turli hayvonlar majoziy suratda asarning qahramonlari
sifatida tasvirlanadi.
Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kul ь minatsion nuqta va
yechimi bo’lgan kichik p ь esani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa,
mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo’la oladi.
«Antik adabiyotda Ezop Masallari juda mashhur bo’lgan. O’z ma’nosidan
ko’chirilgan (majoziy) so’z va kinoyaviy iboralar orqali qilinadigan
“yashirincha” tanqidning tili va uslubi Ezopga nisbatan berilib, “Ezop tili”
deyilgan va shu ta’bir joriy qilingan.
Ezop quldorlik jamiyati sharoitida hukmron doiralarning jirkanch
kirdikorlarini ochiqdan-ochiq tanqid qilish ilojini topolmagach, o’zining satirik
asarlarini kinoyaviy til va uslubda yozishga majbur bo’lgan. Feodal istibdodi
sharoitlarida yashab ijod etgan mashhur rus Masalchisi I. A. Krilov ham, atoqli
o’zbek Masalchisi Gulxaniy ham “ezop tili” da yozganlar. Frantsuz shoiri
Lafontenning Masallari ham mashhur. A. Navoiy dostonlarining bir qancha
epizodlari, “SHer bilan Durroj”, “Kabutar” singari Masallari yaxshi xislatlarni
tarbiyalashda katta rol o’ynaydi.
Kurs ishi tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish 3 asosiy bob,xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Ishning h ajmi sahifani tashkil
etadi.
5

I.BOB. BADIY ADABIYOT JANRLARI HAQIDA MA’LUMOT.
1.1.Adabiy janrlar
Adabiy janrlar - tarixan shakllangan guruhlar adabiy asarlar , rasmiy va
mazmunli xususiyatlar to'plami bilan birlashtirilgan (tanlash faqat rasmiy
belgilarga asoslangan adabiy shakllardan farqli o'laroq). Bu atama ko'pincha
"adabiyot turi" atamasi bilan noto'g'ri belgilanadi.
Adabiyotning nasl-nasabi, turlari va janrlari o'zgarmas, asrlardan beri
mavjud va abadiy mavjud bo'lgan narsa sifatida mavjud emas. Ular badiiy
tafakkur evolyutsiyasiga qarab tug'iladi, nazariy jihatdan amalga oshiriladi,
tarixiy rivojlangan, o'zgartirilgan, hukmronlik qilgan, so'nib ketgan yoki
chekinib ketgan. Eng barqaror, asosiysi, albatta, “janr” ning nihoyatda umumiy
tushunchasi, eng dinamik va o‘zgaruvchani esa, “janr”ning ancha o‘ziga xos
tushunchasidir.
Jinsni nazariy asoslashga birinchi urinishlar mimesis (taqlid) haqidagi
qadimgi ta'limotda o'zlarini his qiladi. “Respublika” da Aflotun, keyin “Poetika”
da Aristotel she’riyat nimaga, qanday va qanday vositalar bilan taqlid qilishiga
qarab uch xil bo‘ladi, degan xulosaga kelgan. Boshqacha aytganda, badiiy
adabiyotning umumiy bo‘linishi taqlidning predmeti, vositalari va usullariga
asoslanadi.
Poetikada tarqalgan badiiy vaqt va makonni tashkil qilish usullari
(xronotop) haqidagi alohida mulohazalar adabiyotning turlari va janrlariga
keyingi bo'linish uchun shart-sharoit yaratadi.
Aristotelning umumiy xususiyatlar haqidagi g'oyasi an'anaviy ravishda
rasmiy deb ataladi. Uning vorislari 18—19-asrlar nemis estetikasi vakillaridir.
Gyote, Shiller, avgust. Shlegel, Shelling. Taxminan bir vaqtning o'zida buning
aksi - badiiy adabiyotning umumiy bo'linishiga mazmunli yondashish
tamoyillari yaratildi. U gnoseologik tamoyildan kelib chiqqan Gegel tomonidan
6

boshlangan: dostonda badiiy bilishning predmeti ob'ekt, lirikada - sub'ekt,
dramada - ularning sintezi. Shunga ko‘ra, epik asarning mazmuni yaxlit bo‘lib,
odamlar irodasiga hukmronlik qiladi, shuning uchun unda voqea rejasi ustunlik
qiladi; lirik asar mazmuni lirik qahramonning ruhiy holati, kayfiyatidir, shuning
uchun undagi voqea-hodisalar fonga tushadi; dramatik asarning mazmuni
maqsad sari intilish, shaxsning harakatda namoyon bo`ladigan irodaviy
faoliyatidir.
Tur kategoriyasidan kelib chiqqan, to g rirog i, uning tushunchalariniʻ ʻ ʻ
aniqlovchi, konkretlashtiruvchi “tur” va “janr” tushunchalaridir. An'anaga ko'ra,
biz turlarni adabiy tur ichidagi turg'un strukturaviy shakllanishlar deb ataymiz,
hatto kichikroq janr modifikatsiyalarini ham guruhlashtiramiz. Masalan, doston
hikoya, ocherk, qissa, qissa, roman, she’r, doston kabi kichik , o‘rta va katta
turlardan iborat. Biroq, ular ko'pincha qat'iy terminologik ma'noda turlarni
tarixiy, tematik yoki tarkibiy jihatdan aniqlaydigan janrlar deb ataladi: qadimgi
roman, Uyg'onish davri qisqa hikoyasi, psixologik yoki ishlab chiqarish inshosi
yoki romani, lirik qissa, epik qissa (“Taqdir odami” M. Sholoxov). Ba'zi
strukturaviy shakllar o'ziga xos va janr xususiyatlarini birlashtiradi, ya'ni. janr
turlari mavjud emas (masalan, o rta asr teatrining soti va moralit turlari va shu
ʻ
bilan birga janrlari). Biroq, sinonim so'zlardan foydalanish bilan bir qatorda,
ikkala atamaning ierarxik farqlanishi ham dolzarbdir. Shunga ko'ra, turlar bir
qator turli belgilarga ko'ra janrlarga bo'linadi: tematik, stilistik, strukturaviy,
hajmli, estetik idealga nisbatan, voqelik yoki fantastika, asosiy estetik
kategoriyalar va boshqalar.
1.2.Adabiyot janrlari
 Komediya - dramatik asar turi. Hamma xunuk va kulgili, kulgili va
noqulay narsalarni ko'rsatadi, jamiyatning illatlarini masxara qiladi.
 Lirik she'r (nasrda) - muallifning his-tuyg'ularini hissiy va she'riy
ifodalovchi badiiy adabiyot turi.
7

 Melodrama - personajlari ijobiy va salbiyga keskin bo'lingan drama turi.
 Fantaziya fantastika adabiyotining kichik janri. Bu kichik janrdagi asarlar
epik ertak tarzida, qadimgi mif va rivoyatlar motivlaridan foydalangan holda
yozilgan. Syujet odatda sehr, qahramonlik sarguzashtlari va sayohatga
asoslangan; syujetda odatda sehrli mavjudotlar mavjud; Aksiya o‘rta asrlarni
eslatuvchi ertaklar olamida sodir bo‘ladi.
 Xususiy maqola - real hayot faktlarini aks ettiruvchi hikoya, epik
adabiyotning eng ishonchli turi.
 Qo'shiq yoki qo'shiq - lirikaning eng qadimiy turi; bir necha misra va
xordan iborat she’r. Qo‘shiqlar xalq, qahramonlik, tarixiy, lirik va hokazolarga
bo‘linadi.
 Ertak - o'rta shakl; qahramon hayotidagi bir qator voqealarni yoritib
beruvchi asar.
 She'r - lirik epik asar turi; she'riy hikoya qilish.
 Hikoya - kichik shakl, personaj hayotidagi bir voqea haqidagi asar.
 roman - katta shakl; voqealarida odatda ko plab personajlar ishtirokʻ
etadigan, taqdirlari bir-biriga bog langan asar. Romanlar falsafiy, sarguzasht,
ʻ
tarixiy, oilaviy va ijtimoiydir.
 Fojia - ko'pincha o'limga mahkum bo'lgan qahramonning baxtsiz taqdiri
haqida hikoya qiluvchi dramatik asar turi.
 Utopiya - ilmiy fantastikaga yaqin, muallif, jamiyat nuqtai nazaridan ideal
modelini tavsiflovchi fantastika janri. Distopiyadan farqli o'laroq, u muallifning
modelning benuqsonligiga ishonchi bilan ajralib turadi.
 epik - muhim tarixiy davr yoki yirik tarixiy voqea tasvirlangan asar yoki
asarlar silsilasi.
 Drama - (tor ma'noda) dramaturgiyaning yetakchi janrlaridan biri;
personajlar dialogi shaklida yozilgan adabiy asar. Sahnada ijro etish uchun
mo'ljallangan. Ajoyib ifodaga e'tibor qaratildi. Kishilarning o`zaro
munosabatlari, ular o`rtasida vujudga keladigan ziddiyatlar personajlar harakati
8

orqali ochilib, monolog-dialogik shaklda gavdalanadi. Drama tragediyadan
farqli ravishda katarsis bilan tugamaydi.
Janr - adabiy asarning bir turi. Epik, lirik, dramatik janrlar mavjud.
Liroepik janrlar ham ajralib turadi. Janrlar shuningdek, hajmi bo'yicha katta (shu
jumladan rom va epik roman), o'rta ("o'rta hajmdagi" adabiy asarlar - romanlar
va she'rlar), kichik (hikoya, qissa, insho) ga bo'linadi. Ularning janrlari va
tematik bo'linmalari mavjud: sarguzasht romani, psixologik roman, sentimental,
falsafiy va boshqalar. Asosiy bo linish adabiyot janrlari bilan bog liq.ʻ ʻ
Jadvaldagi adabiyot janrlarini e’tiboringizga havola qilamiz.
Janrlarning tematik bo'linishi ancha shartli. Mavzu bo'yicha janrlarning
qat'iy tasnifi yo'q. Masalan, lirikaning janr-tematik xilma-xilligi haqida
gapiradigan bo'lsak, ular odatda sevgi, falsafiy, manzarali lirikalarni ajratib
ko'rsatishadi. Ammo, tushunganingizdek, qo'shiqlarning xilma-xilligi ushbu
to'plam bilan tugamaydi.
Masal - axloqiy, satirik xarakterdagi she'riy yoki nasriy adabiy asar.
Masalning oxirida qisqacha axloqiy xulosa - axloq deb ataladigan narsa bor.
Aktyorlar odatda hayvonlar, o'simliklar, narsalardir. Masalda odamlarning
illatlari masxara qilinadi.
Masal eng qadimgi adabiy janrlardan biridir. IN Qadimgi Gretsiya Ezop
(miloddan avvalgi VI-V asrlar) nasrda ertak yozish bilan mashhur edi. Rimda -
Fedr (milodiy I asr). Hindistonda "Panchatantra" ertaklari to'plami III asrga
to'g'ri keladi. Hozirgi zamonning eng ko'zga ko'ringan fabulisti frantsuz shoiri J.
Lafonten (XVII asr).
Rossiyada ertak janrining rivojlanishi 18-asr o rtalari — 19-asr boshlariga
ʻ
to g ri keladi va A.P. Sumarokov, I.I.Xemnitser, A.E.Izmailov, I.I.asrning
ʻ ʻ
Polotsklik Simeon va 1-yarmidagi nomlari bilan bog liq. XVIII asr A. D.
ʻ
Kantemir, V. K. Trediakovskiy. Rus she'riyatida bema'ni va ayyor ertakning
intonatsiyalarini etkazadigan ertak erkin she'rlari ishlab chiqilgan.
9

I. A. Krilovning ertaklari o'zining real jonliligi, oqilona hazil va ajoyib tili
bilan Rossiyada ushbu janrning gullab-yashnagan davrini belgilab berdi.
IN Sovet davri Demyan Bedniy, S. Mixalkov va boshqalarning ertaklari shuhrat
qozondi.
Ertakning kelib chiqishi haqida ikkita nazariya mavjud. Birinchisi, Otto
Kruziusning nemis maktabi A. Xausrat va boshqalar, ikkinchisi amerikalik olim
B. E. Perri tomonidan taqdim etilgan. Birinchi tushunchaga ko‘ra, ertakda
hikoya birlamchi, axloq esa ikkinchi darajali; ertak hayvonlar haqidagi ertakdan,
hayvonlar haqidagi ertak esa afsonadan kelib chiqqan. Ikkinchi tushunchaga
ko‘ra, ertakda axloq birlamchi; ertak taqqoslash, maqol va matallarga yaqin; ular
kabi, ertak bahslashish uchun yordamchi sifatida paydo bo'ladi. Birinchi nuqtai
nazar Jeykob Grimmning romantik nazariyasiga borib taqaladi, ikkinchisi
Lessingning ratsionalistik kontseptsiyasini jonlantiradi.
19-asr filologlari yunon yoki hind ertaklarining ustuvorligi haqidagi bahs-
munozaralar bilan uzoq vaqt shug'ullangan. Endi shuni aytish mumkinki, yunon
va hind ertagi materialining umumiy manbai Shumer-Bobil ertaklari bo'lgan.
dostonlar - qahramonlar jasorati haqidagi rus xalq dostonlari. Epos
syujetining asosini qandaydir qahramonlik voqeasi yoki rus tarixining ajoyib
epizodi tashkil etadi (shuning uchun dostonning mashhur nomi - " antik davr ”,
“kampir”, ko‘rilayotgan harakatning o‘tmishda sodir bo‘lganligini bildiradi).
Dostonlar odatda tonik misrada ikki-to‘rt urg‘u bilan yoziladi.
"Eposlar" atamasi birinchi marta 1839 yilda "Rus xalqining qo'shiqlari"
to'plamida Ivan Saxarov tomonidan kiritilgan bo'lib, u buni "Igorning yurishi
haqidagi ertak" dagi "eposlarga ko'ra" iborasiga asoslanib taklif qilgan, bu
"ko'ra" degan ma'noni anglatadi. faktlar".
10

II.BOB. MASALNI O’QISH METODIKASI .
2.1. Masal haqida.
Masal (arab. — namuna, misol) — didaktik adabiyot janri. Ta limiyʼ
harakterdagi, aksariyat kichik she riy, ba zan nasriy shakldagi asar. Masalda
ʼ ʼ
insonga xos xususiyatlar, jamiyatga xos ijtimoiy hodisalar, munosabatlar
qushlar, hayvonlar orasidagi munosabatlar va tabiat hodisalari vositasida aks
ettiriladi. Mazmuni majoz asosiga quriladi, komiklikning va kinoyaning,
ijtimoiy tanqid motivining ustunligi masalga hajviy ruh bag ishlaydi. Masalning
ʻ
hikoya qismi hayvonlar haqidagi ertaklar, novella yoki latifalarta yaqin bo lib,
ʻ
xotimasi, ta limiy xulosasi maqol, hikmatli so z va iboralar tarzida bo ladi.
ʼ ʻ ʻ
Masal materiallari aksariyat ertak, majoz, novella, latifa va boshqa da ham
qo llanishi mumkin. Ramzli hikoyadan farqli ravishda masalning o z an anaviy
ʻ ʻ ʼ
obrazlar va motivlar doirasi mavjud bo ladi (hayvonlar, o simliklar, qushlar,
ʻ ʻ
muayyan tizimdagi odamlar va h.k.). Masal janri unsurlari juda qadimdan
ma luMasal Uning namunalari "Kalila va Dimna" (Panchatantra, 3-asr) tarkibida
ʼ
uchraydi. Masallar Farididdin Attor, Rumiy, Navoiy asarlarida tamsil uchun
ishlatilgan. Gulxaniy "ZarbulMasal" asarida masaldan mohirlik bilan
foydalangan. Qad. yunon adabiyotida Ezop (milodiy 6—5-asrlar), Rim
adabiyotida Fedr (miloddan avvalgi 1-asr), fransuz adabiyotida Lafonten (17-
asr), rus adabiyotida Krilov bu janrning yetuk namoyandalari sifatida shuhrat
qozonganlar. Rus adabiyotida D. Bedniy, S. Marshak, S. Mixalqov masalning
ajoyib namunalarini yaratdidar. Zamonaviy o zbek adabiyotida S. Abduqahhor,
ʻ
O. Qo chqorbekov, Ya. Qurbonov va boshqa masal janrini rivojlantirdilar.
ʻ
Masal - axloqiy, satirik va kesatiq mazmunini kinoyaviy obrazlarda aks
ettirgan aksariyat kichik she’riy, ba’zan nasriy asardir. Inson xarakteriga xos
xususiyatlar Masalda majoziy obrazlar − hayvonlar, jonivorlar va o’simliklar
dunyosiga ko’chiriladi. Timsollarning kinoyaviy xarakterda bo’lishidan tashqari,
kulgili savol-javob ham Masal tili va uslubi uchun xarakterlidir. Ko’pincha
11

Masalning kirish qismida, ba’zan pirovardida qissadan hissa - ibratli xulosa
chiqariladi.
2.2. Adabiyot nazariyasida Masal
Adabiyot nazariyasida Masalga liro-epik janrlardan biri sifatida she’riy
shakldagi, majoziy xarakterdagi qisqa syujetli asar deb ta’rif beriladi.
Masallarda turli hayvonlar majoziy suratda asarning qahramonlari sifatida
tasvirlanadi.
Masal kichik hajmli, ammo boy mazmunli, tugun, kul ь minatsion nuqta va
yechimi bo’lgan kichik p ь esani eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa,
mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna bo’la oladi.
«Antik adabiyotda Ezop Masallari juda mashhur bo’lgan. O’z ma’nosidan
ko’chirilgan (majoziy) so’z va kinoyaviy iboralar orqali qilinadigan
“yashirincha” tanqidning tili va uslubi Ezopga nisbatan berilib, “Ezop tili”
deyilgan va shu ta’bir joriy qilingan.
Ezop quldorlik jamiyati sharoitida hukmron doiralarning jirkanch
kirdikorlarini ochiqdan-ochiq tanqid qilish ilojini topolmagach, o’zining satirik
asarlarini kinoyaviy til va uslubda yozishga majbur bo’lgan. Feodal istibdodi
sharoitlarida yashab ijod etgan mashhur rus Masalchisi I. A. Krilov ham, atoqli
o’zbek Masalchisi Gulxaniy ham “ezop tili” da yozganlar. Frantsuz shoiri
Lafontenning Masallari ham mashhur. A. Navoiy dostonlarining bir qancha
epizodlari, “SHer bilan Durroj”, “Kabutar” singari Masallari yaxshi xislatlarni
tarbiyalashda katta rol o’ynaydi.
O’zbek adabiyotida Sayido Nasafiy, Maxmur, Gulxaniy kabi shoirlar ham
Navoiy an’analarini davom ettirganlar, bolalarbop ko’pgina Masallar yozganlar.
Hayvonlar, parrandalar, hasharotlar, gullar haqidagi majoziy asarlarni
bolalar qiziqib o’qiydilar. Mana shu nuqtai nazardan Sayido Nasafiyning
“Bahoriyot” (“Hayvonotnoma”) asari ahamiyatlidir. Nasafiyning Masallari,
axloqiy va tarbiyaviy Masalalarga doir fikr hamda qarashlari bolalarning o’qish
12

va tarbiyasida katta ahamiyat kasb etishi bilan birga, ularning kitobxonlik
doirasini ham kengaytiradi.
Mashhur Masalnavis Gulxaniyning “Toshbaqa bilan CHayon”, “Maymun
bilan Najjor” Masallari boshlang’ich sinf o’quvchilarining yoshiga mos keladi.
Ularda do’stlik, rostgo’ylik, qo’lidan kelmaydigan ishga urinmaslik kabi
g’oyalar ilgari suriladi.
Jumladan, Masal janridagi asarlar ham boladagi qo’pollik, qo’rslik,
yolg’onchilik, yalqovlik, beparvolik kabi illatlarni bartaraf etishda yordam
beradi. Lekin amaldagi boshlang’ich sinf “O’qish kitobi” darsliklarida Masal
janriga kam o’rin berilgan. Vaholanki, bola tarbiyasida Masalning o’rni
beqiyosdir. Masaldagi qissadan hissa o’quvchi matndagi e’tibordan chetda
qoldirgan, yuzaki o’qib o’tib ketgan, yaxshi anglashga harakat qilmagan o’rinni,
bo’shliqni to’ldiradi.
3-sinf “O’qish kitobi”dan o’rin olgan “Qaysar buzoqcha” (O.
Qo’chqorbekov) Masali oilasi, o’rtoqlari, do’stlaridan ajralib, yomon yo’llarga
kirib qolgan, oqibatda ko’ngilsiz holatlarga tushib qolgan bolalarni tarbiyalashda
katta ahamiyatga ega. Ushbu Masaldagi asosiy xulosa Masal oxirida berilgan
qissadan hissada, ya’ni ota-bobolarimiz yaratib, bizga nasihat sifatida
qoldirgan “Bo’linganni bo’ri yer” hikmatida o’z ifodasini topgan. Bu hozirgi
kunda maqol tusini olgan. SHoir esa bundan juda ustalik bilan foydalangan.
“ CHumoli va Tipratikan” Masali esa nasriy turga mansub bo’lib, unda
CHumoli timsoli orqali bolalar halollikka o’rgatiladi, har bir narsani, u katta
yoki kichik bo’lishidan qat’iy nazar, so’rab olishga, egasining ruxsati bilan
foydalanishga da’vat etiladi. Masalni o’qishda bolalar Tipratikan timsoliga
tanqidiy nazar bilan yondashadilar, agar o’zining hayotida biron-bir shunday
holat-voqea yuz bersa, uni boshqa takrorlamaslikka o’rganadilar. Masalning,
avvalo, ixchamliligi, tilining qisqa va lo’ndaligi, soddaligi, o’tkirligi va
xalqchilligi bola hissiyotiga qattiq ta’sir qiladi. Bular o’quvchilar nutqini
o’stirishda ham muhim material hisoblanadi. Masal qahramonlarining xatti-
13

harakatlari , fe’l-atvorlari, nutqiy o’ziga xosliklari o’quvchining diqqatini o’ziga
jalb qiladi.
3-sinf “O’qish kitobi” da “Qaysar buzoqcha” (O. Qo’chqorbekov),
“CHumoli va Tipratikan”, “O’jar Toshbaqa” (H. Yoqubov), “CHayondan
so’radilar” kabi Masallar joy olgan. Bu Masallarning qahramonlari ham
hayvonlar: buzoqcha, chumoli, tipratikan, toshbaqa, chayon. Majoziy
qahramonlarni tanlashda ham yozuvchi har bir hayvonning xususiyatidan kelib
chiqadi. Masalan, buzoqchalar arqondan bo’shatib yuborilsa, shataloq otib,
uzoq-uzoqlarga ketib qoladi. Qaysar buzoqcha ham to’dasidan ajralib, bo’riga
duch keladi, ya’ni ko’ngilsiz voqea yuz beradi. Buzoqcha orqali onasidan
uzoqlashib ketgan bolalar, vatanidan yiroqda turli kulfatlarga duch kelayotgan
kishilar nazarda tutilgan.
Masalning allegorik mazmuniga to’xtalmasdan, bosh qahramon qiyofasini
tahlil qilishga kirishiladi. 1-sinfda bolalar Masalni hayvonlar haqidagi ertakka
o’xshash kulguli asar kabi qabul qilsalar, 2-sinfdan boshlab ular Masaldagi
hayvonlarning xatti-harakati, o’zaro munosabatlari ba’zan kishilar hayotida ham
uchrashini, Masal axloqiy bilim beradigan hikoya ekanini, ko’proq she’riy
tarzda bo’lishini, unda kishilardagi ayrim kamchiliklar tasvirlanishini bilib ola
boshlaydilar.
Masallarda yashiringan o’tkir kinoya, voqealarning tez-tez o’rin almashinib
turishi uni bir maromda o’qishga xalaqit beradi. SHuning uchun ifodali o’qishga
yetarli malaka hosil qilmagan o’quvchi avval matn bilan yaxshilab tanishib
chiqishi lozim.
Masal tahlil qilinayotganda, voqea rivojini jonli tasavvur qilish, obrazlarni
aniq idrok etishda o’quvchilarga yordam berish zarur. CHunonchi, ularga ayrim
epizodlarni so’z bilan tasvirlash, ba’zilariga o’qituvchi yordamida tavsif berish,
ishning oxirgi bosqichida rollarga bo’lib o’qish kabilarni tavsiya qilish
maqsadga muvofiq. Qahramonlarga tavsif berishda uning xatti-harakati bilan
birga, tilning o’ziga xos xususiyatlaridan ham foydalaniladi. Masalni ifodali
14

o’qishga tayyorlanishda uning syujetini bilish bilan birga, muallif tilini yaxshi
tushunish zarur.
4-sinf “O’qish kitobi”da berilgan “Baqa bilan Taqa” (Aziz Abdurazzoq)
Masalida baqa timsoli orqali yozuvchi o’ziga mos bo’lmagan, o’ziga to’g’ri
kelmaydigan narsalarni orzu qilish va bu orzuni amalga oshirishda
boshqalarning maslahati, nasihatiga quloq solmay, o’z aytganidan
qaytmaydigan, o’jar kishilarni tanqid ostiga oladi. Baqa otlar kabi taqa bilan
tovush chiqarib yurishni, yurganda yerni jaranglatib, odamlarga bu dunyoda
o’zining borligini bildirib yashashni istaydi. U taqachining “Taqani o’ylama,
uni otga chiqargan, senga taqa qoqsam, sakrashdan mahrum bo’lasan ... Sen
taqa bilan yo’rg’alay olmaysan. Yo’rg’alashni ham otga chiqargan”, “Sen
borligingni bildirib yurmoqchi bo’lsang, sayrab yuraver” deyishlariga quloq
solmaydi. Bu o’jarlik uning boshiga kulfat keltiradi: suv tagiga cho’kib ketadi.
Yonidagi baqalar bo’lmaganda halok bo’lishi ham tayin edi. Kech bo’lsa ham
baqa xatosini anglab yetadi, taqachi oldida xijolat chekadi. Bu holatlar
o’quvchini o’z hayotiga, xatti-harakatiga bir nazar tashlashga undaydi. Ular o’z
tengqurlari kabi yashash kerakligini anglaydilar.
Masal, axloqiy mazmunni kinoyaviy obrazlar orqali aks ettiradigan badiiy
asardir. U ko’proq she’riy tarzda yoziladi. Masalda inson xarakteriga xos
xususiyatlar kinoyaviy obrazlar – hayvonlar, jonivorlar va o’simliklar dunyosiga
ko’chiriladi. Ko’pincha Masalning kirish qismida, ba’zan oxirida qissadan xissa,
ya’ni ibratli xulosa chiqariladi. Bu o’quvchilarni ahloqiy tomondan
tarbiyalashga katta imkon beradi. Masalda fikrning qisqa, lo’nda, chiroyli va
ifodali tasvirlanishi, tilining o’tkirligi va xalqchilligi o’quvchilar nutqi va
tafakkurini o’stirishda muhim material hisoblanadi. Masal kichik hajmli, ammo
boy mazmunli, tugun, kulminasion nuqta va echimi bo’lgan kichik pesani
eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa va mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna
bo’la oladi.
Bolalarni Masaldagi kinoyaviy mazmun emas, balki, birinchi navbatda,
obrazlarning go’zalligi o’ziga jalb qiladi. SHuning uchun Masal ustida ishlashni
15

hayvonlar hayotidan yozilgan hikoya ustida ishlash kabi uyushtiriladi. Odatda,
Masal personajlari o’z xatti-harakatlari, fe’l-atvorlari bilan, nutqiy uslublari,
odatlari bilan o’zlarini tavsiflaydilar, ba’zan u xarakteristikani Masalning
boshqa personaji to’ldiradi. Muallifning o’zi esa bir-ikki so’z bilan tavsifni
mukammallashtiradi.
Shunday qilib, Masal ustida ishlash quyidagi komponentlarni o’z ichiga
oladi: Masal mazmunini aniq idrok etish; kompozisiyasi, qatnashuvchilarning
xarakteriga xos xususiyatlarini, xatti-harakatlarining sabablarini ochish
allegoriyani aniqlash;
Qish keladi qilich olib,
Bo’ron bilan dovrug’ solib
Masal qismlaridagi asosiy fikrni aniqlash; Masal xulosasini tahlil qilish.
Mana shu izchillik hisobga olinsa, Masal o’qish darsining qurilishi quyidagicha
bo’ladi:
1. Tayyorgarlik ishlari (bunda Masalning xususiyatlari va qaysi sinfda
o’qitilishiga mos ravishda ish turlari tanlanadi:
1) Masal muallifi haqida o’qituvchi hikoyasi ;
2) o’qilgan Masal materiali yuzasidan viktorini (savol-javob o’yini);
3) o’qilgan Masalda qatnashuvchi shaxslar (hayvonlar) xarakteriga xos
xususiyatlar haqida suhbat.
2. Masalni o’qituvchi o’qishi (magnitafon yozuvini eshitish yoki film
ko’rsatish). Emosional baholash planida suhbat.
3. Masalning aniq mazmunini analiz qilish:
1) Masal struktura va kompozisiyasini aniqlash (o’qish, reja tuzish v.h.);
16

III BOB.SHE’RNI O’QISH METODIKASI
3.1. Sher haqida va uni o’qitish metodi
SHe’r ohang jihatidan ma’lum bir tartibga solingan, his-tuyg’u ifodasi
sifatida vujudga kelgan hayajonli ritmik nutqdir. SHe’riy nutqni ohang jihatidan
ma’lum bir tartibga solish vositalari ritm (bir-biriga monand kichik
bo’laklarning izchil va bir me’yorda takrorlanib kelishi) va qofiya (misralarning
oxirida keladigan ohangdosh so’zlar) hisoblanadi.
SHe’rni o’qiganda kichik yoshdagi o’quvchilar tabiat va jamiyat voqea-
hodisalarining poetik tasviridan hayajonlanishlari muhim ahamiyatga ega.
Boshlang’ich sinflarda she’r tarzida yozilgan hikoyalar, ertaklar, ya’ni she’riy
asarlar va lirik she’rlar o’qitiladi.
SHe’riy hikoya, she’riy ertaklarda syujet, ya’ni voqealar tizimi va uning
rivoji xarakterlidir. Lirik she’r “biror hayotiy voqea-hodisa ta’sirida insonda
tug’ilgan ruhiy kechinma, fikr va tuyg’ular orqali turmushni aks ettiradi”. Lirik
she’rning xususiyati “kishining his-tuyg’uga to’la hayajonli nutqini ta’sirliroq
ifodalashda qo’l keladi.
SHe’rni o’qish darslarida asosiy ish turi ifodali o’qish hisoblanadi.
O’quvchi she’rning asosiy mazmunini tushunsagina, uni ifodali o’qiy oladi.
SHe’riy hikoyani tahlil qilishda , asosan, hikoya, ertak, Masalni tahlil qilishda
qo’llangan ish turlaridan foydalanish mumkin. Lirik she’rni o’qish va tahlil
qilish o’qituvchidan katta mahorat talab qiladi. Holbuki, ko’p hollarda she’rga
oddiy matn nuqtai nazaridan yondashiladi. Bunday holda she’riy san’at hissiyot
bilan bog’liq ekanligi unutiladi, she’r ma’nosining satrlar, so’zlar zaminida
yashirin berilishi anglab yetilmaydi. Buning oqibatida o’quvchilar she’rdagi
obrazlilikning mag’zini chaqa olmaydilar. Vaholanki, har qanday asar
zaminidagi yashirin ma’noni o’qish mehnattalab ishdir. Busiz hatto adabiy
ta’limning maqsadi ham amalga oshmaydi.SHe’riy ohangni his qilmaslik, matn
so’zlarini to’la tushunib yetmaslik she’r yodlashni zerikarli mashg’ulotga
aylantiradi.
17

Boshlang’ich sinflarda ko’rgazmali ta’limning asosiy shakli she’rni ifodali
o’qish hisoblanadi. Lirik she’rni ham o’quvchilar hayajon bilan yaxlit idrok
etishlariga erishish muhiMasal SHuning uchun she’r birinchi marta o’qilganda,
hech qanday tushuntirish berilmaydi. SHe’r o’quvchilarga qanday ta’sir
qilganini hisobga olish, bilish zarur. O’qituvchi she’rni shunday ifodali o’qishi
kerakki, bolalar uning asosiy mazmunini anglasinlar, ularga jonli so’z kuchliroq
ta’sir etsin. So’ngra she’rni mustaqil o’qish topshiriladi. O’qish oddiy bo’lishi
kerak. O’qiyotganda tabiiy zavq-shavq, shodlik, xursandlik, qahr-g’azab hissini
qichqiriq ovoz bilan soxta ifodalashga yo’l qo’ymaslik zarur. Bolalar she’rni
o’qiganda, she’riy satrga rioya qilishlari kerak, bu jarayonda ularning she’r
ritmini buzmasliklariga erishish kerak.
“ Qish” (Tursunboy Adashboev) she’rining hajmi unchalik katta emas.
Lekin u qishda hayvonlar hayotida ro’y beradigan o’zgarishlarni bilib olishga
yaqindan yordam beradi. Bu she’rni o’qishdan oldin ham o’quvchilar bilan
savol-javoblar o’tkaziladi. O’quvchilar barglari to’kilib, sovuqda qor bosib
turgan daraxtlarni ko’rar ekan, shu holatni ifodalagan “qor ko’rpasiga o’rangan
yalang’och daraxt” yoki “sovuqda mudrayotgan daraxt” kabi iboralarni
topishga harakat qiladi, bu esa o’quvchilarning lug’at boyligining oshishiga
xizmat qiladi.
SHe’r matni ham savollar asosida tahlil qilinadi. Ammo, she’r mazmuni
haqida o’quvchilarga ko’p savol berish tavsiya etilmaydi. O’quvchilar she’rning
asosiy mazmunini tushunganliklariga ishonch hosil qilishning o’zi kifoya.
SHuni ham aytish kerakki, bolalar hayoti, ularning o’ziga xos fikrlari, his-
tuyg’ulari, qiziqishlarini ifodalovchi, shuningdek, zamonamiz qahramonlari,
o’zbek xalqi, Vatan himoyasi, xalqimizning qahramonona ishlari haqidagi
she’rlar mazmunini to’liqroq tahlil qilish talab etiladi. Bunday she’rlarni
o’qishga maxsus tayyorlaniladi: she’r mazmuniga asos bo’lgan tarixiy voqea
haqida qisqacha so’zlab beriladi yoki suhbat o’tkaziladi.
18

Boshlang’ich sinflarda o’rganiladigan ko’pgina she’rlarni tahlil qilib,
ifodali o’qish mashq qilingach , ifodali yod aytib berish vazifasi topshiriladi.
SHe’riy nutq yengil yodlab olinadi, bolada estetik his-tuyg’u uyg’otadi.
Kichik yoshdagi o’quvchilar saviyasiga mos bolalarbop ravshan til bilan
yozilgan sodda ritmli jarangdor she’rlarni bolalar tez va oson yodlab oladilar.
Kichik yoshdagi o’quvchilarga she’rni qanday yodlash kerakligi
o’rgatiladi. Buning uchun o’qituvchi o’quvchilar bilan she’rni teng satrli bir
necha qismga bo’ladi. O’quvchilarga har bir satr oxirida pauza (to’xtam) qilish,
buning uchun satr oxirida tinish belgisi bo’lishi shart emasligi, ritmik to’xtamda
ovozni nuqtadagi kabi pasaytirmaslik lozimligi, bu tugallanmagan fikrni davom
ettirishga imkon berishi tushuntiriladi va bo’lingan qismlar navbati bilan
yodlatiladi.
3.2. Epik she’rlar
Epik (voqeiy) she’rlar yoki she’riy usuldagi adabiy ertaklar kishilar
hayotida yuz bergan yoki yuz berishi mumkin bo’lgan biror voqeani
umumlashtirgan holda ifodalash bilan hikoyalarga o’xshaydi. Voqealarni ifoda
etuvchi vositalarning ohang jihatdan tartibga solinishi, kichik bo’laklarning
izchil va bir me’yorda takrorlanishi, misralarda ohangdosh so’zlarning
qo’llanishi bilan she’riy nutq sanaladi. SHu sababli bunday asarlarni o’rganishda
she’r va hikoya ustida ishlash metodikasidan foydalaniladi.
Epik she’rlarni o’qishga o’quvchilar alohida tayyorlanadi, ularda ifoda
etilgan voqealar yuz bergan davr haqida tasavvur hosil qilinadi. Bunday
she’rlarning mazmuni qay darajada o’zlashtirilganligiga ham alohida e’tibor
qaratilishi loziMasal Bunda ta’limiy vositalar-rasmlardan foydalanish yaxshi
samara beradi. Asar matni ustida ishlashda uni qismlarga bo’lish, har bir
qismdagi asosiy fikrni aniqlash, reja tuzish va qayta hikoyalash, qahramonlarga
tavsif berish va tarbiyaviy xulosalar chiqarish kabi tahliliy ishlar amalga
oshiriladi. Epik she’rlarning nasriy asarlar kabi tuguni, kul ь minatsion nuqtasi,
19

yechimi mavjud bo’ladi. SHu sababli asar mazmuni savol-topshiriqlar orqali
tahlil qilinadi. Savol-topshiriqlar o’quvchilar tomonidan ham tuzilishi mumkin.
Bunday she’rlarni tahlil qilish asar voqealari jarayonida qahramon
holatlarini o’quvchi ko’z oldida yaqqol gavdalantirish imkonini beradi. Bunda
ayrim epizodlarga rasmlar ham chizdirish mumkin.
Epik she’rlarning badiiy til vositalari ma’nolarini ochish, ohangdosh
so’zlarni aniqlash, band va misralar, bo’g’inlar sonini belgilash, ifodali o’qish,
ayrim epizodlarni yod oldirish kabi ish turlari qo’llansa, maqsadga muvofiq
bo’ladi.
She’r-ohang jihatidan ma’lum bir tartibga solingan, his-tuyg’u ifodasi
sifatida vujudga kelgan hayajonli ritmik nutq. SHe’riy nutqni ohang jihatidan
ma’lum bir tartibga solish vositalari ritm (bir-biriga monand kichik
bo’laklarning izchil va bir me’yorda takrorlanib kelishi) va qofiya (misralarning
oxirida keladigan ohangdosh so’zlar) hisoblanadi. She’rni o’qiganda kichik
yoshdagi o’quvchilar tabiat va jamiyat voqea-hodisalarini poetik tasviridan
hayajonlanishlari muhim ahamiyatga ega. Boshlang’ich sinflarda she’r tarzida
yozilgan hikoyalar, ya’ni she’riy hikoyalar va lirik she’rlar o’qitiladi. She’riy
hikoyada syujet, ya’ni voqealar sistemasi va uning rivoji xarakterlidir. Lirik
she’r “biror hayotiy voqea-hodisa ta’sirida insonda tug’ilgan ruhiy kechinma,
fikr va tuyg’ular orqali turmushni aks ettiradi”. Lirik she’rning xususiyati
“kishining his-tuyg’uga to’la hayajonli nutqini ta’sirliroq ifodalashga to’g’ri
keladi”. Bunda “ohangdorlik va musiqiylikni vujudga keltiradi”.
She’rni o’qish darslarida asosiy ish turi ifodali o’qish hisoblanadi.
O’quvchi she’rning asosiy (g’oyaviy) mazmunini tushunsagina, uni ifodali o’qiy
oladi. SHuning uchun she’rni tahlil qilib, uning mazmunini o’quvchilarga
tushuntirish loziMasal SHe’riy hikoyani tahlil qilishda, asosan, hikoya, ertak,
Masalni tahlil qilinganidagi ish turlaridan foydalanish mumkin. Tursunboy
Adashboevning “Navoiy bobomlar” she’riy hikoyasi mazmuni savollar
yordamida gapirtirilishi mumkin. Ammo lirik she’rni o’qish va tahlil qilish
20

o’qituvchidan katta mahorat talab qiladi. Lirik she’rni o’qish darsida eng asosiy
ish turi uni his-hayajon bilan ifodali o’qishdir. She’r ifodali o’qilgach, undagi
tushuntirilishi zarur bo’lgan so’z va iboralar ikki-uch so’z bilan qisqacha
izohlanadi.
She’rni o’qishdan oldin ba’zan unda tasvirlangan yil fasllari haqida suhbat
o’tkaziladi yoki she’r mazmunini tushunish uchun o’quvchilar bilishi lozim
bo’lgan voqealarni o’qituvchi qisqa aytib beradi. Ba’zi she’rlarni o’qishga
o’quvchilarni uzoqroq tayyorlash, Masalan, Qudrat Hikmatning “Qish”, “Bahor”
she’rlarini o’qishdan oldinroq tabiatni kuzatish, boqqa, qir-adirlarga ekskursiya
o’tkazish maqsadga muvofiq.
Boshlang’ich sinflarda ko’rgazmali ta’limning asosiy formasi lirik she’rni
ifodali o’qish hisoblanadi. Lirik she’rni ham, she’riy hikoyani ham o’quvchilar
hayajon bilan yaxlit idrok etishlariga erishish muhimdir uning uchun she’r
birinchi marta o’qilganda, hech qanday tushuntirish berilmaydi. She’r
o’quvchilarga qanday ta’sir qilganini hisobga olish, bilish zarur. O’qituvchi
she’rni shunday ifodali o’qishi kerakki, bolalar uning asosiy mazmunini
anglasinlar, ularga jonli so’z kuchliroq ta’sir etsin. O’qish oddiy bo’lishi kerak.
O’qiyotganda tabiiy zavq-shavq, shodlik, xursandlik, qahr-g’azab hissini
qichqiriq ovoz bilan soxta ifodalashga yo’l qo’ymaslik zarur. Bolalar she’rni
o’qiganda, she’riy satrga rioya qilishlari, she’r ritmini buzmasliklariga erishish
lozim. She’r mazmuni ham, boshqa janrdagi badiiy asarlar kabi , savollar asosida
tahlil qilinadi. Ammo she’r mazmuni haqida o’quvchilarga ko’p savol berish
tavsiya etilmaydi. O’quvchilarga she’rning asosiy mazmunini tushunganliklariga
ishonch hosil qilishning o’zi kifoya. Masalan, 4-sinf o’quvchilari Qudrat
Hikmatning “Qish to’zg’itar momiq par” she’rni o’qiganda, “Qaysi fasl haqida
o’qidingiz?” savoliga javob berishlari etarli; 4-sinf o’quvchilari shu shoirning
“Bahor” she’rini o’qiganda, o’qituvchi: “She’rda yilning qaysi fasli haqida
o’qidingiz? (Bahor)”. “Shamol haqida nima deyiladi? Terak, bedapoya, qushlar
haqida-chi?” savollarini beradi. Shuni ham aytish kerakki, bolalar hayoti,
ularning o’ziga xos fikrlari, his-tuyg’ulari, qiziqishlarini ifodalovchi, shuningdek
21

zamonamiz qaxramonlari, o’zbek xalqi Vatan himoyasi, xalqimizning
qaxramonona ishlari haqidagi she’rlar mazmunini to’laroq tahlil qilish talab
etiladi. Bunday she’rlarni o’qishga o’quvchilarni maxsus tayyorlanadi: she’r
mazmuniga asos bo’lgan tarixiy voqea haqida qisqa so’zlab beriladi yoki suhbat
o’tkaziladi.
Boshlang’ich sinflarda o’qitiladigan ko’pgina she’rlarni tahlil qilib, ifodali
o’qish mashq qilingach, ifodali yod aytib berish vazifasi topshiriladi
(o’quvchilar darsda ifodali o’qimagan she’rni uyda ifodali yod aytib berishga
tayyorlanishni tavsiya etilmaydi). Bolalar she’rni yoqtiradilar. SHe’riy nutq
engil yodlab olinadi, estetik his-tuyg’u uyg’otadi, kichik yoshdagi o’quvchilar
saviyasiga mos bolalarbop ravshan til bilan yozilgan sodda ritmli jarangdor
she’rlarni bolalar tez va oson yodlab oladilar, keyin yoddan ifodali o’qiydilar.
Kichik yoshdagi o’quvchilarga she’rni qanday yodlash kerakligi
o’rgatiladi. Buning uchun o’qituvchi o’quvchilar bilan she’rni teng satrli bir
necha qismga bo’ladi. O’quvchilarga har bir satr oxirida ritmik pauza qilish,
buning uchun satr oxirida tinish belgi bo’lishi shart emasligi, ritmik pauzada
ovozni nuqtadagi kabi pasaytirmaslik lozim.
22

Umumlashtiruvchi o’qish darslari qurilishi jihatidan o’qish darslarining
boshqa turlaridan farqlanadi. Bunday dars bo’lim materiallari o’rganib
bo’lingach tashkil etiladi. Yangi dastur va metodik qo’llanmalarda tavsiya
qilinganidek, har bir o’qish darsida o’quvchilar tasavvuri va bilimini
umumlashtirish, malakalarini mustahkamlashga alohida ahamiyat beriladi.
SHuning uchun umumlashtiruvchi darsning qurilishi o’mumlashtirishning
maqsad va xarakteriga qarab belgilanadi.
O’qishdan o’tkaziladigan umumlashtiruvchi dars o’quvchilar bilimini bir
tizimga solish, o’rganilganlarni takrorlab umumlashtirish maqsadiga xizmat
qiladi. Umumlashtiruvchi dars odatda o’qish dasturidagi u yoki bu muhim
mavzu yuzasidan o’tkaziladi. Umumlashtiruvchi dars dasturning butun bir
bo’limini yakunlashga xizmat qilishi ham mumkin. Umumlashtiruvchi dars
bolalar tasuvvuri va tushunchalarni kengaytirishga yordam beradi; bunday
darslarda o’quvchilar egallagan bilimlarining sinf va maktab jamoasi hayotida ,
har bir o’quvchi hayotida qanday ahamiyatga ega ekanini tushunadilar. Bu
darsda o’qituvchi bolalar bilimini boyitadigan shu mavzuga oid qo’shimcha
materiallar ham berishi mumkin. Umumlashtiruvchi darsda takrorlash ilgari
o’qilganlar mazmunini o’quvchilar yodida qayta tiklash emas, balki
umumlashtiruvchi xarakterda bo’lishi, bolalar bilimini ma’lum bir tizimga
solishga, ayrim tasavvur va tushunchalarni tartibga solishga yordam berish
loziMasal SHunday ekan, bunday darslar uchun kitobdan o’qiganlarnigina emas,
balki bolalarning kuzatishlari natijasida bevosita idrok qilingan tabiatdagi
predmetlar va hodisalar, ijtimoiy hayot voqealari, shaxsiy tajribalari ham
material bo’ladi. Maktab hayoti, oila mavzusiga yoki tabiatshunoslikka oid
mavzuga bag’ishlangan umumlashtiruvchi darsning vazifasi kitob materialini
o’quvchilarning kuzatishlari, ekskursiyalar jarayonida olgan bilimlari bilan
bog’lash hisoblanadi.
Umumlashtiruvchi darslarda ish turlari xilma-xil bo’lib, ko’rilgan va
kechirilganlar yuzasidan, illyustrativ materiallarni (rasmlar, misollar) ko’rsatish
va tahlil qilish, o’quvchilarning ayrim asarlardan parchalar o’qishi, ekskursiya
23

va kuzatishlar asosida o’quvchilarning og’zaki hikoyasi kabilardan
foydalaniladi. Umumlashtiruvchi dars uchun ish turi darsning aniq maqsadidan
kelib chiqib tanlanadi. O’quvchilar muayyan mavzu ustida ishlab, o’qiganlari,
ko’rganlari, eshitganlari, kuzatganlari xaqida o’z fikr-mulohazalarini dadil va
erkin aytish imkoniyatiga ega bo’lsinlar. Masalan, ma’lum bir mavzuni
yakunlab o’tkazilgan umumlashtiruvchi darsda bolalar kitobdan shu mavzuga
oid o’qigan hikoya va maqollardan qaysi biri qiziqarliroq ekanini, shuningdek, u
yoki bu qikoya yoki maqolda qatnashuvchi shaxslar, ularning xulq-atvorlari
haqida o’z fikrlarini aytadilar, ayrim zaruriy hollarda o’qilgan asar mazmunini
qisqa bayon qiladilar. Agar mavzuni o’rganish jarayonida o’quvchilar bilan
ekskursiya o’tkazilgan bo’lsa, ular ekskursiyada ko’rganlaridan nimalar qiziqarli
bo’lganini, qaysilari kuchli taassurot qoldirganini aytib berishlariga o’qituvchi
yordam beradi. Bular o’quvchilar tafakkurini faollashtiradi, ularni mustaqil
fikrlashga o’rgatadi, o’stiruvchi ta’limning asosiy shartlaridan biri hisoblanadi.
4 - sinfda Vatan haqida bilim beradigan “O’zbekiston - Vatanim manim”
mavzusida berilgan “Serquyosh o’lka” she’ri (Z.Diyor), “Toshkentnoma”
(MASALSHayxzoda), “Dehqon bobo va o’n uch bolakay qissasi” (A.Oripov),
“Xarita” (N.Norqobilov), “Madrlik va aql yorug’ligi” (MASALA’zam) she’r va
hikoyalari o’qilgandan keyin o’tkaziladigan umumlashtiruvchi darsning vazifasi
o’quvchilarning o’qiganlarini, Vatan bo’ylab qilgan sayohatlari jarayonida
ko’rganlari, hozirda ko’rayotganlari bilan bog’lab, umumiy xulosa chiqaradilar.
Bunda o’quvchilarning shaxsiy tajribasi, oila va maktab, shahar hayoti haqidagi
bilimlari katta ahamiyatga ega. Bunday darslarda umumiy xulosani
o’qituvchining yordamisiz o’quvchilarning o’zlari mustaqil ravishda
chiqarishlari juda muhim bo’lib, bu ularning kelgusi ishonchlarini shakllantirish
uchun mustahkam asos hisoblanadi. “O’qish kitobi” darsliklarida berilgan savol
va topshiriqlar bolalar qiziqishlariga yaqin , ularning yosh xususiyatlariga mos,
shuning uchun ular yuzasidan bolalar to’g’ri yakun va umumiy xulosa chiqara
oladilar. Mustaqil xulosa chiqarish tarbiyalovchi ta’limda muhim ahamiyatga
ega. Umumlashtiruvchi darsni muvaffaqiyatli o’tkazish unga o’qituvchining
24

qanday tayyorgarlik ko’rganiga bog’liq. Bunday darsda juda ko’p material
yuzasidan umumiy xulosa chiqarishni rejalashtirish mumkin emas; bu darsga
ko’p material yuklash o’quvchilar diqqatini tarqatib yuboradi, idrok etish
qobiliyatlarini pasaytiradi va faol fikrlash imkonini chegaralaydi. O’qituvchi
umumlashtiruvchi darsda o’quvchilardan nimalarni so’rashni, mavzu yuzasidan
yana nimalarni umumlashtirishni belgilab oladi; darsning maqsadi haqida
o’ylab, bolalar tafakkuri va faoliyatini faollashtirishga ta’sir etadigan ish
turlaridan foydalanishni rejalashtiradi.
Umumlashtiruvchi darsni o’qish dasturidagi har bir mavzu o’rganilgandan
so’ng o’tkazish shart emas. Uni faqat o’qish darsining muhim va katta bo’limi
materiallari o’rganilgandan keyin o’tkazish maqsadga muvofiq. Mavzularni
o’rganish davrida foydalanilgan ko’rgazmali qo’llanmalardan, savol va
topshiriqlardan, ekskursiya, kuzatish, uchrashuv va suhbat materiallaridan
umumlashtiruvchi darslarda shundayligicha − bir xilda foydalanish tavsiya
etilmaydi. Umumlashtiruvchi dars oldiga qo’yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli
amalga oshirish uchun o’qituvchi kundalik mashg’ulotlarda foydalanilgan juda
ko’p materiallardan har bir mavzu uchun juda muhim va xarakterlilarni tanlashi,
o’quvchilar mustaqil xulosa chiqara olishlariga va o’z fikr-mulohazalarini
mustaqil ravishda bayon etishga imkoniyatni ekskursiya va kuzatishda yozgan
xotiralarni (agar bo’lsa) o’qib chiqishlari, ilgari tayyorlangan rasmlarini
yig’ishlari, kitobdagi materiallarni ko’zdan kechirib, qiziqarli o’rinlarini
belgilashlari, u yoki bu asardan ayrim parchani yodlashlari yoki matnga yaqin
bayon etishga tayyorlanishlari lozim.
O’qish darslarida nutq o’stirish.
Ma’lumki, nutq tafakkur bilan bog’liq, shuning uchun u tafakkur
25

bilan uzviy o’stiriladi. Darsda o’qilgan asarni o’quvchilar ongli tushunishi,
asosiy mazmunini, g’oyasini anglab yetishi uchun analiz, sintez, taqqoslash,
umumlashtirish kabi mantiqiy usullar qo’llanadi. O’qilgan asarni analiz qilishda
har xil ish uslublaridan foydalaniladi. Bolalar hikoyadagi asosiy qatnashuvchi
shaxslarni aytadilar, o’qituvchi rahbarligida asar rejasini tuzadilar. Qatnashuvchi
shaxslarni o’quvchilar har xil tartibda aytishlari mumkin, ammo o’qituvchi
ularni asarda qatnashish tartibida aytishni so’raydi. Natijada o’qituvchi
rahbarligida hikoyaning chizmasi tuziladi. O’qituvchi bergan savollar yordamida
asarlarning mazmuni aniqlanadi. Shunday qilib, asar mazmuni bilan birinchi
tanishish o’quvchilardan ongli ishlashni, ya’ni voqealarni, qatnashuvchilar
tarkibini analiz qilishni talab etadi. O’qish bilan bog’liq holda bajariladigan
bunday mantiqiy ishlar asta-sekin murakkablasha boradi. Boshlang’ich
sinflarning o’qish darslarida o’quvchilar nutqini o’stirish vositalaridan biri turli
uyushtirilgan qayta hikoyalashdir. Maktab tajribasida to’liq, qisqartirib , tanlab
va ijodiy qayta hikoya qilish turlari mavjud. Boshlang’ich sinf o’quvchilari
uchun matnni to’liq yoki matnga yaqin qayta hikoyalash ancha oson, boshqa
turlari esa nisbatan qiyinroqdir. Qayta hikoyalashda o’qilgan hikoya mazmuni
yuzasidan o’qituvchining savoli, o’quvchilarni hikoyaning detallari haqida,
ayrim voqealar o’rtasidagi bog’lanishning sabab-natijalari haqida fikrlashga
qaratilishi loziMasal Asar syujetining rivojlanishida qatnashuvchi shaxslar,
ularning xatti-harakati asosiy rol ь o’ynaydi. O’quvchilar asar mazmunini unda
ishtirok etuvchi shaxslar va ularning xatti-harakati, xarakterli xususiyatlarini
tahlil qilish yordamida yaxshi anglab yetadilar. O’qituvchining savoli asar
qahramonlari nima qilgani, ularning u yoki bu xatti-harakati qaerda va qanday
sharoitda yuz bergani haqida so’zlab berishga, voqealarni izchil bayon qilinishga
va o’zaro bog’liqligini yoritishga yunaltirilishi lozim.
O’quvchi o’qilgan asar mazmunini o’qituvchi savoli yordamida aytib
berishida faqat analizdan emas, sintezdan ham foydalaniladi: ayrim lavhalar
o’zaro bog’lanadi (sintezlanadi), bir-biriga taqqoslanadi, ular yuzasidan
muhokama yuritiladi va xulosa chiqariladi. Ko’pincha boshlang’ich sinf
26

o’quvchilari qatnashuvchi shaxslar xatti-harakatini yaxshi tushunmasliklari,
ba’zan noto’g’ri yoki yuzaki tushunishlari natijasida asar mazmunini anglab
yetmaydilar. SHuning uchun ham o’qituvchi savolni juda o’ylab tuzishi, u
bolani fikrlashga, o’ylashga majbur etadigan, qatnashuvchi shaxslarning xatti-
harakati, voqealarning bog’lanishi yuzasidan muhokama yuritishga undaydigan,
ularni o’zaro qiyoslashga, ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlashga yordam
beradigan bo’lishi loziMasal O’quvchi asarda qatnashuvchilarning xatti-
harakatini qanchalik aniq ko’z oldiga keltira olsa, u hikoyaning asosiy
mazmunini shunchalik chuqur tushunadi, shunchalik mustaqil qayta hikoya qilib
beradi.
Tanlab hikoyalash ham bolalarning tafakkuri va nutqini o’stirish
vositalaridan biridir. Tanlab hikoyalashda o’quvchi: 1) o’qilgan matndan bir
qismini, uning chegarasini ongli ravishda ajratib so’zlab beradi; 2) hikoyadan
faqat bir voqeani aytib beradi; 3) hikoya mazmunini faqat bir syujet yo’nalishida
so’zlab beradi. O’quvchilarda tanlab qayta hikoyalash malakasini hosil qilishga
boshlang’ich sinf izohli o’qish darslarida keng qo’llaniladigan me todik usullar
yordam beradi: 1) hikoya qismiga chizilgan rasm asosida hikoyalash ; 2)
hikoyadati bir voqeani tasvirlovchi rasm asosida hikoyalash; 3) tanlab qayta
hikoyalashni talab etadigan savollarga javob berish. O’quvchi tanlab hikoya
qilishga tayyorlanganda o’qilgan matnni tahlil qiladi. Bunday tahlil bolalar
tafakkurini, ular nutqidagi mustaqillikni o’stiradi va o’qilgan matn mazmunini
o’zlashtirishga yordam beradi. O’qilgan hikoyaga rasm chizishda o’quvchi
rassomlar tomonidan chizilgan rasmlardan o’qilgan asarning mazmuniga mos
rasm tanlaydi yoki o’zi rasm chizadi. Agar o’quvchi rasmni yaxshi chiza
olmasa, o’zi chizmoqchi bo’lgan rasmni og’zaki tasvirlab beradi, ya’ni so’z
bilan chizadi. O’qilgan hikoyani davom ettirish usuli maktab tajribasida keng
qo’llaniladi. Bu usul xikoyaning mazmuni uni davom ettirishga imkon beradigan
asarlarda qo’llaniladi.
Bolalar uchun eng qiziqarli masallar.
27

Qadim zamonlardan beri ko'plab xalqlar tez va tez Masal sifatida
foydalanganlar samarali usul bolalarda asosiy hayotiy tushunchalar va
qadriyatlarni o'rgatish. Masal qisqa hikoya bo'lganligi sababli, bola uni
oxirigacha tinglash uchun sabr-toqatga ega bo'ladi. Qiziqarli shakl va qiziqarli,
tushunarli qahramonlar kichkina odamga: yaxshilik va yomonlik nima, sevgi va
kattalarga hurmat nima va boshqa muhim narsalarni etkazadi. Masalning salbiy
qahramonni qoralamasligi, uning kamchiliklarini masxara qilmasligi, lekin shu
bilan birga baribir ularga ishora qilishi juda muhim, shunda bola nima qilish
mumkinligini va nima mumkin emasligini tushunadi. Afsuski, ko'pgina ota-
onalar rivojlanishning dastlabki bosqichida farzandlari Masallarni shunday idrok
eta olmaydi, deb hisoblashadi. Bu fikr noto'g'ri. Masallarni bolaga beshikdanoq
o‘qib berish mumkin. Albatta, dastlab u ularni tushunmasligi mumkin. haqiqiy
ma'no , ammo, ongsiz darajada, iz har qanday holatda qoladi.
Erta yoshdanoq Masallar kichkina odamda dunyoga, o'ziga va o'z
harakatlariga to'g'ri munosabatni shakllantirishga yordam beradi. Shunisi ham
qiziqki, bunday munosabatni shakllantirish jarayonida bola sizda bor narsani
qadrlash kerakligini tushuna boshlaydi.
Qisqa Masallarni o'qish bolalarga o'z qahramonlari bilan quvonch va
qayg'uni baham ko'rish imkoniyatini beradi va bu, o'z navbatida, bolani
hamdardlik, mehr va rahm-shafqatga o'rgatadi. Yaxshi Masallar bolani bezovta
qiluvchi fikrlardan xalos qiladi, unga o'ziga bo'lgan ishonchni rivojlantiradi va
ochko'zlik va maqtanchoqlik namoyon bo'lishidan voz kechishga yordam beradi.
Qisqa Masallar bolaga hasad yomon ekanligini va agar u biror narsani xohlasa,
buning uchun ishlashingiz va maqsadingizga erishishingiz kerak bo'lgan
tushunarli shaklda ko'rsatishga qodir. Tabiiyki, bu yoshdagi "ish" deganda,
nazarda tutiladi yaxshi xulq-atvor , itoatkorlik, o'rganish va boshqalar.
Eng erta yosh taxminan olti yoki etti yoshgacha, qisqa Masallar bolalarga
o'qish uchun juda mos keladi. Bolaning ularni idrok etishi oson, biroq ayni
paytda tasavvur rang-barang rasmlarni chizadi va boyitiladi. so'z boyligi . Tez
28

orada siz bolaga o'z fikrlarini aytish osonroq bo'layotganini sezasiz, u endi
hovlida tez-tez janjallarga shoshilmaydi, balki qaror qilishga harakat
qiladi. ziddiyatli vaziyatlar og'zaki. Qisqasi, bir qarashda tarixda shunchalik
chuqur ma’no borki... Gapiraman oddiy so'zlar bilan aytganda , ular bolaga
hayotning ko'p qirrali ekanligini ko'rsatadilar va u yoki bu hodisani yaxshi yoki
yomonga bo'lishning ma'nosi yo'q. Har qanday vaziyatni ko'rib chiqqach, uni
sizning foydangizga hal qilish mumkin va umidsiz vaziyatlar ta'rifi bo'yicha
mavjud emas.
Bolalar uchun Masallar
O ' rgatuvchi Masallar ular koinotning yosh tadqiqotchisiga hamma sir aniq
bo ‘ lishi va yovuzlik albatta jazolanishini ko ‘ rsatib beradilar . Bola o ' z
harakatlariga boshqa odamning ko ' zi bilan qarashni o ' rganadi , xuddi
tashqaridan . Vaqt o ' tishi bilan u biron bir ishni qilishdan oldin , uning o ' rtog ' iga
yoki shunchaki tasodifiy o ' tkinchiga zarar etkazishi haqida o ' ylash kerakligini
tushunadi . Bundan tashqari , Masal chaqaloqqa uning ba ' zi istaklarini orqa fonga
o ' tkazish kerakligini , ba ' zilari esa butunlay qo ' rqish va unga qarshi kurashish
kerakligini tushunishga yordam beradi . Albatta, kichkintoyingizga Masal yoki
ertak o'qish, printsipial jihatdan sizga bog'liq. Biroq, hatto erta yoshda ham,
unga qarama-qarshiliklar, yolg'on hukmlar va bema'nilik bilan to'la dunyoda
qulay bo'lishiga yordam berish uchun bola bilan muloqot qilishning bir necha
usullarini sinab ko'rish kerak.
Ijod qadim zamonlardan beri ma'lum bo'lib, u doimo ta'limning kuchli
vositasi sifatida ishlatilgan. Sababi, bolalar uchun har bir Masalning asosidagi
hikoyalar imkon qadar yaqin haqiqiy hayot va shuning uchun hamma uchun
tushunarli. Ular, shuningdek, ma'lum bir shaxsni to'g'ridan-to'g'ri hukm
qilmasdan illatlarni aniqlashga yordam beradi. Keling, ularning eng
qiziqarlilarini eslaylik va bolalar bilan muloqot qilishda ularni ta'lim
maqsadlarida qanday ishlatishni ko'rib chiqamiz. Bolalarga kitob o‘qish naqadar
foydali ekanligini hammamiz bilamiz, ayniqsa, Masallarni. Keling, nima uchun
29

ekanligini bilib olaylik. Ma'lumki, barcha psixologlar va o'qituvchilar bolaga
Masallarni o'qish kerakligiga so'zsiz rozi bo'lishadi. Qahramonlari so'zlashuvchi
hayvonlar va ko'pincha butunlay xayoliy mavjudotlar ekanligi bilan haqiqiy
voqelikni buzadigan ertaklardan farqli o'laroq, Masallar haqiqatni iloji boricha
to'g'ri ifodalaydi, ularning qahramonlari to'liq. haqiqiy odamlar Ularning
harakatlarini hayotimizda ham har kuni kuzatishimiz mumkin. Bundan tashqari,
ko'plab o'qituvchilar Masallarni o'qish darajasida ham mos keladi, deb
hisoblashadi prenatal rivojlanish , ehtimol, bu afsona, lekin bunday amaliyot
yomon narsa keltirmaydi. Yuqorida aytib o'tilgan foydali ta'sirlar bilan bir
qatorda, bolalarga Masallarni o'qish bizning hayotimizga kirishi mumkin:
Sevimli farzandingiz bilan munosabatlardagi uyg'unlik. O'ylab ko'ring va
o'zingizga savolga halol javob bering: "Men farzandimning ichki dunyosiga ko'p
vaqt ajratamanmi?" Afsuski, o'zimiz va oilamiz uchun munosib turmush
darajasini ta'minlash uchun ko'p mehnat qilishga majbur bo'lgan hayotning
shiddatli sur'ati kamdan-kam hollarda bizga imkon beradi.
bola bilan dildan suhbatlashing. Ko'pincha biz chaqaloqqa nima yaxshi va
nima yomonligini aytish, bolalar bog'chasi, hovli, maktab va hokazolardagi
vaziyatni tahlil qilish va xulosa chiqarish imkoniyatidan mahrum bo'lamiz.
Zamonaviy ota-onalar va ularning farzandlari o'rtasidagi barcha muloqot boshqa
o'yinchoq uchun do'konga birgalikda sayohat qilishdan iborat. Shunday qilib,
ko'plab otalar va onalar o'zlarining vijdonlarini tinchlantirishadi va bu etarli deb
xato qilishadi. Lekin oilaviy an'ana kechqurun birga Masallar o'qish sizga
ko'proq narsani beradi. Bola tinchlanib, savollariga javob oladi. Siz bunday deb
o'ylamasligingiz kerak Kichkina bola kechinmalardan xoli, aksincha, uning
qalbida chalkashlik paydo bo'ladigan, aqli esa doimiy ravishda ishlab, koinot
sirlarini mustaqil ravishda tushunishga harakat qiladigan yoshda, tabiiyki,
kattalardagiga qaraganda ancha ibtidoiy darajada. Farzandingizga yordam
bering! Unga qisqa Masallarni o'qing, unga javoblar va qo'shimcha o'ylash
uchun ovqat bering. Bolaning aql-zakovati rivojlanadi. Kechasi kichkina
odamga qisqa Masallarni tez-tez o'qing, yotishdan oldin uning holati tinchlanadi,
30

u xotirjam va ma'lumotni eng yaxshi qabul qiladi. Bola bilan birgalikda
o'qiganingizni muhokama qilishga harakat qiling, uning fikrini diqqat bilan
tinglang. E'tibor bering, Masallar tili sodda va tushunarli, chaqalog'ingiz ham tez
orada shu darajada gapiradi! Va siz uning qanchalik oqilona ekanligiga va
kattalar kabi gaplashishiga hayron qolasiz.
Farzandingizda kitob o'qishga mehr uyg'otish. Yana ertaklardan farqli
o'laroq, Masallarda kattalar hayoti haqida hikoya qilinadi. Shuning uchun
bolalar uchun ertak emas, balki ularni o'qish qiziqroq. O'qishga bo'lgan
muhabbatni ortiqcha baholab bo'lmaydi, bundan tashqari, u bolalarni televizor,
planshet va zamonaviy davrning boshqa "kamchiliklari" dan uzoqlashtiradi.
Bolalarga erta yoshda Masal o'qishga vaqt ajrating, keyin kech bo'lishi mumkin,
chunki bola yuqori texnologiyalarga duchor bo'ladi, kitoblar tashlab ketiladi,
qadriyatlar buziladi va siz endi hech narsa qilma. Bolaning tasavvurini
rivojlantirish, analitik fikrlash va vaziyatlardan, hatto eng qiyin vaziyatlardan
ham munosib chiqib ketish qobiliyati. Bosh qahramonlar misolidan foydalanib,
Masal bolalarga do'stlar va keksa odamlar bilan qanday munosabatda bo'lishlari,
shuningdek, munozarali muammolarni hal qilish yo'llarini izlash haqida gapirib
beradi. Shunday qilib, bolaning ongida bolalar bilan munosabatlar va xatti-
harakatlar modeli shakllanadi. turli odamlar , u ruxsat etilgan narsalarning
chegaralarini tushuna boshlaydi.
Bolalar uchun dono Masallar
Qanchalik arzimas tuyulmasin, Masallarda bir necha avlodlar davomida
to‘plangan ko‘p asrlik hikmat bor. Ko'pchiligimiz so'zlarni tanlay olmaymiz va u
yoki bu ta'rifning ma'nosini qisqacha va aniq etkaza olmaymiz.
Hikmatli Masallar bolaga hayotning asl ma'nosi va qadr-qimmatini
ko'rsatadi, boshqa odamlarga nisbatan yaxshi ish qilish foydali ekanligini va
birinchi navbatda - o'ziga o'rgatadi. Ajablanarlisi shundaki, bolalar bunday
idrokga har qanday kattalarga qaraganda yaxshiroq moyil bo'lishadi, ehtimol
31

ularning ongi va ongi hali zamonaviy jamiyat g'oyalari bilan tiqilib qolmaganligi
sababli.
Yaxshi va yomon haqida
Ikki do'st cho'l bo'ylab ketayotgan edi. Olis yo‘ldan charchab, janjallashib,
biri shoshqaloqlik bilan ikkinchisiga shapaloq urdi. O‘rtoq dardga chidadi va
jinoyatchiga javoban hech narsa demadi. U shunchaki qumga shunday deb
yozgan edi: "Bugun men bir do'stimdan yuzimga tarsaki oldim". Yana bir necha
kun o'tdi va ular vohada edilar. Ular cho'milishni boshlashdi va shapaloqni olgan
kishi deyarli suvga cho'kib ketdi. Birinchi o'rtoq o'z vaqtida yordamga keldi.
Keyin ikkinchisi toshga yozuv o'yib, shunday dedi eng yaxshi do'st uni o'limdan
qutqardi. Buni ko‘rgan o‘rtoq undan qilmishini tushuntirishni so‘radi. Ikkinchisi
javob berdi: "Men shamol tezroq o'chirishi uchun qumga gunoh haqida
yozdiMasal Va najot haqida - nima bo'lganini hech qachon unutmasligingiz
uchun toshga o'yilgan.
Bolalar uchun do'stlik haqidagi bu Masal ularga yomon narsalarni uzoq
vaqt davomida xotirada saqlab bo'lmasligini tushunishga yordam beradi. Ammo
boshqa odamlarning yaxshiliklarini hech qachon unutmaslik kerak. Va yana bir
narsa - siz do'stlaringizni qadrlashingiz kerak, chunki qiyin paytlarda ular
ko'pincha odamning yonida bo'lishadi.
Onaga muhabbat haqida
Oila a'zolari o'rtasidagi munosabatlar ham bir xil darajada muhimdir. Biz
ko'pincha bolalarga ota-onasini hurmat qilishlari, ularga g'amxo'rlik qilishlari
kerakligini tushuntiramiz. Ammo bolalar uchun quyidagi Masallar har qanday
so'zdan ko'ra yaxshiroq aytadi.
Quduq bo‘yida bir chol va uch ayol o‘tirishar, ularning yonida uchta bola
o‘ynab o‘tirishardi. Bu yerda birinchisi: “O‘g‘limning shunday ovozi borki,
hamma eshitadi”, deydi. Ikkinchisi maqtanadi: "Ammo meniki bunday
raqamlarni ko'rsatishi mumkin - siz bunga qaraysiz." Va faqat uchinchisi jiMasal
32

Chol unga o'girilib: "Nega o'g'lingiz haqida gapirmaysiz?" Va u javob beradi:
"Ha, unda hech qanday g'ayrioddiy narsa yo'q." Shunday qilib, ayollar suv to‘la
chelaklarni olishdi, chol ham ular bilan o‘rnidan turdi. Eshitadilar: birinchi bola
kuylaydi, bulbul suv bosadi. Ikkinchisi ularning atrofida aylanadi. Va faqat
uchinchisi onasiga yaqinlashib, og'ir chelaklarni olib, uyiga olib ketdi. Birinchi
ikki ayol choldan so'raydi: "Xo'sh, bizning o'g'illarimiz sizga qanday yoqadi?"
Va u javob beradi: “Ular qayerda? Men faqat bitta o'g'limni ko'rmoqdaman ».
Aynan bolalar uchun hayotga yaqin va hamma uchun tushunarli qisqa
Masallar bolalarni ota-onasini chinakam qadrlashga o'rgatadi va oilaviy
munosabatlarning haqiqiy qiymatini ko'rsatadi.
Yolg'onmi yoki haqiqatmi?
Uch o'g'il o'rmonda o'ynashdi va kechqurun qanday kelganini sezmadilar.
Ular uyda jazolanishidan qo‘rqib, nima qilishni o‘ylay boshlashdi. Ota-onamga
haqiqatni aytishim kerakmi yoki yolg'onmi? Va bu erda hammasi qanday bo'ldi.
Birinchisi, unga hujum qilgan bo'ri haqida hikoya qildi. Otasi uning uchun
qo'rqadi, u qaror qildi va uni kechirdi. Ammo shu payt o‘rmonchi kelib, ularda
bo‘ri yo‘qligini aytdi. Ikkinchisi onasiga bobosini ko‘rgani kelganini aytdi.
Qarang - va uning o'zi ostonada. Shunday qilib, birinchi va ikkinchi o'g'illarning
yolg'onlari fosh bo'ldi va natijada ular ikki marta jazolandi. Avval aybdor
bo'lgani uchun, keyin yolg'on gapirgani uchun. Va faqat uchinchisi uyga keldi
va hamma narsani avvalgidek aytdi. Onasi biroz shovqin-suron qildi va tez
orada tinchlandi.
Bolalar uchun bunday Masallar ularni yolg'on gapirish vaziyatni faqat
murakkablashtirishi uchun tayyorlaydi. Shuning uchun, har qanday holatda,
bahona o'ylamaslik va hamma narsa yaxshi bo'ladi degan umidda aybingizni
yashirmaslik, balki noto'g'ri xatti-harakatni darhol tan olish yaxshiroqdir. Bu
ota-onaning ishonchini saqlab qolish va pushaymon bo'lmaslikning yagona yo'li.
33

Ikki bo'ri haqida
Bolani yaxshilik va yomonlik o'rtasidagi chegarani ko'rishga o'rgatish ham
bir xil darajada muhimdir. Bu har doim insonga hamroh bo'ladigan va, ehtimol,
uning qalbida kurashadigan ikkita axloqiy toifadir. Orasida katta raqam Ushbu
mavzu bo'yicha ibratli hikoyalar orasida bolalar uchun eng tushunarli va
qiziqarli - bu ikki bo'ri haqidagi Masaldir.
Bir kuni qiziquvchan nevara bobosidan - qabila boshlig'idan so'radi:
Nega yomon odamlar paydo bo'ladi? Bunga oqsoqol dono javob berdi.
Mana u nima dedi: Dunyoda yomon odamlar yo'q. Ammo har bir insonda ikki
tomon bor: qorong'u va yorug'lik. Birinchisi - sevgi, mehr, rahm-shafqat, o'zaro
tushunish istagi. Ikkinchisi yovuzlikni, xudbinlikni, nafratni, halokatni anglatadi.
Ikki bo'ri kabi, ular doimo bir-birlari bilan kurashadilar. Albatta, bola javob
berdi. - Va ulardan qaysi biri g'alaba qozonadi? Hammasi odamga bog‘liq, –
gapini tugatdi bobo. - Yuqorini har doim ko'proq boqilgan bo'ri yutadi.
Bolalar uchun yaxshilik va yomonlik haqidagi bu Masal inson hayotda
sodir bo'layotgan ko'p narsalar uchun javobgar ekanligini aniq ko'rsatib beradi.
Shuning uchun barcha harakatlaringizni hisobga olish kerak. Va boshqalarga
faqat o'zingiz uchun xohlagan narsani tilang.
Oh kirpi
Kattalar tez-tez so'raydigan yana bir savol: "Atrofingizdagi hammaga ko'r-
ko'rona ishona olmasligingizni bolaga qanday tushuntirish kerak?" Qanday qilib
uni vaziyatni tahlil qilishni va shundan keyingina qaror qabul qilishni o'rgatish
kerak? Bunday holda, yosh bolalar uchun shunga o'xshash Masallar yordamga
keladi. Negadir tulki bilan tipratikan uchrashib qoldi. Qizil sochli esa lablarini
yalab, suhbatdoshiga sartaroshga borishni maslahat berdi. moda soch
turmagi "Toshbaqa ostida" "Hozirgi kunlarda tikanlar modadan chiqib ketgan",
deya qo'shimcha qildi u. Kirpi bunday g'amxo'rlikdan xursand bo'lib, yo'lga
tushdi. Yo‘l-yo‘lakay boyqushni uchratgani ma’qul.
34

XULOSA
Ma’lumki, tarbiya ko’proq ta’lim jarayonida berib boriladi. Bolalarga
maktabga kelgan kunidan boshlab , bilim olishga havas tuyg’usi shakllantiriladi.
35

Ularda asta-sekin bilim olishga ehtiyoj paydo bo’ladi va bu orqali o’kuvchilar
ma’naviy ozuqa ola boshlaydilar. Bu bilan bolada kelajakka intilish, orzu-havas,
mehnatga chanqoqlik, xayru ehsonda sofdillik, ona-Vatanga mehr-muhabbat,
fidoyilik, milliy g’urur, matonat, mehr-oqibat, do’stlik, ezgulik kabi yuksak
hislar paydo bo’ladi.
Har bir Masalda yotgan hikoyalar bolalarga haqiqiy hayot nima ekanligini
va bu qiyin yo'lda qanday qiyinchiliklarga duch kelishi mumkinligini
tushunadigan tilda aytib beradi. Va eng muhimi, har bir Masalda siz ushbu
vaziyatdan chiqishning bir nechta yo'lini topishingiz mumkin.
Biz ko’pincha Masalning kirish qismida, ba’zan oxirida qissadan xissa,
ya’ni ibratli xulosa chiqariladi. Bu o’quvchilarni ahloqiy tomondan
tarbiyalashga katta imkon beradi. Masalda fikrning qisqa, lo’nda, chiroyli va
ifodali tasvirlanishi, tilining o’tkirligi va xalqchilligi o’quvchilar nutqi va
tafakkurini o’stirishda muhim material hisoblanadi. Masal kichik hajmli, ammo
boy mazmunli, tugun, kulminasion nuqta va echimi bo’lgan kichik pesani
eslatadi. U biror voqea-hodisani qisqa va mazmunli tasvirlashda ajoyib namuna
bo’la oladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI.
1. Obidjon Karimov, “Mumtoz she’riyat janrlari”,” Namangan” nashriyoti-2015
2. Jumayeva S. O`zbek mumtoz she’riyatida raqam ramzlari va ularning ma’no
talqini. Fil.fanlari. nomz.disser. avtoref. Toshkent, 2006.
3. Jumatova S. Hozirgi o`zbek she’riyatida rang bilan bog`liq ramziy obrazlar:
Filol. fan. nomz... diss.Toshkent, 2000.
4. Komilov N. Tasavvuf. Tavhid asrori. 2-kitob. Toshkent, 1999.
36

5. Yusuf Xos Hojib. Qutadg„u bilig (Saodatga yullovchi bilim), transkripsiya va
hozirgi o„zbek tiliga tavsif. Nashrga tayyorlovchi K. Karimov. - Toshkent: Fan,
1971
6. Karimov K. “Kutadg„u bilig„”ning tuzilishi va vazni. 2 - kitob. - Toshkent:
UzFA nashriyoti, 1961.
7. www.ziyouz.com
8. www.kutubxona.com
9. www.literature.uz
37

Kurs ishi

Sotib olish