Masofaviy bank xizmatlari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	885.2KB
Покупки	4
Дата загрузки	11 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Arslonbek Sulaymanov

Дата регистрации 01 Декабрь 2024

29 Продаж

Masofaviy bank xizmatlari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETINING
KATTAQO‘RG‘ON FILIALI ANIQ VA TABIIY FANLAR
FAKULTETI
60410500 – BANK ISHI VA AUDITI
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR VA IQTISODIYOT KAFEDRASI
“ BANK HISOBI,TAHLIL VA AUDITI ” fanidan
’’______________________________________________________________________
________________________________________________________” mavzusidagi
KURS ISHI
Bajaruvchi: 4-bosqich BI_21_0__ –Guruh talabasi _____________________
Ilmiy rahbar: professor-o‘qituvchi _____________________________
Kurs ishi Raqamli texnologiyalar va iqtisodiyot kafedrasida bajarildi.
Kafedra mudiri: dots. Sh. Daliev
Kurs ishi __/__/2024 da himoya qilindi va ___ foizga o‘zlashtirdi.
Komissiya raisi: _________________________________
A’zolari: _________________________________
_________________________________
_________________________________

KATTAQO‘RG‘ON – 202 4
1

MUNDARIJA:
Kirish ………………………………………………………………………………..3
I BOB. Masofaviy bank xizmatlarining nazariy asoslari
1.1 Masofaviy bank tushunchasi va uning xususiyatlari……………………………6
1.2 Masofaviy bank xizmatlarining turlari………………………………………….18
II bob. Masofaviy bank xizmatlarning amaliy tahlili
2.1. O'zbekiston bank tizimida masofaviy xizmatlarning rivoji…………………….21
2.2 Masofaviy bank xizmatlarni rivojlantirish bo'yicha chora-tadbirlar……………24
2.3 Masofaviy bank xizmatlarning rivojlanishidagi muammolar…………………..28
2.4 Masofaviy bank xizmatlar bo’yicha jahon tajribasi va uni qo’lanishi…………30
Xulosa………………………………………………………………………………34
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………….......36

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Bugungi kunda texnologik rivojlanish
moliyaviy sohada jadal o'zgarishlarni olib kelmoqda. Bank tizimi mijozlarga qulay va
tezkor xizmatlar ko'rsatish uchun yangi texnologiyalarni keng joriy qilmoqda.
Ayniqsa, online bank va masofaviy bank xizmatlari jahon moliya bozorida inqilobiy
ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu kurs ishida ushbu xizmatlarning nazariy asoslari,
O'zbekiston misolida amaliy qo'llanilishi va rivojlanish istiqbollari o'rganiladi.
Kurs ishining maqsadi - online bank va masofaviy bank xizmatlarining
mohiyati, afzalliklari, amaliyotda qo'llanilishi va ularning O'zbekistonda rivojlanish
imkoniyatlarini o'rganishdir.
Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan :
- Online va masofaviy bank xizmatlarining nazariy asoslarini o'rganish;
- O'zbekiston bank tizimida ushbu xizmatlarning ahamiyatini tahlil qilish;
- Jahon tajribasini o'rganib, rivojlanish istiqbollari bo'yicha takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti va predmeti. Kurs ishining obyekti bu turli xil bank
mobile ilovalari bo‘lib, uning predmeti mamlakat aholisining moliyaviy faoliyatlarini
masofadan turgan holda amalga oshirishini takomillashtirish.
Hozirgi davrdagi tezkor va shiddatli rivojlanish hamda iqtisodiyotdagi tub
o’zgarishlar davrida raqamli iqtisodiyot va u bilan bog’liq bo’lgan bir qancha ilg’or
raqamli texnologiyalar iqtisodiyotimizga kirib kelmoqda. Shu sababli aholining
turmush tarzini yanada yaxshilash va osonlashtirish, kompyuterlashtirish va
mamlakatimiz taraqqiyotini yanada jadallashtirish maqsadida Respublikamiz
rahbariyati bir qancha qarorlarni qabul qildi va “yo’l xaritasi”ni ishlab chiqmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi bank tizimida mijozlarga taqdim etiladigan elektron bank
xizmatlarini ko‘rsatish borasida tizimli ishlar tashkil etilmoqda. Xususan,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 12 maydagi “2020 - 2025 yillarga
mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi
to‘g‘risida”gi PF-5992-sonli Farmonid 1
“O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini
isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida qaralib, bank xizmatlarini
modernizatsiya qilish, samarali infratuzilma yaratish va banklar faoliyatini
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5992-son Farmoni, 2020
3

avtomatlashtirish, shuningdek, banklarning asosiy faoliyat turi bilan bog‘liq
bo‘lmagan funktsiyalarini bosqichma-bosqich bekor qilish orqali bank tizimining
samaradorligini oshirishga juda katta e’tibor berilmoqda. Shuningdek, zamonaviy
axborot kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish, tijorat banklarining
biznes jarayonlarini avtomatlashtirish va masofaviy bank xizmatlari turlarini
kengaytirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratish; nazorat yuklarini, shu jumladan
banklarning regulyator va davlat organlari bilan axborot almashinuvini
takomillashtirish hamda hisobotlarni shakllantirish jarayonlarini soddalashtirish va
avtomatlashtirish orqali ularni taqdim etish bilan bog‘liq bo‘lgan yuklarni
kamaytirish; masofaviy bank xizmatlari, shu jumladan kontaktsiz to‘lovlar soni va
qamrovini kengaytirish;
avtomatlashtirilgan skoring tizimi, raqamli identifikatsiyalash va kredit konveyeridan
keng foydalanish; bank ma’lumotlari va tizimlarining axborot xavfsizligini
kuchaytirish;
bank sohasidagi yangi kontseptsiya va texnologiyalarni joriy qilish (fintex,
marketpleys, raqamli bank) ” kabi vazifalarning belgilanganligi mavzuning
dolzarbligidan dalolat beradi.
Mavzuga oid bir qator olimlarning tadqiqot ishlari bilan yaqindan tanishib
chiqildi. Ularda olimlarning masofaviy bank xizmatlariga odi fikr mulohazalari tahlil
qilindi.
Hozirgi vaqtda banklar juda ko'p turli xil xizmatlarni taqdim etadilar:
sug'urta xizmatlari;
pul muomalasi va kredit munosabatlarini shakllantirish;
moliyalashtirish; qimmatli qog'ozlar bilan ishlash;
vositachi sifatida operatsiyalarni amalga oshirish;
shuningdek mulkni boshqarish.
Mavjud masofaviy bank xizmatlarini bozorida tanlash keng. Mijozlarga kredit
kartalari, debet va ish haqi kartalari, joriy hisobvaraqlar, milliy va xorijiy valyutadagi
depozitlar, aktsiyalar, obligatsiyalar, valyuta ayirboshlash, trast operatsiyalari va
konsalting kabi xizmatlar taklif etiladi. Bank xizmatlarini takomillashtirishning
4

muhim va istiqbolli yo‘nalishi masofaviy, ya’ni masofaviy bank xizmatlarini
rivojlantirish hisoblanadi. Bir qator sabablarni ta'kidlash kerak:
1. Yirik korporativ mijozlarga xizmat ko'rsatishning yangi darajasini yaratish;
2. Kichik va o'rta biznes, yakka tartibdagi tadbirkorlar va jismoniy shaxslarga
xizmatlar ko'rsatishda raqobatdosh ustunlikning o'sishi;
3. Tijorat banklari va ularning mijozlari o‘rtasidagi o‘zaro hamkorlikning qulay va
samarali mexanizmlarini yaratish. Bank mijozlari uchun xizmat ko'rsatishning ushbu
modifikatsiyasi xizmatlar va mahsulotlar haqida ma'lumot olish, anketalar va
blankalarni to'ldirish, bank mahsulotlari va xizmatlarini olish uchun bank bilan
ishlashda xizmat ko'rsatish darajasini oshirish va moliyaviy hamda vaqt xarajatlarini
kamaytirishni anglatadi, shuningdek, undan foydalanish va uni nazorat qilish. Bank
uchun bu samaradorlik ko‘rsatkichlarini oshirish, xarajatlarni kamaytirish va xizmat
ko‘rsatish darajasini yo‘qotmasdan mijozlar bazasini sezilarli darajada kengaytirish
imkoniyatini bildiradi. Elektron bank xizmatlarining rivojlanish dinamikasini tahlil
qilar ekanmiz, keyingi yillarda naqd pulsiz hisob-kitoblar sezilarli darajada oshgani
yaqqol ko‘rinib turibdi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi orqali amalga oshirilgan
naqd pulsiz pul o‘tkazmalari soni va hajmining dinamikasi naqd pulsiz aylanmaning
ko‘payishi va tranzaksiya talabini, birinchi navbatda, kredit tashkilotlari
xizmatlaridan foydalanishning uzoq muddatli tendentsiyasidan dalolat beradi.
Kurs ishi tarkibi kirish, ikkita bob, olti ta reja, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar qismlaridan iborat. Kurs ishining kirish qismida mavzuning dolzarbligi,
o ‘rganilganlik darajasi, ishning maqsad va vazifalari asoslab berilgan.
5

I BOB. Online bank va masofaviy bank xizmatlarining nazariy
asoslari
1.1. Masofaviy bank tushunchasi va uning xususiyatlari
Masofaviy (online) bank bu bank xizmatlaridan internet orqali foydalanish
imkonini beruvchi platforma bo'lib, mijozlar bank filialiga bormasdan moliyaviy
operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin. Uning asosiy imkoniyatlari
quyidagilardan iborat:
- Hisobni boshqarish va tranzaksiya tarixini kuzatish;
- Pul o'tkazmalari (xalqaro va mahalliy);
- Kreditlar va omonatlarni boshqarish;
- Kommunal va boshqa to'lovlarni amalga oshirish.
Online bank xizmatlari mijozlarga qulaylik, tezkorlik va moliyaviy xizmatlarning
24/7 mavjudligini ta'minlaydi.
XX asrning 60-70-yillari bank xizmatlari nazariyasi rivojlanishining
boshlang‘ich bosqichi hisoblanadi. Bu paytda X.Duglas Michigan universitetining
“Kreditlash sohasidagi bank siyosati” (1971 y.), D.Revel Uels universitetining
«Raqobat va bank faoliyatini boshqarish» (1978 y.), Jeneva universitetining
«Jamg‘arma banklarining kredit xizmatlari» (1974 y.) tadqiqotlari, Sh.Dereyning
«Britaniya banklari strategiyasi va xalqaro raqobat» asari (1977 y.) hamda
G.Brayanning «Bank sohasidagi raqobat» tadqiqoti (1970 y.) chop etiladi. Yuqorida
qayd etilgan ilmiy ishlar bank xizmatlari bozori va uning bank xizmati segmentini
o‘rganishga bag‘ishlangan. Rus iqtisodchi olimi V.K.Spilnichenkoning fikricha
«Bank hisobvarag‘iga masofadan xizmat ko‘rsatish bu informasion xizmatlarning
kompleksi va mijozning hisobvarag‘i bo‘yicha operatsiyalarni uning bankka tashrif
buyurmasdan bergan topshirig‘iga asosan bajarishdir. Bank hisobvarag‘iga
masofadan xizmat ko‘rsatish tizimi telekommunikatsiya tizimi orqali bankning
ma’lumotlar bazasiga mijozning murojaatiga asoslanadi N.I.Lixodeyeva esa bank
hisob-varag‘iga masofadan xizmat ko‘rsatish tizimini mijoz tomonidan kompyuter
texnologiyalaridan foydalangan holda bankka tashrif buyurmasdan ya’ni masofadan
buyurtmalar asosida bank xizmatlarini taqdim etish texnologiyasi sifatida e’tirof
6

etgan. Yuqordagi fikr-mulohazalarni umumlashtirgan holda bank hisobvaraqlariga
masofadan xizmat ko‘rsatish tizimlari - bu mijozning masofadan bergan
topshiriqlariga asosan (bankka kelmasdan) bank xizmatlarini taqdim etish
texnologiyalari sifatida ta’rif berish mumkin.
Raqamli banking - bu onlayn banking va mobil bankingning kombinatsiyasi.
Raqamli bank xizmatlaridan foydalanish xarajatlaringizni kamaytirishga yordam
beradi, chunki bu nafaqat pulingizni, balki vaqtingizni ham tejaydi.
Onlayn banking - bu o‘z qurilmangizdan bank veb-sayti orqali bank
xizmatlaridan foydalanishni anglatadi. Bu sizning balansingizni tekshirish va bank
hisobingizga kirish orqali elektr to‘lovini to‘lash imkonini beradi. Siz o‘zingizning
onlayn-banking portalingiz orqali ko‘plab banklarda kredit yoki kredit karta uchun
ariza berish kabi qo‘shimcha bank xususiyatlariga kirishingiz mumkin. Masofaviy
bank xizmatlarini ko’rsatish turli bank operatsiyalarini masofadan amalga oshirish
imkoniyatini beradigan xizmatlar kompleksidir. Buning uchun bank muassasasiga
tashrif buyurmasdan turib kompyuter yoki mobil telefondan foydalanish kifoya.
Masofaviy texnologiyalar mijozga bank xizmatlaridan foydalanishda maksimal
qulaylik va bank bilan ishlash jarayonida vaqt hamda moliyaviy xarajatlarni
minimallashtirish imkonini beradi. Masofaviy bank xizmatlarining rivojlanishi bank
xizmatlari tizimida yangi hajmdagi va yangi shakldagi turli xizmatlarni yuzaga
kelishiga sabab bo’ldi. Masofadan xizmat ko’rsatish tizimi mijozlarga taqdim
etilayotgan xizmatlarning xarakteriga ko’ra ikki turga bo’lish mumkin:
- informatsion;
- tranzaksion.
Informatsion banking mijozlarga moliyaviy ma’lumotlarni taqdim etishga
yo’naltirilgan bo’lsa, tranzaksion banking moliyaviy operatsiyalarni amalga
oshirishga imkoniyat yaratadi. Masofaviy bank xizmatlarining asosiy tamoyili mijoz
va bank o’rtasida turli axborotlarning masofadan almashinuvi hisoblanadi. Bunda
bank tomonidan mazkur amaliyotning xavfsizligi ta’minlanadi. Internet-banking
xizmati orqali mijoz o’z ish joyida yoki boshqa o’ziga qulay sharoitda:
to’lovlarni o’tkazish;
7

to’lov o’tishi bosqichlarini kuzatish;
barcha hisobotlarni olish kabi amaliyotlaridan istalgan vaqtda foydalanish
imkoniyatini yaratadi.
Internet-banking mijozga o’zining ish joyidan turgan holda internet orqali
kerakli bank saytiga ulanib, o’z hisob-raqamidan pul o’tkazmalarini tayyorlab bankka
uzatishi va o’z hisob-raqamiga tushayotgan pullarni ko’rishi mumkin bo’ladi.
Jismoniy shaxslar tomonidan bank kartasi olish va mobil ilova orqali xaridlarni
amalga oshirish uchun quyidagi amallarni bajarish lozim:
- plastik kartani olish uchun o‘zi tanlagan bankka pasport bilan murojaat qilish
(onlayn tarzda tijorat banklarning rasmiy veb-saytlari orqali ham buyurtma berish
imkoniyati mavjud)
- bank kartasini pul mablag‘lari bilan to‘ldirish (bankomatning “cash-in”
funksiyasi yoki bank xizmatlari markazlariga tashrif buyurish orqali);
- bankka tashrif buyurib yoxud bankomat va infokiosklar orqali bank karta
hisobvarag‘ini o‘z mobil telefon raqamiga bog‘lash (biriktirish) orqali sms-
xabarnoma yoki telegram-xabarnoma xizmatini faolashtirish;
- tijorat banklari yoki to‘lov tashkilotlari mobil ilovalarini Android operatsion
tizimli mobil telefon uchun “Google Play market” internet ilovasidan yoki iOS
operatsion tizimli mobil telefon uchun “Appstore” internet ilovasidan yuklab olish
(ro‘yxat ilova qilinadi);
- mazkur mobil ilovalarda ro’yxatdan o’tish, ya’ni olingan bank karta raqami
va amal qilish muddati kiritilgandan so‘ng mobil telefonga kelgan maxfiy kodni
kiritish orqali identifikatsiyadan o‘tish;
- xavfsizlikni ta’minlash maqsadida mobil ilovaga kirish uchun maxfiy kodni
o‘rnatish.
Mazkur amallarni bajarish uchun hech qanday bank xizmati bo‘yicha
vositachilik haqi olinmaydi. 1994 yil 13 iyul kuni Vazirlar Mahkamasining
“O‘zbekiston Respublikasi bank tizimini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi Qaror qabul qilindi. Unga asosan banklar qator soliqlardan
ozod qilindi va bo‘shagan mablag‘larni o‘z faoliyatini kompyuterlashtirishga sarflash
8

shart qilib qo‘yildi. Mazkur Qarorlarga binoan tijorat banklarining bo‘limlari
kompyuterlashtirila boshlandi va ular elektron to‘lov tizimiga qo‘shib borildi. Avgust
oyi oxiriga kelib mustaqillikning uch yilligi sharafiga elektron to‘lovlar vaqtinchalik
Nizomi yaratildi. Oktyabr oyidan boshlab esa elektron pochta respublika bank
tizimida ishga tushirildi. Respublika bank tizimida buxgalteriya hisob-kitoblarni va
bank amaliy ish kunini umumiy bir ko‘rinishga keltirish uchun zarur ishlar amalga
oshirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentyabrdagi “Milliy
to‘lov tizimini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3945-sonli qaroriga
asosan Milliy banklararo protsessing markazi 2018 yilning IV-choragida tashkil etildi
va “Humo” to‘lov tizimi 2019 yilning I-choragidan boshlab ishga tushirildi 2
.
Markaziy bankning banklararo to‘lov tizimi quyidagi normativ-huquqiy hujjatlarga
muvofiq tartibga solinadi:
O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy➢
banki to‘g‘risida”gi Qonuni (11.11.2019 y., O‘RQ-582);
O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi
➢
Qonuni (05.11.2019 y., O‘RQ-580);
O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi
➢
Qonuni (01.11.2019 y., № O‘RQ-578);
“Markaziy bankning banklararo to‘lov tizimi orqali elektron to‘lovlarni
➢
amalga oshirish tartibi to‘g‘risida”gi Nizom (14.02.2006 y., № 1545);
“O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risida”gi
➢
Nizom (13.04.2020 y., № 3229).
Aholi uchun respublika va xorijiy to lov tizimlari infratuzilmasida hisob-
ʻ
kitoblarni amalga oshirish imkoniyatini beruvchi 15 ta tijorat banklari tomonidan 652
mingdan ortiq kobeydjing bank kartalari muomalaga chiqarildi. Naqd pulsiz hisob-
kitoblar ko lamini oshirish va mijozlar xaridlarini rag batlantirish maqsadida mobil
ʻ ʻ
aloqa operatorlari va to lov tashkilotlari bilan hamkorlikda banklar tomonidan ko-
ʻ
brend kartalarini muomalaga chiqarish loyihalari boshlandi. Kontaktsiz to lov
ʻ
xizmatlarini rivojlantirish doirasida joriy etilgan Tap-to-phone tizimi (terminalsiz)
2
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki, 2023
9

orqali tadbirkorlik subyektlari uchun to lovlarni qabul qilish imkoniyatini beruvchiʻ
xizmatdan 380 ta tadbirkorlik subyekti foydalanishni boshladi. To lov xizmatlari
ʻ
bozorida raqobat muhitini kuchaytirish maqsadida Markaziy bank tomonidan 1 ta
to lov tizimi operatori va 15 ta to lov tashkilotlariga o z faoliyatini amalga oshirish
ʻ ʻ ʻ
bo yicha litsenziyalar berilgan. Shuningdek, hisobot yilida, aholining moliyaviy
ʻ
savodxonligini oshirish hamda moliyaviy ommaboplikni oshirish borasidagi ishlar
davom ettirildi. 2020-yilning 1-mart holatiga ko ra, bank hisob-varaqlarini
ʻ
masofadan turib boshqarish tizimlaridan foydalanuvchilar soni 10,4 million kishidan
oshdi, shundan «Internet banking» dasturiy majmuasi xizmatlaridan foydalanuvchilar
699 ming kishidan ko proq odamni tashkil etdi, «Mobil-banking» va «SMS banking»
ʻ
xizmatlaridan foydalanuvchilar 9,68 million kishidan ziyodroq tashkil etilib, ular
2014-yilga nisbatan deyarli 40 barobarga oshgan. Masofaviy bank xizmatlarining
asosiy tamoyili mijoz va bank o‘rtasida turli axborotlarning masofadan almashinuvi
hisoblanadi. Bunda bank tomonidan mazkur amaliyotning xavfsizligi ta’minlanadi.
Bank hisobvaraqlariga masofadan xizmat ko‘rsatish tizimlarining turlari:
Bank-Mijoz –bu kompyuter orqali amalga oshiriladigan tizim bo‘lib, bunda
mijozning kompyuteriga maxsus dastur o‘rnatiladi. Ushbu dastur kompyuterda
barcha mijoz ma’lumotlarni saqlaydi (asosan to‘lov hujjatlari va hisobvaraqlardan
ko‘chirmalar). Bank va mijozning kompyuteri o‘rtasida modem orqali to‘g‘ridan-
to‘g‘ri aloqa amalga oshiriladi.
Internet-banking – bu mijozlarning depozit hisobvaraqlarini, jumladan bank
kartalariga ochilgan hisobvaraqlarini, internet orqali boshqarish huquqini beruvchi
tizimdir. Bu xizmat turi mijozning masofadan bank bilan bog‘langan holda real vaqt
davomida to‘lovlarni o‘tkazish uchun mo‘ljallangan tizimdir. Foydalanuvchi tizimga
veb-brauzer orqali qiradi. Internet-banking tizimi bankning veb-serverida
joylashtiriladi. Foydalanuvchi bankning veb-saytida barcha o‘z ma’lumotlari (to‘lov
hujjatlari va hisobvaraqlardan ko‘chirmalar) ni ko‘rib chiqish imkoniyatiga ega.
Internet-banking xizmati orqali mijoz o‘z ish joyida yoki boshqa o‘ziga
qulay sharoitda: To‘lovlarni o‘tkazish;To‘lov o‘tishi bosqichlarini kuzatish;Barcha
hisobotlarni olish kabi amaliyotlaridan istalgan vaqtda foydalanish imkoniyatini
10

yaratadi.Internet-banking orqali mijoz o‘z ish joyidan internet orqali bank saytiga
ulanib, o‘z hisobraqamiga tushayotgan pullarni ko‘rishi va pul o‘tkazmalarini
tayyorlab bankka uzatishi mumkin bo‘ladi. Mobil banking tizimi internet-banking
texnologiyasi asosida yaratiladi. Mobil banking – internet tarmog'i yordamida mobil
telefon (smartfon) orqali bank xizmatlaridan foydalanishning zamonaviy usulidir. Bu
usul bank xizmatlaridan foydalanuvchilarga bank hisobvarag‘ini masofadan
boshqarish imkonini beradi va deyarli barcha internet-banking operatsiyalarini
ta’minlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq kredit tashkilotlari
(filiallari) hisoblanmaydigan mijozlar soni ham oshib, 2021-yilning 9 oyi davomida
19,2 foizga (2079 tadan 2478 taga) ko‘paydi 3
. Har yili naqd pulsiz pul o'tkazmalari
sonining umumiy va individual to'lov vositalari bo'yicha o'sishi kuzatilmoqda. To‘lov
topshiriqnomalaridan foydalangan holda naqd pulsiz pul o‘tkazmalarining o‘sishi
2020 yil darajasiga nisbatan 2019 yilda 6,0 foizni, 2020 yilda 3,8 foizni, 2021 yilning
9 oyi davomida 70,1 foizni tashkil etdi. Iqtisodiyotning bank sektoridagi to‘lov
aylanmasining tahlili shuni ko‘rsatdiki, naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimi orqali
amalga oshirilgan naqd pulsiz pul o‘tkazmalari soni va hajmi dinamikasi, birinchi
navbatda kredit tashkilotlarining tranzaksiya talabini qondirish uchun bank
tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlar, naqd pulsiz hisob-kitoblar va pul
o‘tkazmalarining uzoq muddatli o‘sishini ko‘rsatmoqda. Naqd pulsiz pul
o‘tkazmalarining o‘rtacha kunlik hajmi dinamikasi tahlili shuni ko‘rsatadiki, o‘rtacha
kunlik hajmlarda har yili o‘sish kuzatilmoqda. To‘lov vositalarining boshqa turlari
bo‘yicha 2018 yildan 2021 yilgacha bo‘lgan davrda naqd pulsiz o‘tkazmalar
ulushining kamayishi kuzatilmoqda. Hozirgi vaqtda bank sohasida axborot
xavfsizligining ahamiyatiga e'tibor keskin ortdi. Bu bank ichidagi ma'lumotlar
oqimining tez o'sib borayotgani bilan bog'liq, bundan tashqari, ularning aksariyati
maxfiylikni ta'minlash uchun yuqori talablarga ega. Masofaviy (elektron) bank
xizmatlarining rivojlanishi banklar tomonidan bunday rivojlanishning asosiy
yo'nalishlarini tashkil etuvchi strategik rejalarini amalga oshirish bilan bog'liq.
Masofaviy (elektron) bank bozori ishtirokchilari bir nechta rivojlanish
3
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligi, 2019
11

strategiyalariga amal qilishlari mumkin, ular orasida uchta asosiy strategiya mavjud:
xarajatlarni minimallashtirish, iste'molchilar guruhlarini farqlash va ma'lum bir
mahsulotga e'tibor qaratish. Ushbu uchta asosiy strategiyaga muvofiq, har bir
strategiya doirasida masofaviy (elektron) bankingni rivojlantirish uchun quyidagi
tavsiyalar berilishi mumkin:
1) xarajatlarni minimallashtirish strategiyasini amalga oshirishda sa'y harakatlarni
masofaviy (elektron) bank xizmatlari narxini pasaytirishga yo'naltirish kerak;
2) iste'molchilar guruhini farqlash strategiyasini amalga oshirishda - masofaviy
elektron) bank xizmatlari sifatini oshirish, xizmatlar ro'yxatini kengaytirish, asofaviy
(elektron) bank xizmatlarining moslashuvchanligi, foydalanish mkoniyati va
xavfsizligini oshirish;
3) yo'naltirilgan strategiyani amalga oshirishda - masofaviy (elektron) bank
xizmatlari doirasida alohida mahsulotlarning torroq ixtisoslashuviga.
Masofaviy (elektron) bank xizmatlariga kelsak, ochiq tizimlarni rivojlantirish
bo'yicha umumiy g'oyalarga asoslanib, quyidagi rivojlanish yo'nalishlarini tavsiya
tish mumkin:
- ochiq tizimlarning murakkablik darajasini oshirish istagi;
- tizim ishtirokchilarining ushbu tizimlarning murakkablik darajasini cheklash
istagi;
Tahlilchilar takomillashtirilgan bank texnologiyalaridan foydalangan holda
keyingi bir necha yil ichida banklar va mijozlar o'rtasidagi munosabatlarda keskin
o'zgarishlar bo'lishini kutishmoqda. Ba'zi mamlakatlar egri chiziqdan oldinda,
masalan, mijozlarga xizmat ko'rsatadigan "masofaviy" banklarning paydo bo'lishi
bilan on-layn, ya'ni jismoniy aloqasiz va bank ofisiga murojaat qilmasdan. masofaviy
(elektron) bank ma'lumotlar bazasida individual mijozlar, hisoblar va mahsulotlar
uchun tuzilgan barcha operatsiyalar to'g'risidagi ma'lumotlar saqlanadi. Masofaviy
yoki elektron tizim mijoz uchun ham, bank uchun ham afzalliklarga ega. Tahlilchilar
2022 yil oxiriga qadar O’zbekistonda mobil banking ilovalari ordamida to'lovlar
aylanmasi 60 foizga o'sishini kutmoqda. O’zbekiston Respublikasining Markaziy
Bank Axborotlashtirish Bosh markazi ma'lumotlariga ko'ra, 2018 va 2021 yillar
12

oralig'ida bu ko'rsatkich yiliga o'rtacha 38% ga o'sadi. Bunday holda, bank ikki
barobar foyda oladi:
- Birinchidan, masofaviy (elektron) bankning xarajat darajasi jismoniy filiallar
orqali ishlaydigan banknikiga qaraganda past.
-Ikkinchidan, masofaviy tizim marketing xizmatlari uchun juda samarali vositadir bu
sizga bankning mijozlar bilan tez-tez (oyiga o'rtacha 2-3 marta) aloqalarini
o'rnatishga imkon beradi, bu sizga talabga muvofiq xizmatlar taklifini va ularga
narxlarni moslashtirish imkonini beradi. Bundan tashqari, ma'lumotlar bazasi tahlili
bank tomonidan o'z faoliyatini ashorat qilish, mijozlarga kelajakda kerak bo'ladigan
yangi mahsulot va izmatlarni ishlab chiqish va joriy qilish uchun ishlatiladi.
2020-yilning 1-mart holatiga ko ra, bank hisob-varaqlarini masofadanʻ
boshqarish tizimlaridan foydalanuvchilar soni 10,4 million kishidan oshdi, shundan
«Internet-banking» dasturiy majmuasi xizmatlaridan foydalanuvchilar 699 ming
kishidan ko proq odamni tashkil etdi, «Mobil-banking» va «SMS-banking»
ʻ
xizmatlaridan foydalanuvchilar 9,68 million kishidan ziyodroq tashkil etib, ularning
soni 2014-yilga nisbatan deyarli 40 barobarga ko paydi. Shuningdek, mijozlarga
ʻ
qulaylik yaratish maqsadida bankomatlar yagona tarmoqqa ulangan bo lib, mijozlar
ʻ
nafaqat o z banki bankomatidan balki boshqa banklar bankomatidan ham
ʻ
foydalangan holda xizmatdan foydalanishi mumkin. Ayni vaqtda bank-moliya
xizmatlari ko lamini zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini qo llagan
ʻ ʻ
holda kengaytirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Jismoniy shaxslar bilan ishlash
moliya muassasalarida alohida e’tibor qaratiladigan yo nalishlardan biridir. Ipoteka-
ʻ
bank jismoniy shaxslar bilan bo ladigan amaliyotlarni bir muncha kengaytirmoqda.
ʻ
Masofadan turib bank xizmatlaridan foydalanuvchilarni banklar miqyosida keng
tahlil qilish ham amaliyotda ancha samarali bo lib banklar tomonidan ko rsatiladigan
ʻ ʻ
masofaviy xizmatlarni son va sifat jihatdan yaxshilashga xizmat qilishi mumkin.
Respublikamiz bank tizimida bank masofaviy xizmatlari uzluksiz rivojlanib
borayotganligidan dalolat beradi. Bugungi kunda muomalaga eng ko p bank
ʻ
kartalarini chiqarayotgan bank Xalq banki ekanligini ko rishimiz mumkin va bu
ʻ
bankning 2022-yil boshiga muomalada mavjud kartalari soni 5 647 420 tani tashkil
13

etadi. Shuningdek, ikkinchi o rinda 3 385 841 soni bilan Agrobank, uchinchi o rinniʻ ʻ
2 mln.dan ortiq kartalarga ega bo lgan TIF Milliy bank va Ipoteka-bank egallasa ,
ʻ
keyingi o rinlarda 1-1,5 mlndan ortiq kartalarga ega bo lgan O zsanoatqurilishbanki,
ʻ ʻ ʻ
Ipak Yo li banki, Hamkorbank, Asaka bank, Aloqabank va Mikrokreditbanklar
ʻ
egallashmoqda. O rnatilgan to lov terminallari soni jihatdan tahlil qilinganda ham
ʻ ʻ
Xalq banki tomonidan 2022-yilda ular soni 51 771 tani, Agrobankda 43 402 tani,
Ipoteka bankda 42 213 tani tashkil etib bu uchala bank yetakchi o rinlarni
ʻ
egallayotganligingi ko rishimiz mumkin. Bank tizimida bankomat va infokiosklar
ʻ
o rnatish va ular soni bo yicha Agrobank yetakchi o rinni gallab bu bank tomonidan
ʻ ʻ ʻ
2022-yil boshiga bankomat va infokiosklar qariyib 2000 tani tashkil etmoqda.
Shuningdek bu sohada Xalq banki, Hamkorbank, Ipoteka-bank kabi banklar yuqori
ko rsatkichlarga ega. Tijorat banklari filiallarining mamlakatimiz hududida qamrovi
ʻ
qanchalik ko p bo lsa banklar tomonidan o rnatiladigan xizmat ko rsatish tizimi
ʻ ʻ ʻ ʻ
vositalari soni ham shunchalik yuqori. Masalan, Xalq banki, Agrobank, TIF Milliy
bank va Ipoteka-bank bo linmalarining joylarda ko pligi ular tomonidan chiqarilgan
ʻ ʻ
bank kartalari, o rnatilgan to lov terminallari, bankomat va infokiosklar sonining ham
ʻ ʻ
boshqa tijorat banklariga nisbatan ko p bo lishiga asos bo lmoqda. Eng muhimi agar
ʻ ʻ ʻ
biz 2021-yil yanvar-dekabr oylari davomida to lov terminallari orqali tushgan
ʻ
tushumlarni tahlil etadigan bo lgan bu yerda tushum miqdorida turli tumanlikni
ʻ
yuzaga keltirib tushumlar banklar tomonidan o rnatilgan to lov tizimi vositalariga
ʻ ʻ
unchalik proporsional yoki bog liq emasligini ko rishimiz mumkin. Masalan, biz
ʻ ʻ
yuqorida ta’kidlaganimizdek, bank tizimida muomalaga eng ko p bank kartalarini
ʻ
chiqarayotgan, terminallar, bankomat va infokiosklar o rnatish va ular soni bo yicha
ʻ ʻ
yetakchi o rinni egallab turgan Agrobankning ulushi 5 369 246 mlrd.so mni tashkil
ʻ ʻ
etmoqda. 2021-yil yanvar-dekabr oylari davomida to lov terminallari orqali tushgan
ʻ
tushumlar bo yicha yetakchi o rinni Aloqabank egallab bu yo nalishdagi pul
ʻ ʻ ʻ
tushumlari 17 246 211 mlrd.so mni tashkil etdi. Ipoteka bankda pul tushumlari 8 788
ʻ
459 mlrd. so m bo lib bu bank ikkinchi o rinni egallamoqda. Xalq banki esa 7 768
ʻ ʻ ʻ
397 mlrd.so m bilan uchinchi o rinni egallamoqda. Shuningdek, bu sohada TIF
ʻ ʻ
Milliy bank, Agrobank va Hamkorbanklar ham ijobiy ko rsatkichlarga ega ekanligiga
ʻ
14

e’tibor qaratish lozim. Ammo, ba’zi tijorat banklarida to lov vositalarini o rnatish vaʻ ʻ
ulardan foydalanishni o rniga qo yish borasida hali hanuzgacha qator yechimini
ʻ ʻ
kutayotgan masalar borligi e’tiborga molikdir. Aholining bankka bo lgan ishonchi,
ʻ
muassasaning obro si, nufuzini yuqori bo lishiga sabab bo ladi. Negaki, yuridik
ʻ ʻ ʻ
shaxslardan farqli o laroq, jismoniy shaxslar bilan amaliyotlarni tez bajarilishidadir.
ʻ
Shuni inobatga olgan holda Ipoteka-bankda aholining bank xizmatlariga bo lgan
ʻ
ehtiyojlarini qondirish uchun turli toifadagi yangi xizmat turlari taklif etilmoqda.
Ushbu amaliyotlarni sifat jihatdan yuqori saviyada bajarish uchun bank so nggi yilda
ʻ
ko pgina ishlarni amalga oshirdi.
ʻ
Mobile bankning yordamida mijoz quyidagi imkoniyatlarga ega:
 Bank kartalarining (kredit, debet va hokazo) holatini kuzatish;
 Mobil va shahar telefon xizmatlari, internet-provayderlar, kommunal, kabel va
raqamli televidenie xizmatlari uchun vositachilik haqlarisiz to'lovlarni amalga
oshirish;
 Onlayn konversiya amaliyotlarni o'tkazish;
 Kartadan kartaga o'tkazmalarni amalga oshirish;
 Operatsiyalarning avtomatik ijrosini sozlash – hisobvaraq bo'yicha yoki
muayyan sanalarda belgilangan to'lovlar;
 Pul mablag'larining bank hisobvarag'iga tushganligi haqida ma'lumot olish;
 Bank kartasi orqali amalga oshirilgan operatsiyalar haqida ma'lumotnoma
olish;
 Onlayn-do'konlarda haridlarni amalga oshirish;
 Kreditlarni so'ndirish, omonatlarga mablag' qo'shish;
 Kredit olish;
 Pul o'tkazmasini olish/yuborish;
 YHXBB jarimalarini to'lash;
 Bank kartasini ochish;
 Bank kartasini bloklash va blokdan yechish;
 Bank kartasiga omonat bo'yicha foizlarni kirim qilish;
 Bank kartasining amal qilish muddatini uzaytirish;
15

 Mobil ilova orqali turli valyutalarda xalqaro pul o'tkazmalarini amalga
oshirish.
Mobil bankingga ulanish:
Mobil banking xizmatlaridan foydalanish uchun mijoz, avvalo bank
hisobvarag'ini ochishi lozim, ya'ni karta hisobvarag'i ochiladi (bank kartasi).
Buning uchun:
Shaxsni tasdiqlovchi hujjat (pasport/ identifikatsiya ID-kartasi/ yangi
namunadagi haydovchilik guvohnomasi/ harbiy bilet) bilan birga bankka tashrif
buyurib (yoki masofadan) kerakli hujjatlarni to'ldirish;
Internet orqali mobil telefonga (smartfonga) tegishli ilovani yuklab olish
(kerakli ilovalar ko'pincha Google Play va App Store ilovalar do'konida mavjud).
Mobil ilovalar bank yoki to'lov tashkilotlari tomonidan taklif etilishi
mumkin. Agar mobil ilova va bank kartasi bitta bankka tegishli bo'lsa, ushbu ilova
orqali operatsiyalarni amalga oshirishda kichik vositachilik haqlaridan ozod
bo'lish mumkin. Masalan, mablag'larni bir kartadan boshqa kartaga o'tkazish yoki
naqd pul olish uchun komissiyalar mavjud. Umuman olganda, komissiya 1% dan
oshmaydi. Agar smartfonda ilova o'rnatilgan bo'lsa, faqatgina bank kartasi bilan
ushbu ilovada avtorizatsiyadan o'tish kifoya, ya'ni ilovada bank kartasi haqida
so'ralgan ma'lumotlarni unga kiritish lozim.
16

Avtorizatsiya qilish uchun, kartaning oldi tomonidagi ma'lumotlarni kiritish
kerak (karta egasining ismi, kartaning individual raqami va kartaning amal qilish
muddati). So'ngra bankning SMS-xabari orqali kelgan kod yordamida oshirilayotgan
avtorizatsiyani tasdiqlash lozim. Shundan keyin, ilovaga kirish uchun parol (PIN kod)
o'rnatish va uni eslab qolish muhim, telefon o'g'irlangan yoki yo'qolgan taqdirda
mablag'larning xavfsizligi mazkur parol orqali ta'minlanadi.
17

1.2. Masofaviy bank xizmatlarining turlari
Masofaviy bank xizmatlari online bankingni o'z ichiga oladi, ammo u kengroq
tushunchadir. Quyidagi turlar mavjud:
- Mobil banking: Mobil ilovalar orqali moliyaviy boshqaruv.
- SMS-banking: SMS orqali operatsiyalar va xabarnomalar.
- Telefon banking: Bankning maxsus telefon liniyalari orqali xizmatlar.
- Chatbot xizmatlari: Sun'iy intellekt yordamida tezkor muloqot.
Mazkur xizmatlar mijozlar va banklar o'rtasidagi muloqotni soddalashtirib, xizmatlar
hajmini oshiradi.
Masofaviy bank xizmatlari – bu bank mijozlariga masofadan turib, bankka
tashrif buyurmasdan xizmat ko‘rsatishni ta'minlaydigan texnologik yechimlar
to‘plamidir 4
. Ular turli xil mijozlarning ehtiyojlarini qondirish uchun moslashtirilgan
va quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi:
1. Internet-banking.
Mijozlar kompyuter yoki mobil qurilmalar orqali internet orqali bank
xizmatlaridan foydalanishlari mumkin:
 Hisobvaraqlarni boshqarish;
 Pul o‘tkazmalari va to‘lovlarni amalga oshirish;
 Kredit va depozit shartnomalarini kuzatish;
 Valyutalar bilan operatsiyalarni amalga oshirish.
2. Mobil banking.
Bankning maxsus mobil ilovalari orqali xizmatlardan foydalanishni
ta'minlaydi.
 Mobil banking xizmati orqali quyidagilar amalga oshiriladi:
 To‘lovlar va hisob-kitoblar (telefon, kommunal xizmatlar);
 Pul o‘tkazmalari (kartadan kartaga yoki boshqa hisobvaraqlarga);
 Onlayn kredit olish yoki kredit to‘lash;
 Hisobni real vaqtda kuzatish;
3. SMS-banking.
4
Jahon Banki, 2023
18

Oddiy SMS-xabarlar orqali bank xizmatlaridan foydalanish imkonini beradi.
Ushbu xizmatlar quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
 Hisobdagi qoldiqni tekshirish;
 Kartadan kartaga pul o‘tkazish;
 Hisobingiz bo‘yicha ogohlantirishlar va tranzaksiya ma’lumotlarini olish.
4. Telefon banking.
Telefon orqali mijozlarga xizmat ko‘rsatish xizmatidir. Bu xizmat orqali
quyidagi operatsiyalar amalga oshiriladi:
 Hisob bo‘yicha ma’lumot olish;
 To‘lovlarni amalga oshirishga buyruq berish;
 Kredit yoki boshqa moliyaviy maslahat olish
5. Elektron to‘lov tizimlari.
Masalan, Payme, Click, Oson, Apelsin kabi ilovalar orqali:
 Xizmatlar uchun to‘lov qilish (mobil operatorlar, kommunal xizmatlar);
 Onlayn xaridlar;
 Kartalar va hisobvaraqlar o‘rtasida pul o‘tkazish.
6. QR-kod orqali to‘lovlar.
Mobil ilovalar orqali QR-kodni skanerlash orqali savdo nuqtalarida yoki
xizmat ko‘rsatuvchi joylarda tezkor to‘lovni amalga oshirish imkoniyati mavjud.
7. Onlayn kredit va depozit xizmatlari
Mijozlar masofaviy tarzda kredit olish yoki depozit hisobvarag‘ini ochish
uchun murojaat qilishi mumkin. Jarayon quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
 Ariza topshirish;
 Kredit yoki depozit shartlarini tanlash;
 Shartnomani elektron shaklda tasdiqlash.
8. Chatbot va virtual yordamchilar orqali xizmatlar.
Banklarning rasmiy saytlarida yoki ijtimoiy tarmoqlarda mijozlarga virtual
yordamchilar orqali xizmat ko‘rsatiladi. Bular odatda quyidagi masalalarda yordam
beradi:
19

Savollarga javob berish;
 To‘lov va o‘tkazmalarni bajarish;
 Hisob bo‘yicha ma’lumot taqdim etish.
9. Elektron pochta orqali xizmatlar.
Mijozlarga xizmat ko‘rsatishning klassik turi bo‘lib, unda:
Hisobotlar va tranzaksiya ma’lumotlari yuboriladi;
Moliyaviy maslahat va boshqa bank mahsulotlari bo‘yicha ma’lumotlar beriladi.
10. Blokcheyn asosida xizmatlar.
To‘lovlarni shaffof va xavfsiz amalga oshirish;
Kriptovalyutalar bilan ishlash (ayrim banklarda).
Masofaviy bank xizmatlari turli mijozlarning ehtiyojlariga moslashtirilgan bo‘lib,
qulaylik, tejamkorlik va tezkorlikni ta'minlaydi. Bu xizmatlarning rivojlanishi
banklarning raqobatbardoshligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi.
20

II BOB. Masofaviy bank xizmatlarning amaliy tahlili
2.1. O'zbekiston bank tizimida masofaviy xizmatlarning rivoji.
O'zbekiston bank tizimida online va masofaviy xizmatlar oxirgi yillarda jadal
rivojlanmoqda. O'zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining statistikasiga ko'ra:
- 2023 yilda masofaviy xizmatlardan foydalanuvchi mijozlar soni 40% ga
oshdi;
- Mobil banking ilovalarining faol foydalanuvchilari soni 15 milliondan oshdi.
Misollar:
- "Humo" va "Uzcard" to'lov tizimlari orqali to'lovlarni avtomatlashtirish.
- Tijorat banklari tomonidan mobil ilovalar (masalan, "Click", "Payme",
"Apelsin") orqali xizmatlar ko'rsatish.
O zbekiston bank tizimida masofaviy xizmatlarning rivoji mamlakatdagiʻ
iqtisodiy modernizatsiya jarayonlari va raqamli texnologiyalarning jadal taraqqiyoti
bilan chambarchas bog liq. Ushbu sohadagi o‘zgarishlar quyidagi yo‘nalishlarda
ʻ
kuzatilmoqda:
1. Raqamli bank xizmatlari joriy etilishi.
O‘zbekiston banklari masofaviy xizmatlarni kengaytirish maqsadida mobil
ilovalar va internet-banking tizimlarini rivojlantirmoqda. Bunday xizmatlar
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
 To‘lovlar va pul o‘tkazmalari;
 Onlayn hisobvaraqlarni boshqarish;
 Depozitlarni ochish va kredit olish uchun arizalar yuborish;
 Valyuta operatsiyalarini amalga oshirish.
2. QR-kod texnologiyalari va to lov tizimlari.
ʻ
Hozirda QR-kod asosida to lov tizimlari keng ommalashmoqda. Ushbu
ʻ
xizmatlar orqali foydalanuvchilar naqd puldan foydalanmasdan to lovlarni amalga
ʻ
oshirish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Bu tizimni Payme, Click, Oson va boshqa
mahalliy ilovalar faol qo‘llab-quvvatlamoqda.
3. Blokcheyn texnologiyalarining joriy etilishi
21

Blokcheyn texnologiyalarining bank operatsiyalariga tatbiq qilinishi
xizmatlarni yanada xavfsizroq va shaffofroq qilishda muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Markaziy bank raqamli valyuta (CBDC) yaratish imkoniyatlarini ham o‘rganmoqda.
4. Fintech kompaniyalari bilan hamkorlik.
Fintech kompaniyalari bilan banklarning integratsiyasi masofaviy xizmatlar
portfelini kengaytirish imkonini bermoqda. Ushbu hamkorlik natijasida innovatsion
mahsulotlar, jumladan mikrokreditlash, sug‘urta va investitsiya platformalari
rivojlanmoqda 5
.
5. Sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan xizmatlar.
Masofaviy bank xizmatlarida sun’iy intellekt asosida ishlaydigan virtual
yordamchilar (chatbotlar) joriy etilgan. Ular mijozlarga maslahat berish, kredit
arizalarini ko‘rib chiqish va boshqa xizmatlarni avtomatlashtirishni ta’minlamoqda.
6. Raqamli xavfsizlikni mustahkamlash.
Bank tizimida kiberxavfsizlik choralarini kuchaytirish, ikki faktorli
autentifikatsiya va shifrlash texnologiyalarini joriy etish ustuvor vazifalardan biridir.
Bu masofaviy xizmatlarning ishonchliligini ta’minlash uchun muhim.
Rivojlanishning asosiy sabablari.
Aholining qulaylikka bo‘lgan talabi: Aholi orasida smartfonlar va internetdan
foydalanishning kengayishi masofaviy xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojni oshirmoqda.
Investitsiyalar hajmining oshishi: Banklar va Fintech kompaniyalari innovatsion
yechimlarga katta mablag‘ sarflamoqda.
Davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash: Hukumat raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish
strategiyasi doirasida bank sektorining raqamlashtirilishini rag‘batlantirmoqda.
Masofaviy xizmatlarning rivojlanishi bank tizimining samaradorligini oshiradi,
aholi va biznes uchun xizmatlardan foydalanishni soddalashtiradi hamda iqtisodiy
faollikni rag‘batlantiradi.
5
‘ Fintech va Raqamli Moliya’ , 2023
22

2.2. Masofaviy bank xizmatlarni rivojlantirish bo'yicha chora-
tadbirlar.
Masofaviy xizmatlarni rivojlantirish bugungi kunda innovatsion
texnologiyalarning jamiyat hayotiga keng joriy etilishi bilan muhim ahamiyat kasb
etmoqda. Quyida masofaviy xizmatlarni rivojlantirish bo‘yicha chora-tadbirlar
rejasini keltirib o‘tamiz:
1. Infratuzilmani rivojlantirish
Masofaviy xizmatlarning muvaffaqiyatli ishlashi uchun zamonaviy va barqaror
infratuzilma zarur.
Internet qamrovini kengaytirish: Shahar markazlari bilan bir qatorda qishloq va
chekka hududlarda yuqori tezlikdagi internet tarmoqlarini kengaytirish uchun optik
tolali tarmoqlar va 5G texnologiyalarini joriy etish.
Texnik baza yaratish: Ma’lumotlarni saqlash va qayta ishlash uchun bulutli
texnologiyalarni kengaytirish, davlat va xususiy sektor o‘rtasida IT hamkorlikni
yo‘lga qo‘yish.
Internet qamrovini kengaytirish: Shahar va qishloq hududlarida yuqori
tezlikdagi internet tarmoqlarini kengaytirish.
Texnik baza yaratish: Masofaviy xizmatlar uchun zarur bo‘lgan serverlar,
bulutli texnologiyalar va IT infratuzilmani modernizatsiya qilish.
2. Qonunchilik bazasini takomillashtirish.
Masofaviy xizmatlarni tartibga soluvchi me’yoriy hujjatlar quyidagilarni o‘z
ichiga olishi lozim:
Huquqiy kafolatlar: Foydalanuvchilarning shaxsiy ma’lumotlarini himoya
qilish va ularning huquqlarini kafolatlashga qaratilgan qonunlarni ishlab chiqish.
Elektron xizmatlarni tan olish: Elektron hujjat aylanishini va elektron imzo
orqali amalga oshiriladigan operatsiyalarni qonuniy kuchga ega qilish.
Xavfsizlik talablarini belgilash: Masofaviy xizmatlar uchun kiberxavfsizlik
standartlari va sertifikatlash tizimini joriy qilish:
Masofaviy xizmatlar ko‘rsatish jarayonlarini tartibga soluvchi qonun va me'yoriy
hujjatlarni ishlab chiqish.Xavfsizlik va maxfiylikka oid talablarni belgilash.
24

3. Aholini raqamli savodxonligini oshirish
Fuqarolar masofaviy xizmatlardan samarali foydalanishi uchun ularning
raqamli ko‘nikmalarini oshirish zarur:
Maxsus treninglar: Mahallalarda, ta’lim muassasalarida va korxonalarda
masofaviy xizmatlardan foydalanish bo‘yicha o‘quv dasturlarini tashkil qilish.
Interaktiv qo‘llanmalar: Foydalanuvchilar uchun oddiy va tushunarli
yo‘riqnomalar tayyorlash (video, grafik va matn shaklida).
Motivatsiya dasturlari: Masofaviy xizmatlardan faol foydalanuvchilarga
chegirmalar yoki bonuslar taqdim etish.
Maxsus trening va o‘quv dasturlarini tashkil etish.
Masofaviy xizmatlardan foydalanish bo‘yicha yo‘riqnomalar va qo‘llanmalarni ishlab
chiqish.
4. Masofaviy xizmatlarni diversifikatsiya qilish.
Masofaviy xizmatlarning turli sohalarini rivojlantirish orqali jamiyatning
barcha qatlamlari uchun qulaylik yaratish:
Elektron davlat xizmatlari: Pasport olish, yer hujjatlari rasmiylashtirish kabi
xizmatlarni to‘liq onlayn shaklda taqdim etish.
Tibbiyot: Telemeditsina orqali masofadan turib shifokor bilan maslahatlashish,
diagnostika va davolash jarayonlarini tashkil qilish.
Ta’lim: Masofaviy ta’lim platformalarini ishlab chiqish va ularga qo‘shimcha
interaktiv elementlarni kiritish.
Bank xizmatlari: Kredit olish, to‘lovlarni amalga oshirish va moliyaviy
maslahatlar bo‘yicha mobil ilovalarni rivojlantirish.
Elektron davlat xizmatlari: Fuqarolar uchun onlayn ariza berish, hujjatlarni
olish kabi xizmatlarni rivojlantirish.
5. Texnologik innovatsiyalarni joriy etish.
Zamonaviy texnologiyalar yordamida masofaviy xizmatlar sifatini oshirish:
Sun’iy intellekt: Foydalanuvchilarning ehtiyojlarini avtomatik aniqlash va
ularga mos xizmatlarni taklif qilish. Blokcheyn texnologiyasi: Xavfsizlikni oshirish
va ma’lumotlarni buzib bo‘lmas darajada himoya qilish.
25

Chiqimlarni optimallashtirish: Texnologiyalar yordamida xizmat ko‘rsatish
xarajatlarini kamaytirish va xizmatlar narxini arzonlashtirish.
Sun'iy intellekt va blokcheyn texnologiyalarini masofaviy xizmatlarga tatbiq etish.
Foydalanuvchilar uchun qulay va intuitiv interfeyslarni ishlab chiqish.
6. Xavfsizlikni ta’minlash
Masofaviy xizmatlar xavfsiz bo‘lishi uchun quyidagi choralar ko‘riladi:
Kiberxavfsizlik: Xizmatlar uzluksiz ishlashi uchun serverlarni qo‘shimcha
himoya bilan ta'minlash, kiberhujumlarga qarshi mexanizmlar ishlab chiqish.
Foydalanuvchi autentifikatsiyasi: Ikki bosqichli identifikatsiya va biometrik
ma’lumotlar orqali foydalanuvchilar xavfsizligini ta’minlash.
Xavfli vaziyatlarni kuzatish tizimi: Potensial tahdidlarni avtomatik aniqlash va
bartaraf etish tizimlarini joriy qilish.
Kiberxavfsizlik bo‘yicha ilg‘or texnologiyalarni joriy qilish. Ma’lumotlarning
maxfiyligini saqlash va xizmatlarning uzluksiz ishlashini ta’minlash.
7. Jamoatchilik bilan aloqalarni rivojlantirish
Masofaviy xizmatlar samaradorligini oshirish uchun jamoatchilik fikri va
ishonchini shakllantirish zarur:
Ommaviy axborot vositalari orqali targ‘ibot: Televizion, radio va internet
reklama orqali masofaviy xizmatlarning foydasi haqida ma’lumot berish.
Fikr-mulohaza tizimini yo‘lga qo‘yish: Fuqarolardan kelib tushgan fikrlarni
tahlil qilish va xizmatlarni shunga mos ravishda takomillashtirish.
Jamoatchilik tadbirlari: Seminarlar, konferensiyalar va ko‘rgazmalar orqali
masofaviy xizmatlar bo‘yicha yangi imkoniyatlarni taqdim etish.
Masofaviy xizmatlar haqida aholiga muntazam ravishda ma'lumot yetkazish.
Foydalanuvchilarning fikr-mulohazalarini o‘rganish va xizmatlarni doimiy
takomillashtirib borish.Ushbu chora-tadbirlar masofaviy xizmatlar sifatini oshirish,
aholining turmush darajasini yaxshilash va iqtisodiyotni raqamlashtirish jarayonini
tezlashtirishga xizmat qiladi.
- Xavfsizlikni oshirish: Ikki faktorli autentifikatsiya va blockchain texnologiyalarini
joriy qilish
26

2.3 Masofaviy bank xizmatlarining rivojlanishdagi muammolar.
Masofaviy bank xizmatlarining rivojlanishdagi muammolar:
- Xavfsizlikka bo'lgan ishonchning pastligi.
- Internet qamrovi va texnologik infrastrukturadagi cheklovlar.
- Mijozlarning texnologiyaga moslashuv darajasi pastligi.
Online bank va masofaviy bank xizmatlarining rivojlanishiga to siqlar birʻ
nechta sabablar bilan bog liq bo‘lib ularning bir nechta asosiylari quyidagilar:
ʻ
1. Texnologik infratuzilma yetishmovchiligi.
Internetga ulanish muammolari: Ba'zi hududlarda internet sifati past yoki
umuman yo'q.
Texnik vositalarning yetarli emasligi: Aholining hammasida smartfonlar yoki
kompyuterlar bo'lmasligi mumkin.
Kiberxavfsizlik xavotirlari: Bank xizmatlari foydalanuvchilarning maxfiy
ma'lumotlarini saqlash va ulardan foydalanish xavfsizligiga ishonch hosil qilishni
talab qiladi.
2. Aholining texnologiyaga bo‘lgan tayyorligi.
Raqamli savodxonlik darajasining pastligi: Ko'pchilik oddiy internet yoki
mobil ilovalarni ishlata olmasligi mumkin.
Psixologik qarshilik: Yangi texnologiyalarga nisbatan ishonchsizlik va ularni
o'rganishga bo'lgan xohishning pastligi.
3. Huquqiy va tartibga solish masalalari.
Regulyator talablari: Ba'zi davlatlarda masofaviy bank xizmatlari bo'yicha
qat'iy qoidalarning mavjudligi xizmat ko'rsatishni qiyinlashtiradi.
Ma'lumotlarni himoya qilish qonunlari: Foydalanuvchi ma'lumotlarini himoya
qilish talablari xizmatlarni rivojlantirishga qo'shimcha xarajat olib kelishi mumkin.
4. Moliyaviy to‘siqlar.
Texnologik investitsiyalar: Online xizmatlarni rivojlantirish uchun katta
moliyaviy sarmoya talab qilinadi.
Foydalanuvchilarni jalb qilish narxi: Yangi mijozlarni jalb qilish uchun
marketing kampaniyalari va rag'batlantirish vositalari talab etiladi.
28

5. Ishonch muammolari.
Firibgarlik va xavfsizlik masalalari: Foydalanuvchilar kiberhujumlar va
firibgarlikdan xavfsirashadi.
Banklarga bo‘lgan ishonch darajasining pastligi: Ba'zi aholi guruhlari uchun
masofaviy xizmatlar orqali moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish qiyin ko'rinadi.
6. Madaniy va ijtimoiy omillar.
Naqd pulga bo‘lgan yuqori ishonch: Ko'p joylarda naqd pul asosiy moliyaviy
vosita bo‘lib qolmoqda.
An'anaviy bankingga o'rganish: Masofaviy xizmatlar odatiy filial xizmatlari
bilan raqobatlashishga qiynaladi.
Ushbu to'siqlarni bartaraf etish uchun davlat va xususiy sektor birgalikda
harakat qilishi, texnologik infratuzilmani yaxshilash, aholining raqamli
savodxonligini oshirish va ishonchni mustahkamlash yo'nalishida chora-tadbirlar
ko'rishi lozim.
29

2.4 Masofaviy bank xizmatlari bo’yicha jahon tajribasi va uning
qo’llanishi
Rivojlangan davlatlarda masofaviy bank xizmatlari yuqori darajada joriy
qilingan. Masalan:
- AQSh: "Chase Mobile", "Bank of America" kabi ilovalar orqali barcha moliyaviy
xizmatlar taqdim etiladi.
- Yevropa: Yagona to'lov hududi (SEPA) orqali xalqaro o'tkazmalarni
avtomatlashtirish.
Online bank va masofaviy bank xizmatlari bo‘yicha jahon tajribasi oxirgi o‘n
yillikda raqamli texnologiyalarning rivojlanishi bank xizmatlarida tub o‘zgarishlarga
olib keldi 6
. Online bank va masofaviy bank xizmatlari mijozlarga tezkor, qulay va
xavfsiz moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish imkonini bermoqda. Quyida jahon
tajribasining muhim jihatlari va tendensiyalari keltirilgan:
1. Online banklarning rivojlanishi.
Skandinav davlatlari tajribasi: Shvetsiya va Norvegiya kabi davlatlarda naqd
pulsiz iqtisodiyotga o‘tish jarayoni tezlashmoqda. Banklarning ko‘pchiligi to‘liq
raqamli xizmatlarni taklif qiladi, bu esa naqd pulga ehtiyojni kamaytirmoqda.
Xitoy modeli: Xitoyda Alipay va WeChat Pay kabi platformalar online bank
xizmatlariga integratsiya qilinib, raqamli to‘lovlar amaliyotini global tendensiyaga
aylantirdi.
AQSh va Yevropa: N26, Revolut va Monzo kabi neo-banklar (faqat raqamli
faoliyat yurituvchi banklar) foydalanuvchilarga an'anaviy banklardan ko'ra arzonroq
va qulayroq xizmatlarni taklif qilmoqda.
2. Masofaviy bank xizmatlari.
Raqamli hisob ochish: Jahon banklari masofaviy hisob ochish imkoniyatini
taklif qilmoqda. Bu xizmat biometrik autentifikatsiya va elektron imzo kabi
zamonaviy texnologiyalarga asoslangan.
Mobil banking: Mobil ilovalar orqali mijozlarga balansni tekshirish, o‘tkazmalar
qilish, kreditlar rasmiylashtirish va hisoblarni boshqarish imkoniyatlari yaratilgan.
6
Spilnichenko. V. K. , 1971
30

Sun’iy intellekt va chatbotlar: Banklar masofaviy xizmatlarda sun’iy intellektni
faol qo‘llab, mijozlarga 24/7 texnik yordam ko‘rsatmoqda. Masalan, Bank of
America-ning "Erica" chatboti.
3. Xavfsizlik masalalari.
Blokcheyn texnologiyasi: Ko‘plab banklar tranzaktsiyalarda xavfsizlikni
ta’minlash va firibgarlikni kamaytirish maqsadida blokcheyn texnologiyasini joriy
qilmoqda.
Ikki bosqichli autentifikatsiya: Jahon miqyosida ko‘plab banklar
tranzaktsiyalarni tasdiqlashda ikki bosqichli autentifikatsiya va biometrik
identifikatsiya kabi himoya choralarini qo‘llashmoqda.
Kiberxavfsizlik: Onlayn va masofaviy bank xizmatlari foydalanuvchilarning
shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilish uchun zamonaviy kriptografik protokollardan
foydalanmoqda.
4. Afzalliklar va muammolar.
Afzalliklar:
-Tezkor xizmat ko‘rsatish.
-24/7 xizmatdan foydalanish imkoniyati.
-Kam xarajat va yuqori qulaylik.
Muammolar:
Internetga bog‘liqlik.
Kiberxavfsizlikka oid xatarlar.
Texnologik bo‘shliqlar (ba’zi mintaqalarda raqamli savodxonlik darajasining
pastligi).
5. O‘zbekistonda qo‘llanish imkoniyatlari.
O‘zbekiston uchun jahon tajribasidan foydalanib, quyidagi yo‘nalishlarda
rivojlanish tavsiya etiladi:
Raqamli transformatsiya: Bank tizimining to‘liq raqamli xizmatlarga o‘tishini
jadallashtirish.
Mobil bankingni rivojlantirish: Mobil ilovalar orqali yanada ko‘proq
xizmatlarni taklif qilish.
31

Xalqaro hamkorlik: Jahon tajribasini mahalliylashtirish uchun yirik xalqaro
texnologik kompaniyalar bilan hamkorlik qilish.
Masofaviy bank xizmatlarida jahon tajribasini qo‘llash O‘zbekistonda bank
xizmatlarining sifatini oshirish, innovatsion texnologiyalarni joriy etish va mijozlarga
qulaylik yaratish imkonini beradi 7
. Jahon bank tizimida muvaffaqiyatli qo‘llanilgan
yechimlar O‘zbekistonning raqamli bank xizmatlarini rivojlantirishga yordam berishi
mumkin. Quyida dunyo tajribasidagi asosiy yondashuvlar va ularni O‘zbekistonda
qo‘llash imkoniyatlari keltirilgan:
1. Mobil bankingni rivojlantirish (Keniya tajribasi)
Tajribadan o‘rnak: Keniya dunyoga mashhur M-Pesa tizimini ishlab chiqqan,
bu mobil telefon orqali pul o‘tkazmalari va to‘lovlarni amalga oshirishga imkon
beradi. Bu tizim nafaqat shaharlarda, balki qishloqlarda ham keng qo‘llaniladi.
O‘zbekistonga tatbiq: O‘zbekistonda mobil bankingni yanada ommalashtirish
uchun, internet tarmog‘i cheklangan hududlarda oflayn ishlaydigan ilovalar yaratish
mumkin.
2. Superapp-larni rivojlantirish (Xitoy tajribasi).
Tajribadan o‘rnak: Xitoyda WeChat Pay va Alipay kabi ilovalar orqali
nafaqat to‘lovlar, balki kommunal xizmatlar, kreditlash, investitsiya va
sug‘urtadan foydalanish ham amalga oshiriladi.
O‘zbekistonga tatbiq: Mavjud ilovalarni (masalan, Click, Payme) kengaytirib,
ularni ko‘p funksiyali superapp-ga aylantirish mumkin.
3. Raqamli xavfsizlikni kuchaytirish (Yevropa tajribasi)
Tajribadan o‘rnak: Yevropaning ko‘plab mamlakatlari, jumladan Germaniya va
Shvetsiya, bank operatsiyalari xavfsizligini ta’minlash uchun ikki faktorli
autentifikatsiya va biometrik autentifikatsiyadan foydalanadi.
O‘zbekistonga tatbiq: Biometrik autentifikatsiya (barmoq izi, yuzni tanish)
texnologiyalarini keng joriy etish va kiberxavfsizlik choralarini kuchaytirish.
4. Open Banking (Birlashgan Qirollik tajribasi).
7
Xalqaro moliya tashkilotlari, 2023
32

Tajribadan o‘rnak: Buyuk Britaniyada ochiq bank tizimi (Open Banking) orqali
uchinchi tomon ilovalariga mijoz ma’lumotlaridan foydalanish imkoniyati yaratilgan.
Bu mijozlar uchun ko‘proq moslashtirilgan xizmatlarni yaratishga yordam beradi.
O‘zbekistonga tatbiq: Banklar Fintech kompaniyalari bilan hamkorlikda ochiq
API-larni rivojlantirib, yangi mahsulotlar va xizmatlarni yaratishi mumkin.
5. Sun’iy intellektdan foydalanish (AQSh tajribasi).
Tajribadan o‘rnak: AQSh banklari masofaviy xizmatlarda sun’iy intellektni
qo‘llab, mijozlar bilan muloqot uchun virtual yordamchilar (chatbotlar) va kredit
reytingini baholash tizimlarini joriy etgan.
O‘zbekistonga tatbiq: O‘zbekiston banklari mijozlarga xizmat ko‘rsatish
sifatini oshirish uchun sun’iy intellekt asosidagi tizimlarni keng joriy qilishi mumkin.
33

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, mamlakat iqtisodiyotining asosi hisoblangan bank
tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish, yuqori xalqaro reyting
ko’rsatkichlariga erishishning ustuvor yo’nalishlari hamda axborot-kommunikatsiya
texnologiyalaridan keng foydalangan holda zamonaviy naqd pulsiz hisob-kitoblar
mexanizmlarini joriy etish bo’yicha olib borilayotgan ishlar banklarimiz tomonidan
mijozlarga ko’rsatilayotgan xizmatlar sifati, to’lov intizomi va madaniyatini yangi
bosqichga ko’tarilishini ta’minlash bilan birga, barcha iqtisodiy tarmoqlar
taraqqiyotini mustahkamlashga ham o’zining ijobiy ta’sirini ko’rsatadi. Shunday
zamonaviy texnologiyalar asosida masofaviy bank xizmatlari, xususan
Internetbanking xizmatining faol joriy etilishi eng muhim masala ekanligi shubhasiz.
Jumladan, mamlakatning qay darajada iqtisodiy va texnologik taraqqiy topganligi
masofaviy bank xizmat turlarini amaliyotga joriy qilishda muhim hisoblanadi.
Xususan, bank operatsion xarajatlarining barqaror darajasiga erishish uchun tijorat
banklarida ham masofaviy bank xizmat turlarini ko’paytirish va ularning
samaradorligini oshirish muhim hisoblanadi.
Mazkur kurs ishida masofaviy bank xizmatlarining nazariy asoslari va
O'zbekiston bank tizimidagi qo'llanilishi o'rganildi. Ushbu xizmatlar moliyaviy
operatsiyalarni soddalashtiradi, mijozlarga qulaylik yaratadi va bank tizimini
raqamlashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Rivojlanishdagi muammolarni
bartaraf etish va ilg'or jahon tajribalarini qo'llash orqali O'zbekiston moliya bozorida
masofaviy xizmatlarning ulushini yanada oshirish mumkin.
O‘zbekistonda masofaviy bank xizmatlarini rivojlanish istiqbollari bo‘yicha
olib borgan tahlillar natijasida quyidagi taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi:
1. Tijorat banklarida masofaviy bank xizmatlarini rivojlantirish, mijozlarga
masofadan turib xizmat ko‘rsatish tizimini rivojlantirish bo‘yicha har bir tijorat banki
o‘zining strategik dasturini ishlab chiqish kerak. Mazkur dasturda qadamma-qadam
barcha xizmat turlarini masofaviy hamda onlayn rejimga o‘tkazish bo‘yicha yo‘l
xaritasi ishlab chiqish kerak bo‘ladi. Bu tuzilgan yo‘l xaritasida belgilangan
vazifalarni moliyalashtirish manbasi, amalga oshirish muddatlari, amalga oshirish
34

uchun mas’ul boshqarma hamda loyihani ishga tushirish muddati kabilar keltirib
o‘tilishi zarur.
2. Hozirgi kunda tijorat banklari tomonidan masofaviy tarzda ko‘rsatiladigan
xizmat turlariga kommunal va boshqa to‘lovlar, kartadan-kartaga pul o‘tkazmalari,
onlayn konversiya, onlayn omonat xizmatlari, shuningdek, ayrim banklarda chakana
kreditlash xizmatlari yo‘lga qo‘yilgan bo‘lib, keyingi bosqichda ularning turini
ko‘paytirish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, xalqaro pul o‘tkazmalariga
integarsiyalashuv orqali xorijga mablag‘larni jo‘natish va qabul qilish, plastik kartalar
virtual emisiyasi xizmatini kiritish kablar shular jumlasidandir.
3. Masofaviy bank xizmatlarini rivojlanishi mijozlarni identifikatsiya qilishga
bo‘lgan zaruriyatni yuzaga chiqarishi tabiiy holat. Shuni inobatga olgan holda, barcha
mobil-bank xizmatlariga mijozga xizmat ko‘ratishda xodimni identifikatsiya qilish
zaruriyati yuzaga kelganda, Ichki ishlar vazirligi ma’lumotlar bazasidan integratsiya
qilish imkoniyatlarini yaratib berish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF-5992-son Farmoni, 2020
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentyabrdagi “Milliy
to‘lov tizimini rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3945-sonli
qarori
3. O'zbekiston Respublikasi Markaziy Banki hisobotlari (2023).
4. "Fintech va raqamli moliya" maqolalar to'plami.
5. Jahon banki: Raqamli moliya bo'yicha global sharhlar.
6. O'zbekiston tijorat banklarining rasmiy sayt va mobil ilovalari.
7. Xalqaro moliya tashkilotlarining masofaviy xizmatlar bo'yicha tadqiqotlari.
Internet saytlari:
1.www. cbu. uz…( O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki)
2. www.bank.uz …. (O‘zbekiston moliya bozori)
3. www.bankir.uz ... (O‘zbekiston banklari, analitika, obzorlar, kredit)
4. www.bankers.uz
36

Masofaviy bank xizmatlari

Купить