Matematik formula va belgilarni joylashtirish mavzusini o'qitishda innovatsion texnalogiyalardan foydalanish.

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY  TA’LIM, FAN  VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________                          Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20   y.                             “_____” ____________20   y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI 
Mavzu:________________ 
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___ Mavzu:  Matematik formula  va belgilarni joylashtirish mavzusini o'qitishda
innovatsion  texnalogiyalardan foydalanish.
Reja
Kirish
I-bob.  Matematik formula  va belgilar
1.1.Matematik formulalar va ularning turlari.
1.2.Matematik formulalarda belgilarni joylashtirish.
II-bob. Matematik   formula     va   belgilarni   joylashtirish   mavzusini   o'qitishda
innovatsion  texnalogiyalardan foydalanish
2.1.Matematik   formulalarni   o'qitishda   innovatsion   ta'lim   texnologiyalaridan
foydalanish.
2.2.Matematik formulalar va belgilarni joylashtirishni o'qitish bo'yicha ta'lim
tashkil etish usullari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish
Hozirgi   kunda   ilmiy   maqolalar,   matematikaga   doir   qo’llanmalar   yaratishda
juda   ko’p   matematik   formulalar   va   turli   xil   obektlardan   foydalanishga   to’g’ri keladi.   Bunday   hujjatlarni   yaratish   uchun   juda   ko’p   matn   muharrirlari   mavjud.
Bunga   Word   matn   muharririni   misol   keltirish   mumkin.   Word   matn   muharriri
matematik   formulalarni   yozishda,   turli   xil   obektlarni   joylashtirishda   juda   katta
imkoniyatga ega, lekin agar matematik formulalar, turli xil obyektlarni soni oshib
borsa,   yaratilgan   hujjatlarni   hajmini   oshirib   yuboradi   va   ularni   qayta   ishlashda
qiyinchiliklarga  uchrab qolish  mumkin. Bundan  tashqari  yaratilgan  hujjat   hamma
kompyuterlarga,   yoki   hamma   sistemalarga   to’g’ri   kelmasligi   mumkin.   Masalan
Wordda   yaratilgan   hujjatlar   versiyasiga   farq   qilsa   bir   biriga   to’g’ri   kelmasligi
mumkin   yoki   Mathtypeda   yozilgan   formulalar   bo’lsa   to   bu   dasturni   o’rnatmasak
bu hujjatlarni qayta ishlab bo’lmaydi. Biz yaratgan maqola, qo’llanma yoki boshqa
hujjatlarni   internet   tarmog’ida   ham   qo’yishimiz   mumkin,   bundan   hamma
kompyuterlar   foydalanishlari   mumkin.   Shuning   uchun   biz   hujjatlarni   shunday
tayyorlashimiz kerakki undan barcha kompyuterlar turli xil bo’lishidan qatiy nazar
foydalana   olishlari   kerak.   Shularni   hisobga   olib   yana   bir   dastur,   Latex   dasturi
yaratildi.   Latex   dasturi   juda   ko’p   imkoniyatlarga   ega.   Bu   dasturni   imkoniyatlari
yuqoriligi, jurnallar, kitoblar tayyorlash imkoniyatlari juda yuqori sifatli ekanligini
hisobga olib, hozirgi kunda chet ellarda ilmiy jurnallarda ilmiy maqolalarni Latex
dasturida   yozib   yuborishni   talab   qiladi.   Latex   dasturida   tayyorlangan   hujjatlarni
hajmi juda kichik bo’ladi, shuning uchun ularni qayta ishlash tez amalgam oshadi.
Bu   dastur   yordamida   ilmiy   maqolalar,   kurs   ishlarini,   diplom   ishlarini,
dissertasiyalarni   juda   chiroyli   qilib   tayyorlash   mumkin.   Matematika   fanini
o‘qitishga mo‘ljallangan multimedia darsliklari amaliy vatajribadan o‘tgan bo‘lishi
bilan birga, o‘ziga xos xususiyatlarga, bilim va   ko‘nikmalarni shakllantirish uchun
foydalaniladigan   o‘quv   materiallarining   tasvirlanish   formasiga   va   ko‘rinishiga
bog‘liq bo‘ladi. Ular faqatgina misol va   masalalar yechish, amaliy va laboratoriya
mashg‘ulotlarini   bajarish   jarayonidagina   emas,   balki   butun   o‘quv   jarayonida
o‘quvchilarning bilim, malaka va ko‘nikmalarini   shakllantirishga qaratilishi lozim.
Bunday multimedia o‘quv qo‘llanmalari   matematik formulalar va teoremalar isboti
tizimidan,   mustaqil   o‘rganish   uchun   murakkab   nazariy   materiallardan   tuzilgan
bo‘ladi.   Dars   o‘tish   jarayonida   slaydlarda   axborotlarni   istalgan   shaklda   va ko‘rinishdagi   matn,   grafika,   jadval   va   diagrammalar   shaklida   tashkil   etish   va
namoyish   qilish   mumkin   bo‘ladi.   Interfaol   multimediali   ishlanmalar   turli   xil
axborotlarni   -   matn,   statik   va   dinamik   grafika,   video   va   audio   yozuvlarni
integratsiyalash imkonini beradi. O‘quvchini dars   jarayonida faolroq va diqqatliroq
bo’lishga o‘rgatadi, chunki axborotlar ma’lum bir   harakatli amallarga mos javoblar
asosida   bayon   qilinadi.   Shuningdek,   MS   Office   dasturlari   matematika   darslarini
tashkil  etishda ko‘rgazmali   qurollarni yaratish, jadvalli  ma’lumotlar  bilan ishlash,
materiallarni namoyish   ko‘rinishida berish, ma’lumotlar bazasini yaratish imkonini
beradi.   MS   Excel   dasturidan   foydalanish   dars   jarayonini   axborot   texnologiyalari
asosida   amaliy   misol   va   masalalar   asosida   tashkil   etish   uning   samaradorligi
oshirish,   o‘quvchilarni   o‘quv   materiallarini   mukammal   o‘zlashtirishi   va
egallashiga,   ularning   mazmuni   va   mohiyatini   uzoq   vaqt   esda   saqlab   qolishiga,
bilim   va   ko‘nikmalarini   mustahkamlashiga   imkon   beradi.   Umumlashtirib
aytganda,   matematika   darslarida   innovatsion   texnologiyalar   va   axborot
texnologiyalardan   foydalanish   dars   samaradorligini   oshirishda   katta   ahamiyatga
ega.
1.1.Matematik formulalar va ularning turlari. Mate m atika d a   k o ’ p   holla r d a   gr e k   ha r fl a r id an   fo y dal a n i l a di. S hu   sa b a bl i   biz   ham
LAT E Xda   m ate m at i k   f o r m ula   k i ri t i sh n i   gr e k   harfla r i n i   k irit i shd a n
boshlay m iz.   LA T EXda  g rek   har f la r i ni   kirit i sh  b u y r u g’i   “ \” b e lgisi   v a shu   b e l gi n ing
ing l i z cha  n o m in i   y ozish   o r qali  k i r iti l a d i( M as a la n :  har f i  \ a lp ha   k a bi   k i r i t i l a d i ). S h u
o ’ rind a   y ana   b i r  	
ma	’lum	otni        a y tib   o ’ tish   k er a k.Grek   h ar f la r i  	ro’yhatidan
( “ o m ikron”   d e b   o ’ q i l adi)   ha r f i ni   b u   usul   bilan   k irit i b   bo ’l m a y di (Y a ’ ni   \o m ikron
d e b   y oz i sh   no ’t o ’ g ’ ri   h iso b l a nadi). B u   har f n i   k i r i ti s h   uchun   kursivda   y oz i lgan
lotin c ha   “ o”   h a r f i, y oki   od a td a g idek   o   harf i ni   k i ri t i sh   k ifo y a.Mi s ol   ta r i q a s i d a   b i r
ne c ha  g rek   har f la r in i ng   L A T EXda  y oz i l i s h ini   j a dva lin i   ke lt ir a m iz.
Bu   r o’ y hatga   ∑   va   ∏   l a r ni   ki ri tish   n ot o ’g ’ ri. B u   be l g il ar   y ig ’ indi
va   k o ’pa y t m ani   b ildi r g a ni   b o i s   m a xs us   bu y r u ql a r   y orda m ida   kiritiladi. L ot i n
h ar f la r in i   k i ri tg an da   katta   v a   kic hi k   harflar   b i lan   k i ritish   av to m atik   ta rz da
a ni q lana d i.Grek   har f la r ini   ki r i tis h d a   e sa   “\”   d a n   ke y in   harf   no m i
y ozi l a y o tg a nda   birin c hi   h a rf   kat t a harf   bil a n  y oz i l ad i.B i r ne c ha  h ar f lar  r o’ y hati	
Γ
  \ G a mma
Λ   \
L ambda
Σ   \	
S i g ma ∆   \
D e lta  Ξ
\ Xi
  \
Up	
s ilon Θ   \
Th e ta 
Π   \	
P i
Φ   \
P hi Ψ   \Ps i Ω   \ Om e ga
E n di   binar   a m al l a r i   h a q i da. B i n a r   a m allar(ko ’ pa y tiri s h   bo ’ lish   v a   h.k)   ni
q o ’lla s hda   a y ri m   a m al l ar n i   k e t m a -   k et   y ozi s h   k er a k   bo ’l sa   hech   qa n day   p rob e l si z
d a v o m i d a n   y oz i s h   m u m kin.Binar a m a l la r ni n g   t o ’ l i q ro’ y hati:
K e y i n g i   j a d v a li m iz  bi nar a m al l a r ni n g   y ana b i r   t u ri   m unosab a t  a m alla r i:
K e y i ng i j a d v a li m iz y o ’ nalish ko’rs a t gichla r i(str el kalari). L at e x k o’pl a b
k o ’ rs a t g i ch la r ni n g   vertik a l va   g orizo ntal   v ari a n t la r i ni   taqdim   etad i K e y i ng i   ja d v a li m i z   si n u s   t i pli   a m allar.M a te m atik a da   k o ’ p   q o ’ lla n a di gan   b u
tipda g i   a m al l ar   y a ’ ni   s in, lo g   va   h .k   l ar   Lat ex d a   ham   xuddi   s h u nday
y oziladi. S hu n in g d e k   i st a lg a n   funksi y a n ing   qu y i   v a   y uq o r i   i n d e k s idan   f o y dala n i s h
m u m k i n.
Bu   y erda   f un k si y a l ar   ing li z   t i lid a gi   ko ’ rinish i da   y ozi l g a n . O ’ zbek   t i lida
ta n gens   “ tg”   ko ’ rini s hda   qa bu l   qil i ngan. S huning   u c hun   t a nge n sni   y ozish   uchun   \ t g
y ozish   ki f o y a. L ek i n   od at da   a g ar   Lat e xda   y ozila y otgan   hujj a t   t il i   ko ’ rsatil m asa
avto m a t ik   h o l d a   i n liz   tili( e n gli s h)   tanla n adi. B u nday   h ol d a   Lat e x   \ t g   bu y ru qn i
ta n i m a y di . A g ar   b i z   \ t g   n i   i s hlat m o q c hi   b o ’l s a k   hujjat   bosh i da   \ u s e pa c k a ge   g a
r u s s i a nn i   kirit i b   qo’ y i s h   y etarli. C hunki   rus   t i lida   ham   t a n g e ns   “ tg”   ko ’ ri n i s hda
q a bul   qil i n g a n.L a te x d a   tillar   pak et iga   h al i   o ’ zbek   tili   ki r i t i l m a g a ni   tufa y li   ru s   ti l i p a ke ti dan   f o y dal an ish qula y . X u l las   n a ti j a   \ us e pa c k a ge[ r us s ia n ] .  K ot a nge n s( c tg)
ham   x u ddi   shu   ko ’ ri n ishda  k i r i t il ad i.
E n di ol i y   m at e m atik a da  k o ’ p   is hl a t i l ad i g a n   b e lg i l a r :
K o ’ p ishla t ila di gan b u y ruqla r d a n y ana b i r i int e gr a l belgi s i u c h u n
q o ’l l a na di g a n   bu y ruqd i r.Lat e xda  o da t iy   integr a l   (∫)  k i r i ti sh   u c hun   \int   bu y rug’i,
ko n t u rl i   i nt e gr a l (  
 ) u c hun   \ o in t  bu y rug’i  i shl a t i l a di. I nte g ra ln ing  y uqori  v a 
p a st k i 
ind e ksla r i  v a  i nt e g r al   osti  fu nk s i y a h a m
k i ri tish   m u m kin . M a s al a n:$$	
\int_0^1x^2\,dx=1/6
 
$ $
A g ar   inte g ral   c h e ga r ala r i   inde ks da   e m as,   y uqori   v a   qu y i   c h e gar a da   bo ’ lis h i
l o z im   bo ’ l s a   ,   u   h o l d a   \ i n t   bu y rug’ini   \ l i m i t s   bu y r u g ’ i   b il a n   bi r g ali k da   i s hl at ishi m iz
m u m kin.Masal a n:
$ $
\int \ li m its_0^1   x^2   d x = 1/6
$ $
A g ar c h e g ar a lar boshqa c ha ko ’ rinis h da   b o ’ l s a  y a ’ ni tur l i  x il  o p e r at o r l a r va
belgi l ar d an   i b or a t bo’lsa \n o l i m i t s   d a n   fo y d al a ni s h   m ukin.M a s a lan:
$$   \ p r od\
n oli m i t s _ { i = 1 } ^ n i=n!   $ B o shqa   z ar u r belgilar
B i z L a t e x n i n g de y arli bar c ha a s os i y m at e m atik be lg il a r ini k o ’ rib
o ’ tdik . Ke y i n g i   j a dv a li m izda   o ldingi   bi r o r   tu r d a gi   j a dva l ga   kir m agan   b el g i la rn i
k o ’r i b o’ta m iz.
O xi r gi   6   ta   for m ul a n i   n af a q a t   f or m ula d a   b al k i   m a t n   ki r itishda   h am   i s h l a ti s h
m u m k i n.Shuningd e k   bu   r o ’ y hat d a   b o’lga n   \ n ab la   bu y r ug ’ i   \bigtria n gle d own   bil a n
b i r   xil   e m as.En d i   ox i rg i   j a d valga   o ’ ta m i z.Bu   ja d vali m izda   m ate m at i k   be l g i l a r
j adv al i kel t i r ilg an:  
*   y ok i \a s t
≤  \l e   y oki   \ l eq ≠  \n e   y ok i   \n e q
≥  \g e   y ok i   \geq
[ [   y ok i  \ l bra c k ]   ]  y o k i \ r br a ck
{  \ {  y oki   \ lbrace }  \ }   y o ki   \rbrace
→   \to  y oki \rightar r ow ←  \ g e t s   y oki   \le f t ar r o w
\ n i   y o ki   \ o w ns
\ v e e   y oki  \l or
||   \ Vert  y o k i   \ | \ we d ge  y oki   \ l an d
\ n e g  y oki   \ lno For m ulaga   n o m er qo’yish
Mate m atik   m atn   y ozi s hda   od a tda   q ulay   b o’lishi   uchun   fo r m ulaga   no m er
q o ’ y i b   ,   ung a   y o’llan m a( ссылка )   o rq ali   o ’ti l a d i.LA T EXda   y o ’ l l an m alar g a
avto m a t ik   o ’t i sh   m u m ki n .For m ul aga   no m er   q o’yish   faqat   f o r m ul a   y ozi s h
tug a t il ga n d a n so ’n g   am alga  os h i ri la d i. B u   q u y i d a g i c ha a m al g a   oshirila d i.
F o r m ul a   y oz i sh   t a na si da   e q u a t i on( $ $   belg i sid a n   f o y da l anil m a y di)d a n
fo y dal a ni l sa   LAT E X   f o r m ula   no m er i ni   avto m atik   t ar z da   a n iq l a y d i   v a   n a tij a ga
chiqa r a d i. S huni n gdek   b egin { equ a t io n}   v a   end{ eq uat i o n }   b u y r u q l a r i   o r a sid a
f o r m ula   no m i,qay   k o’rini s hda   va   q a y er d a   jo y la s hishini   a ni q l as h   u c hun   \ la be l
b u y r u g’id a n   f o y dalanil a di. O xiri d a   \ref   b u y rug’i   o r q a li   fo r m ulaga   iz o hla r n i
k o ’rs a t ish  m u m kin.Mas a lan:
B irinchi s inf o’quv c hilari   buni   \ begin{e q u a t ion }
bili	
s hi k e r a k $$   B i r inc h i   si n f
o' q uv c hila r i  b u ni   bili s hi   ker ak $$
7 × 9 = 63   ( 1 ) 7 \ti m es9=63 ( 1 )
\ end{ e q uat i on}
fo r muladan q u y id a g i   nat i ja 
k e l i b
chiqadi.   63/9=7 (\ref { t r ivi a l}) for m ul ad a n qu y id a gi   k e l i b
chiq ad i.   63/9 = 7
Bu   y erda   \ref   o ’ r n iga   \p a ge r ef   bu y ru g ’ i d a n   h am   f o y dala n ish   m u m k i n .B u
b u y r u q for m ula n o m erini e m as f or m ula j o y la s hgan s a hi f a n o m erini
qa y tara d i. Y uq o rid a gi   m i s ol d a  a gar  f or m u la 8 sahif a ga  y ozilgan   desak
B u fo r mula 8   b etda   y o z i l ga n. Bu   f o r m ul a  \ pag e ref { tri v ial}   b etda   y ozilgan. 
F o r m ul a   no m erlari   k o ’ r i ni s h l a ri   b e v osita   jor i y   sinfla r ga   bog ’ liq.M a sal a n
ar t ic l e   s in f i d a   for m ulaga   no m er   qo ’ y i s hda   to ’g ’ rid a n   to ’ g ’ ri   k e y in g i   no m erga   o’t i b
ke ti l a di . bo o k   sinfida   e s a   a v v al   m avzu   k e y in   e s a   n u q t a dan   k e y in   shu   m avz u d ag i
f o r m ula   no m eri   ko’rinis h da   bo ’ la d i . Mas a l a n   2 - m avz ud agi   7 -for m ula   2 .7
k o ’r i ni s hda  b o ’ la d i. B u nda  a l b a t ta   sin f ga  m o s   ko’r in i s hlar  h os i l  b o ’ la d i A lbat ta   b unday   standart   ko ’ rinishlar   ko ’ p   ishl a t i l a di   va   ular   o r t i q c ha   harak a t n i
ta l ab   e t m a y d i . L e ki n   s iz   f or m u la   no m e r i   ko ’ r i ni s hi n i   o ’ zi ng i z g a   m osl as hi n g i z
m u m k i n.Bunda \ e qno bu y rug ’ id a n fo y da l a ni s h ingiz  m u m kin. M asala n :
B irinchi  s inf   o’qu vc hil a ri
7 × 9 =   63   (3. 2 )
ni   bili	
s hi k e r a k. Birinchi sinf   o ’ qu v c h i l a ri
$ $
7 \ti m es9=6 3 \ eq no   ( 3 . 2)
$ $
ni   bili s hi  k e rak.
Bu   y er d a g i   birin c hi   $ $   belgi   f o r m ula   b os h l a n i sh i   v a   o x irgi   $$   b e l gi   for m ula
oxi r ini   ko ’ rs a t a d i . S h u n i ngd e k   bu   bel g ilar   o r a sida   m ate m atik   y ozuvlarga   t e g is h li
para m etrla rn i berish   m u m kin .Mas a l a n:	
7
 × 9 =   63  hi	s obla	s h j ud a oddiy $ $
7  ×  9  =   63   hi s obl a sh   j u da   o d diy
$ $
Bundan   k o ’r i nib   t u ri bd i ki   m ate m at i k   fo r m ula   ic h i d a   y o z u v n i   o ddiy   u s ulda
k i ri tish   m u m kin   e m as. A ks   holda   Lat e x   kirit il g a n   y oz u v n i   kursi v da   chiqar a di. B u
m u a mm o ni   h al   qil is h   uchun   \ m box   bu y ru g ’id a n   f o y dalana m iz.Bu   bu y ruqni   s h u
m isolda  q o ’ lla y m i z:
7 × 9 =   63 hi	
s obla	s h   j ud a   odd i y $ $
7  ×  9  =   63  \ m box{hi s obl a sh   ju da   o ddi y }
$ $
K utilg a n   n a t i j a g a   e r ishildi. Y ozuvda n   k e y i n   for m ula   ki r i t i l sa   v a   u n dan   ke y in
y ana   y o z u v   y ozish   t a lab   et i lsa   y ana   s h u   usulni   qo’ll a sh   m u m kin .Shunga   o ’x sh a s h
bosh q a   pa r a m etrlar ham   ber i s h   m u m k i n.
B i z   for m ul a ga   n o m er   q o’ y is hda   \ eq no   bu y ru g ’ idan   fo y dala n dik.Te xd a
f o r m ulaga   n o m er   qo ’ y ish d a   \le qn o   bu y rug ’ i d an   ham   f o y d alan a d i . B u   i k ki
b u y r u qning   b ir   bi r i da n   fa rq i   \e qn o   for m ula   no m eri n i   o ’ng   to m on da   \l e qno   e sa   chap
t o m onda  y oza d i.S h unga  do ir   m iso l   k o ’ ra m i z:
Aj o y ib   o’ x	
s ha	s hlik Ajo y ib   o ’ x s ha s hlik $ $
\ sin^2x + \cos^2x = 1
\ l eq no   ( *)
$ $
B un i o’ninch i	s inflar   bi l i	s hadi	. Buni   o’nin c hi   sinflar   b i li s h a d i . 
G arc h i  \ eq no   va   \l e qno   bu y ruqlari   orq a li   siz ist a g a n d e k   n o m erl a sh   a m al g a
oshiril s ada   a v t o m atik tar z da  y o ’ l l an m a( ссылка )   ber m a y d i .
For m ulada   m atn yozish
Mate m atik f o r m ul a da m atn y ozish \ m bo x bu y r u g’i orq a li a m alga
oshiril a di. F or m u la   va   m atn   o r a s i da   b o ’sh   j o y lar   hosil   q i l i sh   u c hun   e s a   \ q quad   dan
fo y dal anila d i .
$$
\ mbo x {bar c ha   $ x $ lar   u c hun } \ qqu a d   \	
s qrt{ x	^ 2}= x
$$
Bu   y erda   \ m bo x   bu y rug’i   m atn   kursivda   chiq m a sl igi, s o’zlar   ora s i d a g i   bo ’ sh
j o y lar   v a   odatiy   s hri f tda   c hi qish i ni   t a’ m inla y di.Shuni n gd e k   \ m b ox   da   sh r i f t   turi n i
ham   ber i sh   m u m kin .
$ $
bar c ha   x  lar   u chun x 2  
=   x \ m box{bar c ha  $x $   l a r   uch u n } \qquad   \ sq r t { x^2 }=x
$ $
S h u n i ta ’ kid l ab o ’ tish ker ak ki \ m bo x b u y ru g ’i shri f t o ’ lcha m ini
o ’ zga r ti r m a y di.Buyruq   i ch id ag i  m atn   o’lc h a m i   avto m atik   tar z da   ani q l a na d i Qavslar o’lc h a m ini   o’ z g a rt i r i sh
O d a t iy   m urakkab   bo ’l m agan   f o r m ulalar d a   q a vsl a r   o’lc h a m i   av t o m at i k   ta r z d a
ani q l a nadi. L e ki n   m u ra k k a b   f o r m ulala r da   m a xs us   bu y ruqla r d a n   f o y da l anis h ga
t o ’g ’ ri   k el a d i. Ma s al a n qu y idagi
f o r m ulada.
A g ar  b i z   o d a t d a gid e k   qavs  y oz m oq c h i   bo ’ lsak   qu y idagi c ha  y o z a m i z .
$ $e=	\li	m	_{n\to\infty}
 
(
1 +\frac { 1 }{n}
) ^n
$ $
K o ’ rinib   t u r ibdiki   b unday   k o ’rinish   un c ha   qulay   e m as.Qavslar   o ’ lcha m i   b i l a n
q a vslar   ichid agi   f o r m ula   o ’ lcha m i   o r a sid a gi   f arq   juda   ka t ta . B u nd ay   v a z i y atla r d a
q a vs   i c hid ag i   f or m ula   bilan   m oslab   o l i s h   u c hun   o c hi l uv ch i   qa vsda   \le f t ,   y opiluv ch i
q a vsda   e sa   \ ri ght   d a n   fo y dal a nil a di. Y uqoridagi   m is ol i m iz d a   b u   bu y ruqla r n i
q o ’lla s ak
$ $ 	
e=	\li	m	_{n\to\	
infty}
 \left(  	1+\	
frac	{1}{n}
  \
ri g h t ) ^n
$ $
Bu   y er d a   \frac   bu y rug’i   k a s r la r ni   y o zi s h   u ch u n   ishl a t il adi. Y uqo r ida g i
m isol i m izdagi   \le f t   v a   \ r ig h t   b u y r u qla r i   orasiga   y a n a   b i r   n e c ha   \l e ft   v a   \ r ig h t   la r n i
y ozish   m u m kin. \l e ft  v a   \ r ig h t  b u y r u q l ar i n i   naf a q a t (   v a   )   k o ’ r i ni s hda g i   q a v sla r da balki ,  b o shqa  b ir  n e c ha  k o’r i nishd a g i   belgil a rda   ham   ishlatish   m u m k i n.Qu y ida
\left   v a   \r ig ht   bu y r u q l a ri   y or d a m i da   o’l c ha m i   a vto m atik   o ’ zgar a dig a n   b e l g i l a r
r o ’ y ha t i  T EXdagi bu y ruq   kodlari   b ila n   ke l ti r i l g an :
Bu   y erdagi   \le ft\ lan gle   o ’ r n iga   \l e ft<   y ozish   m u m kin.Xuddi   shunday
\right\r a ngle   o’rn i ga   ham   \r i g ht >  y o z is h   m u m kin.Lekin   bos h q a   va z i y atla r da <  bi l a n
\ l an g l e   bi r   m a ’ noda   k e l m a y di .A y r i m   m i solla r da   bitta   qa v s   q atna s h a d i . U la r n i
f o r m ulaga   m os l as h   u c hun   \le f t   y ok i   \ r ight   bu y ruqla r idan   k eyin   n u qta   q o ’ y i la d i,
bunda   nuqta   natij a v iy   s ah i f a da   ko’rinma y di.Ikki   v a   u n d a n   o rtiq   n u q ta l ar   e s a
natij a viy   sahif a ga  c hiqa r il ad i.M a sa l a n :
$ $
M(f) = \le f t.  \ i n t\li m its_a^b
f( x )\,  d x\ ri ght/( b - a)
$ $
Bu   m i s o ld a gi   \,   buyr ug ’i   f(x)   v a   dx   o r a sida   bo ’s h   joy   t as h la y di . A vto m atik
tar z da   joy   ta s hl a n m ag a nl i gi   sab a b li   b iz   bu   bu y ru qd a n   fo y dala n a m iz. Y ana   bir
m isol:
$ $ \int\lim	its_	a^b\	
frac12
 ( 1 + x )^ { -
3/2}=
\ left. - \frac{1} { \sqrt{ 1 + x }}
\ ri g h t | _a ^ b
$ $ B i z   y uqorida   ko ’ r i b   o ’ tgan   m is o lla r ning   barch a sid a n   ko’rinib   t u ribdiki,   \l e f t
v a   \ ri g ht   bu y r u qla r i   f aq a t   qavsla r ni   for m ulaga   m oslab   b e r a d i. A y r i m   m isoll a r da   bu
b u y r u qlar  y eta r li c ha   qula y l i klarga  e ga e m asl i gi   k o ’r i n a di. M as a la n :
$ \le f t| |x+1|-|x-1|  \ r i ght|$
Bu   m i so l d a   barcha   m odu l   b e l g ila r i   b i r   x i l   bo ’ lganligi   s ab a b li,u l a r n ing   qa y s i
b i r i   ic h ki   m odul   va   q a y si   b i ri   ta s hqi   mod u l   ekanligi   bilin m a y d i . A jral i b   t ur i s h i
u c hun   a s o si y   m odul   b el gi sini   b a l an droq   q iliib   y o zish   ker a k.
Yana  b ir   \le f t  v a  \ r i ght ga   doir  m isol:
$ $  \
l e ft(
\ su m _{k= 1 }^n   x^k
\ ri g h t ) ^2
$ $
Bu   m iso lda   y i g ’ in d i   for m ulasida g i   qa v slar   juda   b a l a n d   y oz i lg a n . V a   alba t ta   bu 
k o ’r i ni s hga   t a ’ s ir   q i l ad i.M a na   s h u   m u a m m ol arni   hal   qi lis hda   qu y idagi   Te x 
b u y ruq l a ri d a n   f o y d a l a n i s h   m u m k i n .Chap   qavslar   u ch un   \ b i gl   ,   \ B i gl   ,   \ b iggl   ,
\ Bi g g l   bu y ruqla r i dan   ,   o ’ ng   qa v slar   uchun   \ b i g r   ,   \ Bigr   ,   \ biggr   ,   \ Biggr
b u y ruq l a ri d a n fo y da l ani s h   m u m k i n.Bu   bu y ru ql a r n i n g   y oz i l i s h   ham   x ud di   \le f t   va
\ ri g ht   ga  k a b i.M asa l a n:
$  \ B ig l |  | x + 1|-|x -1 |\ B igr| $ 
Yig’i n di h aq id ag i  m i s ol i m iz esa   qu y idagi   k o ’ r i ni s hda   b o ’ l a d i .
$ $
\ Bi g l (  \
su m _{k = 1 } ^n x ^ k
\ Bigr ) ^2
$ Bu   bu y ruqla r d a n   f o y da l a n ganda   q a v slar   shrifti n i   a vto m at i k   ta r zda   s inf   va
unga   m os   xususi y atl a rga   ko ’ ra   tan l a y di.Shun i ngd e k   hujjat   y oz u v i   o ’ l c ha m i ga   m o s
tar z da   c h iqar a d i .   M a sa l a n :huj j at   o’l c ha m i   11 pt   y oki   1 2 p t   bo ’ l s a   qavsla r ni   ham
shun g a   m o s   t ar z da   qali n roq   s hr i f t da   c hiqar a d i. O ’ l cham   sh r i fti   v a   o ’lcha m ini
o ’ zga r tir i sh   u c hun   e n di   bo s hqa  b u y ru q lar d an   f o y dal a nish   ker a k.
1.2.Matematik formulalarda belgilarni joylashtirish.
Ba ’ zi   h olla r da   b el gi l arning   ustiga   chi z i sh ga   to ’ g ’ ri   kel a di.M a s al a n   tegi s hli li k
belgi s ida.Bu   b e l gi   u stiga   “ /”(sle s h)   b e l g isi   chizib   q o’ y i ls a   t e gi s h l i   e m as   m a ’ nosini
ber a di. B u   be lg ini   \ n o t b u y r u g’i   orqa l i qo’ y i sh  m u m kin.M a s a l a n:
Ko' p ch i l ik   $ \ {x:x   \ n ot\ni   x \ }$ ni   \\
m a'nos i ni   tushuni s h m a y di . \ \
Bu   R a s s e l   par a d o ks i .
A g ar   teskari   t e gis h li   e m a sl i k   be l g isini   qo ’y m oqc h i   b o ’ls a k   $ \ { x:x   \ n ot\in   x \ } $
y ozish   y oki   $ \ { x:x   \n otin   x\}$   k a bi   y ozish   m u m ki n. Lekin   b u   ikk i ko’rinis h d a gi  \
not \ in   va \ n ot i n  b i r  x il   m a ’ nod a  q o ’ ll an i l m a y di.
S a tr  u s ti   b e l gi l ari
F o r m ul a   y o zi s h   j a ra y onida   bizga   f o r m u l ada   ishlat il g a n   h arf l a r   y ok i
f o r m ulaning   bi r or   q is m ini   a j ra t ib   k o ’r s a t i s h   u c hun   s hu   q ism   u stida   qa n da y dir
o ’ zga r ti r ishlar   q i l i s hga   to ’ g ’ ri   k ela d i.B u nday   o’zgari s h l ar   a j r at il g a n   qi s m   u s t id a
chiz i q   c h iz is h , q i s m n i   usti d an   q an da y d i r   chiziq   ch iz is hlar   v a   h okazolar   bo ’ li sh i
m u m k i n.A y tilg a n l a r d an   birin ch isi   y a ’ n i   satr   usti d a   chiz i q   chi z i sh   uc hu n   \ove r line
b u y r u g’id a n fo y da l a n il ad i:
X alqaro   qoida g a  k o' r a
$ $
\ ove r line { a _ na_{n-1 } \ ldots 
a_1a_0} = 10 ^ na_ n + \ c do t s+ a _ 0 .   $$
y oziladi
Satr   usti   b e l g ila r iga  d oi r   qo ’ shi m cha b u y r u q l a r  a  h a rfi   m is olida   q u y i d ag i
j adval da  ko ’ rs a til g an. Bu   b u y ruqlar   ora sid a   \bar   bu y r ug ’ i   \overline   g a   o ’x sha y d i . A g ar   i   v a   j
har f la r ini   ust i ga   j a dva l d a gi   b e l g ilardan   bi r o r ta si ni   q o ’y m o q chi   bo ’ ls a ngiz   u
chiro y li   ko ’ rinish   k asb   e t m a y di.Buning   o ’ r n iga   “ b o shqa   zarur”   b el g ilar
j advali m izda g i   \i m ath   va j m ath   be l g i la ri ni   k i ri t i sh   c h ir o y liroq   n a tija   ber ad i.
bunday   k o' rinishd ag i  $ \t il de  i$   ch i r o y li e m a s \\
bunday   k o 'rinis h dagi   $ \ti l d e \ i m ath$   e sa
chiro y li
H o zi rg i   m iso li m iz d a   faq a t   b i t ta  h arf   ust i ga   belgi   q o’ y ildi.Aslida   har   bir   satr   v a
f o r m ulaga   ham   b elgi   q o ’ y ish   m u m kin.M as al a n   \h a t{a + b}   y o z s ak k o ’r i ni s h
hosil   bo’la d i . Bunday   ko ’ rinish   chi r o y li   e m as   ,   s hu ning   uchun   \wide h at   y ozs a k
belgi for m ula   b o ’ y ic h a   y o y i l ad i .
q u y i d ag i $ \ wid e hat { f *g}=  \
h a t   f \c d ot \ h a t g$   t e n g ku c hli
Bunday   y o ’ l bilan   j uda c h ir o y li   k o ’ r i ni s h l a r   hosil  q ilish   m u m ki n . Mas a l a n \
wide ti lde   b u y r ug ’ i  b ilan   f or m ula  us tida  t o ’ lqin   hosil   qi l i s h   v a  s hunga   o’xsh a sh 
bosh q a   k o ’ rinis h lar.
Shuningdek   s a tr  v a f o r m ul a l ar  u st i ga  y o ’ nalish   c h i z i q la r ini  h am   q o ’ y i s h
m u m kin.Masal a n
\ over ri ghtar r ow bu y rug’i  s atr   u sti g a o’ngga  y o ’ nalg a n c h i z iq   c h iz a di.
B u   ve k tor
$ \over r ig h tar r ow{AB}$.
A g ar \ o verri g htar r ow b u y r ug ’ i   o’ngga  y o’ n a l g a n   c hiz iq   c h i z sa ,   de m ak  \
ove r le f tarrow c h a pg a  y o ’ nal g a n   c h i z iq   c h iz a di. Bo shqa  sh u   ka b i bu y ruqlar  b u 
b u y r u qlar   daraj a sida   asosiy   h i soblan m agan l igi   sa b a l i ula r ga  t o ’ xtal m a y m iz Mate m at i k   for m ul a lar yo z i s hda   t u r l i b u yru q lar im k o n i yatl a ri 
Mate m atik   for m ulalar   y ozish d a   Lat e x   turli   st a ndart   b e lg i l ard a n   t ashqa r i
f o r m ula   y ozishni   qula y la s h t iri s h   u c h un   m a xs us   b e l g ili   bu y ru qla rn i   ham   t a q dim
et a d i . B iz   od at da   m a t n   o r as i ga   for m ula   y ozish   uc hu n   f or m u la   yozi s hdan   o ldin   bitta
dollar   b e l g isi   va   f o r m u l adan   so’ng   y ana   bi r   dollar   be l gi s i n i   q o ’ y a m iz.Aslida   bu 
ishni   \ (   (for m ula   b o s h i da)   va   \ )   (f o r m ula   o x i r i da)   b u y ruq l ar   bilan   h am   q i li s h 
m u m kin.Mate m at i k   f or m ula  k iriti s hning   y ana   b i r   va r i a nti  b u   f o r m ulani  \
b e gin{ m at h }   va   \ end{ m ath}   o r a sida   y ozi s hdir. S hun i ngd e k   b u   u sul   y o r d a m i d a 
f o r m ula i ch ida   so’z l a rni   ham   y ozish  m u m k in.$2\time	s2=4$
 
y ok i   \ (2 \
ti m e s2 = 4 \ )
L atex   f or m ula   y ozi s hda   naf a q a t   juft   d o llar   b el g isi   y ok i   y u q o r i da   k o’r s a ti b
o ’ tilg a n b u y r u q l a r d an b al ki \ [(for m ula boshida) va \ ] (for m ula o x ir i d a )
b u y ruq l a ri d a n   h am   f o y da l a n a d i . S h u nin gd ek   f o r m ul a lar   ki r iti s hn i ng   b oshqa   y o ’ li
ham   m avjud.Bu   fo r m ulani   \b eg i n { d i s pl a y m at h }   va   \ end {d ispla y m ath}   o ra s iga
y ozishdir.Bu   us u lni  i kkit ali k   d ollar   b e lgisi   o’rniga  i s hl at i s h   m u m kin.
L atex   y aratuv c hi s i   Lesli   L a m po rt n ing   a y ti s hicha   f o r m u l a l a r n i   y o z i sh d a
y u qo rid a gi   “ och il uvchi”   v a   “ y opiluvch i ”   bu y ruqla r dan   fo y dala ni sh   ,   h ujja t d ag i
xatola r ni   t o pi s h   uc h un  j uda  q ula y .
Oddiy   hodisa l ar
L ate x d a   for m ulani   c hi r o y li   ko’r i nishda   y ozish   u chun   qu y i d ag i   o dd i y
ho d i s a la r n i bi l ish  m uhi m .
-F o r m ula   y o zishda   agar   bo ’ l i sh   belgisi   q a t n as h s a   i l o j i   b o ric h a   k a sr
k o ’r i ni s hda(kasr   ko’rini s hda   y oz i sh   uchun   m axsus   \frac   b u y rug ’ i d an   f o y dalani s h
m u m k i n)  y ozishga   h a rak a t qil i n g .
-Agar   m atn   qu y i   indeksida   y oz i shga   t o ’ g ’ ri   ke li b   q o lsa   , y uq o ri   i n deks   bi l a n
te n g   para m etrda  y oz i shga   har a k a t   q il i n g . -Agar  y uq ori   y o ki  q u y i i nd e kslar  m a v jud   bo ’ lsa   ular n i jo y la s h t i r i sh da { va }
be lg i l ar i d a n   fo y d a la n ing.
F o r m ulada  y uqo r i  qu y i i nd e ksla r n i   jo y lashti r is h da  L a t e x ni n g   m a x s u s   bu y r ug ’ i
\atop   dan   f o y dalanish   m u m k i n.
I l g ari   $ \ Ga m m a^k_{ij}$   \ \ 
k o 'rini s hda  y o z il gan   bo'l s a \\ 
hozir   $\le f t\ { ij\ at op   k \ rig h t\ } $ \\
k o 'rini s hda  y o z i l a d i .
B i z   b u   y erda   fig u r a li   qavsla r ni   ic hi da g i   f or m u la   o ’ lc h a m in i   b ilan   m atn
o ’ lcha m i ga  m osl as ht i rish   u c hu n   y ana   \left   va  \ r i ght dan  f o y d al a nd i k.
K o’pincha   y uq ori   va   qu y i   i n d e ks   y o z is hda,   y uqorid ag i   m i s ol   k a bi   \le f t(   ,   \ a to p
v a \righ t ) b u y r u qlarid a n f o y dal a nil a d i . B und ay va z i y at l arda u n c ha k o ’p 
f o y dal a nil m asada   y ana   bir   bu y ruq   b i l an   tani s hib   o ’t i sh n i   lo zi m   to pdik.Bu   \choose
b u y r u g’i.Qu y idagi  m i solda shu   bu y ru q  k o’rsat i lg an :
$ $
{n \ ch oose   k}=\ frac {n !}{k!(n - k)!}
$ $
Bu y erda fo y dal a nga n i m iz \ cho o s e b u y ru g ’i k o ’r i b t u rga n i m i zd e k
“ ochilu v ch i” v a        “ y opiluv c h i ”        q a vs l ar        bil a n n o m utanosi b lik k e l l t i r i b
chiqa r a d i. Y a ’ ni   b u   bu y ruq   avv a l   “ och ilu v c hi”   va   “ y opil u vc hi”   q a v slarni   a ni ql a b
so’ngra   y uq o ri   va   qu y i   ind eksla r ni   uni   i c h i ga   y o za d i,   \ a t o p   d a   esa   a v va l   y uqo r i   v a
q u y i   ind ek s la r   a n iql a nib,   so’ng r a   shula r ga   m os   q a v s l ar   qo ’ y ib   chiqil a d i .   Alb a tta
bar c ha   v a z i y atla r da   h am   f o r m ula   y oz i s hda   q a vslar   k e r ak   bo’l m a y di.   B u nday
va z i y atla r da   \ ch oose   bu y r ug ’ i   q u l a y r o q. Sh uning   uchun   h a m   h a r   ikkala   bu y ruqning
o ’ z o ’ r n i   bor.
E n di   y ana   b i r   a j o y ib   hodisala r d a n   b iri   b o ’ l g an   f o r m ula   y ozi lg an   q ator   ustiga
b i ror   belgi   v a   y o ki   shunga   o’xsh a sh   y ozuvlar   y oz i sh.Bunday   ko’rini s hl a r
L ate x ning   \sta c kr e l   bu y r ug ’ i   y or d a m i da   h o sil   q i l in ad i .Bu   bu y ruq   i k k i t a   q is m dan ibor a t :b irin ch isi   qato rn i   y oz ish , ik k i n c h isi   q ator   u sti n i   y ozish. Q u y id agi   m is o l
y orda m ida bu b u y ruq haq i da t a s av vur   h o sil qili s hingiz   m u m ki n:
$ A \sta c kr el {f}{\longrightar r ow } B$
Q at o r   ostida   g orizo ntal   figur a li   q a vs   y ozi s h   uc h un   \ unde r bra c e b u y rug’id a n
fo y dal anila di. A lb at ta   bu   b u y r u q d a n   ke y in   qator n i   y ana davom   ettiri s h   m u m kin.
$ $  \
unde r brace { 1+3 + 5+7+
\ cdots+2 n - 1}_{ \ m box{$n$   ta}}=n ^ 2
$ $
Q at o r   us t iga   g o r i z ontal   fi g urali   q a vs   y o z i s h   uchun   \ o ve r bra c e   bu y ru g ’ id a n
fo y dal a nil ad i. B ir   q a t orning   ham   y uqori   q is m ig a,h a m   o s tki   qi s m i g a   go r i z o n t a l
f i g ur al i q av s  y ozish   m u m k i n .
$ $ \overbrace	{\	
underbrac	e{
 a+ b +\
c do t s+z }_{26} + 1 +  \
cdots+10 }^ { 36}
$ $ 
Matritsa l ar
L atex   y orda m ida   m atr i tsa   y ozish   u c hun   b i zga   array   t a na s i ( \ begin{}   v a   \ e n d {} 
bu   L a t e xda g i   tan a)   kerak   bo’la d i.M a trit s a   tana si ni   tu s h uni s h   u c hun   a vval   k ic hk i n a 
m isol ko’rib   o ’ ta m i z. D e m ak   boshladik:
$ $  \ b eg in { arra y }
{cccc}
a_{11}&  a _ { 1 2 }   & \ l dots  &  a_ { 1 n} \\
a_{2 1 }&  a _ { 22}   & \ l dots  &  a_ { 2 n} \\
\ vdots& \vdo t s &\ddots  &   \ v dots\\ 
a_{n1}&  a _ { n 2 }   & \ l dots  &  a_ {n n \ end{a r ra y }
$ $
Ma n a   m atr i tsa   h am   h osil   q i li ndi. E ndi   u n d a gi   bi z ga   n ot a n ish   b o’lg a n   bu yr uq 
v a   b e l g ilar   b i lan   t ani sha m iz.Ma t ritsalar   qator   va   ustun l ar d an   ib o r at   b o ’ la d i. Y a ng i 
qato r ga o ’ tish \ \ b u y rug ’ i o r qali ( o x i r gi q at orga s hart e m a s ) a m al g a 
oshiril a di.U st unlar         or a sid a gi         f ar q ni a n i q l a sh         uc h u n & b e l gisi d a n 
fo y dal a nil a di. Sh un in gdek   bu   b e lg i   m atr i tsa   t ur l i   u stunl a r ida   turli   uzunli k dagi 
q i y m atlar   b o ’l g a n da   u s t unlar   o r a sida   vuj u d ga   kel a diga n   no m utanosi b likla r ni   h a m 
y o ’ q o t a d i .M a tri t sa   yozishda   array   t ana s i ( \b eg i n { arra y }   ,array   f i gur al i   q a vs   ic hig a 
y oziladi)   o c hi l g an d a n   so ’ n g , m atrit s a   tu zi l is h i ni   a n iql a sh   b oshl an ad i ,   y a ’ ni   m atr i t sa 
ne c h t a   ustund a n   ib o r at li gi.Yuqorid a g i   m iso li m iz d a   4   t a   ust u n   bo ’ lg a ni   u ch un   biz 
{cccc}   y ozdik.F ig ur a li   q a v slar  i c hid a gi   4   ta   harf   m atr it s a   4   t a   u st u ndan   iborat li gin i , 
c   h a r fi   esa   ustun n i   m ar k az( in gliz c ha   –   c en t er   n i n g   b os h   har f i)   b o’ y ic h a 
ta r tibla n g a nl i gini   b i l di r a d i . B u   m is o lda   b i z   4   t a   ustun n ing   h a m   m ar k az   bo ’ y icha 
ta r tibla n is h ini   k o ’ rdik   ,   as l ida   c   harfid a n   b oshqa   y ana   l   y o ki   r   h ar f la r i ni   h am 
ishla t is h i m iz   m u m k i n   e d i .B u nda   l   har f i (i ngliz c ha   –   l e f t   n i n g   b o s h   h ar f i)   ustun n i
ch a p   t o m o n   bo’ y icha   tar t i b la y di   ,   r   e s a   ( i ngliz c ha   –   ri g ht   n i n g   b o s h   h ar f i)   u s t un n i 
o ’ ng   to m on   bo ’ y icha   t arti b laydi. B iz   y u q orida g i   m isoli m i zning   u chin ch i   q a t o rida 
y ana v e r t i k al   ko’pn u qtalar  y ozi s h   uc h un   \ vdots   va   d iagon a l n u qt a lar  y ozi s h   uchun
\ d dots   bu y ruqla r idan   fo y ala n dik. B u   bu y ruqla r d a n   naf a q a t   m at r its a lar   y o z i sh d a 
balki  i sta l g a n  m at e m atik   f or m ulala rn i  y ozis h d a   h am   f o y dal a ni s h   m u m ki n .
Mat r itsa q an day   y ozilishi n i k o ’r d ik. L e k in   b u   m atr i tsa m i z shu n ch aki   b ir   n e c ht a
qato r da   ket m a -ket   t u rg a n   r o ’ y hatga   o ’ xsha y di.Oda t da   m a tritsa l ar   turli   x il 
k o ’r i ni s hda g i   q a vsl a r   bilan   bi r g a   y ozi l adi. A gar   biz   h am   o’z   m atri t sa m izda 
q a vsla r d a n   f o y d a la n m oq chi   b o ’ l s a k   ,   \ begin { arra y }   dan   o l d in   ochi luv c h i
q a vsn i ( m asa l an  “ ( “   ni)  \l e ft(   ko’r in ishda ,   y opiluvc hin i esa  \ e n d { arra y } dan   ke y in  \
ri g h t )   ko ’ r in ishda   y ozish   m u m kin.Yuqoridagi   m isol   uc hu n   bu   qu y i d a gi ch a 
b o ’l a d i: \left(
\ b eg in { arra y }{clrc}
a_{11 }&   a _ { 1 2 }   & \ l dots  &  a_ { 1 n} \\
a_{21}&  a _ { 2 2 }   & \ l dots  &  a_ { 2 n} \\
\ vdots&   \v do t s   &\ d do t s   &   \v d ots\\ 
a_{n1}&  a _ { n 2 }   & \ l dots  &  a_ {n n}  \
end{a r ra y }   \r i g h t)
A g ar   m a t ritsa   f a qat   bir   qato r d a n   ib o r at   b o ’ l sa   uni   m atritsa   y ozish   u suli   b il a n
y ozish   s h a r t   e m as   ,   b und a y   h o l l a r d a   oddiy   q atorga   y ozuv   y o zg a ndek   y ozuvl ar n i
b o ’sh   jo y ( p rob e l)   b il an   a j r a tib   y o zish   ,   m ati t sa   y o zish   u suli   b il an   y oz i shd a n   ko ’ ra
an c ha qula y roq   va oson ro q.
Mat r itsa   y o zish   tan a si   ,   y a ’ ni   array   t anasi   bilan   n a f aq a t   turli   x il   m atritsala r
balki   ,   tu r li   xil   m ate m at i k   qatorlar   h am   y ozish   m u m ki n .Masal a n   Pa ska l
u c hbur c h a gi:
Bu   u c hb ur c hak n ing   ko d i   e sa  q u y i d a g i c h a :
$ $
\b eg in { arra y }{ccccc c ccccc} 
&&&& 1   && 1\\
&&&  1   & &  2 &&   1\\  
&&   1  &&   3  &&   3  & &  1 \\
&   1  &&   4   && 6   & &   4  &&   1\\
1  &&  5   &&  1 0  &&   1 0  &&   5   && 1
\ end{a r ra y }   $ $ Bu   y er d a   “ &”   b e l g isi   ust u nlar   o ’ rt a s i da   bo’sh   joy   t ash l a sh   uchun
ishla t ila d i. A gar   m atritsada   satr   t u g a ga nd an   ke y in   q ator   oxirig a c h a   bo’ s h   joy
q o ’y m oqchi   b o’lsangiz   u   holda   ,   q a t or   t u ga gu n c ha   “ &”   d an   f o y dal a ni s h   sha r t
e m as.Shun c h ak i   \ \   d a n   f o y dala n ish   k ifo y a.Bu   belgi   ke y ingi   qatorga   o ’ tishni
ta’ m in l a y di   v a   a vt o m atik   t a rz d a   oldingi   q ato rn ing   qolg a n   q i s m i   bo ’ sh   qolgandek
k o ’r i n a di
Yana   b i r   m i s ol : E n d i   t e n g l a m alar   siste m a siga   d o ir   ,   array   t a n asi   y orda m ida
tuzilga n :
\ l e f t \{ \begin{a	rray}	
{rcl}
 
x^2+ y ^2 &= & 7\\  
x+y   & = &3. \\   \
end{a r ra y }   \r i gh t .
Bu   m isolda   birin ch i   ust u n   ch a p   to m o ng a   n isb a t a n   ta rt i b l a ngan   ,   i kkinc h i   ust u n 
esa   m ar k az g a   n i s b a t an   tar t i blang a n   va   u c hin c hi   u stun   o’ng   t o m onga   nisb a ta n 
ta r tibla n g a n.M a tri t sa   tuzili s hini   a n iql as h   uc h un   y ozilgan   {rcl}   d a n   b i l is h 
m u m k i n.Figurali   qa v sni   y oz i s h   uc h un   f o y dalanilg a n   \le f t   v a   \ right   bu y r uq lar id a
o c hil u v c hi   f igur al i   qavs   \l e f t \{   k o ’ rinis hd a   y ozilgan   v a   b u   q a v s ni   b utun   for m ula 
b o ’ y lab   qo ’ l l a ga n d a   y opiluvchi   qavs   bo’l m asligi   uchun   y opi lu v c h i   q a v s d a   \ r igh t
bil a n   b i r ga  nu q t a d a n   fo y dalani l g a n.
A g ar   m at r its a ni   a lo hida   no m erl a m oq chi   b o’ls a ngiz   ,   eq na r ray   t ana si d a n 
f o y da l a ni s hi n g i z m u m k i n.Bunda x uddi f or m ul aga n o m er q o ’ y ish d a 
fo y dal a nil a dig an   equat i on   tana s i   k a b i   f or m u la   no m eri   avto m atik   t ar z d a 
ani q l a nadi. A g a r   m atritsaga   qo ’ y i l gan   no m erdan   y o ’ l l an m a   o r q ali   huj j a tnin g
qa y sidir   qi s m id a   foyda l an m o q chi   bo’ls a k   ,   u   h olda   \l a b e l   orq a li   bu   no m erga   bi ro r
n o m   q o’ y ib   ,   y o ’ l l a n a m d a   c h a qi r is h da   \ r e f   f u nksi y asiga   n o m er   no m i ni   ko ’ rsa tis h
orqa l i fo y d a lanish   m u m k in .No m er j o y lashg a n   s a hifa g a  y o ’ lla n m a b e rish   u c hun  \
p a ge r ef fu n ksi y asid a n fo y d a l a n a m i z.Mas a lan   qu y idagi m isoldan   bu f o r m ulal a r ni ng   4   b etda y oz i lga n l ig ini   b il i b ol i s h i m i z
m u m k i n.Bunday   k o ’ rini s hga e r i s hish uc h un qu y id a gi   ko d n i  y ozdik:
\ b eg in { e q nar r a y }
2 \ti m es 3 & =&6\\2+3&	=&	5\label{nom	1}
  \
end{ e q narra y }  \
p a ge r ef { no m 1} be td agi
\ ref { n o m 1} for m ula
Bunda  y a ’ ni   e q nar r ay   tana s idan   f o y dal a n ganda  $ $ dan  f o y dal a nish   ker a k 
e m a s .S h un i ng d e k   e q n array   tana s i  y orda m ida f i g u r a li   q a vs   ham   y o zib   bo’l m a y di.
A g ar  s i z f a qat   b i r  n e c ha  t e n gla m alar ga  no m er q o ’y m oq chi bo ’ lsangiz ,
\ nonu m ber f u nksi y asid a n ( \\ b i lan   birg a ) f o y dalanishi n giz  m u m ki n.
\ b eg in { e q nar r a y } 	
\	
int_{-\infty}^\infty
 
e^{-x^ 2 }d x  &  =  &   \
sq r t{\pi}\no n u m be r\ \
\ sq r t{576} &  =  &  2 4
\ end{ e q narra y }
A g ar   t en gla m alarni n g   bi r ortasiga   h am   no m er   qo ’y m oq c h i   bo ’ l m asangiz
e q narray t a nasi o ’ r n iga e q nar r a y * ( y ulduz c h a li ) d a n fo y dal an ishingiz
m u m k i n.Shuni   t a ’ k idlab   o ’ ti s h   k e r a k ki   ar r ay  t anasi   nafa q at   m at e m at i k   f o r m u l a la r n i
balki   forn u la l arning   i chida   y ozil a dig a n   m a tnla r da   h am  qo ’l   k e l a di   ,   eq narray   tana s i
esa f aqat   m at e m atik   for m ulalar  y o z is hda   qo ’ l l a nil a di.
E n di  t urli   xil bog ’ la ni shga  e ga   b o ’l gan   m at e m a t i k diagra m m ani k o ’ ra m iz: Bu   diagra mm adan   3   ta   q ator   v a   9   t a  u s t un ( us t unlar   y o ’ nalish   be l gila r i   ,   h arfl a r 
va   nolla r d a n   iborat ) l a rd a n   ibo r at. Qa n d ay   qilib   gori zon tal   y o ’ nal i sh   c h i z ig’i   va   u n i 
ustiga   h a rf   y oz i sh n i ( \sta c kr e l   f un k si y a s i   o rqa l i)   ko ’ rib   o ’tg a ndik. Y uqori d a g i
m isolda   b iz   no m al u m   qis m   en d i   faqat   ve r tik a l   chi z iq   va   unga   t e gish l i   h a r f n i 
y ozish. B uni   bir  m i sol   y or d a m ida ko ’ rib o’ t a m i z.
$$   \begin{ar r a y }{c}
E \ \ \downa r row q \ \ F
\ end{a r ra y } $$
Y u qorid ag i   m iso lda   \ downa r row   fu n k s i y a s i   y or d a m i da   v e rtik a l   p as tga
y o ’ nalgan   str el ka   hosil   qildik   ,   un dan   k e y i ng i   q   harfi   esa   s hun c ha ki od d di y   m atn
k a bi   ki r itil ad i.array   t anasiga   c(c e nter)   y oz g ani m iz   t u f a y li   strelka   va   h arf   birgali k da
qar a l i b   m arka z ga   nis b a ta n   o l i n g a n. Ag ar   h ar f ni   y uqorid a gi   h arf   b ila n   b ir   x i l
jo y lashtir m oqchi   bo ’l sak   ,   c   o ’ r n iga   r   y o zish   k if o y a   v a   a g ar   strelka n i   y uqoridagi
harf   bi l a n   t a g m a-tag   jo y lashtir m oqchi   bo ’ lsak   c   o ’ rniga   l   y o z is h   k ifo y a.Ba ’ zi
holla r da   b utun   ustun n i   e m as   balki   faqat   bi t ta   satrda gi   harfni   o ’ng   to m onga
te k isl as h   kerak   bo’la d i. B unday   holla r d a   \le f t e qn   fu n ksi y asid a n   f o y dalani s h
m u m ki n. Yuqorid a gi   m is o lda   q   h a rf in i   y o z m oq c h i   bo ’ lsak   \ lef t e q n{q}   ko ’ rinishda
b o ’l a d i. E ndi y uqorid a gi d i a gra m m a m i z ga t eg is h li tushu n ar s iz fu n k s i y alar
qol m adi.de m ak   y u q orida g i   m is ol   k odi:
$$
\b eg in { arra y }{ccccc c ccc}  0 &\
long r i g htar r ow &   E '  &   \ sta c kr e l{f} { \
longri g ht a rrow}& E &  \ sta c kr e l{g}
{ \lo n gri g ht a rrow} &
E ''  &  \ l ongri g htar r ow &  0 \\ &&\
d o w narrow\le f teqn{p}&&\do w narrow \lefteqn	{q}&	&	\dow	narrow\lefteqn{r}\\0 &\long r i g htar r ow &   F' &
\ sta c kr e l{f} { \longri g ht a rrow}& F &
\ sta c kr e l{g} { \lo n gri g ht a rrow} & F'' 
&  \ l o ng ri ghtar r ow &   0
\ end{a r ra y }
$$
Bu   m i so lda   ishla til gan   boshqa   bu y ruq l ar   bila n   b i z   oldin g i   qis m la r da   ta n is hi b
o ’ t g a n   edik. K o ’ rin i b   t uribdiki   ar r ay   t ana s i   m atr it s al a r   y ozish   uchun   juda   a j o y i b
i m koni y at l arga e g a.
For m ulalar n i “bo ’ g i nl a s h ”
B o ’ g ’ inlash   tus h un c ha s i   ha q ida   h a m m a m i z   atr o flic h a   m a ’ lu m otga   ega m iz   ,
y a ’ ni   agar   m atnda   o x i r gi   so ’ z   qatorga   s ig’ m a y   q olsa   ,   u   h olda   bu   so ’ z n i
b o ’g ’i nla r ga   bo ’ lib   y etarli c ha   q is m i   q oldi ri l i b   q olgan   qi s m i   k e y ingi   q a t o rga
o ’ tka zi l a di.Ko ’ p ch il i k   b uni   b ila d i   ,   lekin   f or m ulala r ni   bo ’ g ’ inl as h   ha q ida
eshit m agan   b o ’ l i shi   m u m kin .
F o r m ulal a r n i   bo’g ’ inla s h   ham   x u d di   so ’ z l ar   k a bi   bo ’ lib   ,   od at da   undan   agar
f o r m ula   bir   q a t o rg a   s ig’ m a s a   y ok i   fo r m ula   bi r   qatorda   y a xs h i   k o ’ rin i sh   k a s b
et m asa   f o y dalanil a di.
T ex   f o r m u l a r n i   av to m atik   bo ’ gi n la m a y di   ,   sh uning   u c hun   har   k i m   o’z   di di g a
qar a b   f o r m ul a ni   bo ’ g ’ i n la s hi   m u m kin.Buning   u c hu n   f o r m ulalarni   m assiv
k o ’r i ni s hda   (ka m ida   ikk i ga   b i r   o’l ch o v li)   y o z is h   qula y roq . B un in g   u c h un   b iz   ar r ay   ,
e q narray   v a   eqnarra y *   t a n a la r i n i   ko ’ rib   o ’ td i k. Q u y da g i   m is ol   orqali   bosh l an g’i c h
tushun c h a ga e g a  b o ’l i s h   m u m k i n:
$ $
\ b eg in { arra y }{l}
e^ x =1 + x+\frac { x ^ 2 } {2!}\\  \
q quad   {}+ \ f r ac{x^3 } {3!}+\cdots \ end{a r ra y }
$ $
Bu   m i so ld a gi   \qqu a d   bu y r ug ’ i   satr   b o s hid a n   2 e m (2   t a   “ pr o bel”)   t a sh l as h
u c hun   k er a k. B u   b u y r uqd a n   f o y dal a nil m agan   t a qd irda   h am   f o r m ula   b o’g’i n ga
b o ’li n a d i   ,   le k in   f o r m ul a   k o ’r i nish i ni   y axs h i l as h( o ’n g   t o m ond a n   tekisl a sh)   u c h un
bu   f unksi y ad a n   f o y d a la ni l a di.
Y u qorid ag i   m iso lda   tu s huna r s iz   bo’lg a n   holla r dan   b iri   b u   i kkin c hi   qatorda
b i ri n c hi   plusdan   ol d in   {}   y oz i lg an i d ir. B u   y ozuv   y orda m i d a   bi r i n c h i   q a t o r d ag i
f o r m ulaga   t e gi shli   p a ra m etrlar( y ozuv   o ’ l c ha m i   ,   int er v a l i   va   h . k)   ikkinc h i   q at orga
uz a til a di.
Bu   y erda   a r r ay   t an a si   o’rniga   e q nar r ay   va   e qnarra y *   d a n   h a m   f o y dala nis h
m u m kin.Bulardan   as os a n   for m ul aga   no m er   q o ’ y i s h   u c hun   f o y dala n ila d i. B u   y erda
f o r m ulaga   no m er   q o’ y i s h da   har   b ir   q at o r g a   y oki   q a y sidir   qato r d ag i   f or m ul ag a
n o m er q o ’ y i s h   uc h u n   \ \   va \nonu m ber b u y r u q l a r i dan   f o y dal an ish  m u m kin.
A g ar   y uqorida   ko ’ r g a n   m isoli m iz   k o ’r i ni s hi   y oq m asa   ,   bi r i n c hi   q a to r dagi
ist a la g an   belgi   y ok i   qis m ni   a l oh ida   u s tun   sifatida   olib   ,   u ni   o ’ ng, c h a p   va
m ar k azl a s hti r ish   m u m ki n.Bunda   array   t a na s i   q u l ay   ,   agar   fo r m ul a ni   av to m at i k
n o m erla m oqchi   bo ’ lsa n giz  e q narra y d a n ham   fo y d ala n i s h   m u m k in . M a s a l a n:
$ $
\ b eg in { arra y }{rcl}
e^x  &  =  &   1+x+\fra c {x^2}{2! }\ \
&  &   + \ frac{x^3} { 3! } + \ c dots  \
end{a r ra y }
$ $
F o r m ul a   y oz i s h   jara y onida   agar   birin c hi   qat o r d a   y oza y otgan   fo r m ulangiz   juda
u z un   bo ’ lgan   t aq di r da   ,  k e y ingi  q ato r ga  o ’ t g an da   f o r m ula  d a v o m in i   o ’ ng   t o m o n d a n
y ozish   f or m ul a ga c hi ro y li   k o ’ r i n ish   ber m a y di.Shu sa b a bl i bun d ay   vazi y atlarda ke y ingi   qator  f or m ul a sini   c h a p  y oki   m arkazd a n  y oz i s h   m a ’ q ul ro q.B un i qu y id a gi
f o r m ulada  k o ’ r a m i z:
L ate x d a  e sa   qu y idagich a :  \
b eg in { e q nar r a y *} 
\left eq n{\in t _0^x
e^{- t ^2 } dt  = x -\frac { x ^3} { 1!\cdot3}
+ \ frac{x^5} { 2!\c d ot5}-\frac { x^ 7 }
{ 3!\ cd ot7 } + \ c dots }\ \  & &{}+( - 1)^n \
f r ac {x ^{2n+ 1 }}% {n!\c d ot(2n + 1)}
+ \ cd o ts  \ end{ e q narra y *}
Bu   y er d a   bi z   \l e ft eq n   b u y r ug ’ id a n   f o y dal a ndik.Bu   bu y ruq   h a q i da   b i z
m ate m a t ik   diagra m ma b o ’l i m ida bi l ib   olg a n   ed i k.
B o ’sh j oy l a r ni   k iritish
H ujjat   y oz i s h   j ara y on i da   m ate m atik   for m ul a   o r a siga   m a t n   y oz i s hga   y oki   m atn
or a siga   m at e m atik   fo r m ul a   y oz i sh g a   to ’ g ’ ri   k e l a di. B unday   vazi y atda   f or m ula   va
m at n ni   o r a siga   bo’sh   jo y larni   j o y las h ti r i s h   juda   noqula y .Bun day   v azi y atl a r d a
q u y i d ag i a s os i y   bu y ruq l a r d a n   fo y dala ni la d i:
\ q u a d  \
q quad 
\ ,
\ :
\ ;
\ ! Qu y ida g i  m is o lda   bu   b u y r u qla r n i  i shl a ti s h   k o ’rs a t ilg a n:
M i s o lni qu y idagi  \ \
$ \i n t f(x)\,dx$   o r q a li  \\   y oki~$ \
int\!\ ! \int f\,dxd y $, o r q a li  \ \
y ech a m i z va na t i j a~$\sqrt{3}\,x$   bo'la d i.
Ma t nda f o r m ul a la r ni   y ozuvdan   a j r a t i s h   uc hun   \ q u a d bu y r u g’i qula y roq.
For m ulada   ishla t il a digan   b e l g i lar  o ’lc h a m i
F o r m ulal a r   y ozishda   odatda   f o r m ul a   d a ra j as i ,   i n d e ksi,q av slar   v a   h .k   l a r
shri f tini   asosiy   f o r mu la   s h r i f t i d a n   a j ra ti b   y ozil a di.T e x   bun d ay   h olla r da   a v to m at i k
tar z da   juda   kichik   o ’l cham   ol adi.Ag a r   siz   f or m ula   y o zish   jara y onida   dara j a ga   m a t n
k i ri t m oqchi   bo’ls a n giz   \t ex trm   bu y ru g ’ i d a n   f o y d a l a n i sh i ng i z   m u m k i n.Bunda   m atn
y ozish   re j i m i g a   o ’t ib   y ana   q a y tib   ch iqi sh   sodi r   bo ’ l a di.   Bu   alb a tta   j u da
noqula y .Bunday   v az i y a tlar d a   \ m at h rm   d an   f o y dal a nish   qu l a y roq.   Bu   bu y ruq   q isqa
y oz uv lar d a q o ’l kel a di. C hunki \ m at h r m b u y ru g ’i b o ’sh j o y (pr ob e l ) l a r n i
o ’ qi m a y di.Bunday       noqula y l ik la r ni       ba r t araf       e ti s hda b i z ga       st i ll a r y or d am
ber a d i . Ma t e m at i k   sh r iftla r n i o’rnat is hda   4  ta  b u y ruq d a n  f o y dal a nish  m u m ki n.
displa y st y le   ( s t il n i   m oslash)
te x tst y le ( m atn   s t ili)
sc r ipt s t y le ( i nde k sda fo y dal a n is h   uchun)
sc r ipt s cr ip tst y le (indeksni n g   inde ks ida  f o y dala ni sh   uchun)
Qu y ida g i k o ’r i ni s hl a r d a b o ’l a d i.\displa y st y le ( 1 2 3 ) , \textst y le ( 1 2 3 ) ,
\ s c r i pt s t y l e  ( 1 2 3 )   \ sc r iptscri p tst y le  ( 12 3 ) .
Stillar  y orda m ida ho s i l   qiling a n for m ul a :
$ $
\ frac { 7 } { 25 }=   \ frac { 1}
{ \displa y st y le 3+\	
frac	{1}{\displaystyle
 	1+\	
frac	{1}{\displaystyle
1+ \frac { 1}{3}}}}   $ $ E n di xuddi shu   f or m ulani  st il   ishlat m agan   ho l da ko ’ r a m iz:
$ $
\ frac { 7 } { 25 }=   \
frac { 1 }{   3 +\frac { 1}{
1 +\frac { 1}{  1 +\
frac { 1 }{3}}}}   $$
Mate m atik   shr i f t la r ni ishl at ish   bo ’ y icha  y a na  b i r  m is ol:
\ b eg in { di s p la y m ath}
\ m athop {\ m athr m {corr}}( X ,Y)=
\ frac { \ displa y s t y l e  \
su m _ {i= 1 }^n(x_ i -\o ve r l i ne   x) 
( y _ i - \ overline  y )} { \ di s pla y s t y l e \
b i ggl[  \ su m _ {i= 1 }^n(x_ i -\
o ve r l i ne   x)^2  \
su m _ {i= 1 }^n( y _ i -\o ve r l i ne   y )^2
\ biggr ] ^{1 / 2}}  \
end { display m ath}
Bu   y erda   y ozilg a n   displa y m ath   tana s i   m ur a kkab   v a   ko ’p   q a t orli   f or m u l al a r
y ozishda   i s hl at il ad i. S huni n gdek   bu   y erda   ishlati lga n   k a sr   m axra j i da g i   o chil u v c hi
to’r t burchak   q a vs   uc h un   ishlati l g a n   \ bi ggl[   va   y o p iluv c h i   q a vs   u c h un   \bi g gr]
o ’ r n iga   Te x ni n g   s t an da rt   b u y ruq l a ri   b o’lgan   \le f t[   v a   \ ri g h t ]   dan   h am   f o y dalanish
m u m k i n.Bu   k o dda   ishl a tilgan   \ m at h op   b u y ru g ’i   for m ula   o r asida   m atn   y o zish
u c hun   is hl at il ad i.\mat h op   va   \ m athrm   bu y ruqla r i   ha qi da   k e y i n gi   qis m larda
m a ’ l u m ot   be r ila d i Mate m at i k   belgilarning   k o’rin m asligi va bosh q a   xus u si y atlari 
Yuqorida   m at e m at i k   y ozuvlar   o ’ l c ha m ini   o’zgartiri s hni   ko’rib   o ’tdik.A y r i m
holla r da   bi r   f o r m ul a d a gi   turli   y ozuvlarga   t urli c ha   o ’ lc h am   be r ish   z a rur   bo ’ l i b
qol a d i . Ta s a v v u r ga   e ga   b o ’ l is h   uchun   s h u ni   a y t i s h   k er a k k i   T ex   da   bu   h o dis a ni
ort i q c ha   bu y r u q l a r si z   h am   q il is h   m u m kin .M a sa l an   \sqrt   bu y r ug ’ i   il d iz   osti d a g i
y oz u v g a q a rab   i ld iz  b el gi si   o’lc h a m ini   a v t o m atik   o ’ zga r ti r a d i.
Bu   for m ulada g i~$ \sqrt{a}+  \s q r t { d}$   \ \
2   ta   b e lgi   \ \
o' l c ha m i   har x i l
Bu   m iso l da   a   va   d   h a rflar   bal andlig i   har   x i l   b o ’ l g a n li g i   tufa y li   ,   s hu   h ar f la r g a
m os   il d iz   b a l a ndl ikl ari   aniql an di. A gar   bi r   necha   b el gi   ki ri t i l s a   ularning   en g
bala nd iga   m o s   il d iz   b e l g isi   y ozil ad i.For m uladagi   y oz uv la r ni   b i r   x il   o ’ lcha m da
y ozish   u c h u n   e sa   \ m at h struct   b u y r ug ’i d a n   f o y dal a nil a di.
Bu   f o r m ul ad a gi  \ \  $ \
s qr t {\ m athstru t  a}
+ \ sq r t{\ m aths t rut d}$\ \
2   ta   b e lgi  b i r   xil o ' l c h a m d a.
B i z   bu   m i so l   o r q a l i   m ate m at i k   belgil a r   bal a ndl ig ini   a n iqla d ik. Te xda   f o r m ul an i
k o ’ rs a t m a sl ik   h am   m u m ki n.Bu   ish   h u j j atni   q og ’ o z ga   c h iqa r is h da   kerak   bo ’ lis h i
m u m k i n.For m ula   y oziladigan   j oy   t ax m ini y   f o r m ula   uz un ligi   ani q l a n i b   bo’sh   joy
k o ’r i ni s hida   ta sh lab   k e ti l sa   ,   k e y i n c h al ik   q o’lda   k i r iti li s h i   m u m kin .Ko ’ rin m as
belgi l ar n i   \ ph a ntom   b u y rug ’ i   y orda m ida   y aratish   m u m kin . Bu   bu y ruq   ic hig a
f o r m ula   bal a ndligini   \ m at hs tr u t   bu y rug’i   yorda m ida   y o zish   ,   y o k i   for m ulani   o’z in i
y oz i b   ker a kli para m etrlar   o’rna ti sh   ham   m u m ki n . Ma s al a n:
I l d iz   belgi s i~$ \ sqrt{\pha n to m {x}}$\\
k o 'rini s hda  y o z i l a di
Shuningdek   ve r tik a l   ko ’ r i n m as   j o y lar   ham   y ozish   m u m ki n.Bunda   bi z ga  \
vpha n tom   b u y rug’i   yordam   berad i . B un d a   \ m at h st r ut   o ’ r n iga  \ vphan t o m {(}   y ozish m u m kin.Gozr i zontal   b o ’s h   j oy   y aratish   u c hun   h am   m a xs us   \hphan t om   b u y r u g’id a n
fo y dal a ni s h   m u m k i n .
Bu   y er d a g i ~$\h p h a nto m {\ s i n ^2 \ a lpha } $
b o 's h   joy   \\
q o 'l da for m ula  y ozish uch u n   qo' y ilgan.
For m ulada   tur l i  i n t erval l ar d an foy d al a nish
F o r m ul a   y ozish   jar a y oni da   q a y si d ir   qismni   a j rat i b   ko’rs a t is h   uc h un   tu r l i
q a vslar , nuqtal a rdan   v a   h.k   la r d a n   f o y dalani sh   m u m kin.M a s al an   nu q ta l ar   uchun
T e xd a   \ c o lo n   va   \l dotp   bu y ruqla r i ni   i s hl at i s h   m u m kin .B unda   \ col o n   bu y rug’i   i k ki
nuqta   ,   \ldotp   e sa   bir   n uq t a   q o ’ y ad i .Texn in g   qi s m (so’z,ibora , fo r m u l a   va   h .k ) n i
a j rati s h   uchun   m o’ljall an g a n  b u y r u qlar i :
,   ,                      ;   ;                 : \c ol on                     .   \ l d otp                      ·               \ c do tp
Shuningdek   qi s m l arni   bo’sh   jo y l ar   bil a n   h am   ajratish   m u m kin.Bo’sh   jo y l ar
h a qida   biz   y uqorid a gi   bo’li m da   t a nishib   o ’ t d ik.A l ba t ta   ula r d an   f o y da l a n ish   juda
qula y . L ekin   be l g i la r ni   a j ra t is h n in g   b os h qa   usull a r i ni   ham   bil i b   qo ’ y sak   y o m o n
b o ’l m a y di.Bu   usulga   binar   hisobl a sh   de y iladi . Misol :
Qu y ida g i $2+3$   va   $2{+ } 3 $
la r dan \ \
y orda m ida ikkin c h isi binar hisobl a sh
\ \
hosil   qili n gan.
Bu   k o ’ rinish   ( qavs   ichid agi   b elgi   va   qa v s   t ashqa r isi d a g i   belgil a r   o’lcha m i   b ir
xill i gi   v a   ular   orasida   bo ’s h   joy   y o ’ q l i gi )   chi r o y li   ko ’ r i ni s hda   e m as.Agar   q avs
ic h ida   m at e m at i k   for m ula   v a   s hun g a   o ’x sha s h   a m al l a r   b o ’ l s a   bu   u s u l   y axshi   natija
ber m a y di.Bunday   vazi y atla r da   Te x n ing   m a xs us   bu y r uq l a ridan   f o y dal a nish
qula y roq.Bu   bu y ruqlar   b i z ga   a y itb   o’t i lg a n   m ua m m ol arni   b a r t araf   e t i sh d a   y or d a m
ber a di. B u   b u y r u qlar   q u y id ag i l a r:  \ m athbin ,   \ m athrel   va   \ m athop.
Agar~$E\h a t { \ oti m es}F$ for m ul a ni\\
B o 'sh   j oy   b i l an  y oz m oqch i b o 'lsak,\   u   qu y idagi c ha   bo'l a di~$ E \oti m es   F$.
Bu   y erda  \ h a t{\ o t i m es} b u y r u g ’ i   b o ’ s h  j o y la r ni   o’ q i m a g anl i gi   s ab a bli ,   \ o t i m es
b u y r u g’id a n   f o y dal a nd i k.Shu   m is o lni   Y uqori d a g i   bu y ruqlar   bil a n   b irga   i s h la ti b
na t i j a ni   k o ’ ra m i z:Endi~$E\m	athbin{\hat{\otime	s}}F$
 
f o r m ulan i \\
B o 'sh joy   bilan   y o z is h   s ha r t e m as , \ \ 
chunki ~ $E\oti m es   F$ dagi bo ' sh   j o y lar \ \
e n di   b i ri nc h i  f or m ulada  h am   bor.
E n di   \ m at h o p   bu y r u g’i n i   ko ’ rib   o’ta m iz.Bu   fu n ksi y a   m ate m a tik   for m ulada
y oz uv lar n i   m os la s h t iri s h   uc hu n   i s hl at i l adi. Bu nda   m atn   yozish   u chun   \ r m
f u nksi y asid a n   f o y dalani sh   m u m ki n.   Ma s al a n ni   y oz is hni   ko’rs a k . Bu
f o r m ula   bunday   ko ’ rinishda   c hiqi s hi   u chun   $ \ m at h op { \ rm   E x t }\noli m it s ^1(E, F) $
lar   y ozil a di. B u   y erda   \no l i m i t s   bu y r ug ’ i   o rq a li   f o r m ula   dar a j asi( y u q ori   i n d e ks)
k i ri t i l a di.Y a na  b ir   m i s ol:
Q u y i d a g i $\si n   x $   va   ${ \ rm   s i n}x$   l a r teng
kuc h l i.
E n di  m urak k ab  t u z il i shga  e ga   b o ’l gan  q uyi d agi  y i ’ g in d i ni   ho s il   qila m i z.
O d a t iy   usulda  q u y idagicha  y ozil adi   ,  l e k in   b i z   kutg a n n at i j aga e r ishil m a y di
y a ’ ni
$$   \ su m ' _ { x \in \
Ga mm a } f( x).   $$
E n di   boshqa   us u l ni   s inab   ko’ra m iz   ‘   belgiga   t e ng   k uc hl i   b u y r u q   b il a n
al m ashtira m iz.Ba l ki   s h u n day   us ul   bilan   biz   kutg a n   natij a ga   e r i sh i shi m i z
m u m k i nd i r $$
\ su m ^ \ pr i m e_{x \ in\G a mm a}f(x ).
$$
K o ’ rib   tu r g anin giz de k   k ut i lg a n   na t i j a bo ’l m adi.Endi  y uqor i da  a y t i b   o’t g an
b u y ruqla r i m izdan   fo y dal an ib   ko ’ r a m iz.Ba l ki   bu   bu y ruql a r  b i z ga  y ord am   berar.
$$   \ m athop{{ \ s u m }'}_{ x\in\
Ga m m a}f(x ).   $$
Ma n a  bu   biz   kutg a n   n a t i j a. A g ar   tahlil   q ilib   ko ’ rsangiz   h a q i q a t d an   h am bu   u sul
t o ’ g ’ riligiga   a m i n   bo ’ lasiz. E ndi   y ana   bi r   bu y r uq   \ m athr e l   bu y rug’i
haqida.A y rim   holla r da   m a t e m at i k   h o d i s a la r n i   t ushun t i ri sh   uc hu n   bi r   v aq t ni n g
o ’ zida   bi r   n e c ha belgi d an   f o y d a la nis h g a   to ’ g ’ ri   kel a di . Masal a n   bel g isi. B uni
qa n day   y ozi s h   m u m k i n.B u nday   v az i y atlar d a   biz   y uqorida   t a ’ k id l a b   o’tgan   \
m athr e l   b u y rug ’ i d an   fo y dal a nih   m u m kin .Bu   bu y ruqning   i s hlash i ni   h am   xu ddi
bi n ar   h iso b la sh l ar   kabi   tushuni s h   m u m kin   ,   y a ’ ni   bo ’sh   jo y lar   m asal a si
m u a m m o   e m as   v a   ko ’ rinis h i   q u y ida g i c ha   \ m athrel{ . ..} . Yuqorida   i shl at g an
b inar   be lg i m izni   c h i q a r i sh   uchun q u y id ag il a r n i   y o zish   ker a k.
\ m athop{\subs e t}\li m its_ { \ne}
E n di for m ul a ni   shu  b elgi ishti r ok i da  y oza m iz.
$   E\ m athrel{\ m athop{\sub s e t } \li m its_ { \ne}}F   $
Bu   y erda   \ li m it s   bu y rug’i   q u y i   i nd e ks n i   b e l g i l a y d i .B u nda   v a 
k o ’r i ni s hl a r d a   c h i q a r i s h   m u m k i n .Agar k o ’ rinis h da  c hiqa r ish k e rak   b o ’ ls a
\ l i m i ts   o’r n iga \no l i m i t s dan  f o y dal a nish  m u m kin.Yuqoridag i m isol   uc h un
$   E\ m athrel{\ m ath o p{\subs e t}\ n oli m i ts_ {\ne}}F   $
k a bi   bo’l a di. 2.1.Matematik formulalarni o'qitishda innovatsion ta'lim texnologiyalaridan
foydalanish.
Yuqorida   sanab   o’tilgan   vazifalardan   ko’rinib   turibdiki,   ta’lim   muassasalari
talabalarini mustaqil bilim olishiga yo’naltirilgan texnologiyalardan foydalanishga
o’rgatish   va   doimiy   ravishda   faolligini   oshirib   borish   lozim.   O’quv   jarayonida
kompyuter   texnologiyalari   va   axborot-kommunikasiya   vositalaridan   foydalangan
holda ta’lim jarayonini tashkil qilish ta’lim samaradorligigi ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Bugungi   kun   talabi   ta`limni   sifat   o’zgarishlariga   olib   keluvchi   yangicha
yondashuvlarni izlashga undamoqda va uni o’rganishdagi yondashuvlar (metodlar)
ham   o’zgarmoqda.Ta`limda   yangi   bilimlarni   amalda   qo’llash   natijasi
innovatsiyalarga   asoslangan   yangi   ta`lim   yaratilishiga   olib   kelmoqda.
Respublikamizda   ta`lim   tizimini   har   tamonlama   rivojlantirish   kadrlar   tayyorlash
tizimini tubdan yangilash va isloh qilish davlat ahamiyatidagi eng ustivor vazifalar
qatoriga   kiradi.   O`quvchi   o’zlashtirgan   bilimini   amaliyotda   qo’llay   bilishi   uchun
uni   o’z   vaqtida   mustahkamlashi,   boshqa   tushunchalarni   o’rganishda   qo’llash
bilishi   va   olingan   bilimlarni   tizimlashtirish   ta`lim   samaradorligini   ta`minlashga
olib keladi.
O`quvchining bilish faoliyati deganda:
 o’rganilayotgan   mavzuga   doir   barcha   axborotlarni   to’plash;   -   to’plangan
axborotlarni qayta ishlash;
 o’rganilgan   axborotlarni   (ma`lumotlarni)   qo’llash   kabi   uchta   bosqichdan
iborat faoliyat tushuniladi.
Informatika   o’quv   predmetining   asosiy   vazifasi   o’quvchilarni   zamonaviy
informatikaning   ba`zi   bir   umumiy   g’oyalari   bilan   tanishtirish,   informatikaning
amaliyotdagi   tadbig’ini   va   kompyuterlarning   zamonaviy   hayotdagi   rolini   ochib
berishdan   iborat.   Shunday   ekan,   “Informatika”   fanini   o’qitish   samaradorligini
oshirish   o’quv   mashg’ulotlarini   tashkil   etish   hamda   o’tkazishda   pedagogik   va
axborot   texnologiyalaridan   keng   foydalanish,   o’qitish   mazmuniga   mos   dasturiy
ta’minotini   ishlab   chiqish,   ularni   o’quv   jarayoniga   joriy   etish   asosiy   vazifalardan hisoblanadi.   Ushbu   vazifalarni   dolzarbligini   e’tiborga   olgan   holda   “Informatika”
fanini   o’qitishda   o’yinli   texnologiyalardan   foydalanish   holatini   o’rganish,   tahlil
etish,   ulardan   samarali   foydalanish   metodikasini,   mos   uslubiy   tavsiyalarni   ishlab
chiqish   zarur.O’yinli   texnologiyalardan   foydalanishning   asosini   talabalarning
faollashtiruvchi   va   jadallashtiruvchi   faoliyati   tashkil   etadi.   O’yin   olimlar
tadqiqotlariga   ko’ra   mehnat   va   o’qish   bilan   birgalikda   faoliyatning   asosiy
turlaridan   biri   hisoblanadi.   Psixologlarning   ta’kidlashlaricha,   o’yinli   faoliyatning
psixologik   mexanizmlari   shaxsning   o’zini   namoyon   qilish,   hayotda   o’z   o’rnini
barqaror   qilish,   o’zini   o’zi   boshqarish,   o’z   imkoniyatlarini   amalga   oshirishning
fundamental   ehtiyojlariga   tayanadi.O’yin   bilish   va   uning   bir   qismi   (kirish,
mustahkamlash, mashq, nazorat) tarzida tashkil etiladi. O’yinlar turli maqsadlarga
yo’naltirilgan   bo’ladi.   Ular   didaktik,   tarbiyaviy,   faoliyatni   rivojlantiruvchi   va
ijtimoiylashuv   maqsadlarda   qo’llanadi.   O’yinning   didaktik   maqsadi   bilimlar
doirasi, bilish faoliyati, amaliy faoliyatida bilim, malaka va ko’nikmalarni qo’llash,
umumta’lim   malaka   va   ko’nikmalarni   rivojlantirish,   mehnat   ko’nikmalarini
rivojlantirishni   kengaytirishga   qaratilgan   bo’ladi.   O’yinning   tarbiyaviy   maqsadi
mustaqillik, irodani tarbiyalash, muayyan yondashuvlar, nuqtai nazarlar, ma’naviy,
estetik   va   dunyoqarashni   shakllantirishdagi   hamkorlikni,   kollektivizmni,   jamoaga
kirishib keta olishni, kommunikativlikni tarbiyalashga qaratilgan bo’ladi. Didaktik
tamoyillarni   hisobga   olgan   holda,   o’quvchilarga   nafaqat   faktlarning   qat`iy   ilmiy
bayonini   berish,   balki   o’qitishning   turli   qiziqarli   metodlarini   ham   qo’llash   lozim.
Masalan,   ko’pchilikka   ma`lum   va   ommabob   bo’lgan   krossvord   o’yini
o’quvchilarda   qiziqish   o’yg’otishi   tabiiydir.   Qomusiy   lug’atda   ta`riflanishicha,
uning   atamasi   inglizcha   “kross”   –   kesishgan,   “vord”   –   so’z   degan   ma`noni
anglatib,   ilk   bor   XX   asr   boshlarida   kashf   etilgan.   Vaqt   o’tishi   bilan   uning   turlari
ko’payib,   chaynvord,   chaynkrossvord,   krosschaynvord,   aylanma       krossvord,
diagonal   krossvordlar   o’ylab   topildi.   Ularning   har   biri   shaklda     so’zlarning
joylashishi  va bog’lanishi  bilan farq qiladi.Krossvord ko’rinishidagi  so’rov shakli
o’quvchilar   uchun   har   doim   qiziqarli   va   o’ziga   tortadigan   metoddir.   Mustaqil
ijodiy   faoliyatning   bunday   shaklidan   foydalanilganda   darsda   faqatgina   kuchli o’quvchilargina   emas,   balki   kuchsiz   o’quvchilar   ham   faol   ishtirok
etadilar.Darslarda   qiziqtirishdan   foydalanishning   boshqa   shakllaridan,  ya`ni   rebus
va boshqotirmalardan ham foydalanish yaxshi samara beradi. Ushbu qiziqtiruvchi
metodlardan   foydalanganda,   o’qituvchi   darsni   maqsadli   tashkil   qilishni
rejalashtiradi,   ya`ni   krossvord,   rebus,   boshqotirmalarni   fanning   mazmuniga   mos
tayyorlaydi.   Darsning   maqsadini   aniqlaydi   va   kutilayotgan   natijani   loyihalaydi.
Rebus,   krossvordlar   o’yinli   texnologiyalarga   sirasiga   kiradi.   “Rebus”   so’zi   lotin
tilidan   olingan   bo’lib,   “So’zlar   orqali   emas,   balki   rasmlar   orqali   ifodalash”
ma’nosini anglatadi. Bu - biror so’z yoki atamaning rasmlar, notalar, xarflar bilan
birgalikda ifodalanishi orqali hosil qilingan jumboqdir.
Rebus   –   keng   tarqalgan   va   eng   mashxur   o’yinlar   sirasiga   kiradi.   U   orqali
maqollarni, she’r qismlarini, biror iborani yoki so’zni berkitish mumkin. Undan ilk
bor   Fransiyada   XV   asrda   qo’llanilgan.   Eng   birinchi   rebuslar   to’plami   Etenom
Taburo   tomonidan   Fransiyada   1582   yili   chop   etilgan.   Keyinchalik   Angliya,
Germaniya,   Italiyaga   tarqalgan.   Rossiyada   birinchi   rebuslar   “Illyustrasiya”
jurnalida 1845 yili chop etilgan.
Rebus   —   bu   atamalarni   ko’ngil   ko’taruvchi   xarakterda   shifrlashdir.   Masalan:   -
Rasmning   chap   qismidagi   apostroflar   soni   rasm   nomining   chap   tomonidan
o’chiriladigan xarflar soniga mos keladi;
 Rasmning   o’ng   yuqorisidagi   apostroflar   soni   rasm   nomining   o’ng   tomonidan
o’chiriladigan xarflar soniga mos keladi;
 So’z o’rtasidagi xarflarni o’chirish uchun bu xarflar rasm ustida yozilib ustidan
chiziladi;
 So’zdagi belgini almashtirish: “2=d” 2 – xarfni “d” xarfiga almashtirish, “r=p”
esa xarbir “r” belgi “p” belgiga almashtirish tushiniladi;
 Rasm nomidagi belgilarning joylashgan o’rni tartib raqamini o’zgartirish orqali
yangi hosil qilish mumkin;
 Rasmni teskari qo’yish orqali so’z ham teskari o’qiladi. Rebus Tushun c ha T a ’ r if
Ushbu   vazifalar   talabalar   aqliy   faolligini   o’stiradi,   bilish   jarayoniga   haqiqiy
qiziqish   uyg’otadi.   O’yin   davomida   talabalar   ma’lum   qiyinchiliklarni   yengadilar,
o’z   kuchlarini   sinaydilar,   malaka   va   bilimlarini   rivojlantiradilar.   Ko’pchilikka
ma’lum   va   ommabop   bo’lgan   krossvord   o’yini   talabalarda   qiziqish   uyg’otishi
tabiiydir. Krossvord ko’rinishidagi so’rov shakli talabalar uchun har doim qiziqarli va   o’ziga   tortadigan   metoddir.   Ushbu   o’yinga   talabalar   shu   darajada   kirishib
ketadilarki,   hatto,   o’zlari   ham   informatikaning   turli   mavzulari   bo’yicha
krossvordlar tuzishlari mumkin. Mustaqil ijodiy faoliyatning bunday shakli foydali
bo’lishi   bilan   birga,   faqatgina   bilimdon   talabalarnigina   emas,   balki   past
o’zlashtiruvchilarni   ham   qamrab   oladi.   Boshqa   o’quv   fanlaridan   past
o’zlashtiruvchi  talabalar ko’pincha informatikadan yaxshi va tirishqoq talabalarga
aylanadilar.   Krossvordlar   sodda   bo’lishi   bilan   birga,   mashhur   olimlar,   allomalar
ismlariga,   mavzuga   aynan   mos   keluvchi   maxsus   atamalarga   diqqatini   jalb
etishning samarali vositasi hamdir. 
Informatika   fanini   o’qitishda   interfaol   metodlardan   foydalanish.   Hozirgi   davrda
o’sib kelayotgan avlodni mustaqil fikrlaydigan qilib tarbiyalash vazifasi muhimdir.
Ushbu   masalaning   hal   etilishi   ko’p   jihatdan   o’qitishning   interfaol   metodlarini
qo’llashga bog’liq. Interfaol so’zi inglizcha “Interakt” so’ziga mos kelib, “Inter –
o’zaro”, “akt – ish ko’rmoq, ishlamoq” degan ma`nolarni anglatadi. Interfaol   o’qitish   –   muloqotli   o’qitish   bo’lib,   jarayonning   borishida   o’qituvchi   va
o’quvchi   orasida   o’zaro   ta`sir   amalga   oshiriladi.   Interfaol   o’qitishning   mohiyati
o’quv jarayonini shunday tashkil etishdan iboratki, unda barcha o’quvchilar bilish
jarayoniga jalb qilingan bo’lib, erkin fikrlash, tahlil qilish va mantiqiy fikr yuritish
imkoniyatlariga   ega   bo’ladilar.   Darslardagi   interfaol   faoliyat   o’zaro   tushunishga,
hamkorlikda faoliyat yuritishga, umumiy, lekin har bir ishtirokchi uchun ahamiyati
nazorat topshiriqlarini birgalikda echishga olib keladigan muloqotli aloqani tashkil
etish   va   rivojlantirishni   ko’zda   tutadi.   Interfaol   metodlardan   foydalaniladigan
o’quv   jarayonida   o’quvchilar   tanqidiy   fikrlashga,   shart-sharoitlarini   va   tegishli
axborotni   tahlil   qilish   asosida   murakkab   muammolarni   echishga,   alternativ
fikrlarni   chamalab   ko’rishga   va   asosli   ravishda   qarorlar   qabul   qilishga,   bahslarda
ishtirok   etishga,   boshqalar   bilan   muloqot   qilishga   o’rganadilar.   Buning   uchun
darslarda   individual,   juftli   va   guruhli   ishlar   tashkil   etiladi,   izlanuvchi   loyihalar,
rolli   o’yinlar,   ijodiy   ishlar   qo’llaniladi,   hujjatlar   va   axborotning   turli   manbalari
bilan ish olib boriladi.
Interfaol o’qitish tashkilotchilari uchun, sof o’quv maqsadlaridan tashqari quyidagi
jihatlar ham muhimdir:
 guruhdagi   o’quvchilarning   o’zaro   muloqotlar   jarayonida   boshqalarning
qadriyatlarini tushunib etishi;
 boshqalar   bilan   o’zaro   muloqotda   bo’lish   va   ularning   yordamiga   muhtojlik
zaruratining shakllanishi;
 o’quvchilarda musobaqa, raqobatchilik kayfiyatlarini rivojlantirish. 
Interfaol   usullar   bo’yicha   o’qitish   tashkil   etish   jarayonida   o’qituvchining   bergan
topshiriqlari   mazmuni   o’quvchining   tafakkurini   rivojlantirish   uchun   kuchli
vositadir. Ushbu topshiriqlar turli xil murakkablik darajalarida
bo’lib,o’quvchilarni fikr yuritish, o’ylash, tasavvur qilish, yaratish yoki sinchiklab
tahlil etishga undovchi bo’lishi lozim.
Quyida   topshiriq   savollarini   to’g’ri   ifoda   qilish   uchun   tavsiyalar   keltiramiz:   1.
Topshiriq savollarini aniq va tushunarli darajada qo’yish lozim.
2. Topshiriq mavzu bilan bevosita bog’liq bo’lishi kerak. 3.   Muayyan   predmetlardan   umumiyga   borishga   harakat   qiling.   Bu   holat
o’quvchilarni o’ylashi va savolga javob berishda engillik tug’diradi.
4.   Faqatgina   “ha”   yoki   “yo’q”,   “to’g’ri”   yoki   “noto’g’ri”   degan   javoblar
beriladigan savollarni berishdan saqlaning.
5.   O`quvchilarga   o’z   intellektual   qobiliyatlariga   tayangan   holda   javob   beradigan
savollarni bering..
6.O`quvchining   o’z   nuqtai   nazarini   bildiradigan   topshiriqlardan   berishga   harakat
qiling.
7.   Qo’yilgan   topshiriqqa   javob   berilganda   o’quvchilardan   “Nima   uchun   shunday
deb o’ylaysiz?” deb so’rab turing.
Quyida bir qator interfaol metodikalarning tavsifi va mohiyatini keltiramiz: 
“Aqliy   xujum”   metodi.   Mazkur   metod   muayyan   mavzu   yuzasidan   berilgan
muammolarni   hal   etishda   keng   qo’llaniladigan   metod   sanalib,   u   mashg’ulot
ishtirokchilarini   muammo   xususida   keng   va   har   tomonlama   fikr   yuritish,
shuningdek,   o’z   tasavvurlari   va   g’oyalaridan   ijobiy   foydalanish   borasida   ma'lum
ko’nikma   hamda   malakalarni   xosil   qilishga   rag’batlantiradi.   Ushbu   metod
yordamida   tashkil   etilgan   mashg’ulot   jarayonida   ixtiyoriy   muammolar   yuzasidan
bir necha original yechimlarni topish imkoniyati tug’iladi. «Aqliy xujum» metodi
tanlab   olingan   mavzular   doirasida   ma'lum   qadriyatlarni   aniqlash,   ayni   vaqtda
ularga   muqobil   bo’lgan   g’oyalarni   tanlash   uchun   sharoit   yaratadi.   Mashg’ulotlar
jarayonida   «Aqliy   xujum»   metodidan   foydalanishda   bir   necha   qoidalarga   amal
qilish   talab   etiladi.   Ushbu   qoidalar   quyidagilar:   1.   Mashg’ulot   ishtirokchilarini
muammo   doirasida   keng   fikr   yuritishga   undash,   ular   tomonidan   kutilmagan
mantiqiy fikrlarning bildirilishiga erishish.
2.Har   bir   ta'lim   oluvchi   tomonidan   bildirilayotgan   fikr   yoki   g’oyalar   miqdori
rag’batlantirilib boriladi. Bu esa bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullarini tanlab
olishga imkon beradi. Bundan tashqari   fikrlarning   rag’batlantirilishi   navbatdagi
yangi fikr yoki g’oyalarning tuzilishiga olib keladi. 3. Har bir ta'lim oluvchi o’zining shaxsiy fikri yoki g’oyalariga asoslanishi hamda
ularni o’zgartirishi mumkin.Avval  bildirilgan fikr (g’oya)larni   umumlashtirish,
turkumlashtirish   yoki   ularni   o’zgartirish   ilmiy   asoslangan   fikr   (g’oya)larning
shakllanishiga zamin hozirlaydi.
4. Mashg’ulotlar jarayonida ta'lim oluvchilarning har qanday faoliyatlarini standart
talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga
yo’l   qo’ymaydi.   Agarda   ularning   fikr   (g’oya)lari   baholanib,   boriladigan   bo’lsa,
ta'lim   oluvchilar   o’z   diqqatlarini,   shaxsiy   fikrlarini   himoya   qilishga   qaratadilar,
oqibatda   ular   yangi   fikrlarni   ilgari   surmaydilar.   Mazkur   metodni   qo’llashdan
asosiy   maqsad   ta'lim   oluvchilarni   muammo   xususida   keng   va   chuqur   fikr
yuritishga rag’batlantirish ekanligini etibordan chetda qoldirmagan holda ularning
faoliyatlarini   baholab   borishning   har   qanday   usulidan   voz   kechish   maqsadga
muvofiqdir.
“ Bilaman.   Bilib   oldim.   Bilishni   xohlayman”   metodi .   Sinf   o’quvchilari   beshta
guruhga   bo’linadilar,   guruhlar   nomlanadi.   Yozuv   taxtasi   uch   qismga   ajratiladi.
Birinchi   bandning   yuqori   qismiga   «Bilaman»,   ikkinchi   bandning   yuqori   qismiga
«Bilib oldim», uchinchi bandning yuqori qismiga esa «Bilishni xohlayman»degan
so’zlar   yoziladi.   So’ngra   o’qituvchi   o’quvchilardan   mavzu   yuzasidan   qanday
ma'lumotlarga ega  ekanliklarini  so’raydi  va  bildirilgan  fikrlarni  «Bilaman  »nomli
bandga   yozib   qo’yadi.   Ushbu   xarakat   guruhlar   tomonidan   fikrlar   to’la   bayon
etilganga   qadar   davom   etadi.  Mazkur   jarayonda   guruhlarning  barcha   a'zolari   faol
ishtirok   etishlariga   ahamiyat   berish   zarur.   O’quvchilar   tomonidan   bildirilayotgan
noto’g’ri fikrlar ham inkor etilmasligi zarur (zero bunday xarakat o’quvchilarning
faolligiga   salbiy   ta'sir   ko’rsatadi).   Keyingi   bosqichda   o’quvchilarga   mavzuga   oid
matnlar   tarqatiladi   Ushbu   matn   mavzu   bo’yicha   eng   asosiy   tushunchalarni   o’z
ichiga   oladi.   O’quvchilar   matn   bilan   tanishib   chiqqandan   so’ng   fikr   yuritishlari
hamda mavzuga oid yana qanday ma'lumotlarni o’zlashtiriganliklarini aniqlashlari
lozim.   O’quvchilar   o’z   xulosalari   asosida   fikrlarini   bayon   etadilar,   ushbu   fikrlar
«Bilib oldim» nomli ustunga yozib boriladi. So’ngi bosqichda o’qituvchi
o’quvchilaridan yangi mavzu bo’yicha qanday ma'lumotlarni o’zlashtirish istagida ekanliklarini   so’raydi   va   o’quvchilarni   yana   o’ylashga   da'vat   etadi.   Guruhlardan
navbati   bilan   fikr   so’raladi.   O’quvchilar   tomonidan   bildirilgan   fikrlar   «Bilishni
xohlayman»nomli ustunga yozib boriladi Masalan: Matn o’quvchilarga tarqatiladi.
O’quvchilar  yakka   tartibda  (7  minut)  matn  bilan  tanishadilar.  So’ngra   guruhlarda
yuqorida qayd etilgan jadvalnit o’ldiradilar.
“Bumerang”   texnologiyasi.   metod   o‘quvchilarni   dars   jarayonida,   darsdan
tashqarida   turli   adabiyotlar,   matnlar   bilan   ishlash,   o‘rganilgan   materialni   yodida
saqlab qolish,so‘zlab berish, fikrini erkin holda bayon eta olish, qisqa vaqt ichida
ko‘p ma’lumotga ega bo‘lish hamda dars mobaynida o‘qituvchi tomonidan barcha
o‘qivchilarni   baholay   olishga   qaratilgan..Metodning   maqsadi:   O‘quv   jarayoni
mobaynida   tarqatilgan   materiallarning   o‘quvchilar   tomonidan   yakka   va   guruh
holatida   o‘zlashtirib   olishlari   hamda   suhbat-munozara   va   turli   savollar   orqali
tarqatma   materiallardagi   matnlar   qay   darajada   o‘zlashtirilganligini   nazorat   qilish
va   baholash   jarayoni   mobaynida   har   bir   o‘quvchi   tomonidan   o‘z   baholarini
egallashiga   imkoniyat   yaratish.   Metodning   qo‘llanishi:   Amaliy   mashg‘ulotlar
hamda   suhbat-munozara   shaklidagi   darslarda   yakka   tartibda,   kichik   va   jamoa
shaklida   foydalanilishi   mumkin.   Mashg‘ulotda   foydalaniladigan   vositalar:
O‘quvchi dars jarayonida mustaqil o‘qishlari, o‘rganishlari va o‘zlashtirib olishlari
uchun   mo‘ljallangan   tarqatma   materiallar   (o‘tilgan   mavzu   yoki   yangi   mavzu
bo‘yicha qisqa matnlar, suratlar, ma’lumotlar).
Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi:
Ushbu metod bir necha bosqichda o‘tkaziladi: 
• o‘quvchilar kichik guruhlarga ajratiladi;
• o‘quvchilar darsning maqsadi va tartibi bilan tanishtiriladi;
• o‘quvchilarga mustaqil o‘rganish uchun mavzu bo‘yicha matnlar tarqatiladi; 
• berilgan matnlar o‘quvchilar tomonidan yakka tartibda mustaqil o‘rganiladi; 
• har bir guruh a’zolaridan yangiguruhtashkil etiladi; 
• yangiguruh   a’zolarining   har   bir   guruh   navbati   bilan   mustaqil   o‘rgangan
matnlari   bilan   axborot   almashadilar,   ya’ni   bir-birlariga   so‘zlab   beradilar,
matnni o‘zlashtirib olishlariga erishadilar; • berilgan ma’lumotlarning o‘zlashtirilganlik darajasini aniqlash uchun guruh
ichida ichki  nazorat  o‘tkaziladi,  ya’ni  guruh a’zolari  bir-birlari  bilan  savol-
javob qiladilar;
• yangi a’zolar dastlabki holatdagi guruhlariga qaytadilar;
• darsning  qolgan  jarayonida  o‘quvchilar  bilimlarini  baholash  yoki  to‘plagan
ballarini   hisoblab   borish   uchun   har   bir   guruhda   “guruh   hisobchisi”
tayinlanadi. 
O‘quvchilar   tomonidan   barcha   matnlar   qay   darajada   o‘zlashtirilganligini   aniqlash
maqsadida o‘qituvchi (yoki opponent guruh) o‘quvchilarga savollar
bilan murojaat etadilar, og‘zaki so‘rov o‘tkazadilar;
• savollarga   berilgan   javoblar   asosida   guruhlar   to‘plagan   umumiy   ballari
aniqlanadi:
• har   bir   guruh   a’zosi   tomonidan   guruhdagi   matn   mazmunini   hayotga
bog‘lagan holda bittadan savol tuziladi;
• guruhlar   tomonidan   tayyorlangan   savollar   orqali   savol-javob   tashkil   etiladi
(«guruh   hisobchilari»   berilgan   javoblar   bo‘yicha   ballarni   hisoblab
boradilar);
• guruh a’zolari tomonidan to‘plangan umumiy ballar yig‘indisi aniqlanadi;
• guruhlar to‘plagan umumiy ballar guruh a’zolari o‘rtasida teng taqsimlanadi.
• darsni yakunlash, uyga vazifa berish.
Informatika darslarida ushbu metodni quyidagicha qo‘llash mumkin: Mavzu: 
 “Zinama-zina” texnologiyasi.
Ushbu   metod   o‘quvchilarni   o‘tilgan   yoki   o‘tilishi   kerak   bo‘lgan   mavzu   bo‘yicha
yakka   va   kichik   jamoa   bo‘lib   fikrlash   hamda   xotirlash,   o‘zlashtirilgan   bilimlarni
yodga   tushirib,   to‘plangan   fikrlarni   umumlashtira   olish   va   ularni   yozma,   rasm,
chizma ko‘rinishida ifodalay olishga o‘rgatadi. Bu metod o‘quvchilar bilan yakka
holda   yoki   guruhlarga   ajratilgan   holda   yozma   ravishda   o‘tkaziladi   va   taqdimot
qilinadi.   Metodning   maqsadi:   O‘quvchilarni   erkin,   mustaqil   va   mantiqiy
fikrlashga,  jamoa bo‘lib ishlashga,  izlanishga,  fikrlarni  jamlab ulardan nazariy va
amaliy   tushuncha   hosil   kilishga,   jamoaga   o‘z   fikri   bilan   ta’sir   eta   olishga,   uni ma’qullashga,   shuningdek,   mavzuning   tayanch   tushunchalariga   izoh   berishda
egallagan   bilimlarini   qo‘llay   olishga   o‘rgatish.   Metodning   qo‘llanishi:   ma’ruza
(imkoniyat   va   sharoit   bo‘lsa),   seminar,   amaliy   va   laboratoriya   mashg‘ulotlarida
yakka   tartibda   yoki   kichik   guruhlarda   o‘tkazish   hamda   nazorat   darslarida
qo‘llanilishi mumkin.
Mashg‘ulotda   qo‘llaniladigan   vositalar:   A-3,   A-4   formatli   qog‘ozlarda
tayyorlangan   (mavzuni   ajratilgan   kichik   mavzular   soniga   mos)   chap   tomoniga
kichik mavzular yozilgan tarqatma materiallar, flomaster (yoki rangli qalam)lar.
Mashg‘ulotni o‘tkazish tartibi:
• o‘qituvchi   o‘quvchilarni   mavzular   soniga   qarab   3-5   kishidan   iborat   kichik
guruhlarga ajratadi (guruhlar soni 4 yoki 5 ta bo‘lgani ma’qul);
• o‘quvchilar   mashg‘ulotning   maqsadi   va   uning   o‘tkazilish   tartibi   bilan
tanishtiriladi.   Har   bir   guruhga   kog‘ozning   chap   qismida   kichik   mavzu
yozuvi bo‘lgan varaqlar tarqatiladi;
• o‘qituvchi   a’zolarini   tarqatma   materialda   yozilgan   kichik   mavzular   bilan
tanishishlarini   va   shu   mavzu   asosida   bilganlarini   flomaster   yordamida
kog‘ozdagi   bo‘sh   joyiga   jamoa   bilan   birgalikda   fikrlashib   yozib   chiqish
vazifasini beradi va vaqt belgilaydi; 
• guruh   a’zolari   birgalikda   tarqatma   materialda   berilgan   kichik   mavzuni
yozma
• (yoki   rasm,   yokio‘quvchizma)   ko‘rinishida   ifoda   etadilar.   Bunda   a’zolari
kichik   mavzu   bo‘yicha   imkon   boricha   to‘laroq   ma’lumot   berishlari   kerak
bo‘ladi.
• tarqatma   materiallar   to‘ldirilgach,   guruh   a’zolaridan   bir   kishi   taqdimot
qiladi.
Taqdimot   vaqtida   guruhlar   tomonidan   tayyorlangan   material,   albatta,   auditoriya
(sinf)   doskasiga   mantiqan   tagma-tag   (zina   shaklida)   ilinadi;   o‘qituvchi   guruhlar
tomonidan tayyorlangan materiallarga izoh berib, ularni baholaydi va mashg‘ulotni
yakunlaydi. Venn diagrammasi. 
Venn   diagramma-grafik   ko’rinishda   bo’lib,   olingan   natijalarni   umumlashtirib,
ulardan   bir   butun   xulosa   chiqarishga,   ikki   va   undan   ortiq   predmetni   (ko’rinish,
fakt, tushuncha) tahlil qilish va o’rganishda qo’llaniladi. Diagramma ikki va undan
ortiq aylanani kesishmasidan hosil bo’ladi. Maqsad: ikki va undan ortiq predmet va
tushunchalarni   taqqoslashda,   turli   va   umumiy   tomonlarini   aniqlashda   bilim   va
ko’nikmalarni shakllantirish.
Amalga oshirish bosqichlari:
1-bosqich. O’quvchilar (sheriklari bilan) ikki  doirani  to’ldiradilar, har bir doiraga
ikki tushuncha (predmet)ni e'tiborli tomonlari sanab o’tiladi.
2-bosqich.   O’quvchilarni   kichik   guruhlarga   (4-5   kishidan   iborat)   birlashtirib,
diagrammalarni taqqoslaymiz va to’ldiramiz.
3-bosqich. Kichik guruh o’quvchilariga bu tushunchalarning (predmet,
ko’rinishlarning) umumiy xossalarini aniqlashni taklif etamiz.
4-bosqich.   Biron   bir   guruh   vakili   har   bir   tushunchaning   o’ziga   xos   tomonlarini
o’qiydi. Boshqalar zarurat bo’lganda uni javobini to’ldiradilar.
5-bosqich. Boshqa guruh   vakillari   ikki   tushunchani   birlashtiruvchi   (umumiy)
xususiyatlarni   o’qiydi.   Boshqalar   zarurat   paydo   bo’lganda   bu   javoblarni
to’ldiradilar.
“T-sxema” metodi. T- sxema metodida bahs davomida javoblarni
(ha yo’q, tarafdor, qarshi kabi) yozib borishda universal grafik vosita bo’lib xizmat
qiladi.   Muammoning   mavzu   doirasi   aniqlangandan   so’ng,   quyidagi   ko’rinishdagi
T- sxemani tuzish kerak
Tarafdor
M u a m m o                       Qarshi Besh   m inutd a n   so’ng   sx e m aning   chap   t o m on i ni   t o ’l d i ri sh   lozi m .   Un d a   b e s h 
m inut   d avo m ida   o ’q uvchi l ar   m avz u ga   o i d   ne c hta   k a t e g o r i y a   o ’ y lab   topishg a n
b o ’lsa,   shuncha   kate g ori y a   ko’rsat i l ad i.   K e y i n gi   b es h   m i nutda   o ’ quvc h il a r
sxe m aning   o ’n g   to m o nini   t o ’l dira di lar.   V a   niho y at,   y ana   b e sh   m in ut   m oba y nida
o ’ quv c hilar   o’z l ar ini ng   T -   sxe m alarini   bos h q a   juft l ik   y oki   kic h ik   guruhning   T -
sxe m asi   bil a n taqqoslash   i m k oni ga ega   b o ’ la di lar.
“Klaster”   metodi.   Klasterlarga   ajratish   –   o’quvchilarga   biror   mavzu   bo’yicha
erkin va ochiq fikr yuritishga yordam beradigan pedagogik strategiyadir. Bu metod
biror   mavzuni   chuqur   o’rganishdan   avval   o’quvchilarning   fikrlash   faoliyatini
jadallashtirish   hamda   kengaytirish   uchun   xizmat   qilishi   mumkin.   Shuningdek,
o’tilgan   mavzuni   mustahkamlash,   yaxshi   o’zlashtirish,     umumlashtirish   hamda
o’quvchilarni   shu   mavzu   bo’yicha   tasavvurlarinichizma   shaklida   ifodalashga
undaydi.   Klasterlarga   ajratish   metodini   qo’llash   quyidagicha   amalga   oshiriladi:   -
tarqatma materialda mavzuga oid ochiq so’z yoziladi;
 o’quvchilar   ushbu   so’z   bilan   bog’liq   xayollariga   kelgan   so’z   va   jumlalarni
uning atrofiga yoza boshlaydilar;
 so’zlarni yozish jarayoni o’qituvchi tomonidan belgilangan vaqt tugaguncha
yoki barcha so’z va qoidalar tugaguncha davom etadi.
Klasterga   ajratishda   bir   qator   qoidalarga   ham   rioya   qilish   zarur.   Ular
quyidagilardan iborat:
1.   Xayolga   kelgan   hamma   narsani   ularning   mazmuniga   e`tibor   bermasdan   yozib
borish.
2. Orfografiya va boshqa omillarga e`tibor bermaslik.
3. Vaqt tugaguncha ko’proq bog’lanishlar hosil qilishga harakat qilish. 4. G`oyalar
va so’zlar sonini cheklab qo’ymaslik.
Yuqoridagilardan   xulosa   qilib   shuni   aytishim   mumkinki,   informatika   fanlarini
o’qitish   jarayonida   interfaol   metodlarni   qo’llash   o’quvchilar   o’quv   –   biluv
faoliyatini   faollashtirishga   yordam   beradi   va   informatika   fanlarini   o’zlashtirish darajasini  ko’tarilishiga  olib keladi. Interfaol  metodlarni  o’quvchilarni  guruhlarga
bo’lib o’qitishda ham qo’llash orqali ularning o’quv – biluv faoliyatini yuksaltirish
va mustaqil fikrlay olish qobiliyatlarini rivojlantirish mumkin ekan. Bu metodlarni
informatika   darslarida   qo’llash   uchun   esa   fanning   o’qitish   hususiyatlarini   yaxshi
bilish lozim. Ya’ni har qanday informatika o’qituvchisi o’z mutahassisligi bo’yicha
yetarli bilimlarga ega bo’lganidan so’ng, shu fanni o’qitish hususiyatlarini – kursni
o’qitishning   dolzarbligini,   fanning   o’qitilish   sabablarini,   o’qitish   uslubiyotini   va
usullarini,   o’qitish   texnologiyasini,   darslarda   ma’ruza,   seminar,   amaliyot
mashg’ulotlarini   qanday   tashkil   etish   kabi   malakalarni   yaxshi   egallagan   bo’lishi
lozim.
2.2.Matematik formulalar va belgilarni joylashtirishni o'qitish bo'yicha ta'lim
tashkil etish usullari
Dars   o’tishning   turli   uslublari   bor,   shuningdek,   darsning   o’zining   ham   turlari
xilma-xil   bo’ladi.   Dars   o’tishning   an’anaviy   uslublari   quydagi   reja-ssenariy
bo’yicha kechadi: 
1. Tashkiliy qism – salom-alik, davomatni aniqlash, doskaning tozaligi,
bo’r, lattaning borligiga ishonch hosil qilish va hokozo.
2. O’tilgan mavzuni so’rash – O’qituvchi “Avvalgi darsda qanday mavzuni o’tgan
ediik, uyga qaysi  misol-masalalar berilgan ediқ”, degan savolni o’rtaga tashlaydi.
O’tilgan   mavzuni   4-5   o’quvchidan   so’raladi.   Ular,   odatda,   doska   oldida   javob
bedradilar, shunda uy vazifasini bajargan daftarlarini o’qituvchiga ko’rsatish uchun
o’zlari bilan birga olib chiqadilar.
O’qituvchi   o’quvchilarning   javobini   eshitadadi   va   uy   vazifalarini   ko’radi,   ularni
baholaydi. O’quvchilar javoblari bo’yicha fikr mulohazalar aytiladi.
3.Yangi   mavzuni   bayon   qilish.   Bundan   oldin   doskaga   mavzu   sarlavhasi   yoziladi.
Ba’zi   o’qtuvchilar   shu   vaqtning   o’zidayoq   yangi   mavzu   darslikning   qaysi
paragrifida, nechanchi betlari ekanini, qaysi mashqlar uyga vazifa qilib berilishini,
doskaning bir chetiga ( ko’pinch o’ng yuqori burchgiga) yozib qo’yadilar. So’ngra
yangi mavzuni bayon qilish boshlanadi. 4.   Yangi   mavzuni   mustahkamlash.   Yangi   mavzuni   o’quvchilar   qanday
tushunadilar,   darsdan   ko’zlangan   maqsad   erishildimi-yo’qmi   ekanini   aniqlash,
mavzuning   asosiy   g’oyasini,   “nuqtalari”ni   mustahkamlash   uchun   o’qituvchi
mavzuga   oid   savol   berib   ko’radi,   mashqlar   ishlatadi.   Bunda   tajribali   o’qtuvchilar
sinfning   faolligini   oshirish,   mavzu   o’quvchining   ongiga   singib   olish   uchun   turli
uslublardan   foydalanadilar.   Masalan,   tarqatma   matriallar   berish,   o’quvchilarni
guruhlarga ajratish, har bir guruhga avvaldan tayyorlab kelingan topshiriqni berish
va hokazo.
O’qituvchi   mashqlarni   bajarish   jarayonida   sinfni   aylanib,   kim   qanday
ishlayotganini   kuzatadi,   zarur   hollarda   yordam   beradi.   “Savollar   bormi?”-   deb
so’rab turadi.
5. Darsni yakunlash, o’quvchilarning bilimini baholash. O’qituvchi   mashqlarni
bajarilishini va jovoblarni tahlil qiladi. Mavzuning o’quvchilarga “etib bormagan”
joylarini  aniqlaydi. Bu “joy”larini  qayta tushuntirib, izohlab beradi. Doskada  faol
qatnashgan, savollarga javob bergan, topshiriqni bajargan o’quvchilar baholanadi.
Ko’p o’qituvchilarning kundalik dars o’tish rejalarini o’raganish, tahlil qilish shuni
ko’rsatadiki,   o’qituvchilar   yuqorida   keltirilgan   har   bir   bosqich   uchun   vaqt
taqsimotini   beradilar.   Bu,   ayniqsa,   yosh   o’qtuvchilar   uchun   foydali.   Ko’rsatilgan
vaqtdan birozv cheklanishlar biroz tabiiy hol. Keyingi vaqtda dars o’tishning “yagi
texnalogiyasi”   ,   dars   o’tishning   nostandart   –   noan’anaviy   uslubi,   xususan,
interfaol(interaktiv)   uslubi   degan   iboralar   eshitamiz.Bunday   uslublarni   ilg’or
o’qituvchilarning   o’zlari   kashf   qilganlar   va   bu   uslubdan   ko’pgina   o’qituvchilar
foydalanib kelmoqdalar.
Dars   o’tishning   zamonaviy   pedagagik   uslublariga   oid   ko’plab   qo’llanmalar   chop
etilgan.   “Biror   navzu   ustida   qanday   ishlanganda   uning   qancha   foizi   (protsenti)
yodda   saqlanadiқ”   degan   tabiiy   savolga   javob   topish   maqsadida   o’tkazilgan
tajribalar   yakuni   “anglash   piramidasi”   degan   nomni   oldi.   Unga   ko’ra   mavzu
bayonini;
 faqat eshitganda uning 10-20%i;
 eshitsa va mavzuga oid ko’rsatmali materiallar ko’rsa, uning 30-50%i;  eshitsa   mavzu   bo’yicha   amaliy   mashg’ulot   bajarsa,   mavzuni   o’rtoqlariga
gapirib bersa, tushuntirsa uning 60-90%i yodda qoladi. 
Albatta har bir o’qituvchining tajribasi, bilimi, qo’shimcha adabiyotlarning borligi,
shaxsiy   kutubxonasining   boyligi,   ko’p   jihatdan,   unga   mavzuni   qaysi   uslub
bo’yicha   o’tishini   “aytadi”.Qisqacha   bo’lsada   dars   o’tishning   noan’anaviy,
faollashtiruvchi   yo’llariga   to’xtaylik.   Amaliy   mashq   –   mavzuda   bayon   qilingan
nazariy bilim, qoida, formulani amalda, mashqlar  ishlash  jarayonida qo’llay olish
ko’nikmasi   (uquvi   )ga   ega   bo’lish   maqsadida   tashkil   qilinadi.   Matematik
darslarning   deyarli   hammasida   amaliyot   bilan   bog’liq   mashqlar   bajariladi.
Mustaqil   ishlash   –   ma’lum   mavzular   guruhi   (bloki)   tugagach,   ularni   bir   tizimga
solish, mustahkamlash maqsadida o’quvchilarga mustaqil amaliy ish, faoliyat bilan
shug’ullanish, darslik, masalalar to’plami bilan ishlash ko’nikmalarini hosil qilish.
Masalan, mustaqil ish algebraic kasrlar ustida to’rt amalgam oid bo’lishi mumkin.
Mustaqil   ish   yozilgan   varaq   har   bir   o’quvchiga   alohida   berilishi   mumkin.   Uni
muallim avvaldan tayyorlab qo’yadi. O’quvchilarning juft-juft muloqotda bo’lishi
–   biror   mavzuga   oid   masalani   hal   etishda   o’quvchi   o’zining   qilayotgan   ishini
yonida   o’tirgan   (u   bilan   juftlikda   bo’lgan)   o’quvchiga   tushuntiradi.   Masalan,
juftlikdagi   biro’quvchi   masalaning   sharti   va   savolini   tahlil   qilishdan   uni   to’la
yechishga   olib   boruvch   barcha   ishlarni,   mulohazalarni   o’rtog’iga   tushuntiradi.   U
o’z   navbatida,   masalaning   yechilishini   birinchi   o’quvchiga   tushuntiradi   ya’ni
juftlikdagi   o’quvchilar   navbatma-navbat   o’qituvchi   vazifasini   (rolini)   bajaradilar.
O’quvchilarni   guruhlarga   bo’lib   ishlash   orqali   o’rgatish   –   bunda   sinfdagi
o’quvchilar   guruhlarga   ajratildi.   Har   bir   guruhda   5-6   tadan   o’quvchi   bo’lishi
mumkun.   Guruhlarga   vazifa   aniq   va   ravshan   qo’yilishi   kerak.   Guruhdagi
o’quvchilar qo’yilgan vazifa bo’yicha fikr-mulohazalarini o’rtaga tashlab, umumiy
bir   fikrga   keladilar.   Bu   fikrni   guruh   nomidan   biror   o’quvchi   sinfga   taqdim   etadi.
O’qituvchi   guruhlarni   faolyatini   izohlaydi   va   baholaydi.   Bunday   ishlashda
o’quvchilar:   bir-birlarini   o’rganadilar,   har   bir   guruhni   nuqtai   nazarini,   fikrini
hurmat   qilishga;   o’z   fikirlari,   mulohazalarini   asoslashga,   ko’pchilikka   etkaza
olishga   o’rganadilar.   O’qituvchi   mavzu,   topshiriqlar   ro’yxatini   avvaldan   tuzib qo’yadi. Rolli o’yinlar- mavzuga mos vaziyatni sahnalashtirish, rollarga bo’lib ijro
etish.   Ssenariy   shunday   tuzilishi   kerakki,   sahnadagi   ijrochilarning   bilim
olishlariga,   ko’nikmalarini   egallashlariga   yordam   bersin.   O’qituvchi   qaysi
mavzularni   sahnalashtirish   uchun   qulayligini   har   tomonlama   o’ylab   ko’radi;   ular
ro’yxatni   tuzadi   va   a’lochi   o’quvchilar   birlashib   ssenariy   yozadi.   Matematik
diktantlar   –   o’quvchi   bilimining   baholashning   joriy   nazorat   shakllaridan   biri.
Bunda  soda  mashqlar  bilan  bir   qatorda,   ma’lum  bir   mavzular   majmuasiga  oid  va
tushunchalarni  o’quvchining  qay  darajada  o’zlashtirilgani   aniqlanadi.  Tanlovlar  –
ma’lum bir mavzular guruhi bo’yicha olingan bilimlarni, ko;nikmalarni tekshirish,
baholashni maqsad qilib qo’yiladi. Bu tadbir savol-javoblar musobaqasi, viktorina,
matematik   devoriy   gazetalar(ro’znomalar),   mavzu   bo’yicha   yozilgan   referatlar
tanlovi   (konkrusi)   ko’rinishida   o’tkaziladi.   Konferensiyalar   –   har   chorakda
o’takazilishi   mumkun,   ularni   ham   oraliq   nazoratning   bir   turi   deb   qarasa   bo’ladi.
Bunda,   o’quvchilar   o’zlari   mustaqil   yozgan   ishlarini   sinfga   ma’ruza   shaklida
taqdim etadilar. Ishlar  ma’lum mavzularga bag’ishlangan bo’ladi. Har bir  sinfdan
bir nechta maqbul deb topilgan ishlar bo’yicha o’quvchilarning maktab informatika
koonferensiyasini   o’tkazish   ham   mumkun.   O'tilgan   mavzuni   mustahkamlash.
O'quvchilarni   bilim,   ko'nikma   va   malakalarini   tekshirish.   O'quv   materialini
takrorash va umumlashtirish. Yangi mavzu mazmuni bilan taishtirish. 
2.Yangi mavzuni mustahkamlash. 
3.O'quvchilaming   bilimlarini,ko'nikma   va   malakalarini   tekshirish.4.O'quv
materiallarini   takrorlash   va   umumlashtirish.   Informatika   va   informatikadan   45
minutlik dars o'tilgan mavzuni o'quvchilardan so'rash yangi mavzuni bayon qilish,
uni   mustahkamlash,   o'quvchilaming   bilim,   ko'nikma   va   malakalarini   tekshirish
kabi   qismlarga   ajratish,   o'tiladigan   har   bir   darsni   didaktik   maqsad   va   mazmunini
tushunarli   bo'lishini   ta'minlaydi.   Maktab   informatika   va   informatika   darslarida
yangi   mavzu   mazmunini   tushuntirish   asosan   uch   xil   usulda   olib   boriladi.   Ular
ma'ruza,   suhbat   va   mustaqil   ishdir.   Hozirgi   yangi   pedagogik   texnologiyani
mohiyati   ham   suhbat   metodi   orqali   yangi   mavzu   mazmuni   ochib   berishdan
iboratdir. Bunda mavzu mazmunini o'qituvchining o'zi bayon qiladi, lekin mantiqiy mulohazalar   vaqtida   va   turli   hisoblashlarni   bajarishda   o'qituvchi   o'quvchilarga
mavzu   mazmunini   ochib   beruvchi   mantiqiy   ketma-ketlikka   ega   bo'lgan   savollar
tizimi   orqali   murojaat   qiladi,   o'quvchilar   ana   shu   savollarga   javob   berish   orqali
mavzu   mazmunini   chuqurroq   o'zlashtirib   oladilar.   Sinfda   yangi   materialni
o'rganishda   qo'llaniladigan   usullardan   yana   biri   bu   o'quvchilaming   mustaqil
ishlaridir. O'quvchilaming  mustaqil  ishlarida misol  va  masalaiar  yechishni  mashq
qilish,   teorema   isbotlarini   turli   xil   usullarda   bajarish   (agar   imkoni   bo'lsa),   mavzu
mazmuniga   qarab   natijaviy   formulalarni   chiqarish   va   unga   doir   misollar   yoki
masalalami   tadbiq   kilish   kabi   o'quv   metodik   ishlar   amalga   oshiriladi.   Masalan,
o'qituvchi   to'la   kvadrat   tenglama   va   uning   ildizlarini   topish   mavzusi   o'tilgandan
keyin,   keltirilgan   kvadrat   tenglama   va   uning   yechimlarini   topishni   mustaqil   ish
sifatida berishi mumkin, Bunda o'qituvchi o'quvchilarni kvadrat tenglama va uning
yechimlari   mavzusining   mazmunini   ochib   beruvchi   mantiqiy   ketma-ketlikga   ega
bo'lgan savollar tuzishi bilan o'quvchilami yo'naltirib turishi maqsadga muvofiqdir.
O'qituvchi   har   bir   o'quvchini   qo'yilgan   topshiriq   mazmunini   ochishdagi   xato   va
kamchiliklarini   to'g'rilab   borishi   lozim   bo'ladi.   Shundagina   mustaqil   ishlash   usuli
orqali o'quvchilar bilimini chuqurlashtirish mumkin bo'ladi. Informatika darslarida
ma'ruza   metodidan   ham   foydalanib   darslar   o'tiladi.   Bu   holda   o'qituvchi'
o'quvchilami   mulohazada   ishtirok   etdirmasdan,   mavzu   mazmunini   yolg'iz   o'zi
bayon etadi. Shu bilan birga bayon etilayotgan mavzu mazmunidah nimani  yozib
olish, qanday chizmani chizib olish, doskadan nimalami ko'chirib yozish kerakligi
o'quvchilarga   aytib   beriladi.   O'qituvchi   nazariy   materialnigina   emas,   balki
masalalami   yechilishini   ham   o'zi   bajarishi,   hamda   mantiqiy   mulohazalarni   o'zi
aytishi   va   barcha   chizmalarhi   chizish   va   yozuvlarni   yozishni   ham   o"zi   bajarishi
mumkin.   Bunda   o'qituvchining   mavzu   mazmunini   bayon   qilish   usuli   o'quvchilar
uchun   namuna   bo'Iishi,   o'quvchilar   ham   o'z   fikrlarini   o'qituvchilardek   bayon
etishga   intiladigan   bo'Iishi   kerak.   Zamonaviy   axborot   texnologiyalarini   samarali
qo‘llash   talabalarga   bilim   berish   sifatini   oshirish,   uning   mazmun-mohiyatini
takomillashtirish,   ta’limni   zamonaviy   talablar   darajasida   tashkil   etish,   ta’lim
muassasalarida   ta’lim   samaradorligini   oshirish   maqsadida   ta’lim-   tarbiya jarayoniga yangi pedagogik, axborot texnologiyalarini  joriy etish, ularda interfaol
usul   va   vositalardan   foydalanish   ko‘zda   tutilgan.   Shu   sababli,   bugungi   kunda
ta’lim   muassasalarida   faoliyat   yuritayotgan   «Informatika»   fani   o‘qituvchilari
oldida quyidagi muhim vazifalar turadi:
 talabalaming mustaqil bilim olish, o‘rganish qobiliyatlarini shakllantirish va
rivojlantirishda fanning o‘rni va ahamiyatini oshirish;
 mashg‘ulotlarini   zamonaviy   pedagogik   texnologiyalar   asosida   tashkil   etish
va o‘tkazish;
 talabalaming   faolligini   oshirish,   o‘zlashtirish   darajalarini   rivojlantirishga
yo‘naltirilgan metod va shakllarni qo‘llash;
 ta’lim jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalaridan samarali
foydalanish.
Yuqorida   sanab   o‘tilgan   vazifalardan   ko‘rinib   turibdiki,   ta’lim   muassasalari
talabalarini mustaqil bilim oUshiga yo‘naltirilgan texnologiyalardan foydalanishga
o‘rgatish   va   doimiy   ravishda   faolligini   oshirib   borish   lozim.   0‘quv   jarayonida
kompyuter   texnologiyalari   va   axborot-kommunikatsiya   vositalaridan   foydalangan
holda ta’lim jarayonini tashkil qilish ta’limsamaradorligiga ijobiyta’sir ko‘rsatadi.
Shunday   ekan,   «Informatika»   fanini   o‘qitish   samaradorligini   oshirish   o‘quv
mashg‘ulotlarini   tashkil   etish   hamda   o‘tkazishda     pedagogic   va   axborot
texnologiyalaridan keng foydalanish, o‘qitish mazmuniga mos dasturiyta’minotini
ishlab chiqish, ularrn о quv jarayomga jony etish asosiy vazilalardan hisobianadi.
Ushbu   vazifalami   dolzarbligini   e’tiborga   olgan   holda   «Informatika»   fanini
o‘qitishda   o‘yinli   texnologiyalardan   foydalanish   holatini   o‘rganish,   tahlil   etish,
ulardan samarali  foydalanish metodikasini, mos uslubiytavsiyalami  ishlab chiqish
zarur.O’yinli   texnologiyalardan   foydalanishning   asosini   talabalarning
faollashtiruvchi   va   jadallashtiravchi   faoliyati   tashldl   etadi.   O‘yin   olimlar
tadqiqotlariga   ko‘ra   mehnat   va   o‘qish   bilan   biigalikda   faoliyatning   asosiy
turlaridan   biri   hisoblanadi.   Psixologlaming   ta’kidlashlaricha,   o‘yinli   faoliyatning
psixologik   mexanizmlari   shaxsning   o‘zini   namoyon   qilish,   hayotda   o‘z   o‘rnini
barqaror   qilish,   o‘zini   o‘zi   boshqarish,   o‘z   imkoniyatlarini   amalga   oshirishning fundamental   ehtiyojlariga   tayanadi.О‘yin   bilish   va   uning   bir   qismi   (kirish,
mustahkamlash, mashq, nazorat) tarzida tashkil etiladi. O‘yinlar turli maqsadlarga
yo‘naltirilgan   bo‘ladi.   Ular   didaktik,   tarbiyaviy,   faoliyatni   rivojlantiruvchi   va
ijtimoiylashuv   maqsadlarda   qo‘llanadi.   O’yinning   didaktik   maqsadi   bilimlar
doirasi, bilish faoliyati, amaliy faoliyatida bilim, malaka va ko‘nikmalarni qo‘llash,
umumta’lim   malaka   va   ko‘nikmalarni   rivojlantirish,   mehnat   ko‘nikmalarini
rivojlantirishni   kengaytirishga   qaratilgan   bo‘ladi.   O‘yinning   tarbiyaviy   maqsadi
mustaqillik, irodani tarbiyalash, muayyan yondashuvlar, nuqtai nazarlar, ma’naviy,
estetik   va   dunyoqarashni   shakllantirishdagi   hamkorlikni,   kollektivizmni,   jamoaga
kirishib   keta   olishni,   kommunikativlikni   tarbiyalashga   qaratilgan   bo‘ladi
O'qituvchilaming   nutqi   savodli,   mulohaza   va   isbotlari   etarli   darajada   asoslangan
bo'Iishi   hamda   nutqi   ravon   bo'Iishi   kerak.   Agar   darsda   qo'llanilgan   metodlar
o'quvchilarda   qiziqish   tug'dirgan,   ular   diqqatini   jalb   qilgan   bo'lsa,   o'quvchilar
mavzudagi   asosiy   mulohazalarni   to'g'ri   takrorlab   bera   olgan   bo’lsalar,   demakki,
o'qituvchi  mavzu  mazmunini   yoritishda  qo'llangan  metodidan  qanoat  hosil  qilishi
mumkin.   O'tilgan   mavzuni   mustahkamlash   deganda   biz   asosan   o'quv   materialini
nazariy ma'Iumotlarini  takrorlash  hamda  o'quvchilami   o'tilgan  mavzu materiallari
yuzasidan malaka va ko'nikmalarini shakllantirish uchun; misol, masalaiar yechish
orqali   o'tilgan   darslarini   takrorlab   mustahkamlashni   tushunamiz.   O'tilgan
materialni   takrorlash   ilgari   olingan   bilimlami   yangilashga,   o'tilgan   mavzu
mazmuniga umumiyroq nuqtai-nazardan qarashga yordam beradi.
O'tilgan  mavzu  mazmuninii  mustahkamlashda   asosan   quyidagilarga  e'tibor   berish
kerak.
 Yangi   mavzu   mazmunida   ishlatilgan   asosiy   tushunchalarni   o'quvchilar
tomonidan o'zlashtirilganlik darajasi.
 Yangi   mavzudagi   teorema   yoki   uning   isbotini   o'quvchilar   tononidan   aytib
berilishi darajasi.
 Yangi   mavzu   o'rganilgan   teorema   va   formulalardan   misol,   masalilar
yechishda o'quvchilarning foydalana olish darajasi.  O'quvchilarnhg   yangi   mavzu   mazmunini   kundalik   hayotda   uchraydigan
elementar muammolarga tadbiq qilish darajasi
O'quvchilarnii   bilim,   ko'nikma   va   malakalarini   tekshirish   o'tilgan   materiallar
yuzasidm   og'zaki   so'rash   yoki   yozma   ish   olish   usuli   bilan   aniqlanadi.Bunday
tekshirish   darslarini   o'tkazish   o'qituvchi   tomonidan   bir   hafta   oldin   e'lon   qilinib,
o'quvchilarga   og'zaki   so'raladigan   mavzu   materiallari   va   ular   asosida   o'qituvchi
tomonidan tuzilgan savollar ketma-ketligi beriladi Agar tekshiruv darsi yozma ish
orkali  o'tkaziladigan bo'lsa, bunda ham  yozma ish variantida tushadigan  misol va
masalalar   qaysi   mavzularga   taalluqligi   o'qituvchi   tomonidan   bir   hafta   oldin   aytib
qo'yiladi.   O'quv   materialini   takrorash   va   umumlashtirish.   Maktab   informatika   va
informatika   danlarida   biror   bob   o'tib   bo'lingandan   keyin   ana   shu   bob   mavzu
materallarini   umumlashtirish   xarakteridagi   takrorlash,   umumlashtirish   darslari
o'tkaziladi.  O'tilgan materiallami   takrorlash-umumlashtirish  darslari  ilgari  otingan
bilimlarni   yangilashga,   ularni   ma'lum   bir   tizimga   solishga   va   o'tilgan   materialga
unumiyroq   nuqtai-nazardan   qarashga   yordam   beradi.   Maktab   matematka   va
informatika   darslarida   takrorlash-umumlashtirish   darslarini   quyidagi   turlarga
ajratish   mumkin.   1.   O'quv   yili   boshidagi   takrorlash-umumlashtirish.   2.   Kundalik
takrorlash.
3.Tematik   takrorlash-umamlashtirish   darsi.   4.   Yakuniy   takroriash-umumiashtirish
darsi.   Har   bir   takrorlash   darsini   o'z   o'rni   va   maqsadi   bordir.   O'quv   yili   boshidagi
takrorlash darsida o'qituvchi avvalgi sinfda o'tilgan asosiy mavzu materiallarining
mazmunini   hamda   bu   mavzularda   ishlatilgan   asosiy   matematik   tushunchalarni
o'qituvchining o'zi takrorlab imkoniyati boricha umumlashtirib beradi. Informatika
fanini   o'zi   shunday   fanki,   o'qituvchining   o'zi   har   bir   darsda   yangi   mavzuning
mazmunini   tushuntirish   jarayonida   ilgari   o'tilgan   mavzular   mazmuni   va   ulardagi
matematik   tushunchalardan   foydalanib   dars   o'tadi.   Bunday   takrorlashni   kundalik
takrorlash   darsi   deb   yuritiladi.   Informatikadan   biror   bob   mavzu   materiallari   o'tib
bo'linganidan keyin alohida takrorlash-umumlashtirish darslari o'tkaziladi. Bunday
takrorlashni tematik takrorlash-umumlashtirish darsi deyiladi. Tematik takrorlash-
umulashtirish   darsi   bo'lishidan   oldin   o'qituvchi   takrorlanadigan   bob   mavzu materiallarini   o'z   ichiga   oluvchi   mantiqiy   ketma-ketlikka   ega   bo'lgan   savollarni
o'quvchilarga   bir   hafta   ilgari   berib   qo'yishi   va   ana   shu   savollar   asosida   tematik
takrorlash   darsi   bo'lishini   aytib   qo'yishi   lozim.   Ana   shu   berilgan   savollar   asosida
o'quvchilar   bo'ladigan  tematik  takrorlash  darsiga  oldindan  tayyorgarlik  ko'radilar.
Bunday takrorlash darsini o'qituvchi savol  javob usuli orqali o'tkazadi. O'qituvchi
rahbarligida   o'quvchilar   mavzularning   ketma-ketligi   va   ularda   qatnashayotgan
matematik   tushunchalar   orasidagi   mantiqiy   bog'lanishlarni   tushunib   etadilar.
Natijada o'quvchilarning ana shu bob mavzu materiallari yuzasidan olgan bilimlari
mantiqiy ketma-ketlikka ega bo'ladi va umumlashadi.
O’quv   yili   oxirida   ham   reja   asosida   takrorlash   darsi   ajratilgan   bo'ladi,   bunday
takrorlashni   yakuniy   takrorlash   darsi   deb   yuritiladi.   Yakuniy   takrorlash   darsida
o'quv   yili   davomida   o'tilgan   har   bir   bob   mavzu   materiallari   takrorlab
umumlashtirib   boriladi.   Yakuniy   takrorlash-umumlashtirish   darsining
muvaffaqiyatli   o'tishi   uchun   o'quv   yili   boshidagi,   kundalik,   tematik   takrorlash
darslari   o'z   vaqtida   o'tkazilgan   bo'lishi   kerak.   Yakuniy   takrorlash-umumlashtirish
darsi   orqali   o'quvchilarning   yil   davomida   olgan   bilimlari   umumlashtiriladi   va
sistemalashtiriladi.   Yakuniy   takrorlash-umumlashtirish   darsini   hamma
o'qituvchilar   ham   metodik   jihatdan   tashkil   qilmaydilar.   Biz   bir   necha   maktabda
o'tkazilgan   yakuniy   takrorlash-umumlashtirish   darslarini   kuzatdik,   ular   o'quv
materiallarini   umumlashtirish   va   sistemalashtirish   o'rniga   ba'zi   maktablarda
o'quvchilarni doskaga chiqarib qo'yib, ulardan o'tilgan o'quv materiallarini so'rash,
ba'zilarida esa bir necha misol yoki masala yechish bilan cheklanishdi.
Ko'pchilik   o'qituvchilar   yakuniy   takrorlash-umumlashtirish   darsini   o'tkazishda
quyidagi kamchiliklarga yo'l ko'yadilar:
1.Takrorlash-umumlashtirish   darsi   uchun   faqat   o'quv   yili   oxirida   soat   ajratib   uni
o'tkazadilar.
2.Takrorlash-umumlashtirish   darsi   uchun   material   tanlashga   befarq   qaraydilar.
3.Takrorlash-umumlashtirish   darsini   o'tkazish   metodikasini   to'g'ri   tanlay
olmaydilar 4.Takrorlash-umumlashtirish darsi uchun material yuzasidan savollar va mashqlar
sistemasini tuzmaydilar.
O'qituvchi yakuniy takrorlash-umumlashtirish darsi bo'lishidan bir necha kun avval
shu darsda qaysi materiallarni qanday usullar bilan takrorlash va umumlashtirishini
hamda   ularga   doir   qanday   masalalarni   yechish   kerakligini   aniqlab,   so'ngra
o'quvchilarga   shu   mavzular   bo'yicha   tuzilgan   savollar   va   mashqlar   sistemasini
berishi,   ular   shu   o'qituvchi   ko'rsatmasiga   asosan   yakuniy   takrorlash-
umumlashtirish   darsiga   tayyorgarlik   ko'rishlari   kerak.   O'qituvchi   yakuniy
takrorlash-umumlashtirish   darsini   uyushtirishdan   oldin   quyidagilarga   e'tibor
berishi kerak:
1.Takrorlash-umumlashtirish   darsining   materiali   o'sha   kursni   umumlashtiruvchi
xarakterda bo'lishi kerak.
2.Shu   darsda   o'tish   uchun   ajratilgan   material   bo'yicha   savollar   sistemasi   tuzilgan
bo'lishi kerak.
3.Takrorlash-umumlashtirish   darsida   ishlanadigan   mashqlar   sistemasi   tuzilgan
bo'lishi kerak.
4.Tuzilgan   savollar   va   mashqlar   sistemasi   takrorlanayotgan   materialni
sistemalashtiruvchi va umumlashtiruvchi xarakterda bo'lishi kerak.
5.Takrorlash-umumlashtirish darsini o'tkazish metodikasiga e'tibor berish kerak.
O'qituvchi yakuniy   takrorlash-umumlashtirish   darsi   uchun   mavzularni   avvaldan
rejalashtirishi   kerak.   Yakuniy   takrorlash-umumlashtirish   darsi   o'qituvchining
umumiy   ma'ruzasi   yoki   o'quvchilarning   shu   mavzuga   doir   tayyorlangan
ma'ruzalarini   eshitish   orqali   o'tkaziladi.Dars   oxirida   o'qituvchi   takrorlash-
umumlashtiruvchi   darsida   faol   qatnashgan   o'quvchilami   rag'batlantiradi,   faol
qatnashmagan   o'quvchilami   ogohlantiradi,   so'ngra   o'tilgan   mavzu   materialini
umumlashtiradi va sistemalashtiradi. Yakuniy     takrorlash-umumlashtirish     darsi
bo'lishidan     5-6     kun     oldin takrorlanadigan mavzular o'quvchilarga beriladi.
O'quvchilar   esa   o'qituvchining   ko'rsatmasiga   asosan   belgilangan   kitoblardan
foydalanib, takrorlash-umumlashtirish darsiga ma'ruzalar
tayyorlaydilar. Yakuniy takrorlash-umumlashtirish   darslarini   bunday   uyushtirish orqali har bir o'quvchini mustaqil ishga o'rgatiladi. Mavzularni yakuniy takrorlash
umumlashtirish   darsi   rejasiga   bob   yoki   kursni   o'z   ichiga   oladigan   materiallardan
tanlanadi.
Xulosa
Ta’lim   jarayonini   tashkillashda   axborot–kommunikatsiya   texnologiyalaridan
samarali foydalanayotgan ko’pgina rivojlangan mamlakatlar   o’quv jarayonini sifat
jihatdan   yangi   bosqichga   ko’tarishga   erishayotganliklari   hayotda   o’z   tasdig’ini
topmoqda.   Ushbu   bitiruv   malakaviy   ishda   bayon   etilgan   ma’lumotlar   esa   bu
axborot–kommunikatsiya   texnologiyalaridan   samarali   foydalanish   salohiyati
to’g’risida   fikr   yuritishga   asos   bo’ladi.   Ayniqsa,   tashhizlanuvchan   o’quv
maqsadlarini belgilash, talabalarni mustaqil bilim   olishga undash, o’quv jarayonini
doimo rivojlanib boruvchi dinamik tizim sifatida   loyihalash kabi tashkiliy-uslubiy
ishlarni   amalga   oshirishda   innovatsion   texnologiyalar   katta   imkoniyatlarga   ega.
Innovatsion   texnologiyalar   joriy   etish   tajribasini   o’rganish   va   unga
maqsadli   yondashish,   o’quv   jarayonini   insonparvarlashtirish,   bunda   talabani   sust
ob’ektdan   faol   sub’ektga   aylantirish,   bilish   faoliyatining   aniq   maqsadlarga
yo’nalganligini   hamda   o’quv   jarayonini   ishlab   chiqarish   jarayoni   kabi takrorlanuvchanligini   ta’minlashda   muhim   ahamiyatga   ega   bo’ladi.   Mening
fikrimcha   ta’limda   ko’plab   innovatsion   usullar   samarali   bo’lib,   ayniqsa   ta’limda
aniq maqsad qo’yish yoki fanlararo bog’lash, aniq maqsadga   erishish ko’p foydali
xisoblanadi.   «Maqsadli   yondashuv»   uslubi   ta’limda   o’quvchi,   talabalarni   ijodiy
fikrlashga,   fanning   mazmun   mohiyati   va   maqsadini   o’rgatadi.   U   nafaqat   o’quv-
bilim   faoliyatini   tizimlashtiradi,   jadallashtiradi,   balki   ta’lim   oluvchilarning
umumiy madaniyatini  yuksaltirishga ham xizmat  qiladi,   predmetlararo bog’lanish
tufayli maqsadlar turli darajada namoyon bo’ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.M.Aripov, M.Muhammadiyev. Informatika, informasion texnologiyalar.   Darslik.
T.: TDYuI, 2004 y.
2. M.Mamarajabov, S.Tursunov. Kompyuter grafikasi va Web-dizayn. Darslik. T.:
“Cho‘lpon”, 2013 y.
3.   Rashidov   A.SH.   Zamonaviy   ta’lim   va   innovatsion   texnologiyalar   sohasidagi
ilg‘or tajribalar. Ilm sarchashmalari. 2020, №10, 83-86 b.
4.   Rashidov   A.Sh.   Yoshlar   intellektual   kamolotida   ijodiy   tafakkur   va
kreativlikning
o’rni. Pedagogik mahorat, Maxsus son. 2021. 114-116 b.
5.   Mardanova F.Ya., Rasulov T.H. Advantages and disadvantages of the method of
working   in  small   groups   in  teaching   higher   mathematics.   Academy.   55:4   (2020),
pp.
65-68 6.   Ismatilla   Isoqov,   Sindorqul   Ibragimovich   Qulmamatov.   “Informatikani
o’qitishda innovatsion texnologiyalar”. Ma’ruza matnlari
7. Mamarajabov Mirsalim. Interfaol ta’lim metodlari asosida informatika   darslarini
loyihalash   va   rejalashtirish   amaliyoti.Informatika   va   uni   o‘qitish   metodikasi
dotsenti.TDPU.
8.   Saidaxmedov   N.   Pedagogik   amaliyotda   yangi   texnologiyalarni   qo’llash
namunalari.-Toshkent : RTM 2000 yil.
9.   O`quv   jarayonida   ilg`or   p е dagogik   va   a х borot   t ех nologi   yalarini   qo`llash
yo`llari. Uslubiy qo`llanma. Akad е mik S.S.G`ulomov umumiy rahbarligi   ostida. −
T.; TDIU 2005. 90 b,105 b
10.  B.Mo minov. Informatika. O‘quv qo‘llanma. ʻ T.: “Tafakkur-bo stoni”, 2014 y.	ʻ

Matematik formula va belgilarni joylashtirish mavzusini o'qitishda innovatsion  texnalogiyalardan foydalanish.

Kirish

I-bob. Matematik formula va belgilar

1.1.Matematik formulalar va ularning turlari.

1.2.Matematik formulalarda belgilarni joylashtirish.

II-bob.Matematik formula  va belgilarni joylashtirish mavzusini o'qitishda innovatsion  texnalogiyalardan foydalanish

2.1.Matematik formulalarni o'qitishda innovatsion ta'lim texnologiyalaridan foydalanish.

2.2.Matematik formulalar va belgilarni joylashtirishni o'qitish bo'yicha ta'lim tashkil etish usullari

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar