Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	354.9KB
Покупки	3
Дата загрузки	18 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Категория	География

Matematik-kartografik modellashtirish usullari

materiallari lokalazatsiya qilinish maqsadiga kura nuqtali, alohidagi punktda
bajarilgan kuzatish natijalari, marshrut bo‘yicha – tanlangan yo‘nalish bo‘yicha
olib borilgan kuzatishlarga (daryolar, yo‘llar, profillar va h.k.), maydonli – butun
xudud bo‘yicha o‘tkazilgan kuzatishlar guruhlariga bo‘linadi. Alohida guruhga
stantsiyada o‘tkazilgan davriy kuzatishlar ajratiladi, chunki ular tanlangan
punktlarda olib boriladi, uzoq vaqt davomida obyektning xususiyati kuzatiladi.
Bunday kuzatish natijalari dinamik xususiyatni tasvirlashda juda qo‘l keladi.
Bundan tashqari ―kalitli tadqiqotlar materiallari guruhini ajratish kerak, bunday‖
kuzatishlar yuqori aniqlikda va yirik masshtabda olib boriladi. Kalitli tadqiqotlar
xudud juda katta bo‘lganda va uning hamma joyida izlanishlar olib borilishi
mumkin bo‘lmaganda o‘tkaziladi. Ular obyekt uchun xarakterli bo‘lgan, etolonli
maydonlarda o‘tkazilib, tadqiqotlar natijasi bir xil tipdagi xududlarga yoyib
yuboriladi. Kalitli tadqiqotlar aerokosmik suratlarni deshifrovka qilish natijalarini
boshqa xududlarga tarqatish uchun ham qo‘llaniladi. Kartografik manbalar –
kartalar va boshqa fazoviy modellar – informatsiyani alohida (asl) shakli sifatida
tabiat va jamiyatdagi hodisalarni fazoviy joylashuvi, holati, xususiyatlari va vaqt
mobaynida o‘zgarishi haqida ma‘lumot beradi. Jamiyat hayotidan o‘rganish zarur
bo‘layotgan manbaning ushbu shaklidan keng foydalaniladi va u fanni va
amaliyotni ko‘pgina sohalari uchun g‘oyatda zarurdir. Kartografik manbalarni
o‘rganish aynan shu aspekti kartashunoslikga xosdir. Ammo, kartografik
informatsiyadan mohirlik bilan foydalanish uchun avvalambor, dunyoda bor
bo‘lgan asosiy karta va atlaslar haqida tasavvurga ega bo‘lish kerak, shuningdek,
zarur kartografik manbalarni qaerdan va qanday qilib topish va jalb etishlikni
bilish lozim. So‘ngra ularning ichidan muayyan vazifani yechish uchun eng
munosiblarini tanlab ola bilish kerak. Ushbu maqsadda mazkur bobda eng muhim
kartografik manbalarni obzori o‘rin olgan. Istalgan mamlakatni (xududni) kartaga
olish asosini umumgeografik kartalar tashkil etadi. Ular joy haqidagi asosiy
ma‘lumotlarni bir xil aniqlikda va mukammallikda tasvirlaydi. Fanda va amalda
ularni o‘rganish uchun, chunonchi, Yerni ko‘zga ko‘rinib turgan elementlarini
taqsimlanishidagi ma‘lum qonuniyatlarni aniqlash va ular bilan bog‘liq ravishda
21

resurslar, geografik va geologik hodisalar haqida ma'lumot beradi. Shuningdek, biz
yangi ufqlarni kashf qilishimiz, boshqa samoviy jismlarning batafsil xaritalarini
yaratishimiz mumkin Teleskoplarning turlari sun'iy yo'ldosh uchirish yoki rover
robotlarini yaqin atrofdagi sayyoralarga yuborish. Ushbu yutuqlar Mars, Oy va
Titanning to'liq batafsil xaritalarini yaratish imkonini berdi. Kartografiya ikki
toifaga bo'linadi:
umumiy kartografiya U turli xil xususiyatlarni o'z ichiga olgan xaritalarni
o'z ichiga oladi, ular ma'lumotnomalar va joylashuv tizimlarini ko'rsatadi.
Tematik kartografiya u o'ziga xos bo'lib, u geografik ma'lumotlar orqali
sayyora va uning resurslari haqida ma'lumot olish uchun ma'lum bir jamoatchilik
uchun belgilangan maqsadlarni o'z ichiga oladi.
Ob-havoni aks ettiruvchi xaritalarni mavzuli xaritaga misol qilib keltirish
mumkin, bu holda ob-havo xaritalari bo'ronlar yoki boshqa tabiat hodisalarini
ko'rsatish, shuningdek, yer harakatini aks ettirish uchun ishlatilishi mumkin.
Ushbu turdagi xaritalar iqlim o'zgarishi oqibatlarini, masalan, muzning
erishini va boshqa o'zgarishlarni ko'rsatish uchun juda foydali bo'ldi.
Tematik xaritaning yana bir misoli geologik xaritalar bo'lib, ular foydali
qazilmalar va neftni qidirishda qo'llaniladi, ular tuproq sharoitlarini ham aks
ettiradi.
Xarita turlari siz taqdim qilmoqchi bo'lgan narsaga qarab belgilanadi.
Shuning uchun xaritalarning asosiy turlaridan biri hududning fizik xususiyatlarini
ifodalovchi fizik xarita deb ataladi.
II.BOB. TOPOGRAFIK XARITA
2.1. Kartografik xaritalar tarix tamoyillari
Ular yerning ko‘zga ko‘ringan tomonlarini, ya’ni balandliklar, pastliklar,
o‘simliklarning mavjudligi, hudud, mintaqa, mamlakat, dunyo, binolarni to‘g‘ri
28

kelib chiqgan joyni tabiiy va sotsial iqtisodiy xususiyatlarini, har xil mavzuli
kartalarni yaratish uchun asos sifatida (ko‘pincha esa manba sifatida) keng
foydalaniladi. Sobiq Ittifoq xududi 1953 yili 1:100 000 masshtabli topografik
kartalar bilan, 1988 yilga kelib esa 1:25 000 masshtabli topografik kartalar bilan
to‘liq qoplangan. Masshtabining yirik yoki maydaligiga qarab umumgeografik
kartalar topografik (masshtabi 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000 va 1:100 000),
obzortopografik (masshtabi 1:200 000, 1:300 00 va 1:500 000) va obzor
(masshtabi 1:1 000 000 va undan mayda) kartalarga bo‘linadi. Topografik kartalar
maxsus yo‘llanma (instruktsiya) va shartli belgilar asosida tuziladi. Ularda xudud
topografik jihatdan aniq va mukammal tasivrlanadi. Shuning uchun ulardan joyni
aniq va mukammal o‘rganish hamda tekshirish, turli inshoatllarni loyihalash va
qurish, muhandislik ishlarini olib borishda keng foydalaniladi. Masshtabi 1:25 000
dan 1:1 000 000 gacha bo‘lgan kartalar umumdavlat kartalari hisoblanadi. Ular
iqtisodiyot va mamlakat mudofaasini kartalarga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga
qaratilgan. Obzor topografik kartalar iqtisodiyotni rivojlantirish rejalari va
loyihalarini tuzishda, yirik qurilish inshoatlari o‘rnini belgilashda, xududni
geografik o‘rganish, geografik rayonlashtirish hamda mayda masshtabli karta va
atlaslarnir tuzishda asos sifatida, harbiy ishlarda, chunonchi turli operativ va taktik
masalalarni hal etishda keng qo‘llaniladi. Obzor kartalar xududni umumiy tarzda
o‘rganishda, xudud haqida dastlabki ma‘lumotlarni to‘plashda, insoniyatning
dunyo miqyosidagi muammolarini o‘rganishda, taxlil qilishda, baholashda,
dunyoviy miqyosda fikrlab, lokal miqyosda ish yuritishda keng qo‘llaniladi.
Mavzuli kartografik materiallar – bular mavzuli kartalarni tuzish uchun asosiy
manbalar bo‘lib hisoblanadi. Ularga dala mavzuli plan olish natijalari, turli
masshtabli va maqsadli mavzuli kartalar, har xil chizmalar – yerlardan foydalanish,
o‘rmon planlari va boshqalar kiradi. Yirik masshtabli mavzuli kartalar mayda
masshtabli va mazmunan yaqin bo‘lgan kartalarni tuzish uchun manba bo‘lib
hisoblanadi. Masalan, tuproqlarni kartaga olishda o‘simliklar va geomorfologik
kartalar; geomorfologik kartalarni tuzish uchun esa geologik va tektonik
kartalardan foydalaniladi. Sintetik va rayonlashtirish kartalarini tuzish uchun turli
22

mustahkamligi va o'qilishi bilan bog'liq muammolarga duch keldi, chunki ular
tayyorlangan materiallar, shuningdek, etarli darajada saqlanmaganligi va qo'lda
ishlov berilmaganligi ushbu turdagi hujjatlarning yomonlashishiga olib keldi.
Amaldagi ushbu texnikada aniq tafsilotlar yo'q edi, ba'zida ular juda oddiy edi. Bu
ilm-fanni foydalanilgan texnikani yangilashga undaydi, bu raqamlashtirish orqali
ushbu turdagi hujjatlarni saqlashning eng yaxshi usuli hisoblanadi. XV asrning
ikkinchi yarmigacha kartografik xaritani ishlab chiqishda biroz murakkab va
maxsus materiallardan foydalanilgan. XX-asrning ikkinchi yarmidan boshlab biz
bir oz cheklangan kartografiyadan uning resurslarining katta mavjudligiga o'tdik.
Serverlar, GPS, sun'iy yo'ldoshlar va boshqalardan, bu innovatsion fan tomonidan
taqdim etilgan resurslarni yaqindan manipulyatsiya qilish imkonini beradi.
Bugungi kunda kartografiyada katta yutuqlarga erishgan narsa, jumladan, ancha
murakkab texnologik asboblar, kartografik xaritalarni yaratishni kuchaytirishga
yordam beradi. U kompyuterlashtirilgan asboblarni kiritish orqali
optimallashtirildi, masalan, skaner monitorlari, printerlar, vizualizatsiya dasturlari
va tasvir protsessorlari bilan birgalikda foydalanishdan oldin, bu esa umuman
xaritalar ishlab chiqarishni bosqichma-bosqich kengaytirdi. Hozirgi vaqtda sun'iy
yo'ldoshlar orqali fotografik resurslardan foydalanish kartografik xaritalarni ancha
aniq va strategik tarzda ishlab chiqishni ta'minladi. Ushbu texnologik yutuqlarni
hisobga olgan holda, ular turli yo'llar bilan innovatsiyalarni amalga oshirishga
imkon beradi, chunki ushbu zamonaviy texnikalar orqali 3D toifalarida xaritalar
yaratish mumkin bo'ldi, bu xarita vizualizatsiyasini yaxshilashga imkon beradi.
GPS - bu sun'iy yo'ldoshlarni joylashtirish bilan bog'liq manba bo'lib, ular bizga
joylashuvni aniqlashni, shuningdek, rejalashtirilgan manzilga ma'lum bir
marshrutni topish yoki kuzatish imkoniyatini taklif qiladi. Yangi texnologiyalar
xaritalarga ishlov berishni optimallashtiradi, ularni ishlab chiqishda texnologik
resurslardan foydalanish samaradorligi va samaradorligi tufayli soha
mutaxassislarining ishi tartibga solinadi. Hozirgi vaqtda sun'iy yo'ldoshlar nafaqat
ob'ektning batafsil joylashuvini olish imkonini beradi, balki Yerda tahlil va
tadqiqotlar o'tkazishda mutaxassislarning ish faoliyatini yaxshilash uchun bizga
27

Qiziqarli faktlar
 Qadimgi xaritalarda, masshtabdan tashqari, matematik ma'lumotlar
haqida tez-tez tavsif berilmagan.
 Amerika kashf etilgandan keyingina qit'aning birinchi xaritasi tuzildi.
Uning mavjudligi to'g'risida ma'lumotga ega bo'lgunga qadar, Yer tekis ekanligiga
ishonishgan.
 Asosan kartografik xaritalar toshlardan yasalgan.
 Toshlarga xaritalar tuzilgandan so'ng, ularni ishlab chiqish O'rta
asrlarda ishlatilgan asbob - pergamentda amalga oshirildi. U hayvonlar terisidan
qilingan bo'lib, u asrlar davomida mustahkamlikka ega. Uning nomi Pergamon
shahriga bog'liq.
 Qo'llaniladigan siyohlar juda xilma-xil edi, qora siyohda u kauchuk
bilan aralashtirilgan qora tutundan iborat edi. Ilgari mis metalldan tayyorlangan
siyohlar ham tayyorlanar edi.
 Siyohning boshqa shakllari oltin va kumushdan yasalgan va binafsha,
jigarrang, ko'k va sariq kabi boshqa ranglarning mavjudligi.
 Italiyalik astronom Jovanni Schiaparelli 1877 yil sentyabr oyida
Marsning birinchi batafsil xaritasini nashr etdi, unda u "kanallar" deb atagan
xususiyatlarni topdi. Yillar davomida ular shunchaki optik illyuziya ekanligi
ko'rsatildi.
 Eng qadimgi (ma'lum) xaritalar Yer emas, balki yulduzlardir. Ular
g'orlarda tabiiy bo'yoq bilan yoki osmondagi nuqtalarni ifodalovchi vizual ob'ektlar
bilan qilngan. Kartografiyaning ahamiyati Qadim zamonlardan to hozirgi
kungacha kartografik xaritalarni ishlab chiqish, proyeksiyalash va ishlab chiqish
insoniyat tarixida katta ahamiyatga ega bo'lgan ko'plab imtiyozlarni berdi.
Kartografiya - bu sayyoraning geografik tarkibiy qismlarini kuzatishga intiladigan
fan bo'lib, u kengayishi davomida ko'plab olimlar va fanlar, geografiya va
astrologiya olimlari tomonidan har tomonlama o'rganilgan va tekshirilgan. Qadim
zamonlardan beri bugungi kungacha hisobga olingan hissalarni taklif qilgan
olimlar. Ushbu maqolada biz antik davr qahramonlari tomonidan yaratilgan ba'zi
30

qatoriga kiradi. Zero, ular tabiatni bilish va o‘zgartirishning ajoyib vositasi bo‘lib
xizmat qiladi. Ularga muhandislar va tadqiqotchilar, geologlar va agronomlar,
olimlar va xarbiylar murojaat etadilar va ularning har biri o‘zining qiziqtirgan
savollarga kerakli javoblarni undan topa oladilar. Geografik karta va atlaslar bugun
bizni hayotimizdan mustahkam o‘rin olgan. Kartalarni har kuni gazetalarda,
jurnallarda, oynai jahon ekranlarida ko‘ramiz. Chunonchi xorij xabarlari, haftaning
muhim voqealari, ob-havo bashorati, mamlakat ichidagi holat haqidagi xabarlar,
dala ishlari va ulkan qurilishlarning borishi haqidagi yangiliklar, dam olish
kunlariga mo‘ljallangan turistik safarlar haqidagi maslahatlar va boshqa shu kabi
ma‘lumotlarni kartasiz tushunish qiyin. Shu sababli bunday xabarlar kartasiz
berilmaydi. Tarix, ayniqsa geografiya fanini o‘qitishda kartaning ahamiyati
nihoyatda katta. Bu o‘quv predmetlarini kartasiz o‘rganishni hatto tasavvur qila
olmaymiz. Ular na faqat ko‘rgazmali qurol, balki joy to‘g‘risidagi bilimlarning
kitob kabi boy manbai hamdir. Zero, kartalar bilan ishlash o‘quvchilarga ijodiy
tasavvur qilishni, yodda saqlashni, mantiqan fikrlashni, tahlil qilishni,
taqqoslashni, o‘zaro bog‘liqlikni o‘rganishni, xulosa qilish yo‘llarini o‘rgatadi.
Kartografik asarlardan maktabda o‘quvchilarning faolligini oshirishda,
geografiyani kundalik hayot bilan bog‘lashda, ularni vatanparvarlik ruhida
tarbiyalashda asosiy qurol sifatida foydalanish mumkin. Har qanday geografik
tadqiqot karta bilan boshlanib, karta bilan tugallanadi. Kartalar Ona sayyoramiz
Yer haqidagi juda boy ma‘lumotlarni qamrab olgan bo‘ladi. Ular asosida quruqlik
va okeanlarning o‘zaro joylanishi, hududiy uyg‘unligi, katta-kichikligi, balandligi,
mamlakatlar orasidagi transportiqtisodiy, madaniy va ilmiy aloqalarni, qushlarning
bir joydan ikkinchi joyga uchib o‘tishini va shuningdek boshqa shu kabi voqea va
hodisalarni o‘rganish, tahlil qilish va bilish mumkin. Binobarin, kartalardan dunyo
okeanining tagi, Yer qobig‘ining tuzulishini, jangovor yurishlarni, doimiy qor va
muzliklar bilan qoplangan hududlarni ko‘rish mumkin va hatto kelajakka ham
nazar tashlasa bo‘ladi. Kartalarning afzalliklari. Kartalar kishilarning har bir hayoti
yo’li uchun foydali. Karta turistlar, siyosatchi olimlar, tarixchilar, uchuvchilar,
askarlar, dengizchi va sayohatchilar kabi ko’pgina boshqalar o’rtasida qimmatbaho
17

2.3. Kartogrfiya rivojlanish tarixi
32

milodiy II asrda yashagan yunon olimi Klavdiy Ptolemey bergan 2
. Eramizdan
avvalgi II asrda astranom Gipparx kartani yer shari shaklida berib, 3600
bo`lgan karta yaratgan. Injil bo`yicha yaratilgan kartalar esa, yer aylana, disk
shaklida va to`rtburchak tasavvurida berilgan. Albatta okean bilan
chegaralangan. Osmon ikki qavat, yuqorida xudo va farishtalar tasviri
tushurilgan. quyoshni xudo chiqaradi, keyin yashiradi tasavvurida berilgan. Yer
markazida Iyerusalim (Quddus) bosh shahar joylashgan. Sharqda tog`lar va
to`rt daryo Tigr, Yefrat, Geon, Fison tasviri tushurilgan. Hozirda 1100 ta
monastirlik kartasi saqlanib qolgan. Shulardan 600 tasi XIII asrda yasalgan.
Dengiz kartalari esa, svgavta deb atalgan. 1275 – 1339 – 1367 yilda yaratilgan
dengiz kartalari bizgacha saqlanib qolgan. Ayniqsa 1367-yilda yaratilgan
venesiyalik aka-ukalar Pasigano va Martin Bexayma kartlari shular
jumlasidandir. Arablarda karta aniq haqiqatga yaqin tarzda tasvirlangan.
Masalan: XII asrda Al Idrisiy Sisiliya qiroli Rodjer II buyrug`i bilan 1154-yili
bir aylana, bir to`g`ri burchakli 70 – betli dunyo xaritasini chizgan.
Yevropa xalqlarining o`rta asrlar davri kartalari esa O`rta Yer dengizi
bilan o`ralgan holda tasvirlangan. Ular kartani portplan deb atashgan. Mazkur
portplanlardan ikkitasi Sankt-Peterburgda saqlanmoqda. Kartalar tarixini
o`rganish XI asrdan boshlangan. Fransuz muhandisi – geograf Barbey Bokans
o`zi izlab topgan kartalarga tarixiy ta`rif bergan. Ayniqsa, monastr kartalari,
yani 1200-1500 yillarda yaratilgan kartalar haqida o`z asarini yozib qoldirgan.
Buyuk Britaniyada hozirda katola nomi bilan ataluvchi 15 tomlik kartalar
Britaniya muzeyida saqlanmoqda. Golland izlanuvchisi K. Kuma hisobida 680
ta atlas kartalar tadqiqot qilingan. Hozirda 1570 – 1880 yilgacha davr kartalari
Niderlandiya muzeyida saqlanmoqda. Shularni ichida A. Nordenjeld va K.
Millerni «Rim – Yo`l» kartalari (IX-XII asrlar) eng dastlabki qadimiy kartalar
sifatida Portugaliyada saqlanmoqda. Yevropada Uyg`onish davri, Buyuk
Geografik kashfiyotlar va mustamlakalar uchun boshlangan harakatlar
kartografiya fani taraqqiyoti uchun yangi sahifa ochdi. Endilikda karta tuzib
2
35

oid asosiy yo`llar tasvirlanganligini aniqlaganini yozadi. U ovchilik va
baliqchilik keng tarqalgan hududlarda shakllangan. Chunki ibtidoiy davrda
odamlarning o`zlari yashaydigan manzildagi yo`llar, so`qmoqlar, daryolar
haqida ma`lumotga ega bo`lishlari ularning moddiy turmush – tarzlarining
yaxshilanishiga, hamda tabiat oldidagi qiyinchiliklarni bartaraf etishlariga
yordam bergan. Ilmiy adabiyotlarda qadimgi kartalar va kartografiyaning
shakllangan davri haqida aniq javob yo`q. Ammo bizgacha yetib kelgan
kartografik tasvirlar mil. avv. III- II ming yilliklarga oiddir. Ular orasida
shimoliy Italiyaning Kamonika vodiysidan topilgan bronza davriga oid
(mil.avv. II ming yillik o`rtalari) kartografik tasvirlarda dalalar, so`qmoqlar,
irmoqlar va sug`orish kanallari aks ettirilgan .
Qadimgi karta – tasvirlar gil taxtachalar, papirus va pergamentlarga
chizilgan bo`lib, qadimgi tarixiy ma`lumotlarni o`ziga aks ettirgan. Kartalar
yaratish an`anasi ilk bor qadimgi boy madaniyatli xalqlar – ossuriyaliklar,
bobilliklar, misrlik va finikiyaliklarda eramizdan bir necha ming yil avval
shakllangan. Tarixdan ma`lumki, miloddan avvalgi 2300 yillardanoq qadimgi
bobilliklar ilk kartalarni chizib qoldirganlar. Mazkur kartada yerning ba`zi
qismlari o`z aksini topgan edi. Endi karta, kartografiya va tarixiy
kartografiya tushunchalariga izoh berib o`tmoqchimiz. Antik davrda kartalar
uchun maxsus atama bo`lmagan. Qadimgi Rim imperiyasida kartografik
tasvirlarni tabula (doska) deb atashgan. Karta so`zining qo`llanishi Uyg`onish
davrida «charta» (varaq qog`oz), yunon tilida «xartes» (papirusdan yasalgan
qog`oz) ma`nosi bilan bog`liqdir. Bu atama ilk bor XIV asrda Portugaliyada
chizilgan kartalarda uchraydi. Demak karta so`zi «xartes» so`zidan olingan
bo`lib, yozuv uchun mo`ljallangan papirus varag`i degan ma`noni bildiradi.
Kartografiya atamasi esa, ancha kengroq tushuncha bo`lib, u «tabiat va
jamiyatdagi voqea - hodisalarning o`zaro bog`liqligini, ularning vaqt o`tishi
bilan o`zgarishi kartografik tasvir, obrazli belgi – modellar vositasi bilan
tasvirlashni va tadqiq qilishni o`rganuvchi fandir. Kartografiya qadimgi
fanlardan sanaladi. Bu fan haqidagi dastlabki ta`rifni (kartografiya atamasisiz)
34

Amerikaning yangi kashf etilgan erlarini ifodalagan nemis kartografi
Martin Valdseemuller tuzgan. Hozirgi zamonda kartografiya sohasida haqiqiy
inqilob kuzatilmoqda. Ilm-fanning burilishlari yaqqol ko'rinib turibdi, bu eski
xaritalarga tegishli bo'lgan va hozirgi davrda yaratilgan xaritalardan farqli o'laroq,
uning ishlab chiqish shakllarini o'zgartirdi. Hozirgi vaqtda xaritalarni
raqamlashtirish va GPS sun'iy yo'ldoshi orqali real vaqt rejimida ma'lumotlarni
jo'natish mumkin, bu sayyoramizning istalgan qismida ob'ektning batafsil o'rnini
aniqlash, shuningdek, bu boradagi tadqiqotlarni yaxshilash imkonini
beradi. yerning tuzilishi , jamoalar tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlar orqali. Bu
Google xaritalari kabi ajoyib ixtirolarga qo'shildi, kartografik xaritalarni yanada
universal bo'lishiga imkon berdi, shuningdek, ulardan foydalanish va
samaradorligini sezilarli darajada yaxshiladi. Bular texnologik jarayonlar orqali
nafaqat fan sifatida kartografiyaga, balki uning aniqlik va amplituda darajasida
mavjudligi tufayli insonga berilgan ba'zi afzalliklardir, bu texnologiya bizga
geografik hududning kengayishini bilishni taklif qiladi. Kartografiya evolyutsiyasi
ijodkorlik, texnika va san'atdan iborat bo'lgan ushbu fanni o'rganish va
rivojlantirish uchun bosqichma-bosqich qoniqarli bo'ldi. U o'z ichiga olgan ko'plab
sohalarda keng miqyosda rivojlangan. Bu fanda vaqt o'tishiga ta'sir ko'rsatgan katta
yutuqlar mavjud. Xaritalarni yaratish doimo texnologik o'zgarishlar bilan
takomillashtirildi, bu doimiy harakatda bo'lgan, o'zini yangilaydigan va ishlab
chiqishning yangi usullariga o'zini loyihalashtiruvchi fan sifatida tarjima qilinadi.
8

esa botqoqliklarga emas «suvlar mamlakati» ga singadi. «Suvlar mamlakati»
Shimoliy dengiz deganda, Strabon Orol dengizini tushungan, Amudaryoning
bir o`zani Girkan qo`ltig`iga qo`yilgan, deb o`ylagan. Gollandiyalik
xaritashunos Abraham Maasning qo`lyozma xaritasi asosida amalga oshirilgan.
Abraham Maas esa uni o`z navbatida 1723 yilda Pyotr I tomonidan Eron va
boshqa Sharq mamlakatlariga yuborilgan elchilari uchun maxsus tayyorlangan
rus xaritasining asl nusxasidan ko`chirgan. Karta Shimolda Rossiyaga qarashli
Qalmuqiya (Kalmuchia) viloyati va Qozoqlar viloyati, Sharqda - Qoshg`ar
viloyati, Janubda Hindistonga qarashli Qobul viloyati va Eronga qarashli
Zabuliston, Xuroson hamda Astrabod bilan chegaradosh bo`lgan. Agar xaritaga
diqqat bilan qaraydigan bo`lsak, Abraham Maas xaritasida XVI – XVII asrning
birinichi yarmida o`zbeklar yashagan hududlar, ikkinchi tarafdan esa
Shayboniylar (XVI asr) va Ashtarxoniylar (XVII-XVIII asrning birinchi
yarimi) sulolariga tegishli o`zbek xonlarining siyosiy hokimiyatiga
bo`ysungan hududlar aks ettirilgan. Shuningdek, kartada bu hududlar 11 ta
o`lka va viloyatlarga bo`lingan. Bu ma`muriy birliklar xaritada uch qatorda
joylashtirilgan. Yuqori qatorda 6 viloyat joylashgan. Turkiston, Farg`ona,
Toshkent, Axsikent, Farob, Orol, Turkman cho`li; o`rta qatorda 3 ta viloyat
Samarqand, Buxoro, Xiva, pastki qatorda ikkita qator joylashgan. Badaxshon va
Balx. Shuningdek, 2 ta viloyat – Buxoro va Xivaga nisbatan Propria (mulk)
so`zi ishlatilgan. Fikrimizcha, bu xonlik ma`nosini anglatgan bo`lsa kerak.
Xaritaning asosiy xususiyatlaridan biri shuki, unda o`troq aholi
yashaydigan joylar, (Bu joylar katta-kichikligiga qarab minorali masjid yoki 2
ta masjid shaklida maxsus belgilar bilan belgilangan) bilan bir qatorda
ko`chmanchi chorvador aholi yashaydigan hududlar ham aks ettirgan bo`lib,
ular qabilaning katta-kichikligiga qarab, bir necha o`tov shaklidagi belgilar
bilan belgilangan. Xaritada shahar va qishloqlar bir-biri bilan chiziqlar orqali
birlashtirilgan bo`lib, bu chiziqlar karvon yo`llarini anglatgan. Xaritada qora
rangli doiracha va uning ustidagi bayroq shaklidagi belgilari ham mavjud. Bu
40

tarixiy manba sifatida baholash mumkin. Ibtidoiy jamoa davridanoq inson ilk kartalarni yarata boshlagan.
Masalan: Geograf Frits Redniger «Shvisariyadagi tarixdan avvalgi kartografik rasmlar» nomli asarida
shvesariyadagi g`orlardan topilgan ikkita suyak plastinkani o`rganish natijasida, plastinkalardagi tasvirlar
o`sha joyga oid asosiy yo`llar tasvirlanganligini aniqlaganini yozadi. U ovchilik va baliqchilik keng
tarqalgan hududlarda shakllangan. Chunki ibtidoiy davrda odamlarning o`zlari yashaydigan manzildagi
yo`llar, so`qmoqlar, daryolar haqida ma`lumotga ega bo`lishlari ularning moddiy turmush – tarzlarining
yaxshilanishiga, hamda tabiat oldidagi qiyinchiliklarni bartaraf etishlariga yordam bergan. Ilmiy
adabiyotlarda qadimgi kartalar va kartografiyaning shakllangan davri haqida aniq javob yo`q. Ammo
bizgacha yetib kelgan kartografik tasvirlar mil. avv. III- II ming yilliklarga oiddir. Ular orasida shimoliy
Italiyaning Kamonika vodiysidan topilgan bronza davriga oid (mil.avv. II ming yillik o`rtalari) kartografik
tasvirlarda dalalar, so`qmoqlar, irmoqlar va sug`orish kanallari aks ettirilgan. .......................................... 33
Xulosa .................................................................................................................................................... 42
Tarixiy voqealarni tahlil qilish uchun avvalo jamiyatda kechgan jarayonlarni, qolaversa, tarix va
geografiya, tarix va kartografiya sohalarining qiyosiy o`rganilishi talab etiladi. Respublika Prezidenti Islom
Karimov respublikamiz tarixchi olimlari va jurnalistlar bilan o`tkazilgan suhbatida (1998 yil 26 iyun)
kommunistik mafkura hukmronligi yillarida butun ma`naviyatimiz, milliy qadriyatlarimiz, madaniy
merosimiz toptalganligi, tariximiz davlatchiligimiz tarixi atayin buzib ko`rsatganligi ta`kidlanib o`tildi.
Darhaqiqat, tariximizni bugungi kun nuqtai nazarida o`rganish, yaratish orqali tarixiy xotirani tiklash
tarixchilarimiz oldida muhim vazifa bo`lib turibdi. Shu nuqtai nazarda qaraganda tarix fanlarini bugunda
milliy istiqlol ruhida qayta o`rganish, uning o`qilmagan sahifalarini tiklash va o`quvchiga yetkazish
dolzarb muammolardan biri bo`lib qolmoqda. Sir emas boshqa fanlar singari tarix fanlari tarkibida
«Yordamchi tarix fanlari asoslari» fani ham faqat rus tarixini o`rganishga qaratilgan edi, xolos. Hozirda bu
fan asoslari mavzulari ham qayta tahlil etildi. Talaba yoshlarga tariximizni xolisona o`rgatishga qaratilgan
ayrim muammolar o`z yechimini topmoqda, sahifalari to`ldirilmoqda. Quyidagi «kartorafiya» mavzusini
o`rganish ham shu maqsadga qaratilgan. Kartografiya tarixi taraqqiyoti asrlar davomida shakllangan
oddiy chizmalardan toki aniq ishlangan kartalar yaratilishigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi.
Olimlarning fikriga qaraganda: «bir kartaning mazmunini 100 sahifalik jiddiy ilmiy matnga tenglashtirish
mumkin». Karta - bu tarixiy manba bo`lib, voqealar davomiyligi haqida hikoya qiluvchi, vayron bo`lgan va
yana tiklangan shaharlar, tabiiy ob`yektlarning vaqt o`tishi bilan o`zgarishini, unitilgan qadimgi sug`orish
inshoatlari hamda xalqlar taqdirini hududlar bilan bog`lab o`rganadi. Shu jihatdan har bir tarixiy kartani
tarixiy manba sifatida baholash mumkin. Ibtidoiy jamoa davridanoq inson ilk kartalarni yarata boshlagan.
Masalan: Geograf Frits Redniger «Shvisariyadagi tarixdan avvalgi kartografik rasmlar» nomli asarida
shvesariyadagi g`orlardan topilgan ikkita suyak plastinkani o`rganish natijasida, plastinkalardagi tasvirlar
o`sha joyga oid asosiy yo`llar tasvirlanganligini aniqlaganini yozadi. U ovchilik va baliqchilik keng
tarqalgan hududlarda shakllangan. Chunki ibtidoiy davrda odamlarning o`zlari yashaydigan manzildagi
yo`llar, so`qmoqlar, daryolar haqida ma`lumotga ega bo`lishlari ularning moddiy turmush – tarzlarining
yaxshilanishiga, hamda tabiat oldidagi qiyinchiliklarni bartaraf etishlariga yordam bergan. Ilmiy
adabiyotlarda qadimgi kartalar va kartografiyaning shakllangan davri haqida aniq javob yo`q. Ammo
bizgacha yetib kelgan kartografik tasvirlar mil. avv. III- II ming yilliklarga oiddir. Ular orasida shimoliy
Italiyaning Kamonika vodiysidan topilgan bronza davriga oid (mil.avv. II ming yillik o`rtalari) kartografik
tasvirlarda dalalar, so`qmoqlar, irmoqlar va sug`orish kanallari aks ettirilgan. .......................................... 43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ............................................................................................................ 45
3

uni sotish yo`lga qo`yiladi. O`rta asrlarda tovar almashinishi, savdoning
jonlanishi, shaharlarni vujudga kelishini tezlashtirgan. Ayni paytda savdo
maskanlari va ularga olib borish yo`llari ehtiyojlari kartalarning ko`plab
yaratilishiga zamin hozirlagan. O`rta asrlarda ayniqsa Ispaniya, Italiya,
Portugaliyada kartalar tuzish va sotish jonlangan. Masalan: Vasko de Gama
Hindiston safarida 1497 – 1499 yillarda italyan, portugaliyalik kartalar bilan
sayohat qilgan. Xristofor Kolumbning o`zi tuzgan kartasi ham saqlanib
qolgan. XVI asrda Yevropada tarixiy geografiya fani shakllanadi. Ushbu fan
doirasida xuddi shu asrning o`zida tarixiy Kartografiya fani ham paydo
bo`ldi. Bu fanning asoschisi flamand (belgiya) olimi Abraxam Ortelliy bo`lib,
u 1570 yilda uchta kartadan iborat dunyo atlasini yaratgan. 1603 yilda Orteliy
tomonidan antik dunyoning 53 ta tarixiy kartalardan iborat «Dunyo teatri»
atlasi asarini e`lon qiladi. Tarixiy kartografiya tarixiy karta va atlaslar tuzish,
ularni yaratish uslubiyatini ishlab chiqishdan iborat vazifalarga ega.
Tarixiy kartalarni haqqoniy yaratish, unga ko`proq yangi kashf etilgan
yerlarni kiritish sari burilish yuz beradi. 1522 yilda ispaniyalik Nuno Garseya
de Toreno Magelan sayohatini yo`lini va Filipin orollarini kartaga kiritadi.
Nemis olimi Martin Vldzeyemyuller gulobus va dunyo kartasi avtori sifatida
Atlantika okeanini kartaga kiritadi. Ayni paytda Amerika qit`asini Ameriko
Vespuchi nomi bilan bog`laydi. 1538 yil Gerard Markator Amerikani ikkiga
bo`ladi: Shimoliy va Janubiy Amerikaga. 1595 yilda xaritalarning to`plami
uchun «Atlas» nomi Markator tomonidan taklif etilgan. 1503 yilda ispan
qiroli tomonidan yangi dengiz kartalarini tuzishga farmon beriladi. Lekin,
harbiy dengiz kartasi bizgacha yetib kelmagan. Sababi harbiy xarita sir
saqlangan yoki ma`lum sabablarga ko`ra yo`qotib yuborilgan. Shunga
qaramasdan Lukas Yans Vagenerning «Dengiz oynasi» nomini olgan dengiz
kartasi muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur kartaning qo`lyozma nusxasi
Ispaniyada saqlanib kelinmoqda. XVI asrning 40 yillarida portugaliyaliklar
kartasini fransuzlar yanada takomillashtiradi. Shu davr kartalarining aksariyat
36

astronomo-geodezik, gravimetrik, triangulyatsiya va trilateratsiya kuzatishlari,
poligonoietriya, joyni nivelirlash natijalari kiradi. Ular kartaning matematik asosini
tayyorlashga zarur, chunki bu manbalar orqali punktlarning dengiz sathiga nisbatan
planli va balandlikli o‘rni aniqlanadi, Yer shakli va ellipsodi prametrlari
hisoblanadi. So‘nggi yillarda geodezik tarmoqlarni hosil qilishda global pozitsion
tizim (GPS) qo‘llanilmoqda, uni yo’ldoshli pozitsion tizim ham deb yuritishadi. Bu
tizim yer yuzasidagi hoxlagan nuqtaning koordinatasini aniqlashda Yerning sunьiy
yo‘ldoshlaridan foydalanishga asoslangan. Yo‘ldoshlar yuqori orbitalarda
joylashgan bo‘lib, ba‘zi birlari hamisha ko‘rinadi va ularda yulduzlarni kuzatish
kabi astronomo-geodezik o‘lchashlar olib boriladi. GPS o‘lchashlar barcha
geodezik o‘lchashlarda revolyutsiya yaratdi, kartaga olish ishlarida ma‘lumotlarni
olishning yangi printsipal turini keltirib chiqardi. Bu tizimda ish bajarish ancha
oson, vaqt kam ketadi, barcha ishlar triangulyatsiya tarmoqlariga bog‘lanmasdan
avtonom holatda bajariladi. Iqtisodiy-statistik manbalar. Asosiy iqtisodiy-statistik
manbalarga davlat statistika materiallarini, BMT va boshqa davlatlar tomonidan
nashr etiladigan hisobotlarni keltirish mumkin. Davlat statistikasi markaziy va
mahalliy idoralar va tashkilotlar tomonidan tasdiqlangan yaxlit metodika bo‘yicha
doimiy ravishda olib boriladi. Aholi, xizmat ko‘rsatish va madaniyat kartalarini
tuzish uchun demografik va sotsial-iqtisodiy ko‘rsatkichli aholini ro‘yxatga olish
materiallari ishlatiladi. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar faqat kartalarga tushiribgina
qolmasdan, balki ular ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini hisoblash, sintetik
baholarni berish uchun ham ishlatiladi. Shu bilan bir qatorda ular sintetik sotsial-
iqtisodiy kartalarni tuzish uchun manba bo‘lib ham xizmat qiladi. Dalada
o’lchashlari va kuzatishlari ma’lumotlari – hoxlagan mavzuli kartalarni tuzish
uchun ishlatiladigan faktik materiallar. Bunday materiallarsiz nazariy
qonuniyatlarni ishlatish, bilvosita kuzatishlarni talqin qilish, aerokosmik suratlarni
deshifrovka qilish mumkin emas. Dala materiallari shakli har xil: gidrologik
kuzatishlarda ular dala jurnallarida keltirilgan o‘lchash natijalari; tabiiygeografik
tadqiqotlarda – kundalik va hisobotlarda berilgan matnlar, rasmlar va chizmalar;
geofizik plan olishda – yerning fizik parametrlar ko‘rsatkichlari va h.k. Dala
20

asosiy yo`llar tasvirlanganligini aniqlaganini yozadi. U ovchilik va baliqchilik
keng tarqalgan hududlarda shakllangan. Chunki ibtidoiy davrda odamlarning
o`zlari yashaydigan manzildagi yo`llar, so`qmoqlar, daryolar haqida
ma`lumotga ega bo`lishlari ularning moddiy turmush – tarzlarining
yaxshilanishiga, hamda tabiat oldidagi qiyinchiliklarni bartaraf etishlariga
yordam bergan. Ilmiy adabiyotlarda qadimgi kartalar va kartografiyaning
shakllangan davri haqida aniq javob yo`q. Ammo bizgacha yetib kelgan
kartografik tasvirlar mil. avv. III- II ming yilliklarga oiddir. Ular orasida
shimoliy Italiyaning Kamonika vodiysidan topilgan bronza davriga oid
(mil.avv. II ming yillik o`rtalari) kartografik tasvirlarda dalalar, so`qmoqlar,
irmoqlar va sug`orish kanallari aks ettirilgan.Qadimgi karta – tasvirlar gil
taxtachalar, papirus va pergamentlarga chizilgan bo`lib, qadimgi tarixiy
ma`lumotlarni o`ziga aks ettirgan. Kartalar yaratish an`anasi ilk bor qadimgi
boy madaniyatli xalqlar – ossuriyaliklar, bobilliklar, misrlik va finikiyaliklarda
eramizdan bir necha ming yil avval shakllangan. Tarixdan ma`lumki,
miloddan avvalgi 2300 yillardanoq qadimgi bobilliklar ilk kartalarni chizib
qoldirganlar. Mazkur kartada yerning ba`zi qismlari o`z aksini topgan edi.
Endi karta, kartografiya va tarixiy kartografiya tushunchalariga izoh berib
o`tmoqchimiz. Antik davrda kartalar uchun maxsus atama bo`lmagan. Qadimgi
Rim imperiyasida kartografik tasvirlarni tabula (doska) deb atashgan. Karta
so`zining qo`llanishi Uyg`onish davrida «charta» (varaq qog`oz), yunon tilida
«xartes» (papirusdan yasalgan qog`oz) ma`nosi bilan bog`liqdir. Bu atama ilk
bor XIV asrda Portugaliyada chizilgan kartalarda uchraydi. Demak karta so`zi
«xartes» so`zidan olingan bo`lib, yozuv uchun mo`ljallangan papirus varag`i
degan ma`noni bildiradi. Yevropada Uyg`onish davri, Buyuk Geografik
kashfiyotlar va mustamlakalar uchun boshlangan harakatlar kartografiya fani
taraqqiyoti uchun yangi sahifa ochdi. Enilikda karta tuzib uni sotish yo`lga
qo`yiladi. O`rta asrlarda tovar almashinishi, savdoning jonlanishi, shaharlarni
vujudga kelishini tezlashtirgan. Ayni paytda savdo maskanlari va ularga olib
borish yo`llari ehtiyojlari kartalarning ko`plab yaratilishiga zamin hozirlagan.
6

etish va boshqalar; kartografiyani dolzarb va bundan keyingi nazariy va uslubiy
masalalar yechimini izlash, ayniqsa geografik bog‘liqlik va qonuniyatlarni bilish
vositasi sifatida kartani yangi imkoniyatlarini aniqlash (ochish) bilan bog‘liq
tadqiqotlarni chuqurlashtirish; kartalarni tahlil qilish usullarini kengaytirish va
ulardan ilmiy tadqiqot ishlarini olib borishda, xalq xo‘jaligini boshqarish va
rejalashtirishda foydalanish; kartalarni tayyorlashni yangi, ancha takomillashgan
usullarini ishlab chiqarish. Davlat miqyosida kartografik ishlab chiqarishga
kartalarni uncha katta bo‘lmagan tirajlarda nashr qilishni tezlatadigan va uncha
qimmat bo‘lmagan texnologik sxemalarni va texnik vositalarni joriy etish;
kartalarning ayrim turlarini qisqa fursatda yaratishni avtomatik usullarini izlash,
yangi kartalarni yaratish maqsadida ma‘lumotlarni olish, saqlash va qayta ishlash
hamda doimiy bo‘ladigan jarayon – kartalarni yangilab turish uchun bu
ma‘lumotlardan foydalanish; tabiiy, aholi va xo‘jalik kartalarini tuzish uchun har
xil uchuvchi apparatlarda bajarilgan suratlardan foydalanish. Insonni kosmik
fazoni jadal o‘zlashtirayotganligini hisobga olib, Oy va sayyoralarning kartalarini
ishlab chiqish masalalarini yechimini topish; joriy maqsadlar uchun keng
foydalaniladigan va hodisalarning rivojlanishini aks ettiradigan, kartalarning o‘ziga
xos (dinamik) turlarini yaratish va ko‘paytirish metodlarini ishlab chiqish;
mamlakatda mavzuli va atlasli kartaga olishni bundan keyin ham takomillashtirish;
davlat ilmiy – ma‘lumotnoma kartalarining yagona tizimini (seriyasini) yaratish
rejalarini ishlab chiqish va ularni izchil amalga oshirish; butun mamlakatning,
Qoraqalpog‘iston Respublikasining, alohida viloyatlarning kompleks atlaslarini
yaratish, iqtisodiyotni va madaniyatni rivojlantirishni rejalashtirish uchun zarur
bo‘lgan tizim kartalarini tayyorlash; o‘rta umumta‘lim muassasalari va oliy o‘quv
yurtlari uchun yagona dastur asosida o‘quv karta va atlaslarini yagona tizimini
yaratish na nashr qilish va h.k. Kartografik ishlarni yaxshilash, kartografik
asarlarni yaratishni tezlatish va ularni ilmiy asosda qat‘iy reja asosida bosqichma-
bosqich amalga oshirish uchun bu ishlarni amaliy koordinatsiya qilish lozim. 1.3.
Kartalarning ilmiy va amaliy ahamiyati Shubhasiz, kartografik asarlar (plan,
geografik karta, atlas, globus va boshqalar) insoniyatning buyuk ijod mahsuli
16

nazariyalarni tarixiy jihatdan ishlab chiqamiz.Kartografiya fan sifatida insoniyatga
muhim foyda keltirdi, yangi texnologiyalar bizga beradigan qulaylik ushbu fanning
resurslarini hamma uchun ochiq bo'lishiga imkon beradi. Yangilik har xil turdagi
yoki belgilarning xaritalarini kuzatishning eng tezkor usulini taqdim etadi,
geografik jihatdan ma'lum bir er zonasini o'rganish mumkin, faqat juda foydali
virtual haqiqat ishtirokchilari. Bu innovatsiyalar kiritish va kutilganidan uzoqroqqa
borish qat'iyati bilan juda ko'p ijodkorlik bilan jihozlangan fan. Uning yutuqlari
tobora evolyutsion xarakterga ega, chunki yangi texnologiyalar bilan birgalikda
yangi mezonlar ishlab chiqilmoqda. Kartografiya va uning yutuqlari insonni
texnologik inqilobning eng yuqori bosqichiga kiritadi. Ilm-fan va texnologiyaning
yangi yutuqlari bizga taqdim etayotgan yangilik tufayli xaritani kuzatish orqali
sayohat qilish ajoyibdir. Bu har kimga (joylashuvidan qat'iy nazar) faqat
kompyuterga kirish yoki mobil telefonidan Google xaritalariga kirish orqali dunyo
bo'ylab virtual sayohat qilish imkoniyatini yaratdi. Kartografiya evolyutsiyasi
ijodkorlik, texnika va san'atdan iborat bo'lgan ushbu fanni o'rganish va
rivojlantirish uchun bosqichma-bosqich qoniqarli bo'ldi. U o'z ichiga olgan ko'plab
sohalarda keng miqyosda rivojlangan. Bu fanda vaqt o'tishiga ta'sir ko'rsatgan katta
yutuqlar mavjud. Xaritalarni yaratish doimo texnologik o'zgarishlar bilan
takomillashtirildi, bu doimiy harakatda bo'lgan, o'zini yangilaydigan va ishlab
chiqishning yangi usullariga o'zini loyihalashtiruvchi fan sifatida tarjima qilinadi.
Birinchi kartografik xaritalar yillar davomida ularning mustahkamligi va o'qilishi
bilan bog'liq muammolarga duch keldi, chunki ular tayyorlangan materiallar,
shuningdek, etarli darajada saqlanmaganligi va qo'lda ishlov berilmaganligi ushbu
turdagi hujjatlarning yomonlashishiga olib keldi. Amaldagi ushbu texnikada aniq
tafsilotlar yo'q edi, ba'zida ular juda oddiy edi. Bu ilm-fanni foydalanilgan
texnikani yangilashga undaydi, bu raqamlashtirish orqali ushbu turdagi hujjatlarni
saqlashning eng yaxshi usuli hisoblanadi. XV asrning ikkinchi yarmigacha
kartografik xaritani ishlab chiqishda biroz murakkab va maxsus materiallardan
foydalanilgan.
31

Tarixiy voqealarni tahlil qilish uchun avvalo jamiyatda kechgan
jarayonlarni, qolaversa, tarix va geografiya, tarix va kartografiya sohalarining
qiyosiy o`rganilishi talab etiladi. PrezidentiIslom Karimov respublikamiz
tarixchi olimlari va jurnalistlar bilan o`tkazilgan suhbatida (1998 yil 26 iyun)
kommunistik mafkura hukmronligi yillarida butun ma`naviyatimiz, milliy
qadriyatlarimiz, madaniy merosimiz toptalganligi, tariximiz davlatchiligimiz
tarixi atayin buzib ko`rsatganligi ta`kidlanib o`tildi. Darhaqiqat, tariximizni
bugungi kun nuqtai nazarida o`rganish, yaratish orqali tarixiy xotirani tiklash
tarixchilarimiz oldida muhim vazifa bo`lib turibdi. Shu nuqtai nazarda
qaraganda tarix fanlarini bugunda milliy istiqlol ruhida qayta o`rganish,
uning o`qilmagan sahifalarini tiklash va o`quvchiga yetkazish dolzarb
muammolardan biri bo`lib qolmoqda. Sir emas boshqa fanlar singari tarix
fanlari tarkibida «Yordamchi tarix fanlari asoslari» fani ham faqat rus tarixini
o`rganishga qaratilgan edi, xolos. Hozirda bu fan asoslari mavzulari ham
qayta tahlil etildi.Talaba yoshlarga tariximizni xolisona o`rgatishga qaratilgan
ayrim muammolar o`z yechimini topmoqda, sahifalari to`ldirilmoqda. Quyidagi
«kartorafiya» mavzusini o`rganish ham shu maqsadga qaratilgan. Kartografiya
tarixi taraqqiyoti asrlar davomida shakllangan oddiy chizmalardan toki aniq
ishlangan kartalar yaratilishigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Olimlarning
fikriga qaraganda: «bir kartaning mazmunini 100 sahifalik jiddiy ilmiy matnga
tenglashtirish mumkin». 1-slayd. Karta - bu tarixiy manba bo`lib, voqealar
davomiyligi haqida hikoya qiluvchi, vayron bo`lgan va yana tiklangan
shaharlar, tabiiy ob`yektlarning vaqt o`tishi bilan o`zgarishini, unitilgan qadimgi
sug`orish inshoatlari hamda xalqlar taqdirini hududlar bilan bog`lab
o`rganadi. Shu jihatdan har bir tarixiy kartani tarixiy manba sifatida baholash
mumkin.Ibtidoiy jamoa davridanoq inson ilk kartalarni yarata boshlagan.
Masalan:Geograf Frits Redniger «Shvisariyadagi tarixdan avvalgi kartografik
rasmlar» nomli asarida shvesariyadagi g`orlardan topilgan ikkita suyak
plastinkani o`rganish natijasida, plastinkalardagi tasvirlar o`sha joyga oid
5

I-BOB. MATEMATIK-KARTOGRAFIK MODELLASHTIRISH NING
QO’LLANILISHI .
1.1. O’zbekistonda Kartografiyaning shakllanishi
Geografik karta - Yerni yoki uni biror qismini Yerning egriligini hisobga
olib, ma‘lum matematik qoidalar asosida biroz o‘zgartirib, kichraytirib,
umumlashtirib qog‘ozga (tekislikka) tushirilgan tasviri (proektsiyasi) bo‘lib, u
qabul qilingan shartli belgilar sistemasida unda joylashgan obyektlarni geografik
o‘rnini, joylanishini, holatini, vaqt mobaynida o‘zgarishini, shuningdek ular
o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatadi (1-rasm). Geografik karta tuzish va undan
to‘la foydalanish uchun uning xususiyatlarini bilish zarur. Shuning uchun ham
karta tuzishda va undan foydalanishda tahliliy yo‘ldan foydalaniladi. Kartaning har
bir elementini alohida o‘rganilishida elementlarning vazifasi, ahamiyati va ular
orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni bilish kerak. Kartografik tasvir geografik kartaning
negizidir, unda tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy voqea va hodisalar to‘g‘risida yetarli
darajada ma‘lumot berilib, ularning tarqalishi, holati, o‘zaro aloqasi va rivojlanishi
tasvirlanadi. Bu ma‘lumotlar geografik kartaning asosini tashkil qiladi. Kartaning
mazmuni bir qancha geografik elementlardan tashkil topgan. Masalan,
umumgeografik kartaning mazmunini quyidagi elementlar tashkil qiladi: suv
obyektlari, yer yuzasining relyefi, o‘simliklar qoplami va tuproq, aholi
yashaydigan joylar, aloqa yo‘llari va aloqa vositalari, sanoat, qishloq xo‘jaligi,
madaniy obyektlar va ma‘muriy chegaralar. Geografik elementlar hamma
kartalarda bir xilda mukammal tasvirlanmaydi. Masalan, biron mavzuga
bag‘ishlangan kartada uning mazmuniga mos holda georgafik elementlar tanlanadi.
Misol uchun tuproqlar kartasiga aloqa yo‘llari va aholi vositalari, relyef kartalari
uchun esa aloqa yo‘llari va aholi yashaydigan joylarning hammasi tasvirlanishi
shart emas. Lekin kartaning mazmuni va maqsadiga, tasvirlanayotgan
elementlarning ahamiyatiga qarab ba‘zi bir geografik elementlarning hamma
mavzuli kartalarda bo‘lishi shart. Masalan, O‘rta Osiyoga tegishli mavzuli
kartalarda gidrografik obyektlarni ahamiyati katta bo‘lgani uchun imkoni boricha
to‘laroq ko‘rsatiladi. Chunki suv obyektlari (gidrografiya) mavzuli kartalarning
9

kartografik jihatdan tasvirlashdan iboratdir degan edi. Vaqt o‘tishi bilan
kartografiya fanining ta‘rifi ham o‘zgarib takomillasha bordi va yaqin vaqtlargacha
kartografiya-geografik kartalar to‘g‘risidagi fan deb, uning asosiy vazifasi
geografik kartalarni tuzish va undan foydalanish yo‘llarini o‘rgatishdan iborat deb
kelingan. «Karta» atamasi o‘rta asrlardan buyon foydalanib kelinmoqda. Bu atama
lotincha «chartes» so‘zidan olinib papirus qog‘oz varag‘i degan tushunchani
bildiradi. Hozirgi vaqtda «karta» atamasi dunyoning turli davlatlar tillarida
ishlatilib kelinmoqda. Masalan, frantsuzcha - carte, nemischa - qarte, italyancha va
portugalcha - carta, gollandcha - avval va h.z.lar. Shu bilan bir qatorda bu atama
o‘rniga, bir qancha mamlakatlarda boshqa atama ya‘ni «mappa» so‘zini ishlatib,
polotoni bir bo‘lagi degan ma‘noni bildiradi. Masalan, inglizlar - map deb
ataydilar. Ba‘zi mamlakatlarda ikkala atama ya‘ni inglizlar «chart» so‘zini dengiz
va aeronavigatsiya kartalarida, ispanlar «carta» atamasini plan, dengiz kartalarida
ishlatadilar. Ba‘zi o‘rinda butunlay boshqa atamalarni-masalan, yaponiyaliklartizu,
vengerlar-erqep (joy tasviri) degan atamani ishlatadilar. Ba‘zi manbalarda karta –
Yer yuzasini tekislikdagi kichraytirilgan tasviri deb yuritilib kelingan. Haqiqatdan
ham geografik kartalar matematik yo‘l bilan hisoblash natijasida Yer ellipsoidini
tekislikda kichraytirilib tasvirlanishi natijasida vujudga keladi. Yuqorida
aytilganidek, kartalarda voqea va hodisalar maxsus belgi-obrazli modellar
yordamida tasvirlanadi. Tasvirlanayotgan voqea va hodisalarning miqdori, sifati,
joylashgan o‘rni va boshqa xususiyatlarini kartaga qarab bilish mumkin. Lekin
kartaning maqsadi, masshtabi va ishlatilishiga qarab tasvirlanayotgan tafsilotlar
saralanib, umumlashtirilib, ya‘ni generalizatsiya qilingan holda tasvirlanadi.
Kartografik tasvir geografik kartaning asosiy qismi bo‘lib, tasvirlanayotgan
hududning tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy jixatlarini, voqea va hodisalarning geografik
joylanish xususiyatlarini, ularning o‘zaro bog‘liqligi va hatto o‘zgarishini bashorat
qilish imkoniyatiga ham egadir. Karta, okean va dengizda suzishda, havoda
uchishda, turistik sayyohatlarda va harbiy sohada asosiy yo‘l ko‘rsatkich bo‘lib
xizmat qiladi. Karta xalq xo‘jaligimizni rejalashtirishda, geologik qidiruv ishlarida,
qurilishlarni loyihalashda, mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarini to‘g‘ri
12

Tarixiy voqealarni tahlil qilish uchun avvalo jamiyatda kechgan
jarayonlarni, qolaversa, tarix va geografiya, tarix va kartografiya sohalarining
qiyosiy o`rganilishi talab etiladi. Respublika Prezidenti Islom Karimov
respublikamiz tarixchi olimlari va jurnalistlar bilan o`tkazilgan suhbatida
(1998 yil 26 iyun) 1
kommunistik mafkura hukmronligi yillarida butun
ma`naviyatimiz, milliy qadriyatlarimiz, madaniy merosimiz toptalganligi,
tariximiz davlatchiligimiz tarixi atayin buzib ko`rsatganligi ta`kidlanib o`tildi.
Darhaqiqat, tariximizni bugungi kun nuqtai nazarida o`rganish, yaratish orqali
tarixiy xotirani tiklash tarixchilarimiz oldida muhim vazifa bo`lib turibdi. Shu
nuqtai nazarda qaraganda tarix fanlarini bugunda milliy istiqlol ruhida qayta
o`rganish, uning o`qilmagan sahifalarini tiklash va o`quvchiga yetkazish
dolzarb muammolardan biri bo`lib qolmoqda. Sir emas boshqa fanlar singari
tarix fanlari tarkibida «Yordamchi tarix fanlari asoslari» fani ham faqat rus
tarixini o`rganishga qaratilgan edi, xolos. Hozirda bu fan asoslari mavzulari
ham qayta tahlil etildi. Talaba yoshlarga tariximizni xolisona o`rgatishga
qaratilgan ayrim muammolar o`z yechimini topmoqda, sahifalari to`ldirilmoqda.
Quyidagi «kartorafiya» mavzusini o`rganish ham shu maqsadga qaratilgan.
Kartografiya tarixi taraqqiyoti asrlar davomida shakllangan oddiy chizmalardan
toki aniq ishlangan kartalar yaratilishigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi.
Olimlarning fikriga qaraganda: «bir kartaning mazmunini 100 sahifalik jiddiy
ilmiy matnga tenglashtirish mumkin». Karta - bu tarixiy manba bo`lib,
voqealar davomiyligi haqida hikoya qiluvchi, vayron bo`lgan va yana
tiklangan shaharlar, tabiiy ob`yektlarning vaqt o`tishi bilan o`zgarishini,
unitilgan qadimgi sug`orish inshoatlari hamda xalqlar taqdirini hududlar bilan
bog`lab o`rganadi. Shu jihatdan har bir tarixiy kartani tarixiy manba sifatida
baholash mumkin. Ibtidoiy jamoa davridanoq inson ilk kartalarni yarata
boshlagan. Masalan: Geograf Frits Redniger «Shvisariyadagi tarixdan avvalgi
kartografik rasmlar» nomli asarida shvesariyadagi g`orlardan topilgan ikkita
suyak plastinkani o`rganish natijasida, plastinkalardagi tasvirlar o`sha joyga
1
33

zarur bo'lib qoldi. Ma'lumki, qadimgi davrlarda dengizchilar kartografik
xaritalardan foydalanishgan, chunki ular ma'lum bir manzilga ma'lum marshrutlar
yo'nalishi bo'yicha rejalar bilan harakat qilish imkonini bergan. 1.600-yilda taniqli
olim, geograf va matematik Gerard Merkator kartografik proyeksiya deb
ataladigan proyeksiyani amalga oshirishga hissa qo'shdi, uning yordamida qit'alar
shakllarini tasvirlash amalga oshirildi, shuningdek, u sharsimon shakllarni ishlab
chiqish bilan qiziqdi. xaritalar. Ushbu olim tomonidan amalga oshirilgan yangilik
o'zi bilan yangi taklifni olib keldi, uning yordamida yangi kartografik proyeksiya
tizimi ishlab chiqildi, chunki uning xaritalarida parallel uzunlik chiziqlari
kuzatilgan, bu yo'nalishlarni belgilashga imkon beruvchi yangi texnika bilan
navigatsiyani ta'minlagan. to'g'ri chiziqlar bilan. Ma'lumki, yunon tsivilizatsiyasi
matematikani o'rganishga bo'lgan qiziqishi va qo'llanilishi orqali er yuzasini ilmiy
tarzda tasvirlashga yordam beradigan taktik tamoyillarga hissa qo'shgan. Ular,
asosan, kartografiyaning boshlanishini anglash va tushunishga hissa qo'shgan,
Ptolemey, Eratosfen, Gerodot va Anaksimandr kabi qahramonlar yer fanlari
bo'yicha katta bilimga ega bo'lganlar, shuningdek, geografiya sohasi bilan
shug'ullanganlar. Qayd etilgan olimlarning har biri turli soha va sohalarda
kartografiya faniga katta hissa qo'shgan. Iskandariyadan (Misr) tug'ilgan Ptolemey
miloddan avvalgi II asrning eng muhim geografi edi. U o zining ilmiy hissasiʻ
doirasida yangi deb tan olingan kenglik va uzunliklar tizimini qo shib olib, o z
ʻ ʻ
tadqiqotida foydalangan, keyinchalik o sha davrning boshqa geograflari tomonidan
ʻ
qo llanilgan. Hozirda bu olim ancha tizimli tadqiqotlar orqali dunyoni birinchi
ʻ
bo'lib shakllantirgan shaxs sifatida e'tirof etilmoqda. Uning ko'pgina tarixiy
yozuvlari yo'qolgan, ammo shunga qaramay, bajarilgan ishlar hisobga olinadi.
Kiriniyalik Eratosfen matematik astronom va geograf bo'lib, u yer o'qining
qiyshayishini aniq hisoblashda fanga hissa qo'shgan, u birinchi bo'lib erning
aylanasini hisoblagan va Yerning quyosh atrofida aylanishini aniqlagan.
keyinchalik o rganishga hissa qo shgan
ʻ ʻ Quyosh tizimi ilmiy-ommabop maqola . U
o zining kartografik tadqiqotlarida yerlarni bo limlarga ajratadi. O'rta asrlarda
ʻ ʻ
Ptolemeyning amaliyoti va usullari hisobga olingan kartografik texnika davom
25

Tarixiy voqealarni tahlil qilish uchun avvalo jamiyatda kechgan
jarayonlarni, qolaversa, tarix va geografiya, tarix va kartografiya sohalarining
qiyosiy o`rganilishi talab etiladi. Respublika Prezidenti Islom Karimov
respublikamiz tarixchi olimlari va jurnalistlar bilan o`tkazilgan suhbatida
(1998 yil 26 iyun) 6
kommunistik mafkura hukmronligi yillarida butun
ma`naviyatimiz, milliy qadriyatlarimiz, madaniy merosimiz toptalganligi,
tariximiz davlatchiligimiz tarixi atayin buzib ko`rsatganligi ta`kidlanib o`tildi.
Darhaqiqat, tariximizni bugungi kun nuqtai nazarida o`rganish, yaratish orqali
tarixiy xotirani tiklash tarixchilarimiz oldida muhim vazifa bo`lib turibdi. Shu
nuqtai nazarda qaraganda tarix fanlarini bugunda milliy istiqlol ruhida qayta
o`rganish, uning o`qilmagan sahifalarini tiklash va o`quvchiga yetkazish
dolzarb muammolardan biri bo`lib qolmoqda. Sir emas boshqa fanlar singari
tarix fanlari tarkibida «Yordamchi tarix fanlari asoslari» fani ham faqat rus
tarixini o`rganishga qaratilgan edi, xolos. Hozirda bu fan asoslari mavzulari
ham qayta tahlil etildi. Talaba yoshlarga tariximizni xolisona o`rgatishga
qaratilgan ayrim muammolar o`z yechimini topmoqda, sahifalari to`ldirilmoqda.
Quyidagi «kartorafiya» mavzusini o`rganish ham shu maqsadga qaratilgan.
Kartografiya tarixi taraqqiyoti asrlar davomida shakllangan oddiy chizmalardan
toki aniq ishlangan kartalar yaratilishigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi.
Olimlarning fikriga qaraganda: «bir kartaning mazmunini 100 sahifalik jiddiy
ilmiy matnga tenglashtirish mumkin». Karta - bu tarixiy manba bo`lib,
voqealar davomiyligi haqida hikoya qiluvchi, vayron bo`lgan va yana
tiklangan shaharlar, tabiiy ob`yektlarning vaqt o`tishi bilan o`zgarishini,
unitilgan qadimgi sug`orish inshoatlari hamda xalqlar taqdirini hududlar bilan
bog`lab o`rganadi. Shu jihatdan har bir tarixiy kartani tarixiy manba sifatida
baholash mumkin. Ibtidoiy jamoa davridanoq inson ilk kartalarni yarata
boshlagan. Masalan: Geograf Frits Redniger «Shvisariyadagi tarixdan avvalgi
kartografik rasmlar» nomli asarida shvesariyadagi g`orlardan topilgan ikkita
suyak plastinkani o`rganish natijasida, plastinkalardagi tasvirlar o`sha joyga
6
43

1.2. Kartografiya yo’nalishi
Bu o'z ichiga fan, evolyutsion san'at va texnologiyani o'z ichiga olgan
elementlarning to'plami bo'lib, uni ishlab chiqish, tarqatish va xaritani proyeksiya
qilish imkonini beruvchi tadqiqotlar va geografik tahlillarni o'tkazish uchun mas'ul
bo'lgan kartograf tomonidan professional ma'noda ishlab chiqilgan. masshtablash.
Bu geografik, geologik va geosiyosiy ma'lumotlarni taqdim etish uchun.
Xarakterli geografik hududlarni yoki boshqa osmon jismlarini loyihalash yoki
kuzatishga intiladigan xaritalarni batafsil o'rganish uchun, ular orqali ma'lum bir
fazoning joylashuvi ma'lum bo'lishi kerak. Vaqt o'tishi bilan u dengiz transporti
uchun muhim ahamiyatga ega bo'ldi, chunki undan foydalanish orqali belgilangan
joyga yetib borish optimallashtirildi. Ushbu fanning dinamikligi tufayli texnologik
yutuqlarni sezilarli o'zgarishlar bilan amalga oshirish mumkin bo'ldi. Kartografiya
insoniyat tarixidagi eng muhim ixtirolardan biridir. Kartografik xaritalar tufayli
tahlillarni amalga oshirish, turli geologik va geografik hodisalarni tushuntirish,
shuningdek, ming yillar davomida dunyoni uning yo'llari orqali o'rganish mumkin
bo'ldi. Bugungi kunga qadar ma'lum bo'lgan eng qadimiy kartografik xarita
miloddan avvalgi XNUMX-asrga to'g'ri keladi.Hududlarni tasvirlovchi birinchi
eskizlar chizmachi ishongan yoki tasvirlashi mumkin bo'lgan narsalardan
yaratilgan mavhum g'oyalar edi. Qadim zamonlardan beri inson o'zi yashaydigan
geografik makon qanday tashkil etilganligini kuzatish va hisobga olish uchun o'zi
yashayotgan yoki harakat qiladigan hududni aniqlashga harakat qilgan va undan
tashqarida, o'z navbatida, qamrovni ochishga harakat qilgan. xaritalar va rejalar
orqali yerning o'lchamlari. Bu fanning tarixi hatto tarixning o'zidan ancha oldin,
ya'ni qadimgi davrlarda ishlab chiqilgan hikoyalar, pergamentlar yoki boshqa
yozma matnlarni hujjatlashtirishdan oldin sodir bo'ladi. Kartografiya insoniyatning
asrlar davomidagi evolyutsiyasining asosiy elementi bo'lib, unga geografik
o'lchovlar haqida ko'p ma'lumot berdi va bu o'z navbatida bizni o'rab turgan yer
fazosini aniq kuzatish imkonini beradi. Kashfiyotlar asri boshlangani va
tadqiqotchilar yangi hududlar yoki hududlarni aniqlash va topishni
boshlaganlarida, xaritalar kuzatilishi kerak bo'lgan marshrutlarni kuzatish uchun
24

doirachalar karvon yo`llari ё qasida joylashgan kichik qishloqlarni, bayroqli
doirachalar esa karvonsaroylarni anglatgan bo`lishi mumkin. Xaritada ko`plab
tog` tizmalari aks ettirilgan lekin ulardan faqat ikkitasining nomlari
keltirilgan: karbadas montes (Samarqand viloyatida Keshdan sharqda va
Termizdan shimolda) va Balchan montes (Xiva viloyatida Kaspiy dengizining
Balxan qo`ltig`i qirg`oqlarida). Xaritada ko`plab joy nomlari, shaharlar, aholi
punkti nomlari ham qayd etilgan. Xaritadagi mazkur nomlarning ko`pchiligi
o`rta asr yozma manbalarida ham qayd etilgan. Joy nomlarining yozilishi va
ularni joylanishidagi ayrim noaniqliklarga qaramasdan bu xarita O`rta Osiyo
tarixi va geografiyasi bo`yicha muhim manba bo`lib xizmat qiladi. Xulosa
qilishimiz mumkinki, kartorafiya o`tmishda yashagan xalqlarning davlatchilik
tarixi va ularning joylashish o`rni, xalqlar etnografiyasi, shaharsozligi tarixini
bugungi kun nuqtai nazarida gavdalantirishda muhim manba sanaladi. Shuning
uchun bu fan haqli ravishda yordamchi tarix fanlari asoslari yo`nalishiga
kiritilgan. O`rta Osiyo haqida geografik, jumladan kartografik tasavvurlar tarixi
ham ancha qadimgi, aniqrog`i antik davrdan boshlanadi.
41

etdi, bu vaqtda Yer sayyorasining atrofini loyihalash va hisoblashda katta
yutuqlarga erishilganligini ta'kidlash muhimdir. Xitoy xaritalash texnikasini ham
ishlab chiqdi, shuni ta'kidlash kerakki, u qadimgi Rimda rivojlangan. Xususan,
o'rta asrlarda mamlakat xaritalarni ishlab chiqishda aks ettirilgan tafsilotlar bilan
prognoz qilingan. Shu bilan birga, hind kartografiyasida afsonaviy rasmlar mavjud
bo'lib, ularda uning an'analari uning joylashgan joyiga ta'sir ko'rsatdi. Polar Star ,
shuningdek, boshqa yulduz turkumlarini aks ettirish va o'rganishda. Nihoyat,
globus shaklini aks ettirishga harakat qilgan juda ko'p prognozlardan so'ng,
Amerika qit'asining birinchi xaritasi olindi, uni o'sha paytgacha Amerikaning yangi
kashf etilgan erlarini ifodalagan nemis kartografi Martin Valdseemuller tuzgan.
Hozirgi zamonda kartografiya sohasida haqiqiy inqilob kuzatilmoqda. Ilm-fanning
burilishlari yaqqol ko'rinib turibdi, bu eski xaritalarga tegishli bo'lgan va hozirgi
davrda yaratilgan xaritalardan farqli o'laroq, uning ishlab chiqish shakllarini
o'zgartirdi. Hozirgi vaqtda xaritalarni raqamlashtirish va GPS sun'iy yo'ldoshi
orqali real vaqt rejimida ma'lumotlarni jo'natish mumkin, bu sayyoramizning
istalgan qismida ob'ektning batafsil o'rnini aniqlash, shuningdek, bu boradagi
tadqiqotlarni yaxshilash imkonini beradi. yerning tuzilishi , jamoalar tomonidan
taqdim etilgan ma'lumotlar orqali. Bu Google xaritalari kabi ajoyib ixtirolarga
qo'shildi, kartografik xaritalarni yanada universal bo'lishiga imkon berdi,
shuningdek, ulardan foydalanish va samaradorligini sezilarli darajada yaxshiladi.
Bular texnologik jarayonlar orqali nafaqat fan sifatida kartografiyaga, balki uning
aniqlik va amplituda darajasida mavjudligi tufayli insonga berilgan ba'zi
afzalliklardir, bu texnologiya bizga geografik hududning kengayishini bilishni
taklif qiladi. Kartografiya evolyutsiyasi ijodkorlik, texnika va san'atdan iborat
bo'lgan ushbu fanni o'rganish va rivojlantirish uchun bosqichma-bosqich qoniqarli
bo'ldi. U o'z ichiga olgan ko'plab sohalarda keng miqyosda rivojlangan. Bu fanda
vaqt o'tishiga ta'sir ko'rsatgan katta yutuqlar mavjud. Xaritalarni yaratish doimo
texnologik o'zgarishlar bilan takomillashtirildi, bu doimiy harakatda bo'lgan, o'zini
yangilaydigan va ishlab chiqishning yangi usullariga o'zini loyihalashtiruvchi fan
sifatida tarjima qilinadi. Birinchi kartografik xaritalar yillar davomida ularning
26

taqsimlashda va hududlarni har taraflama rivojlantirishda foydalaniladigan asosiy
manbalardan biridir. Nihoyat, geografik karta maktabda o‘quvchilarga geografiya
va tarix fanlarini o‘rganishda asosiy ko‘rgazmali bilim manbaidir. Kartografiya
fani ko‘pgina fanlar, chunonchi georafiya, geodeziya, topografiya, matematika,
geoinformatika, statistika fanlari bilan uzviy bog‘langandir. Kartografiya, o‘z
navbatida bir necha mustaqil qismlarga bo‘linadi: kartashunoslik, kartometriya,
matematik kartografiya, kartalarni chizish va jihozlash, kartalarni tuzish va taxrir
qilish, kartalarni nashr qilish, kartalarni modellashtirish, kartografik menejment va
boshqalar. Kartashunoslik kartografiya fanining nazariy tomoni va uning bosib
o‘tgan tarixiy taraqqiyot yo‘li, kartalar va boshqa kartografik tasvirlarning tiplarini
va xillarini, kartadan foydalanish usullarini, har xil kartografik asarlarni tahlil
qilish usullaridan bahs etadi. Matematik kartografiya geografik kartalar tuzishda
ishlatiladigan kartografik proektsiyalarni, ya‘ni Yer ellipsoidini tekis yuzada
tasvirlash usullarini o‘rgatadi. Kartometriya kartalarda maydon, masofa, hajmlarini
hisoblash yo‘llarini, relyefni o‘rganish natijasida miqdor ko‘rsatkichlar asosida
sifat ko‘rsatkichlarni ko‘rsatib berish yo‘llarini o‘rgatadi. Kartalarni loyihalash va
tahrir qilish kartografiyaning asosiy qismlaridan biri bo‘lib, kartaning dastlabki
nusxasini (asil) tuzish va uni tahrir qilish usullarini tushuntiradi. Kartani nashr
qilish sohasi, asosan kartani nashrga tayyorlash va nashr qilish hamda uni yig‘ib,
kerak bo‘lsa muqovalash ishlarini o‘rgatadi. Tadqiqotni kartografik usuli o‘ziga
xos soha bo‘lib, kartadagi tasvirlangan voqea va hodisalarni tadqiqot qilish uchun
kartadan foydalanish masalalarini o‘rganish, ya‘ni kartadan tadqiqot manbai
sifatida foydalanish masalalari bilan shug‘ullanadi. Kartografik menejment
kartografiyada yangi soha bo‘lib, kartografik korxonalarni tashkil qilish, karta
ishlab chiqarishni rejalashtirish va tayyor maxsulotni egalariga yetkazib berish va
sarf-xarajatlarni, hisob–kitob qilishning yangi usullarini qidirib topish yo‘llarini
o‘rganadi. Geoinformatsion kartografiya kartografiyada yangi tarmoq bo‘lib,
kartadan informatsiya manbai sifatida foydalanish yo‘llarini o‘rgatadi.
Kartografiya juda ko‘p fanlarni o‘rganishda foydalanilib, ba‘zi bir sohalar uchun
maxsus kartografiya tarmoqlar yaratilgan: Masalan, geologik kartografiya,
13

ifodalaydi, shuningdek, hodisalarni o‘zining haqiqiy joylashuvida aniqlaydi. Ushbu
xaritalarda landshaftlar va relyeflarni aks ettirishga yordam beradigan ranglar,
shtrixlar qo'llaniladi. Ushbu xaritalar turli muhandislar (qishloq xo'jaligi, sanoat,
elektrotexnika va boshqalar) uchun juda foydalidir, chunki ularda biz kelajakdagi
loyihalar uchun daryolar, ko'llar, telefon liniyalari, elektr va boshqa narsalar
mavjudligini aniqlashimiz mumkin.
tarixiy xarita
U tarixni yaxshiroq talqin qilishga yordam beradigan ma'lum faktlar orqali
ifodalanadi. Tarixiy kartografiya tarixiy xaritalarni aniq o'rganishga mas'ul bo'lgan
sohadir. Ma'lumki, undan foydalanish XNUMX-asrning o'rtalarida tez-tez
boshlangan.
Kartografik xaritalar tarix davomida hujjat manbai sifatida ham
foydalanilgan, buning yordamida biz dunyoning turli burchaklaridan turli xil
ma'lumotlarni topishimiz mumkin. Asosiy kartografiya tamoyillari
Kartografik xaritalarni ishlab chiqish muayyan loyihalash jarayonidan
boshlanadi, bu jarayon kartograf tomonidan xarita mavzusiga va undan foydalanish
maqsadiga muvofiq ishlab chiqiladi.
2.2. Qiziqarli faktlar
Belgilardan foydalanish: ramzlashtirish xaritani ishlab chiqishda muhim
ahamiyatga ega, unda tasvirlanmoqchi bo'lgan ob'ektlarga ko'ra shakl va rangga
nisbatan ishora qiluvchi belgilar bo'lishi kerak. Ushbu modallik shahar yoki turistik
xaritalarni tasvirlashda juda foydali bo'lishi mumkin. Bu xaritalarni ishlab
chiqishda katta ahamiyatga ega bo'lgan xususiyatdir, chunki bu ularni tushunishni
osonlashtiradi, bu nomoddiy xaritaga erishish uchun aniq ko'rsatmalarni o'z ichiga
olishi kerak bo'lgan tipografiya bilan bog'liq.
29

markazlardan biridir va yirik imperiyalar tarkibida jahon siyosiy hamda
iqtisodiy tarixida katta o`rin tutgan. Qadimgi G`arb va Sharq o`rtasidagi
iqtisodiy va savdo aloqalarida muhim vositachilik vazifasini bajargan.
O`rta Osiyo haqida geografik, jumladan kartografik tasavvurlar tarixi
ham ancha qadimgi, aniqrog`i antik davrdan boshlanadi. O`rta Osiyo
to`g`risidagi dastlabki kartografik ma`lumotlar antik davrning svilizasiya
markazlari bo`lishi Qadimgi Yunoniston va Qadimgi Rimda yozilgan
manbalarda uchraydi. Chunki «antik davr mamlakatlari Sharqning ko`plab
mamlakatlari bilan ijtimoiy iqtisodiy va madaniy aloqada bo`lganlar, shu
tufayli o`z tarixiy geografik va kartografik tasavvurlarini kengaytirganlar va
boyitganlar». Gerodot, Strabon, Klavdiy Ptolomey va boshqa antik davr
mualliflarining asarlarida O`rta Osiyoning ilk tarixiy kartorgrafiyasiga oid
ma`lumotlarni uchratishimiz mumkin. Gerodot (mil. avv. 484-425 yillar)
o`zining «Tarix» asarida Kaspiy dengizdan sharqda bepoyon kengliklar
mavjudligi haqida ma`lumot beradi. U Kaspiy (Girkan) dengizini yopiq havza
deb, uning ko`lami haqida shunday fikr yuritadi: «Uzunligini eshkakli kemada
15 kunda, kengligini esa hammasi bo`lib, 8 kunda suzib o`tish mumkin». Araks
(Amudaryo) haqida ma`lumot berib, Gerodot: «Araks, aytishlaricha, Isterga
qaraganda kattaroq va (boshqa daryolarga ko`ra) kichikroq, Lesbos
kattaligidagi ko`plab orollarga ega... Araks Matiyonlar yurtidan oqib keladi.
Gindis (Hind) daryosi ham o`sha yerdan oqadi»,- deb qayd etgan. R. E.
Lensning fikriga ko`ra, Geradot yozgan Araks daryosi Sirdaryo yoki Tajan
daryosi bo`lishi kerak. Ammo ko`plab olimlarning fikriga ko`ra, u
Amudaryodir. Geradot Amudaryoning bir o`zani (O`zboy) Kaspiyga quyilgan,
deb o`ylagan bo`lsa kerak. Professor A. Sag`dullayev ham «Araks bu
Amudaryo, Matiyon tog`lari, Geradotning tushunishicha, Pomir yoki Hindikush
tizimlaridir, chunki tarixchining (Geratodning) aytishicha, Matiyon tog`laridan
Hind daryosi ham boshlanadi»,-deb yozadi.
38

hisoblanadi. Yer ko’rnishining kartada tasvirlanishidan juda katta axborot olish
mumkin bo’ladi, ehtimol bir necha bet so’zlardan ko’ra bu ko’proq ma’lumot
berishi mumkin. Chunki, ularda grafik tasvirlar va belgi tildan foydalaniladi,
shuningdek, karta katta samaradorlikka ega bo’lgan fazoviy aloqalarni ko’rsatadi.
Og’zaki tushuntirganda hamma axborotlarni ko’z oldiga keltirish qiyin, kartangiz
esa shahringizni, davlatdagi grafliklarni, yoki universitet shaharchasini:
o’lchamlari, hududi, masofasi, yo’nalishlarni, ko’chalar tizimini, temir yo’llarni,
muzey, ish rayonlari, aholi manzillarini va boshqalarni ko’rsatadi. Karta
navigatsiya uchun haqiqiy yo’nalishni va haqiqiy relyef shakllarini ko’rsatadi.
Ulardan maydon yoki masofani o’lchash uchun foydalanish mumkin va ular bir
joyning ikkinchisiga yaxshi marshrutni ko’rsatishi mumkin. Kartalarni tatbiq qilish
imkoni amaliyotda cheksiz, hattoki “bu dunyoda”, chunki, bizning kosmik
dasturlarimiz Oy, Mars va boshqa fazoviy xususiyatlarning kartalarini
tayyorlamoqda. Yer yuzasi tasvirlangan globus geografik globus, Oy yuzasi
tasvirlangan Oy globusi, osmon sferasi tasvirlangan osmon globusi deb ataladi.
Kartografik mazmuniga ko‘ra ham globuslar har xil bo‘lishi mumkin. Eng keng
tarqalgan tabiiy va siyosiy mazmundagi globuslardir. Dunyoning globusi deyarli
sayyoramizning mukammal modeli hisoblanadi. U Yer shakli sharsimonligini
ko’rsatadi va quruqlik va suvlik shakllarini o’zaro fazoviy aloqalarda aks ettiradi,
nuqtalararo masofani taqqoslash, haqiqiy yo’nalishni kompasda hamda Yer
xususiyatlari shaklini va o’lchamlarini nisbatan aniqlash mumkin bo’ladi. Yer kabi
shunday qiyofaga ega globus sayyoramizni aslida xatolarsiz geografik xususiyat va
aloqadorlikda, bog’liqlikda tasvirlaydi. Globusda hali ham cheklashlar bor. Dunyo
globusi sayohatda so’qmoq yo’llarni topishga yordam bermaydi. Bu ko’tarib
yurishga va agar mahalliy axborot ozgina berilgan bo’lsa kichkinagina nuqtada
tasvirlangan bizning joylashgan o’rnimizni aniqlash uchun juda noqulay. Bunday
paytda tepaliklar, so’qmoqlar va daryolarni aniq ko’rsatadigan va taxlab cho’ntak
yoki xaltada olib yuradigan kartalarga ehtiyoj sezamiz. Biroq, agar biz butun
dunyoni ko’rishni xohlasak, o’zining cheklashlariga qaramay globus ancha aniq
tasvirlar bilan ta’minlaydi. Globus tavsifi bilan tanish bo’lish kartalarni
18

Geradot massagetlarning yerlari haqida fikr yuritib, ular «Kaspiy
dengizidan sharqda, quyosh chiqish yo`nalishida joylashgan» deb yozadi 4
.
Uning Baqtriya va Xorazm haqidagi ma`lumotlari ham qiziqarlidir» «Osiyoda
bir vodiy bor. Uning hamma tomoni tog` bilan o`ralgan. Tog`ni esa beshta
dara kesib o`tadi. Bir vaqtlar bu vodiy xorazmliklarga qarashli bo`lib,
xorazmliklar, parfiyaliklar, saranglar va tamaneylarning chegaradosh yerlarida
joylashgan». Yuqoridagi ma`lumotlardan kelib chiqib, J. Tomson, V. Fedchinib,
V. Dementyev. O. Andyushenkolar Gerodot ma`lumotiga tayanib, kartalar
yaratganlar. J. Tomson Kaspiy dengizining kengligini uzaytirib yuborgan. Bu
esa Geradot yozganlariga mos tushmaydi. V. Dementyev, O. Andryushenkolar
Araks (Amudaryo)ni birmuncha to`g`riroq chizganlar, lekin uning Kaspiyga
qo`yiluvchi irmog`i tasvirlanmagan. Shuningdek, baqtriyaliklar yurti ham aks
etmagan. V. Fedchina tiklagan kartada Gerodot tilga olgan «botqoqlik va
ko`plab» mavjud hududlar tasvirlangan bo`lsa-da, biroq baqtriyaliklar va
masasagetlar yerlari chizilgan. Yana bir yunon olimi Gerodotning tarixiy
an`analarini davom ettirgan Ktesiy ( mil. avv. IV asr) O`rta Osiyoda bo`lmagan
bo`lsa-da, lekin bu yerlar haqida bir qadar ma`lumotga ega bo`lgan. Uning
qayd etishicha, qariyb barcha xalqlar satrapliklarga bo`lingan bo`lib, faqatgina
sak qabilalarigina satrapliklarga kirmagan. Ktesiy davrida shaqdagi yirik va
ahamiyatli satrapliklardan biri Baqtriya, So`g`diyona, Hind daryosi
yo`nalishidagi hududlarni o`z ichiga olgan edi. «Geografiya» ning XI kitobida
O`rta Osiyoning Parfiya va Girkaniya kabi o`lkalari, Amudaryo, Sirdaryo
haqida ma`lumotlar uchraydi. “Geografiya”ning (8 kitobdan iborat) birinchi
kitobi, aniqrog`i uning 24- bobi jahon mamlakatlarini tavsiflashga bag`ishlangan
va katta ilmiy qiymatga ega. Shunisi muhimki, asarda shaharlar, mamlakatlar va
ularning koordinatalari keltirilgan va unga 27 ta xarita ilova qilingan. Shuningdek,
kitobda O`rta Osiyoda yashovchi sak, sug`d, skif, massaget qabilalari haqida
ham ma`lumot bor 5
. Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zarafshon), Epard (Murg`ob)
daryolari haqida yozilgan; Amudaryo Araks va Oks deb atalgan. Uning suvlari
4
5
39

mavzudagi kartalar seriyasi ishlatiladi. Kadastr planlari va kartalari maxsus
manbalar hisoblanib, ular voqea va hodisalar hamda resurlarning joylashishini,
miqdor va sifat ko‘rsatkichlarini hujjatli aniqlikda tasvirlaydi, ijtimoiy-iqtisodiy
bahosini, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish uchun ko‘rsatmalarni beradi.
Bular jumlasiga respublikamizda shakllantiralayotgan 21 ta kadastr turini – Yer,
suv, o‘rmon, yo‘llar, aloqa va boshqa kadastr ma‘lumotlarini keltirishimiz
mummkin. Matnli yoki adabiyotli manbalarga har xil turda yozilgan yoki kuzatish
va nazariy tadqiqotlardan olingan kartografik ma‘lumotlar kiritiladi. Ular aniq
koordinatasiga ega bo‘lmaydi, lekin kartaga olinayotgan obyekt haqida
obrazlifazoviy, umumiy fikrga kelish imkonini beradi. Ekspeditsiya hisobotlari,
monografiyalar, maqolalar faktik materiallarga va nazariy mazmunga ega bo‘lib,
ko‘plab boshqa manbalarni talqin qilishga va karta tuzish ishlarini mukammal olib
borishga imkon yaratadi. Ba‘zi manbalar aniq va to‘liq bo‘lmaganda adabiyotli
ma‘lumotlar nufuzli kartografik ekstropolyatsiya qilish imkonini beradi. Agar
ma‘lumotlar yetarli darajada bo‘lsa ham adabiyotli ma‘lumotlar manbalar sifatini
baholash, obyektga geografik aniqlik kiritish va manbalar zamonaviyligini
aniqlashda juda foydali axborotlar bo‘lib xizmat qiladi. Voqea va hodisalar hamda
jarayonlarning rivojlanishi va joylashishini ifodalaydigan qonuniyatlar alohida
ahamiyatga ega. Ular mavjud ma‘lumotlarni nazorat qilish, zarur bo‘lganda
kartalashtirishni kam o‘rganilgan xududlarga tarqatish imkonini beradi. Masalan,
havo haroratini balandlik o‘zgarishi bo‘yicha bog‘liqligini matematik hisoblab,
borib bo‘lmaydigan va kam o‘rganilgan xududlarda izoterma chiziqlarini o‘tkazish
va h.k. 3.2. Antik davr kartografiyasi Dunyoda birinchi geografik karta qachon va
qayerda yaratilganligi aniq emas. Qadimgi zamonda odamlar dastlabki rasmlarni
qoyalarga va yer yuzasiga chiza boshlaganlar. Dastlabki ayrim kartalar
papiruslarga, toshlarga, metall plastinalarga, ipak matolarga ishlangan.
23

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. I. A. Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T. Sharq. 1998
2. Alayner A. Z. Larionova A. K. Churkin V. G. Atlas
geograficheskix otkro`to`y. M. 1959.
3. Samisev K. A. Kartovedeniye. M. 1982.
4. Pospelov YE. M. Toponimika i kartografiya. M. 1971.
5. Postikov A. B. Razvitii kartografii i voproso` ispolzovaniya
staro`x kart. M. 1985.
6. Ramsey R. Otkro`tiya kotoro`x nekogda ne bo`lo. M. 1982.
7. Fradkin N. G. Geograficheskiye otkro`tiye i nauchnoye
poznaniya Zemli. M. «Mo`sl». 1972.
8. Shumovskiy T. A. Arabo` i more: po stranisam rukopisey i knig.
M. 1964.
9. Magidovich I. P. «Ocherki po istorii geograficheskix otkro`tiy. T
1-5, M. 1982.
10. Mirzaliyev T. Kartografiya. T. «Universitet». 1982.
11. Xasanov X. X. Geograficheskoye naslediya uchyono`x Sredney
Azii. Tashkent. «Fan». 1964.
12. G`ulomov P. Jug`rofiya atamalari va tushunchalari izohli lug`ati.
T. O`qituvchi. 1984.
45

Mavzu: Matematik-kartografik modellashtirish usullari .
Mundarija:
Kirish ........................................................................................................................................................ 4
Amerikaning yangi kashf etilgan erlarini ifodalagan nemis kartografi Martin Valdseemuller tuzgan.
Hozirgi zamonda kartografiya sohasida haqiqiy inqilob kuzatilmoqda. Ilm-fanning burilishlari yaqqol
ko'rinib turibdi, bu eski xaritalarga tegishli bo'lgan va hozirgi davrda yaratilgan xaritalardan farqli o'laroq,
uning ishlab chiqish shakllarini o'zgartirdi. Hozirgi vaqtda xaritalarni raqamlashtirish va GPS sun'iy
yo'ldoshi orqali real vaqt rejimida ma'lumotlarni jo'natish mumkin, bu sayyoramizning istalgan qismida
ob'ektning batafsil o'rnini aniqlash, shuningdek, bu boradagi tadqiqotlarni yaxshilash imkonini
beradi. yerning tuzilishi, jamoalar tomonidan taqdim etilgan ma'lumotlar orqali. Bu Google xaritalari kabi
ajoyib ixtirolarga qo'shildi, kartografik xaritalarni yanada universal bo'lishiga imkon berdi, shuningdek,
ulardan foydalanish va samaradorligini sezilarli darajada yaxshiladi. Bular texnologik jarayonlar orqali
nafaqat fan sifatida kartografiyaga, balki uning aniqlik va amplituda darajasida mavjudligi tufayli insonga
berilgan ba'zi afzalliklardir, bu texnologiya bizga geografik hududning kengayishini bilishni taklif qiladi.
Kartografiya evolyutsiyasi ijodkorlik, texnika va san'atdan iborat bo'lgan ushbu fanni o'rganish va
rivojlantirish uchun bosqichma-bosqich qoniqarli bo'ldi. U o'z ichiga olgan ko'plab sohalarda keng
miqyosda rivojlangan. Bu fanda vaqt o'tishiga ta'sir ko'rsatgan katta yutuqlar mavjud. Xaritalarni yaratish
doimo texnologik o'zgarishlar bilan takomillashtirildi, bu doimiy harakatda bo'lgan, o'zini yangilaydigan
va ishlab chiqishning yangi usullariga o'zini loyihalashtiruvchi fan sifatida tarjima qilinadi. ........................ 8
1.1. O’zbekistonda Kartografiyaning shakllanishi .................................................................................... 9
1.2. Kartografiya yo’nalishi .................................................................................................................... 24
Kartografik xaritalar tarix davomida hujjat manbai sifatida ham foydalanilgan, buning yordamida biz
dunyoning turli burchaklaridan turli xil ma'lumotlarni topishimiz mumkin. Asosiy kartografiya
tamoyillari .............................................................................................................................................. 29
Qiziqarli faktlar .................................................................................................................................. 30
2.3. Kartogrfiya rivojlanish tarixi ............................................................................................................ 32
Tarixiy voqealarni tahlil qilish uchun avvalo jamiyatda kechgan jarayonlarni, qolaversa, tarix va
geografiya, tarix va kartografiya sohalarining qiyosiy o`rganilishi talab etiladi. Respublika Prezidenti Islom
Karimov respublikamiz tarixchi olimlari va jurnalistlar bilan o`tkazilgan suhbatida (1998 yil 26 iyun)
kommunistik mafkura hukmronligi yillarida butun ma`naviyatimiz, milliy qadriyatlarimiz, madaniy
merosimiz toptalganligi, tariximiz davlatchiligimiz tarixi atayin buzib ko`rsatganligi ta`kidlanib o`tildi.
Darhaqiqat, tariximizni bugungi kun nuqtai nazarida o`rganish, yaratish orqali tarixiy xotirani tiklash
tarixchilarimiz oldida muhim vazifa bo`lib turibdi. Shu nuqtai nazarda qaraganda tarix fanlarini bugunda
milliy istiqlol ruhida qayta o`rganish, uning o`qilmagan sahifalarini tiklash va o`quvchiga yetkazish
dolzarb muammolardan biri bo`lib qolmoqda. Sir emas boshqa fanlar singari tarix fanlari tarkibida
«Yordamchi tarix fanlari asoslari» fani ham faqat rus tarixini o`rganishga qaratilgan edi, xolos. Hozirda bu
fan asoslari mavzulari ham qayta tahlil etildi. Talaba yoshlarga tariximizni xolisona o`rgatishga qaratilgan
ayrim muammolar o`z yechimini topmoqda, sahifalari to`ldirilmoqda. Quyidagi «kartorafiya» mavzusini
o`rganish ham shu maqsadga qaratilgan. Kartografiya tarixi taraqqiyoti asrlar davomida shakllangan
oddiy chizmalardan toki aniq ishlangan kartalar yaratilishigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi.
Olimlarning fikriga qaraganda: «bir kartaning mazmunini 100 sahifalik jiddiy ilmiy matnga tenglashtirish
mumkin». Karta - bu tarixiy manba bo`lib, voqealar davomiyligi haqida hikoya qiluvchi, vayron bo`lgan va
yana tiklangan shaharlar, tabiiy ob`yektlarning vaqt o`tishi bilan o`zgarishini, unitilgan qadimgi sug`orish
inshoatlari hamda xalqlar taqdirini hududlar bilan bog`lab o`rganadi. Shu jihatdan har bir tarixiy kartani
2

geomorfologik kartografiya, geobotanik kartografiya, tuproqlar kartografiyasi,
ijtimoiy-iqtisodiy kartografiya, geoekologik kartografiya, demografik kartografiya
va hokazolar. So‘nggi yillarda kosmosdan olingan suratlar asosida yangi mavzuli
mukammal va aniq kartalar yaratilib, eski kartalar yangilanmoqda, natijada kosmik
kartografiya alohida kurs sifatida o‘rganilmoqda. Hozirgi vaqtda karta tuzishda,
nashr qilish jarayonida kompьyuterdan keng foydalanilmoqda, natijada karta tuzish
va nashr qilish tezlashib sifati yaxshilanmoqda. Oxirgi vaqtlarda kartografiyada
vujudga kelgan yangi tarmoq Yer tasvirini umumiy nazariyasini va undan ilmiy
amaliyotda foydalanishni o‘rganuvchi fan geoikonika tez sur‘atlar bilan
rivojlanmoqda. Hozirgi kunda ommaviy axborot vositalarida, ayniqsa
televideniyada, gazeta va jurnallarda kartadan keng foydalanilmoqda, bu esa
ko‘rsatuvlarning mazmuni, sifati va ko‘rgazmaliligini oshishiga sabab bo‘lmoqda.
Natijada televezion kartografiya shakllanmoqda. Kartografik asarlarni yaratish,
o rganish va foydalanish masalalari bilan shug ullanadigan fan (bilim), texnika va‟ ‟
ishlab chiqarish sohasiga kartografiya deyiladi. Hozirgi kunda kartografiya 3
yo‘nalishda: kartalar vositasida tabiat va jamiyat hodisalarini hududiy joylashuvi,
uyg‘unligi va o‘zaro aloqalarini aks ettirish va tadqiq etish haqidagi fan;
kartografik asarlarni yaratuvchi va foydalanuvchi texnika va texnologiyalar sohasi;
kartografiya mahsulotlarini (kartalar, globuslar, atlaslar va b.) tayyorlash va bosib
chiqarish bilan bog‘liq ishlab chiqarish sohasi sifatida rivojlanmoqda. O‘quv fani
sifatida kartografiya bo‘lajak mutaxassislarni turli geografik kartalarning mazmuni,
mohiyati, xususiyati va yaratilish tarixi bilan tanishtiradi. Shuningdek, kartalarni
taxlil qilish, tuzish, kartometrik ishlarni bajarish hamda ulardan o‘z faoliyatida
amaliy foydalanish yo‘llarini o‘rgatadi. Kartografiya quyidagi asosiy sohalarga
bo‘linadi: kartashunoslik; matematik kartografiya; kartalarni loixalashtirish va
tuzish; kartalarni taxt qilish (jihozlash, rasmiylashtirish); kartalarni nashr qilish:
kartalardan foydalanish; kartografik ishlab chiqarishni iqtisodiyoti va uni tashkil
qilish va boshqalar. Mazkur sohalarni barchasi yagona kartografik fanlar tizimini
tashkil etadi va ularni har biri fan sifatida o‘zining predmeti, obyekti va metodiga
egadir. Zero, ularni har biri ushbu yo‘nalish bo‘yicha sof mutaxassis
14

tayyorlaydigan universitet va boshqa oliy texnika o‘quv yurtlarida alohida
o‘rganiladi. Kartografiya falsafiy, tabiiy va texnik fanlar majmui (kompleksi) bilan
bog‘liq. Ayniqsa u geodeziya, topografiya va geografiya fanlari bilan uzviy
bog‘langan. Mazkur fanlar, kartalarda real borliqni (voqelikni) aniq va ishonchli
tasvirlash imkonini beradi. Kartografiyaning asosiy ilmiy va amaliy vazifalari
quyidagilardan iborat: O‘zbekiston Respublikasining butun hududini va uning
alohida regionlarini mavzuli hamda kompleks kartaga olishni 2020 yilgacha
bo‘lgan yagona dasturini ishlab chiqish va uni izchil amalga oshirish;
kartografiyaga oid ishlarning bajarilishida xalq xo‘jaligi tarmoqlarining joriy va
istiqboldagi ehtiyojlarini o‘rganish, bu ishlarning yo‘lga qo‘yilishini tashkil etish,
nazorat qilish, samaradorligini oshirish va h.k.; kartografiyaning ustuvor
masalalariga oid nazariy, amaliy va uslubiy ishlarga yetarli e‘tibor berish hamda bu
muammolar bilan shug‘ullanadigan barcha tashkilotlar va mutaxassislar orasidagi
o‘zaro hamkorlikni yo‘lga qo‘yish, ularning turli darajadagi ilmiy-amaliy
anjumanlarda faol ishtirok etishlarini ta‘mirlash; aerokosmofotos‘yomka
materiallari asosida tabiiy resurslar va boshqa sotsial-iqtisodiy shart-sharoitlarni
tadqiq etish va ularni kartaga olishni jadallashtirish; ilmiy tadqiqot ishlarining
moddiy texnik bazasini zamonaviy ilg‘or texnologiya bilan yangilash va mazkur
soha mutaxassislarini muayyan to‘lovli shartnomalar asosida jahon andozalari
darajasida tayyorlashni yo‘lga qo‘yish; kartografik va aerokosmik tadqiqot
uslublariga oid monografiyalarni, darsliklarni, ilmiy-uslubiy ko‘rsatmalar va
qo‘llanmalarni aniq reja doirasida tayyorlash va ularni yetarli miqdorda chop
ettirish; o‘quv karta va atlaslarining mavzusi va mazmunini bugungi kun talablari
darajasiga ko‘tarish va ularninig yangi namunaviy dasturlar va darsliklarga
muvofiqligini ta‘minlash; karta va atlaslarda ko‘rsatiladigan ma‘lumotlarning
to‘liqligi va ma‘nodorligini oshirish, ularni ikkinchi darajali orqacha tafsilotlar
bilan to‘ldirib yuborishdan xoli qilish; karta va atlaslarni mazmuni, masshtabi,
proektsiyasi, shartli belgilari bo‘yicha bir-biriga bog‘liq, bir butun tizim shaklida
chiqarish; kartalarni estetik jihozlashni takomillashtirish va ulardan dars 11
jarayonida, sayohatlarda, safarlarda foydalanish xususiyatlarini e‘tiborga oli b chop
15

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIOLIY VA O RTA MAXSUSʻ ʻ
TA LIM VAZIRLIGI
ʼ
ISLOM KARIMOV NOMIDAGI
TOShKENT DAVLAT TEXNIKA UNIVERSITETI
Geologiya-qidiruv va kon metallurgiya fakulteti
“Marksheyderlik ishi va geodeziya” kafedrasi
KARTAS H UNOSLIK
fanidan ............................................................................
............................................ mavzusida
К URS ISHI

Toshkent
1

qo’shimcha elementlari deyiladi. Yuqorida geografik kartaga berilgan stilistik
benuqson deb bo‘lmagan ta‘rifda kartalarni tushunish uchun muhim hisoblangan
uchta asosiy xususiyatmatematik aniq tuzish; alohida belgilar-kartografik simvollar
(shartli belgilar) sistemasini qo‘llash; tasvirlanayotgan hodisalar (obyektlar) ni
saralab olish va umumlashtirib ko‘rsatish alohida ta‘kidlangan. Lekin
kartografiyani bugungi rivojlanish darajasi karta to‘g‘risidagi tasavvurga yana
ikkita birinchi darajali ahamiyatga molik bo‘lgan tamoyilni kiritishni taqozo etadi,
ya‘ni – borliqni tizimli (sistemali) yondoshuv asosida tasvirlash va uni aniq bir
maqsadni ko‘zda tutib modellashtirish. Kartalar haqidagi tasavvur, borliqni
(voqelikni) obrazli-belgili modellari sifatida ilmiy kartografiyaning predmeti-bu
tabiat va jamiyat obyektlarini, ularni joylanishi, xususiyatlari, o‘zaro
aloqadorliklari va vaqt mobaynida o‘zgarishlarni kartalar va boshqa kartografik
modellar vositasida aks ettirish va tadqiq qilishdan iborat deb hisoblashga imkon
beradi. 1.2. Kartografiyani ta rifi, tarmoqlargi bo linishi, boshqa fanlar bilan‟ ‟
aloqasi va asosiy ilmiy-amaliy vazifalari “Karta” atamasi keltirilgan hodisaning
tuzilishini his etish imkonini beradigan model sinonimi sifatida fanning ko’plab
sohalarida foydalanilgan. Demak, kartografiya faqatgina tasvirlashdan ham
ko’proq tushuniladi; bu shuningdek kartaga tushirilishi kerak bo’lgan hodisani
bilish ham hisoblanadi. “Kartografik usul” deyilganda, har kim hodisa yoki
zonalarni ularning obyektlarb va geofazoviy tuzilishi orasidagi geovazoviy
aloqalarni aks ettirish usulini tushunadi. Kartada geofazoviy axborot
tasvirlanayotganda axborot tarkibi orasida asoslilariga yaroqli joylar tufayli o’zini
cheklash zarur.1 Kartografiya – tabiat va jamiyatdagi voqea va xodisalarning
joylashishini va ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqligini hamda ularning
xususiyatlarini, vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishini, maxsus tasvir-obrazli belgi modellar
vositasida matematik yo‘l bilan tekislikda kichraytirib generalizatsiya qilib
tasvirlashni va undan tadqiqot usuli asosida manba sifatida foydalanishni
o‘rgatuvchi fandir. Kartografiya qadimiy fanlardan biri bo‘lib, bu fan to‘g‘risidagi
dastlabki ta‘rifni miloddan ikki asr ilgari yashagan ulug‘ olim Klavdiya Ptolomey
tomonidan berilgan desa bo‘ladi. U geografiya fanining vazifasi Yer yuzasini
11

Kirish
So’zimiz avvalida shuni aytamizki kartografiya so’zi ya’ni Karta termini
yunoncha, xartes so’zodan olingan bo’lib papirus qog’oz degan manoni bildiradi
Kartadan qaramasdan turib, uni mushohada qilmasdan istalgan holatda
hududlarning qisqacha obzorini olish mumkin emas. Karta geovazoviy
ma’lumotlar, ya’ni obyektlar yoki hodisalarning bir-biriga nisbatan to’g’ri
nisbatdagi Yerda joylashgan o’rni haqidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Kartani
tasvirlangan hududga nisbatan ko’plab savollarga (punktlar orasidagi masofa,
punktlarning bir-biriga nisbatan o’rni, zonalar yoki tabiiy tizimlarning tarqalishi
kabilar) javob beruvchi geovazoviy axborot tizimi sifatida qarash mumkin. Ularga
javoblar klaviatura yoki ayrim fayllarni yuklashga ehtiyojsiz, ko’p vaqtsiz bevosita
karta tasviridan o’qib olinishi mumkin.1 Karta – Yer yuzasini, boshqa osmon
jismlarini yoki kosmik fazoni matematik aniq belgilangan, kichraytirilgan,
umumlashtirilgan tasviri bo‘lib, u qabul qilingan shartli belgilar sistemasida ularda
joylashgan obyektlarni ko‘rsatadi. Geografik karta - Yerni yoki uni biror qismini
Yerning egriligini hisobga olib, ma‘lum matematik qoidalar asosida biroz
o‘zgartirib, kichraytirib, umumlashtirib qog‘ozga (tekislikka) tushirilgan tasviri
(proektsiyasi) bo‘lib, u qabul qilingan shartli belgilar sistemasida unda joylashgan
obyektlarni geografik o‘rnini, joylanishini, holatini, vaqt mobaynida o‘zgarishini,
shuningdek ular o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni ko‘rsatadi (1-rasm). Geografik
karta tuzish va undan to‘la foydalanish uchun uning xususiyatlarini bilish zarur.
Shuning uchun ham karta tuzishda va undan foydalanishda tahliliy yo‘ldan
foydalaniladi. Kartaning har bir elementini alohida o‘rganilishida elementlarning
vazifasi, ahamiyati va ular orasidagi o‘zaro bog‘liqlikni bilish kerak. Kartografik
tasvir geografik kartaning negizidir, unda tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy voqea va
hodisalar to‘g‘risida yetarli darajada ma‘lumot berilib, ularning tarqalishi, holati,
o‘zaro aloqasi va rivojlanishi tasvirlanadi. Bu ma‘lumotlar geografik kartaning
asosini tashkil qiladi. Kartaning mazmuni bir qancha geografik elementlardan
tashkil topgan.
4

oid asosiy yo`llar tasvirlanganligini aniqlaganini yozadi. U ovchilik va
baliqchilik keng tarqalgan hududlarda shakllangan. Chunki ibtidoiy davrda
odamlarning o`zlari yashaydigan manzildagi yo`llar, so`qmoqlar, daryolar
haqida ma`lumotga ega bo`lishlari ularning moddiy turmush – tarzlarining
yaxshilanishiga, hamda tabiat oldidagi qiyinchiliklarni bartaraf etishlariga
yordam bergan. Ilmiy adabiyotlarda qadimgi kartalar va kartografiyaning
shakllangan davri haqida aniq javob yo`q. Ammo bizgacha yetib kelgan
kartografik tasvirlar mil. avv. III- II ming yilliklarga oiddir. Ular orasida
shimoliy Italiyaning Kamonika vodiysidan topilgan bronza davriga oid
(mil.avv. II ming yillik o`rtalari) kartografik tasvirlarda dalalar, so`qmoqlar,
irmoqlar va sug`orish kanallari aks ettirilgan.
Xulosa qilishimiz mumkinki, kartografiya o`tmishda yashagan
xalqlarning davlatchilik tarixi va ularning joylashish o`rni, xalqlar
etnografiyasi, shaharsozligi tarixini bugungi kun nuqtai nazarida
gavdalantirishda muhim manba sanaladi. Shuning uchun bu fan haqli ravishda
yordamchi tarix fanlari asoslari yo`nalishiga kiritilgan. Kartografiya xossalari
va ularning pog’onalari o’zimizni tilimizda aytganda uzluksizlik bilan o’sib
kelmoqda ya’ni vaqt bilan bir tekista. Kartografik asarlarni yaratish, o rganish va‟
foydalanish masalalari bilan shug ullanadigan fan (bilim), texnika va ishlab
‟
chiqarish sohasiga kartografiya deyiladi. Hozirgi kunda kartografiya 3 yo‘nalishda:
kartalar vositasida tabiat va jamiyat hodisalarini hududiy joylashuvi, uyg‘unligi va
o‘zaro aloqalarini aks ettirish va tadqiq etish haqidagi fan; kartografik asarlarni
yaratuvchi va foydalanuvchi texnika va texnologiyalar sohasi; kartografiya
mahsulotlarini (kartalar, globuslar, atlaslar va b.) tayyorlash va bosib chiqarish
bilan bog‘liq ishlab chiqarish sohasi sifatida rivojlanmoqda. O‘quv fani sifatida
kartografiya bo‘lajak mutaxassislarni turli geografik kartalarning mazmuni,
mohiyati, xususiyati va yaratilish tarixi bilan tanishtiradi. Shuningdek, kartalarni
taxlil qilish, tuzish, kartometrik ishlarni bajarish hamda ulardan o‘z faoliyatida
amaliy foydalanish yo‘llarini o‘rgatadi.
44

qismi geograf Nikola Dyufin tomonidan yaratilgan. Uning tomonidan
yaratilgan kartalarning ko`pchilik qismi davlatlar kartasini tashkil etadi.
Ma`lumki, bu davr o`zaro davlatlar o`rtasidagi urushlar jarayonida kechgan.
Davlatlar o`rtasidagi urushlar u yoki bu davlatning sir - asroridan ogoh
bo`lishni talab etar edi. Shu davrdan boshlab quruqlikdagi davlatlar kartasini
tuzish rivojlanib borgan. Agar yuqridagi kartalarning yaratilishiga nazar
tashlasak, albatta texnik jihatdan kamchiliklari ko`p bo`lgan. Karta tuzishda
kompas, shunur, doira, o`lchov asboblari primitiv bo`lib, to`g`ri o`lchashga
imkon bermagan. Faqatgina XVIII asrga kelib uglometr yaratiladi. Unga ko`ra
kenglik va uzunlik o`lchangan.
XVIII asrning birinchi yarmiga kelib fan – texnikaning rivojlanishi,
manufakturalarning paydo bo`lishi kartalar tuzish va sotish ishlarini ham
tezlashtirgan. Bosma holatda u yoki bu davlatning kartalarini bosib chiqarish
yo`lga qo`yiladi. Ana shu bo`limlarning har biri fanning turli sohalariga
xizmat qiluvchi manbalar sirasiga kiradi. O`rta Osiyo xalqlarining tarixga
nazar tashlasak, kartalar tuzish, globuslar yaratish, Yevropa mamlakatlaridan
oldinroq boshlangan desak, xato qilmagan bo`lamiz. Ulug` bobokalonimiz,
qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy (973-1042) birinchi marta dunyo
globusini yaratganligi to`g`risida tarixiy manbalar guvohlik beradi. Uning
globusi Shimoliy yarimsharning globusi edi. Lekin g`arb olimlari buni tan
olmaydi. Birinchi globus yunonistonlik Krates (eramizdan avvalgi II asr)
tomonidan yasagan. 1492 yilda Marten Bexaym birinchi mukammalroq globus
yasagan. Lekin unda Amerika, Avstraliya va Antarktida tasvirlanmagan.
Bugunda mahalliy aholidan chiqqan Xoji Yusuf Hay`atiyning 1886 yilda
ishlagan globusi Samarqanddagi madaniyat va san`at tarixi muzeyida
saqlanmoqda. O`rta Osiyo g`arbda Kaspiy dengizi, janub va sharqdan Eron
Islom Respublikasi, Afg`oniston va Xitoy Xalq Respublikasi, shimoldan 45032
shimoliy kenglik 3
bilan chegaralovchi ulkan hududda joylashgan bo`lib, jami 1
mln. 984 ming kv.km. ni tashkil etadi. Bu o`lka qadimiy svilizasiya
3
37

boshqa elementlarini bir-biriga bog‘lovchi zarur elementdir. Kartografik tasvir,
matematik asos, yordamchi jihozlar va boshqa qo‘shimcha ma‘lumotlarga
umumgeografik kartani elementlari deyiladi. Karta mazmunini qabul qilingan
kartografik belgilar va kartografik tasvirlash usullari orqali ifoda etadigan
kartografik tasvir har qanday kartani asosiy elementi bo‘lib hisoblanadi. U
muayyan kartada ko‘rsatilishi lozim bo‘lgan obyektlar to‘g‘risidagi ma‘lumotlar
majmuidan tashkil topadi. Masalan, umumgeografik kartalarda tasvirlanadigan
landshaftning asosiy elementlari-relyef, gidrografiya obyektlari, o‘simlik va
tuproq-grunt ko‘rsatkichlari. aholi yashaydigan punktlar, siyosiy-ma‘muriy
chegaralar hamda ba‘zi bir xo‘jalik obyektlari uning kartografik tasvir elementlari
bo‘lib, bu elementlar kartada bir xil aniqlikda va mukammallikda ko‘rsatiladi. Har
qanday kartani muhim elementi bo‘lib legenda hisoblanadi. Hamma kartografik
tasvir matematik asosda quriladi. Kartada uni elementlari bo‘lib - kartografik
proektsiya va u bilan bog’liq koordinata to’ri (yoki to’rlari), masshtab va geodezik
asos hisoblanadi. Kartani komponovkasi ham uning matematik asos elementiga
kiradi. Kartada tasvirlanadigan hududni chegarasini aniqlash va uni karta
ramkalariga nisbatan joylashtirish, ramkani ichida va undan tashqarida (asosiy
karta bilan uni ramkasi orasidagi bo‘sh qolgan joylarda) kartani nomini,
masshtabini, legendasini, har xil raqamli va matnli ma’lumotlarni, jadvallarni,
grafiklarni, qo’shimcha kesma kartalarni va boshqa shunga o‘xshash ma‘lumotlarni
maqsadga muvofiq joylashtirishga komponovka deyiladi. Kartani o‘qish va undan
foydalanishni osonlashtirish maqsadida unda beriladigan turli xil kartometrik
grafiklar, (masalan, topografik kartada chiziqning nishabi va qiyalik burchagini
aniqlash uchun, kartaning janubiy ramkasi ostida beriladigan maxsus
nomogramma), hududni qay darajada o‘rganilganligini ko‘rsatuvchi sxemalar,
foydalanilgan materiallar (manbalar) shuningdek boshqa har xil zarur spravochnik
ma‘lumotlar (kartani nomi, nashr qilingan joyi va yili, nashriyot nomi va h.k.)
kartaning yordamchi elementlari deb ataladi. Karta mazmuni bilan bog‘langan, uni
to‘latadigan, boyitadigan va tushuntiradigan kesma-kartalar, diagrammalar, blok-
diagrammalar, grafiklar, profillar, matnli yoki raqamli ma‘lumotlar kartaning
10

O`rta asrlarda ayniqsa Ispaniya, Italiya, Portugaliyada kartalar tuzish va sotish
jonlangan. Masalan: Vasko de Gama Hindiston safarida 1497 – 1499 yillarda
italyan, portugaliyalik kartalar bilan sayohat qilgan. Xristofor Kolumbning
o`zi tuzgan kartasi ham saqlanib qolgan. XVI asrda Yevropada tarixiy
geografiya fani shakllanadi. Ushbu fan doirasida xuddi shu asrning o`zida
tarixiy Kartografiya fani ham paydo bo`ldi. Bu fanning asoschisi flamand
(belgiya) olimi Abraxam Ortelliy bo`lib, u 1570 yilda uchta kartadan iborat
dunyo atlasini yaratgan. 1603 yilda Orteliy tomonidan antik dunyoning 53 ta
tarixiy kartalardan iborat «Dunyo teatri» atlasi asarini e`lon qiladi. Tarixiy
kartografiya tarixiy karta va atlaslar tuzish, ularni yaratish uslubiyatini ishlab
chiqishdan iborat vazifalarga ega. Tarixiy kartalarni haqqoniy yaratish, unga
ko`proq yangi kashf etilgan yerlarni kiritish sari burilish yuz beradi. 1522
yilda ispaniyalik Nuno Garseya de Toreno Magelan sayohatini yo`lini va
Filipin orollarini kartaga kiritadi. Karta o`sha davrdagi joy nomlarini qanday
nomlaganligi haqida bizga ma`lumot beradi. Bu esa o`sha davr XI asr tarixini
o`rganishda qimmatli manba xisoblanadi. Masalan: Shosh (Toshkent),
Samarqand, Xo`jand, Marg`ilon, Kubo (Quva), Koson, Qashg`ar, Yorkent tarixiy
viloyatlarning mavjudligini isbotlaydi va xokazo. Shuningdek, daryolar Jayhun
(Amudaryo), Xavorazm (Xorazm), Bahri Obiskun (Kasbiy dengizi), Rus,
Sakoliba (Slavyanlar), Taroz (Jambul), Mochin (Xitoy), Javarqo (Yaponiya)
kabi qadimiy nomlari haqida ham ma`lumot beradi. Lekin kartada
kamchiliklar ham mavjud. Chunonchi, Amudaryo va Sirdaryoni yangilishib
Kasbiy dengiziga quyiladi, deb ko`rsatilgan. Bu noto`g`ri. Umuman, M.
Koshg`ariyning XI asrda tuzilgan bu kartasi tariximizni o`rganishda muhim
ahamiyat kasb etadi. XIII asrga kelib Yevropa kartografiyasida tub burilish
davri bo`ldi. Matn ma`lumotlari-grafik tasvirlar kartalarga ko`chdi. Bu esa
xo`jalik ishlarini tashkil etish va sayohatlar uchun qulaylik yaratdi.
Quruqlikda, davlatlar o`rtasidagi xalqaro munosabatlar, o`zaro kuchlar nisbati
o`zga davlatlar ahvolidan ogoh bo`lishni talab qilar edi.
7

tushunishda va ularni qanday tuzishda yordam beradi. Kartografiya o‘zining
mahsuloti bilan ko‘plab xo‘jalik, fan, madaniyat, ta‘lim va boshqa sohalarni
ta‘minlaydi. O‘z navbatida u kartalarni yaratish uchun ko‘plab ma‘lumotlarni
ushbu sohalardan oladi. Kartografiyada kartalarni tuzish uchun foydalaniladigan
istalgan shakldagi (suratli-kartografik, grafikli, kesma, diagramma, jadval, raqam,
matn va boshqa) hujjatlarga manbalar deyiladi. Binobaran, har qanday kartani
qadr-qimmati – uni mukammalligi, aniqligi, zamonaviyligi va mazmunini
ishonchliligi – har doim shu kartani tuzishga jalb etilgan manbalarni sifatiga
bog‘liq bo‘ladi. Hozirgi geografik kartalarni mavzuini va maqsadini xilma-xilligi
ularni tuzish uchun jalb etiladigan manbalarni ham haddan tashqari ko‘p va xilma-
xil bo‘lishini taqazo etadi. Barcha manbalarni ma‘lum ulushidagi shartlilik bilan
quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: - astronomo-geodezik ma‘lumotlar; -
umumgeografik va mavzuli kartalar; - kadastr ma‘lumotlari, plan va kartalari; -
masofadan zondlash materiallari; - dala ma‘lumotlari va o‘lchashlari; -
gidrometeorologik kuzatishlar natijalari; - ekologik va boshqa monitoring
materiallari; - iqtisod-statistik ma‘lumotlar; - raqamli modellar; -laboratoriya
analizlari natijalari; - matnli manbalar; - nazariya va tajribaga asoslangan
qonuniyatlar. Kartaning maqsadi va mavzusiga binoan ba‘zi bir manbalar asosiy,
ba‘zilari esa qo‘shimcha, boshqalari yordamchi manbalar vazifalarini o‘taydi.
Masalan, iqtisodiy geografik kartalar uchun asosiy manba bo‘lib statistik
hisobotlar, geologik kartalar uchun esa geologik plan olish, aerokosmik suratlar
hisoblanadi. Manbalar kartaga olinayotgan obyektning hozirgi holatini
ifodalaydigan zamonaviy va obyektning o‘tmishini yoki oldin o‘rganilgan holatini
ko‘rsatadigan eski turlarga ajratiladi. Ma‘lum kartalar uchun, masalan, tarix
kartalariga, dinamikani ko‘rsatishda eski manbalar zarur. Bundang tashqari,
manbalar birlamchi, ya‘ni obyektni to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘lchash natijasida olingan
ma‘lumotlarga va ikkilamchi, birlamchi materiallarni qayta ishlash natijasida
olingan ma‘lumotlarga bo‘linadi. Tabiiyki, birlamchi materiallar ikkilamchilaridan
o‘zlarining ishonchliligi, aniqligi, umumlashish saviyasi, generalizatsiya darajasi
bilan ancha farq qiladi. Astronomo-geodezik manbalar. Bu manbalar turiga
19

Matematik-kartografik modellashtirish usullari

Купить