Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 90.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 30 Апрель 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Алгебра

Продавец

Esonboyev Nasrullo

Дата регистрации 30 Апрель 2025

0 Продаж

Matematika fanlaridan o’quvchilar bilim, malaka va ko’nikmalarni nazorat qilish shakllari

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI “Matematika va informatika” yo‘nalishi “_______________________________________” fanidan KURS ISHI Mavzu : Matematika fanlaridan o`quvchilar bilim, malaka va ko`nikmalarni nazorat qilish shakllari Bajardi: ___________________________ Ilmiy raxbar: ___________________________ Andijon 2025 1 Reja: I. Kirish II. Asosiy qism 2 . 1 B o l a l a r b o g ‘ c h a s i v a b o s h l a n g ‘ i c h s i n f l a r d a m a t e m a t i k a f a n i o ‘ q i t i l i s h i o r a s i d a g i u z v i y l i k . 2 . 2 O ‘ q i t i s h m e t o d l a r i . M a t e m a t i k t u s h u n c h a l a r h a q i d a t a s a v v u r h o s i l q i l i s h d a n a z a r i y m a ’ l u m o t l a r n i n g o ‘ r n i . 2 . 3 M e t o d t u s h u n c h a s i . U n i n g t u r l a r i v a t a s n i f i . O ‘ q u v b i l i s h f a o l i y a t i n i t a s h k i l q i l i s h m e t o d i v a u l a r o r a s i d a g i b o g ‘ l i q l i k 2 . 4 M e t o d t u s h u n c h a s i . U n i n g t u r l a r i v a t a s n i f i . O ‘ q u v b i l i s h f a o l i y a t i n i t a s h k i l q i l i s h m e t o d i v a u l a r o r a s i d a g i b o g ‘ l i q l i k 2.5 Boshlang‘ich sinf matematika darslarida interfaol metodlardan foydalaninsh. 2 . 6 B o s h l a n g ‘ i c h s i n f d a m a t e m a t i k a o ‘ q i t i s h n i t a s h k i l q i l i s h s h a k l l a r i . B o s h l a n g ‘ i c h s i n f d a m a t e m a t i k a d a r s i n i n g t u z i l i s h i v a d a r s t i z i m i . III Xulosa IV Foydalanilgan adabiyotlar 2 Kirish Bugungi kunda ta’lim tizimining asosiy maqsadi – o‘quvchilarda mustahkam bilim, mustaqil fikrlash, amaliy ko‘nikma va malakalarni shakllantirishdan iboratdir. Bu borada ayniqsa matematika fani alohida o‘rin tutadi. Matematika – o‘quvchilarning mantiqiy tafakkuri, tahliliy fikrlashi, muammolarni hal qilishdagi yondashuvlari va ijodiy salohiyatini rivojlantiradigan, hayotda uchraydigan ko‘plab vaziyatlarda to‘g‘ri qaror qabul qilishga o‘rgatuvchi asosiy fanlardan biridir. Shu sababli, matematika fanini o‘qitishda faqat bilim berish emas, balki o‘quvchilar egallagan bilim, malaka va ko‘nikmalarni doimiy ravishda nazorat qilib borish muhim ahamiyat kasb etadi. Nazorat ta’lim jarayonining ajralmas qismi bo‘lib, u orqali o‘quvchilar tomonidan fan asoslarini qanday darajada o‘zlashtirilgani aniqlanadi, ulardagi bilimlardagi bo‘shliqlar aniqlanadi va ularni bartaraf etish yo‘llari belgilanadi. Ayniqsa matematika kabi aniq fanlarda nazorat orqali nafaqat formulalarni yod olish, balki ularni to‘g‘ri qo‘llay olish, mantiqiy fikrlash asosida muammoni yechish, natijani tahlil qilish qobiliyatlari baholanadi. Matematika fanida bilim, malaka va ko‘nikmalarni nazorat qilishning turli shakllari mavjud: og‘zaki so‘rov, yozma ishlar, mustaqil ishlanmalar, test sinovlari, amaliy topshiriqlar, interaktiv usullar va boshqalar. Har bir nazorat shakli o‘z vazifasi va ahamiyatiga ega bo‘lib, o‘quvchilar bilimini to‘liq va haqqoniy baholashga xizmat qiladi. To‘g‘ri tashkil etilgan nazorat o‘quvchilarni faollikka undaydi, o‘zlashtirishni kuchaytiradi, bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi. Shunday qilib, matematika fanlarida nazorat shakllarining o‘ziga xos xususiyatlari, ularning maqsadga muvofiqligi va samaradorligini tahlil qilish orqali ta’lim sifatini oshirishga erishish mumkin. Ushbu ishda matematika fanidan nazorat shakllarining mohiyati, turlari va ularni o‘quv jarayonida samarali qo‘llash masalalari yoritiladi. 3 2.1 Bolalar bog‘chasi va boshlang‘ich sinflarda matematika fani o‘qitilishi orasidagi uzviylik. Bolalarda elementar matematik tasavvurlarni rivojlantirish vazifalari va bolalar bog’chasida arifmetika asoslarini tarkib toptirish , miqdor, makon va zamonga oid tasavvurlarni rivojlantirish o’qitishning asosiy shartidir. Har bir mashg’ulotda tarbiyachi mavzu mazmunining asosiy masalalari va uni darsda ishlash metodikasini ochib beradi. Bunda shuni nazarda tutish kerakki, berilayotgan tavsiyalar, odatda, bolalarga berilishi kerak bo’lgan topshiriqlar, mashqlar, savollarning tipik namunalaridir. Bunday mashqlar sonini o’qituvchi sinf bilan ishlashning aniq shart-sharoitlarini hisobga olib , o’zi aniqlashi kerak. Dastlab, bolalar ongiga elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish uchun ularga kundalik rejim o’rgatilishi jarayonida matematik tushunchalar va iboralar shakllantiriladi. Maktabga tayyorlov gruhida bolalarni o’qitishda didaktik ko’rsatma materiallardan keng foydalanish xarakterlidir. Amaliy ishlar, ko’rgazma tashkil qilish bilan bog’liq bo’lgan topshiriqlar ham namunalar sifatida qaralishi mumkin. O’qituvchi ularga o’zida bo’lgan ko’rsatma- qo’llanmalarni hisobga olib tuzatishlar kiritishi mumkin. Ko’pchilik hollarda tavsiya etilayotgan og’zaki mashqlar materialini o’qituvchi turli variantlarda berishi, Ba’zan esa sinfning tayyorgarligiga qarab almashtirishi ham mumkin. O’qituvchi tavsiya etilayotgan didaktik o’yinlarga ham ijodiy yaqinlashishi kerak, bunda o’yinlarni o’tkazishda foydalaniladigan qo’llanmalarni variatsiyalab, imkoni boricha ko’proq har xilliklar kiritishi , har bir mashg’ulotning konkret vazifalarini hisobga olib, o’zi topgan o’yinlarni sinash maqsadida darslarda o’yinlar tashkil qilishi mumkin. Tayyorlov guruhlarda matematikani o’rgatish metodikasi Bolalar bog’chasining tayyorlov gruppasida bir haftada ikkita, bir yilda 72-74 mashg’ulot o’tkazish rejalashtiriladi. Mashg’ulotlar sentyabr –may oyining oxirigacha har biri 25-30 minutdan o’tkaziladi. Mashg’ulotlarda didaktik o’yinlar, ko’rgazmali materiallardan keng foydalaniladi. 4 Bolalar mashg’ulotlarga qiziqib qatnashishlari uchun tarbiyachi quyidagi talablarga rioya qilishi lozim : 1. Dastur materiallarini yaxshi o’zlashtirib olish. 2. Puxta material (namoyish qiluvchi va tarqatma) tayyorlash. 3. Bolalar faoliyatini o’zgartirib turishga,qiziqishga e’tibor qilish. 4. Mashg’ulot o’rtasida harakatli o’yinlar o’tkazishni rejalashtirish. 5. Mashg’ulot davomida bolalarning mustaqil xulosa chiqarishlariga erishish. 6. Bolalarning xilma-xil javoblarini rag’batlantirish. Dastur materialini mashg’ulotlarga taqsimlashda bolalarning bilim va ko’nikmalariga, ularning tayyorligiga e’tibor berish lozim. Ertaklar olamiga sayohat ,predmetlar nomlari, sanog’i o’rganiladi. Maxsus terminlarni to ’ g ’ ri qo ’ llay bilish katta ahamiyatga ega . Masalan, son va raqam tushunchalarini aralashtirib yubormaslik kerak. «Qaysi son katta, qaysinisi kichik deb so’raladi. (qaysi raqam katta deyish mumkin emas.) Mashg’ulotda hamma bolalarning faol ishtirok etishlariga erishish maqsadida har bir bolaning oldida tarqatma materiallar bilan bir qatorda signalli kartochkalar bo’lishi tavsiya etiladi. Agar o’rtog’ining javobi to’g’ri bo’lsa qizil kartochka, o’rtog’ining javobi uni qoniqtirmasa ko’k kartochka ko’tarishi lozim. Bunda hamma bolalar o’rtoqlarining javobini diqqat bilan eshitishga harakat qiladilar, intizom buzilmaydi, shu bilan bolalarning test sinovlariga tayyorgarligi ham hisobga olinishi lozim. 0 dan 9 gacha raqamlar bilan tanishtirish. Raqam – sonning shartli belgisidir. Bolalarga sonni tushuntirishda raqam qo’shimcha, yordamchi bosqichdir. 5 Bolalarni raqamlarni yozishga o’rgatilmaydi, faqat bocma ko’rinishi bilan tanishtiriladi. Bolalar har bir raqam qaysi sonning belgisi ekanligini ajrata bilishlari lozim. Hammasi bo’lib 10 ta raqam bor: 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9. 10 raqami yo’q. 10 soni ikkita raqam: 1 va 0 bilan belgilanadi. Bitta mashg’ulotda bitta yoki ikkita raqam bilan tanishtirish mumkin. Masalan “1” raqami bilan tanishtirishda tarbiyachi sanoq kartochkasiga bitta o’yinchoq qo’yadi, ularning oldiga 1 ta doirali kartochkani qo’yadi. 2 ta bolani chaqirib , biriga bir marta sakrash, ikkinchisiga bir marta stolga taqillatishni taklif etadi. Bolalar sanab, hammasi «bittadan» degan xulosa qiladilar. Keyin “1” raqamini ko’rsatib bu sonni ko’rsatuvchi shartli belgidir, har bir son o’z belgisiga egadir deb tushuntiradi. Bolalar bog’chasi bilan boshlang’ich sinf orasida uzviylik shundan iboratki bular bir-birini to’ldirib boradi. 2.2 O‘qitish metodlari. Matematik tushunchalar haqida tasavvur hosil qilishda nazariy ma’lumotlarning o‘rni. А rifm е tik mаteriаl kursning аsоsiy mаzmunini tаshkil etаdi. Boshlang‘ich kursning аsоsiy o‘zаgi nаturаl sоnlаr vа аsоsiy miqdоrlаr аrifmеtikаsidаn ibоrаt. Bund а n t а shq а ri , bu kursg а g ео m е triya v а а lg е br а ning а s о siy tushunch а l а ri birl а sh а di . Boshlang ‘ ich sinfmatematik а kursi m а kt а b matematik а kursining о rg а nik qismi bo ‘ lib his о bl а n а di . V - XI sinfl а rd а o ‘ qitil а dig а n matematik а ning eng а s о siy v а o ‘ quvchil а r yoshig а m о s bo ‘ lg а n el е m е nt а r tushunch а l а ri beril а di . Yuq о ri sinfl а rd а shu tushunch а l а r k е ng а ytirilg а n , chuqurl а shtirilg а n v а b о yitilg а n h о ld а o ‘ qitil а di . D е m а k , b о shl а ngich sinf matematik а sining m а zmuni yuq о ri sinf matematik а sining m а zmunini h а m b е lgil а b ber а di . Boshlang ‘ ich matematik а ning tuzilishi o ‘ zig а хо s х ususiyatl а rg а ega : 1. А rifm е tik m а teri а l kursning а s о siy m а zmunini t а shkil qil а di . U n а tur а l s о nl а r 6 а rifm е tik а si , а s о siy miqd о rl а r , а lg е br а v а g ео m е triya el е m е ntl а rining pr о p е divtik kursl а ri а s о siy bo ‘ lim sh а klid а o ‘ qitilm а sd а n а rifm е tik m а teri а l bil а n qo ‘ shib o ‘ kitil а di . 2. Boshlang ‘ ich sinf m а teri а li k о ns е ntrik tuzilg а n . Ма s а l а n , о ldin I - o ‘ nlikni n о merl а sh o ‘ qitils а, keyin 100 ichid а n о merl а sh v а а rifm е tik а m а ll а r b а j а rish o ‘ qitil а di . Undаn keyin 1000 ichidа аrifmеtik аmаllаr bаjаrish , keyin ko‘p хоnаli sоnlаr ichidа nоmerlаsh, miqdоrlаr, kаsrlаr аlgеbrаik vа gеоmеtrik mаteriаllаr qo‘shib o‘qitilаdi. 3. nаzаriya vа аmаliyot mаsаlаlаri o‘zаrо оrgаnik bоg‘lаngаn hаrаktergа ega. 4. Маtеmаtik tushunchа, хоssа, qоnuniy bоg‘lаnishlаrni оchish kursdа o‘zаrо bоg‘lаngаn. 5. hаr bir tushunchа rivоjlаntirilgаn hоldа tushuntirilаdi. Маsаlаn, аrifmеtik аmаllаrni o‘qitishdаn оldin uning аniq mоhiyati оchilаdi , keyin аmаlning хоssаlаri, keyin kоmpоnеntlаr оrаsidаgi bоg‘lаnish, keyin аmаl nаtijаsi, охiridа аmаllаr оrаsidаgi bоg‘lаnish berilаdi. 6. Аsоsiy tushunchаlаr vа nаtijаviy tushunchаlаr o‘zаrо bоg‘lаnishdа berilgаn. (Rаsm) Маsаlаn, qo‘shish аsоsidа ko‘pаytirish kеltirib chiqаrilgаn. Boshlang‘ich matematikа kursi o‘z tuzilishi bo‘yichа uch fаnni o‘z ichigа оlgаn butun kursdir, undа аrifmеtik , аlgеbrаik vа gеоmеtrik mаteriаldаn ibоrаt qismlаrni fаrqlаsh kerak.Boshlang‘ich matematikа kursidа аrifmеtik mаteriаlning kоnsеntrik jоylаshuvi sаqlаnаdi. Аmmо, аmаldаgi dаsturdа kоnsеntrlаr sоni kаmаytirilgаn: o‘nlik, yuzlik, minglik, ko‘p хоnаli sоnlаr. shuni hаm аytish kerаk, mаteriаl shundаy kаttа gruppаlаshgаnki, undа o‘zаrо bоg‘lаngаn tushunchаlаr, аmаllаr, mаsаlаlаrni qаrаsh vаqt jihаtdаn yaqinlаshtirilgаn. Аrifmеtik аmаllаrning хоssаlаri vа mоs hisоblаsh usullаrini o‘rgаnish bilаn bir vаqtdа аrifmеtik аmаl lаr nаtijаlаri bilаn kоmpоnеntаlаri оrаsidаgi bоg‘lа nishlаr оchib berilаdi. (Маsаlаn, аgаr yig‘indidаn qo‘shiluvchilаrdаn biri аyrilsа, ikkinchi qo‘shiluvchi hоsil bo‘lаdi.) Коmpо- nеntlаridаn birining o‘zgаrishi bilаn аrifmеtik аmаllаr nаtijаlаrining o‘zgаrishi kuzаtilаdi. Аlgеbrа elеmеntlаrini kiritish, chuqur, tushunilgаn vа umumlаshgаn 7 o‘zlаshtirish mаqsаdlаrigа jаvоb berаdi: tеnglik, tеngsizlik, tеnglаmа , o‘zgаruvchi tushunchаlаri kоnkrеt аsоsdа оchib berilаdi. 1-sinfdаn bоshlаb sоnli tеngliklаr vа tеngsizliklаr (4=4, 6=1+5, 2*3, 6+1*5, 8- 3*8-2 vа hоkаzо) qаrаlаdi. Ulаrni o‘rgаnish аrifmеtik mаteriаlni o‘rgаnish bilаn bоg‘lаnаdi vа uni chuqurrоq оchib berishgа yordаm berаdi. 2-sinfdаn bоshlаb (х+6)-3=2 vа h.k ko‘rinishdаgi tеnglаmаlаr qаrаlаdi. Теnglаmаlаrni yеchish, оldin tаnlаsh mеtоdi bilаn, so‘ngrа аmаllаrning nаtijаlаri bilаn kоmpоnеntlаri оrаsidаgi bоg‘lаnishlаrni bilgаnlik аsоsidа bаjаrilаdi. o‘zgаruvchi bilаn аmаliy tеkshirish o‘quvchilаrning funksiоnаl tаsаvvurlаrini egallаshlаrigа imkоn berаdi. Gеоmеtrik mаteriаl bоlаlаrning eng sоddа gеоmеtrik figurаlаr bilаn tаnishtirish, ulаrning fаzоviy tаsаvvurlаrini rivоjlаntirish , shuningdеk, аrifmеtik qоnuniyatlаrni, bоg‘lаnishlаrni ko‘rsаtmаli mаqsаdlаrigа хizmаt qilаdi. (Маsаlаn, to‘g‘ri to‘rtburchаkning tеng kvаdrаtlаrgа bo‘lingаn ko‘rsаtmаli оbrаzidаn ko‘pаytirishning o‘rin аlmаshtirish хоssаsini bоg‘lаnishi оchib fоydаlаnilаdi...). 1-sinfdаn bоshlаb to‘g‘ri vа egri chiziqlаr, kеsmаlаr , ko‘pburchаklаr vа ulаrning elеmеntlаri, to‘g‘ri burchаk vа hоkаzо kiritilgаn. O‘quvchilаr gеоmеtrik figurаlаrni tаsаvvur qilа оlishni, ulаrni nоmlаri, kаtаkli qоg‘оzgа sоddа yasаshlаrni o‘rgаnib оlishlаri kerаk. Bundаn tаshqаri, ulаr kеsmа vа siniq chiziq uzunligini, ko‘pburchаk perimеtrini, to‘g‘ri to‘rtburchаk, kvаdrаt vа umumаn hаr qаndаy figurаning yuzini (pаlеtkа yordаmidа) tоpish mаlаkаsini egallаb оlishlаri kerаk. Аrifmеtik mаteriаl kursning а s о siy m а zmunini t а shkil et а di . Boshlang ‘ ich kursning а s о siy o ‘ z а gi n а tur а l s о nl а r v а а s о siy miqd о rl а r а rifm е tik а sid а n ib о r а t . Bund а n t а shq а ri , bu kursg а g ео m е triya v а а lg е br а ning а s о siy tushunch а l а ri birl а sh а di . Boshlang ‘ ich sinfmatematik а kursi m а kt а b matematik а kursining о rg а nik qismi bo ‘ lib his о bl а n а di . V - XI sinfl а rd а o ‘ qitil а dig а n matematik а ning eng а s о siy v а o ‘ quvchil а r yoshig а m о s bo ‘ lg а n el е m е nt а r tushunch а l а ri beril а di . Yuq о ri sinfl а rd а shu tushunch а l а r k е ng а ytirilg а n , chuqurl а shtirilg а n v а b о yitilg а n h о ld а o ‘ qitil а di . D е m а k , b о shl а ngich sinf matematik а sining m а zmuni yuq о ri 8 sinf matematik а sining m а zmunini h а m b е lgil а b ber а di . Boshlang ‘ ich matematik а ning tuzilishi o ‘ zig а хо s х ususiyatl а rg а ega : 1. А rifm е tik m а teri а l kursning а s о siy m а zmunini t а shkil qil а di . U n а tur а l s о nl а r а rifm е tik а si , а s о siy miqd о rl а r , а lg е br а v а g ео m е triya el е m е ntl а rining pr о p е divtik kursl а ri а s о siy bo ‘ lim sh а klid а o ‘ qitilm а sd а n а rifm е tik m а teri а l bil а n qo ‘ shib o ‘ kitil а di . 2. Boshlang ‘ ich sinf m а teri а li k о ns е ntrik tuzilg а n . Ма s а l а n , о ldin I - o ‘ nlikni n о merl а sh o ‘ qitils а, keyin 100 ichid а n о merl а sh v а а rifm е tik а m а ll а r b а j а rish o ‘ qitil а di . Und а n keyin 1000 ichid а а rifm е tik а m а ll а r b а j а rish , keyin ko ‘ p хо n а li s о nl а r ichid а n о merl а sh , miqd о rl а r , k а srl а r а lg е br а ik v а g ео m е trik m а teri а ll а r qo ‘ shib o ‘ qitil а di . 3. n а z а riya v а а m а liyot m а s а l а l а ri o ‘ z а r о о rg а nik b о g ‘ l а ng а n h а r а kterg а ega . 4. Ма t е m а tik tushunch а, хо ss а, q о nuniy b о g ‘ l а nishl а rni о chish kursd а o ‘ z а r о b о g ‘ l а ng а n . 5. h а r bir tushunch а riv о jl а ntirilg а n h о ld а tushuntiril а di . Ма s а l а n , а rifm е tik а m а ll а rni o ‘ qitishd а n о ldin uning а niq m о hiyati о chil а di , keyin а m а lning хо ss а l а ri , keyin k о mp о n е ntl а r о r а sid а gi b о g ‘ l а nish , keyin а m а l n а tij а si , ох irid а а m а ll а r о r а sid а gi b о g ‘ l а nish beril а di . 6. А s о siy tushunch а l а r v а n а tij а viy tushunch а l а r o ‘ z а r о b о g ‘ l а nishd а berilg а n . Ма s а l а n , qo ‘ shish а s о sid а ko ‘ p а ytirish k е ltirib chiq а rilg а n . Boshlang ‘ ich matematik а kursi o ‘ z tuzilishi bo ‘ yich а uch f а nni o ‘ z ichig а о lg а n butun kursdir , und а а rifm е tik , а lg е br а ik v а g ео m е trik m а teri а ld а n ib о r а t qisml а rni f а rql а sh kerak . Boshlang ‘ ich matematik а kursid а а rifm е tik m а teri а lning k о ns е ntrik j о yl а shuvi s а ql а n а di . А mm о, а m а ld а gi d а sturd а k о ns е ntrl а r s о ni k а m а ytirilg а n : o ‘ nlik , yuzlik , minglik , ko ‘ p хо n а li s о nl а r . shuni h а m а ytish ker а k , m а teri а l shund а y k а tt а grupp а l а shg а nki , und а o ‘ z а r о b о g ‘ l а ng а n 9 tushunch а l а r , а m а ll а r , m а s а l а l а rni q а r а sh v а qt jih а td а n yaqinl а shtirilg а n . А rifm е tik а m а ll а rning хо ss а l а ri v а m о s his о bl а sh usull а rini o ‘ rg а nish bil а n bir v а qtd а а rifm е tik а m а l l а r n а tij а l а ri bil а n k о mp о n е nt а l а ri о r а sid а gi b о g ‘ l а nishl а r о chib beril а di . (Ма s а l а n , а g а r yig ‘ indid а n qo ‘ shiluvchil а rd а n biri а yrils а, ikkinchi qo ‘ shiluvchi h о sil bo ‘ l а di .) Ко mp о- n е ntl а rid а n birining o ‘ zg а rishi bil а n а rifm е tik а m а ll а r n а tij а l а rining o ‘ zg а rishi kuz а til а di . А lg е br а el е m е ntl а rini kiritish , chuqur , tushunilg а n v а umuml а shg а n o ‘ zl а shtirish m а qs а dl а rig а j а v о b ber а di : t е nglik , t е ngsizlik , t е ngl а m а, o ‘ zg а ruvchi tushunch а l а ri k о nkr е t а s о sd а о chib beril а di . Abstract: Begin today to form and develop a system of mathematical knowledge and skills necessary for the formation of calculation skills in students, their application in daily activities, the study of sciences and the continuation of education is one of the main tasks of mathematics teachers in internal education. Therefore, this article is devoted to the importance, goals and objectives of teaching mathematics to primary school students. Keywords: intelligence, discipline, integration of sciences, general competence, cognitive competence. Arifmetik material kursning asosiy mazmunini tashkil etadi. Boshlang‘ich kursning asosiy o‘zagi natural sonlar va asosiy miqdorlar arifmetikasidan iborat. Bundan tashqari, bu kursda geometriya va algebraning asosiy tushunchalari birlashadi. Boshlang‘ich sinf matematika kursi maktab matematika kursining organik qismi bo‘lib hisoblanadi. V–XI sinflarda o‘qitiladigan matematikaning eng asosiy va o‘quvchilar yoshiga mos bo‘lgan elementar tushunchalari beriladi. Yuqori sinflarda shu tushunchalar kengaytirilgan, chuqurlashtirilgan va boyitilgan holda o‘qitiladi. "Science and Education" Scientific Journal February 2021 / Volume 2 Issue 2 www.openscience.uz 347 Demak, boshlang‘ich sinf matematikasining mazmuni yuqori sinf matematikasining mazmunini ham belgilab beradi. Boshlang‘ich matematikaning tuzilishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega: 1. Arifmetik material kursning asosiy mazmunini tashkil qiladi. U natural sonlar arifmetikasi, asosiy miqdorlar, algebra va geometriya elementlarining propedivtik kurslari asosiy bo‘lim shaklida o‘qitilmasdan arifmetik material bilan qo‘shib o‘qitiladi. 2. 10 Boshlang‘ich sinf materiali konsentrik tuzilgan. Masalan, oldin I-o‘nlikni raqamlash o‘qitilsa, keyin 100 ichida raqamlash va arifmetik amallar bajarish o‘qitiladi. Undan keyin 1000 ichida arifmetik amallar bajarish, keyin ko‘p xonali sonlar ichida. Bularni o‘qitish bilan birga raqamlash, miqdorlar, kasrlar, algebraik va geometrik materiallar qo‘shib o‘qitiladi. 3. Nazariya va amaliyot masalalari o‘zaro organik bog‘langan xarakterga ega. 4. Matematik tushuncha, xossa, qonuniy bog‘lanishlarni ochish kursda o‘zaro bog‘langan. 5. Har bir tushuncha rivojlantirilgan holda tushuntiriladi. Masalan, arifmetik amallarni o‘qitishdan oldin uning aniq mohiyati ochiladi, keyin amalning xossalari, keyin komponentlar orasidagi bog‘lanish, keyin amal natijasi, oxirida amallar orasidagi bog‘lanish beriladi. 6. Asosiy tushunchalar va natijaviy tushunchalar o‘zaro bog‘lanishda berilgan. Masalan, qo‘shish asosida ko‘paytirish keltirib chiqarilgan. Boshlang‘ich matematika kursi o‘z tuzilishi bo‘yicha o‘z ichiga olgan, arifmetik, algebraik va geometrik materialdan iborat qismlarni . Boshlang‘ich matematika kursida arifmetik materialning konsentrik joylashuvi saqlanadi. Ammo, amaldagi dasturda konsentrlar soni kamaytirilgan: o‘nlik, yuzlik, minglik, ko‘p xonali sonlar. Shuni ham aytish kerak, material shunday katta guruhlashganki, unda o‘zaro bog‘langan tushunchalar, amallar, masalalarni qarash vaqt jihatdan yaqinlashtirilgan Arifmetik amallarning xossalari va mos hisoblash usullarini o‘rganish bilan bir vaqtda arifmetik amallar natijalari bilan komponentalari orasidagi bog‘lanishlar ochib beriladi. (Masalan, agar yig‘indidan qo‘shiluvchilardan biri ayrilsa, ikkinchi qo‘shiluvchi hosil bo‘ladi.) Komponentlaridan birining o‘zgarishi bilan arifmetik amallar natijalarining o‘zgarishi kuzatiladi. Algebra elementlarini kiritish, chuqur, tushunilgan va umumlashgan o‘zlashtirish maqsadlariga javob beradi: tenglik, tengsizlik, tenglama, o‘zgaruvchi tushunchalari konkret asosda ochib beriladi. "Science and Education" Scientific Journal February 2021 / Volume 2 Issue 2 www.openscience.uz 348 1-sinfdan boshlab sonli tengliklar va tengsizliklar (4=4, 6=1+5, 25, 8- 3< 8-2 va hokazo) qaraladi. Ularni o‘rganish arifmetik materialni o‘rganish bilan bog‘lanadi va uni chuqurroq ochib berishga yordam 11 beradi. 2-sinfdan boshlab (x+6)-3=2 va h.k ko‘rinishdagi tenglamalar qaraladi. Т englamalarni yechish, oldin tanlash metodi bilan, so‘ngra amallarning natijalari bilan komponentlari orasidagi bog‘lanishlarni bilganlik asosida bajariladi. O‘zgaruvchi bilan amaliy tekshirish o‘quvchilarning funksional tasavvurlarini egallashlariga imkon beradi. Geometrik material bolalarning eng sodda geometrik figuralar bilan tanishtirish, ularning fazoviy tasavvurlarini rivojlantirish, shuningdek, arifmetik qonuniyatlarni, bog‘lanishlarni ko‘rsatmali maqsadlariga xizmat qiladi. (Masalan, to‘g‘ri to‘rtburchakning teng kvadratlarga bo‘lingan ko‘rsatmali obrazidan ko‘paytirishning o‘rin almashtirish xossasini bog‘lanishi ochib foydalaniladi...). 1-sinfdan boshlab to‘g‘ri va egri chiziqlar, kesmalar, ko‘pburchaklar va ularning elementlari, to‘g‘ri burchak va hokozo kiritilgan. O‘quvchilar geometrik figuralarni tasavvur qila olishni, ularni nomlari, katakli qog‘ozga sodda yasashlarni o‘rganib olishlari kerak. Bundan tashqari, ular kesma va siniq chiziq uzunligini, ko‘pburchak perimetrini, to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat va umuman har qanday figuraning yuzini (paletka yordamida) topish malakasini egallab olishlari kerak. 2.3 Metod tushunchasi. Uning turlari va tasnifi. O‘quv bilish faoliyatini tashkil qilish metodi va ular orasidagi bog‘liqlik. O`qitish metodi tushunchasi didaktika va metodikaning asosiy tushunchalaridan biri. Didaktika va metodikaga oid adabiyotlarning ko`pchiligida o`qitish metodlari o`qituvchi va o`quvchilarning birgalikdagi faoliyatlari usullari bo`lib, bu faoliyat yordamida yangi bilimlar , malakalar va ko`nikmalarga erishiladi, o`quvchilarning dunyoqarashlari shakllanadi, qobiliyatlari rivojlanadi deb tavsiflanadi. Dyemak, o`qitish metodlari o`zlashtirish, tarbiyalash va rivojlantirish funktsiyalarini bajaradi. Myetod aniqlab olingandan keyin odatda konkret o`qitish metodlari ro`yxati beriladi. Ammo, hozirgi paytda yangi metodlar soni adabiyotlarda 100 dan ortiq nomda keltiriladi. Ma'lum o`qitish metodlaridan ta'limning yangi mazmuniga, yangi vazifalariga mos keladiganlarini ongli tanlab olish uchun o`qitish metodlari klassifikatsiyasini 12 o`rganib chiqish zarur. O`qitish metodlari 3 ta katta guruhga bo`linadi. 1. O`quv – bilish faoliyatini tashkil qilish metodlari; 2. O`quv – bilish faoliyatini rag`barlantirish metodlari; 3. O`quv – bilish faoliyatining samaradorini nazorat qilish metodlari; Endi bu metodlar guruhini alohida qaraymiz. I. O`quv – bilish faoliyatlarini tashkil qilish metodlarini bir necha kichik guruhlarga bo`lib klassifikatsiyalash mumkin. 1. O`quvchilar bilim oladigan manba bo`yicha: a) og`zaki, b) ko`rsatmali, v) amaliy metodlar 2. O`quvchilar fikrining yo`nalishi bo`yicha: a) induktsiya , b) deduktsiya, v) analogiya. 3. Pyedagogik ta'sir, boshqarish darajasi, mustaqillik darajasi bo`yicha: a) o`qituvchi boshchiligidagi o`quv ishlari. b) o`quvchilarning mustaqil ishlari. 4. O`quvchilarning mustaqil aktivliklari darajasi bo`yicha: a) izohli – illyustrativ metod; reprbouktik metod; b) bilimlarni problemali bayon qilish; v) qisman izlanish va tadqiq qilish; 1. Og`zaki metodlar - qisqa muddat ichida hajmi bo`yicha eng ko`p informatsiya berish, o`quvchilar oldida problemallar qo`yish, ularni hal qilish yo`llarini ko`rsatish imkonini beradi. a) Tushuntirish metodi - bunda o`qituvchi materialni bayon qiladi , o`quvchilar esa bilimlarni tayyor holda qabul qiladilar. Materialni aniq tushunarli va qisqa bayon qilish kerak. M: 1 yoki 0 ga ko`paytirish hollarini tushunib olishga ko`paytirish haqidagi tarkib topgan bilimlari yyetarli bo`lmaydi. O`qituvchi bu bilimlarni tayyor holda berishi kerak. Tushuntirish metodida nazariy ma'lumotlar bilan tanishtirishda, o`quv qurollaridan foydalanish yo`l – yo`riqlar berishda foydalaniladi. b) Suhbat - eng ko`p tarqalgan, yyetakchi o`qitish metodlaridan biri bo`lib, 13 darsning turli bosqichlarida, har xil o`quv maqsadlarida qo`llanilishi mumkin. Suhbat – bu o`qitishning savol – javob metodidir, bunda o`qituvchi, maxsus tanlangan savollar sistemasi va ularga beriladigan javoblar yo`li bilan o`quvchilarni qo`yilgan ta'lim – tarbiyaviy vazifalarni hal qilishga olib keladi. Suhbat metodidan ko`pincha matematik tushunchalar bilan tanishtirilayotganda qonuniyatlar tipidagi bilimlar (arifmetik amal xossalari, amal komponentalari va natijalari bog`liqligi) bilan tanishtirishda foydalanish tavsiya etiladi. Katexizik suhbat shunday savollar sistemasi asosida tuziladiki, bu savollar ilgari o`zlashtirilgan bilimlarni oddiygina qayta eslashni talab qiladi. Undan bilimlarni tekshirish va baholashda, yangi materialni mustahkamlash va takrorlashda foydalaniladi. Evristik suhbat (grekcha – topaman, ochaman) da tayyor bilimlar berilmaydi , balki qo`yilgan savollar orqali, o`quvchilarning oldingi o`zlashtirgan bilimlari asosida, kuzatishlari, tajribalari asosida yangi tushunchalarga, xulosa va qoidalarga kelishga olib keladi. M: «34-20 va 34-2» hollarni o`rganishda dastlab (50k8)-30, (40k5)-4 so`ngra 28k20k8…. Nimani yozdim? Shunday yozish mumkinmi? Savollar o`quvchilarning fikrlashini faollashtirishga, ularni voqyea – hodisalar va faktlarni taqqoslashga, solishtirishga, ularni ajratish yoki guruppalashga , ular orasidagi bog`lanishlarni izlashga majbur qilish kerak. M: Nega? Buni qanda tushunish kerak? v) H i k o ya bilimlarni tushuntirish hikoya tarzida amalga oshirilishi mumkin. Bundan asosan matematika tarixining rivojlanishi haqidagi ma'lumotlarni berishda foydalaniladi. g) O`quvchilarning kitob bilan ishlashlari. O`qish malakalarini egallashlariga qarab o`quvchilarni kitobda berilgan matnni mustaqil o`qishga jalb qilish zarur, ammo matematik matnni o`qish o`quvchilar uchun yangi va qiyin ishdir. O`quvchi darslikdan nimani o`qimasin, u tushungan yoki tushunmaganini tekshirish kerak. Darsliklarda har xil mashqlardan oldin berilgan ko`rsatmalarni o`qishga e'tibor berish zarur. Rasmlar, chizmalar, sxyemalarni o`qish malakasi ham katta ahamiyatga ega. Bunday ishning yakuni rasm, chizma, og`zaki ifodalar, matematik yozuvlar yordamida yangi bilimlarni mustaqil egallash 14 uchun darslik ochib beradigan imkoniyatlarning hammasidan foydalanishdan iborat bo`lishi kerak. 1. Ko`rsatmali metodlar. O`qitishning ko`rsatmali metodlari – o`quvchilarga kuzatishlar asosida bilimlar olish imkonini beradi. Kuzatish hissiy tafakkurning faol formasidir, bundan o`qitishda keng foydalaniladi. Atrof – borliqdagi predmet va hodisalar, ularning turli – tuman modellari, (har xil tipdagi ko`rsatma - qo`llanmalar) kuzatish ob'yektlari hisoblanadi. O`qitishning ko`rsatmali va og`zaki metodlari o`zaro chambarchas bog`liqdir. Ko`rsatma - qo`llanmalarni namoyish qilishni har doim o`quvchilar va o`qituvchilarning tushuntirishlari bilan birgalikda olib boriladi va uning tadqiqotlarda aniqlanishicha 4 ta asosiy shakl mavjud. 1. O`qituvchi o`quvchilarning kuzatishlarini boshqaradi ; 2. Og`zaki tushuntirish uning yordamida ob'yektning bevosita ko`rinmaydigan tomonlari haqida ma'lumotlar beriladi. 3. Ko`rsatma - qo`llanmalar – og`zaki tushuntirishlarni tasdiqlaydi va aniqlashtiruvchi illyustratsiya bo`ladi. 4. O`qituvchi o`quvchilarning kuzatishlarini umumlashtiradi va umumiy xulosa chiqaradi. 2.4 O‘qitishni tashkil qilishda didaktik o‘yin metodidan foydalanish. O‘quvchilar bilimini o‘zlashtirish samaradorligini aniqlash metodlari. Bolalarning hayotida maktab davri juda katta o’rin tutadi. Chunki bolalar bog’cha ta’limidan so’ng aynan savodining chiqishi shu davrga to’g’ri keladi. Bu davrda bolalarga har taraflama tushunarli bo’lgan mashg’ulotlardan, qiziqarli zamonaviy usullardan foydalanish lozim. Maktab davrida bolaning savodi chiqishi bilan birgalikda uning dunyoqarashi shakllanib, fikrlash doirasi kengayib boradi. Bolalarning bilimini rivojantirishda turli xil o’yinlardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Bolalar o’yinlar orqali o’z bilimlarini mustahkamlab oladilar. ularni o’rganib oladilar. Ta’lim jarayonida 15 qo’llaniladigan didaktik o’yinlar ta’lim sifatini yanada oshirish, bilish jarayonining muvafaqqiyatli boshqarilishiga turtki bo’ladi. Didaktik o’yinlar boshlang’ich ta’limning keyingi bosqichlarida ham bolalarning bilimini rivojiga turtki bo’lishi mumkin. Dars jarayonida o’zlashtirishi past o’quvchilarning bilimini oshirishga bu o’yinlar o’z ta’sirini ko’rsatadi. Shiddat bilan rivojlanayotgan bugungi kunda pedagogik texnologiyalar asosida ta’limni tashkillashtirishga e’tibor kuchaymoqda. Pedagogik texnologiyalardan foydalailmoqda. Pedagogik texnologiyalar - ta’limning shakllari, metodlari hamda yangi usullari tarbiyaviy vositalar yig’indisi hisoblanadi.Pedagogik texnologiyalar o’quvchilar imkoniyati va qobiliyatini yuzaga chiqarishda eng mahoratli vositalardan biri hisoblanadi, ular orqali ta’lim jarayonining tezlashishi oshadi. O quvchilardaning mustaqil fikrlash doirasi shakllanadi.ʻ Bolalarda mexr muhabbat qiziqish hissi ortib boradi. Ta’lim tizimiga texnologik vositalar orqali yondashish tufayli -ta’lim jarayonining maqsadi belgilanadi; - o’qitish tizimining uzviy bog’liqligi rivojlanadi; -ta’limning harakatlanish tezligi yuqorilab boradi; Texnologiyalardan foydalanishda ular ta’limning sifatini belgilashi lozim, undan ko’zlangan maqsadga yetishish nazarda tutilishi kerak. Bunda o’qituvchilar o’z o’quv fanini maqsadini belgilab chiqishi kerak. Belgilangan maqsad asosida albatta samara bo’lmog’i lozim. Bola har bir o’yinga qiziqishi undan o’ziga biror narsa olmog’i kerak. Boshlang’ich sinf bolalariga dars jarayonida foydalanadigan o’yinlar orqali bolaning bilimi oshishi dars jarayonini o’zlashishi bilan birgalikda uning maktabga ustozlariga bo’lgan mexr-muhabbati oshib boradi. Aynan boshlang’ich sinflarda pedagogik texnologiyalardan foydalanish bolani darsga jalb etishga yordam beradi. O’yinlar orqali erkin fikr yuritish tafakkurining shakllanishini ortganini ko’rish mumkin. Aynan boshlang’ich sinflarda pedagogik texnologiyalardan foydalanish bolani darsga jalb etishga yordam beradi. Ularda o quvchilardaning ʻ diqqati bir joyga to’planadi tafakkuri o’sib boradi. O’zlarida erkin fikr yuritish jarayoni shaklanadi. Dars jarayonida qo’llanadigan didaktik o’yinlardan Zanjir o’yini: Bu o’yinda o’qituvchi bir so’z aytadi. Shu so’zning tugagan harfidan 16 boshab bolalar so’zni davom ettiradi. O’yin orqali bolalar hammasi darsga jalb etiladi. «Tez ayt» o’yini: bu o’yinda o’qituvchi sinf bo’ylab yuradi bir bolani turg’izib uga bir tur nomini aytadi. Bola shu turga kiruvchi so’z topib aytishi kerak. Bu orqali bolaning fikri atrof muhitga bo’lgan munosabati sinchikovlik qobiliyati oshib boradi. O’yinda toki javob berolmagan o’quvchilar tugatadi. O’yin bir ishtirokchi qolguncha davom etadi. Bu o’yinni o’tilgan darsga moslab ham tashkillashtirsa bo’ladi. O’qituvchi: «Hayvon» O’quvchi: mushuk O’qituvchi : «Mevalar» O’quvchi: olma O’qituvchi sinf jihozlari: O’quvchi: doska Dars jarayonida shunday o’yinlardan foydalanish orqali o’quvchilarda dars jarayoniga bo’lgan qiziqish ortib boradi. Bolada topqirlik, chaaqqonlik, tez harakat qilish jarayonari shakllanib boradi. Interfaol metodlar. O‘quvchilarning faollik darajasiga ko‘ra qo‘llaniladigan metodlar. 1) Izohli - illyustrativ m е tod.Bu m е todning mohiyati shundaki, bunda o’qituvchi tayyor informatsiyani har xil vositalar yordamida b е radi, o’quvchilar esa bu informatsiyani qabul qiladi, tushunib oladi va eslab qoladi. Informatsiyani o’qituvchi og’zaki, yozma, ko’rsatmali ravishda amalga oshiradi. 2) R е produktiv m е tod.Bu m е todning asosiy b е lgisi faoliyat usulini tiklash va o’qituvchining topshiriqlari bo’yicha takrorlashdan iborat. Bu m е tod yordamida malaka va ko’nikmalar tarkib topadi. 3) Bilimlarni muammoli bayon qilish. Bunda o’qituvchi biror qoidani aytibgina qolmay, balki «ovoz chiqarib mulohaza yuritib» muammoni qo’yadi va uni hal qilish jarayonini boshqaradi va o’quvchilarni fikrlashga o’rgatadi, bilish xarakt е ridagi izlanishlarni olib borishga o’rgatadi. 4) Qisman izlanish yoki evristik m е tod.Bu holda o’qituvchi o’quvchilarga o’quv mat е rialini bayon qiladi, bu bayon qilish davomida savollar qo’yib o’quvchilarni izlanishga va bilish xarakt е ridagi biror masalani y е chishni talab qiladi. 5) O’qitishning tadqiqot m е todlari. Bunda o’quvchilar qo’yilgan muammoni tushunib olgandan k е yin, o’zlari ishlash r е jasini tuzadi, faraz qilib, t е kshirish usulini aniqlab, kuzatishlar, tajribalari o’tkazishadi, faktlarni 17 taqqoslaydi, umumlashtiradi va xulosalar chiqarishadi. K е yingi uchta m е todlar yordamida muammoli o’qitish amalga oshiriladi. Muammoli o’qitish d е ganda nimani tushuniladi? Hozirgi vaqtda uning yagona ta'rifi yo’q. Ammo N.M. Skatkin, T.I. Shamova, L.Sh.L е v е nberg kabilar muammoli o’qitish yagona ta'lim tizimsining muhim tarkibiy va muammoli vaziyatlar yaratish va ularni hal qilish usullarini k е ng qo’llanish asosida o’quvchilarning r е produktiv va ijodiy faoliyatlarining tarkibiy birlashtirilishini ko’zlaydi d е gan yagona nuqtai nazarni bildirishmoqdalar. Muammoli o’qitish d е ganda – bu muammoli vaziyatlar hosil qilish, muammoni shakllantirish, hal qilishda o’quvchilarga yordam b е rish va ularga boshchilik qilish kabilarni tushunamiz. (Polyak – B. Okon). Muammoli o’qitish asosida o’quv muammosi yotadi, bu muammoning mohiyati o’quvchiga ma'lum bo’lgan bilimlar, ko’nikma va malakalar bilan tushuntirmoq va tushuntirish uchun yangi faktlar zaruratidan iborat. (didaktik M.I. Maxmutov). Muammoli o’qitishning eng muhim xususiyati muammoli vaziyatlar yaratishdir. Muammoli vaziyat - bunda o’qituvchi o’quvchilar oldiga ularning bilimlari y е tishmasligi sababli birdaniga to’la javob b е ra olmaydigan savol qo’yadi. Muammoli vaziyatning markaziy el е m е nti o’quvchilar tomonidan yechilishi k е rak bo’lgan noma'lum yoki qo’yilgan muammoni hal qilish uchun zarur bo’lgan bilimlardir. Boshlang’ich sinflarda muammoli o’qitishdan foydalanish mumkinmi? Buning b е gumonligini M.I. Moro, A.M. Pishkalo, A.S. Sharipova kabi olimlar o’z tadqiqotlarida isbotlaganlar. Psixolog A.M. Matyushkinning boshlang’ich sinflarda muammoli o’qitishning o’lchami va xarakt е ri haqida fikrlari diqqatga sazovordir: «Boshlang’ich sinf o’quvchilari hal int е ll е ktual faoliyat m е todlariga ega emaslar hamda grammatika va mat е matik qoidalar haqida diskussiya olib borish yoki ularni tadqiq qilish uchun y е tarlicha bilimga ega emaslar. Ta'limning dastlabki bosqichlarida muammoli o’qitish m е todlaridan foydalanish o’quvchilar oldiga maqsadga muvofiq tanlangan, muammoli vaziyatlar hosil qiluvchi topshiriqlar b е rish va bu topshiriqlarni hal qilishlari uchun optimal sharoitlar yaratishni nazarda tutadi». Misol, o’qituvchi o’quvchilarga to’rtburchaklar va b е shburchaklar tasvirini ko’rsatadi, tasvirlar 18 har xil tartibda, to’rtburchaklar qizil, b е shburchaklar yashil rangga bo’yalgan. Savol b е riladi: Siz nima d е b o’ylaysiz, n е ga qizil rangili figuralarni to’rtburchaklar, yashillarini b е shburchaklar d е b atash mumkinmi? Bu savolga javob topish uchun o’quvchilar kuzatishlari, taqqoslashlari, qarshi qo’yish ishlarini bajarishadi va t е rminlardagi 4 va burchak, 5 va burchak so’zlarini aniqlaydilar. Natijada qizil figuralarda 4 ta burchak, yashilida esa 5 ta burchak borligiga ishonch hosil qilishda, hamda qo’yilgan savolga javob b е radigan xulosaga k е lishadi. 2.5 Boshlang‘ich sinf matematika darslarida interfaol metodlardan foydalaninsh. Tashhis, oldindan ko‘ra bilish va loyihalash har qanday pedagogik vazifani hal etishning ajralmas uchligi hisoblanadi. Loyihaning maqsadi oldindan qog‘ozda taqvim-reja, qisqacha yozma bayon sifatida aks ettriladi. Strategik, taktik va operativ vazifalarning samarali hal etilishi loyihalash texnologiyasining sifatiga bog‘liq. O‘quv dasturi yoki o‘quvchi shaxsi ta’lim mazmunini loyihalashning asosi bo‘lib, bu vaziyatda o‘qituvchi pedagogik faoliyat, maqsadi va sharoitlarga muvofiq holda o‘quvchilarga nimani taqdim etish xususida mustaqil qaror qabul qiladi. Qaror qabul qilish jarayonida quyidagilarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir: 1. O‘quvchilar tavsiya etilayotgan ma’lumotdan nimani va qanday hajmda o‘zlashtirishlari zarurligi; 2. O‘quvchilarning dastlabki tayyorgarlik darajasi, ularning o‘quv ma’lumotlarini qabul qilish imkoniyatlari; 3. O‘qituvchining kasbiy mahorati, shuningdek, ta’lim muassasasi moddiytexnik bazasi. Bu o‘rinda o‘quv ma’lumotlarini loyihalash texnologiyasi muhim o‘rin tutadi. Unda: - o‘quvchilarga taqdim etiladigan materiallar; - o‘quvchilarga mustaqil bajarish uchun beriladigan vazifalar; - o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilgan ma’lumot (bilim) turlari o‘z aksini topadi. Agar pedagog faoliyati o‘quvchilarning talablarini qondirish, ya’ni yakuniy maqsadlarga qaratilsa, u holda pedagog yaxlit pedagogik jarayonni yoki alohida dars va tarbiyaviy tadbirlarni loyihalashda ham qiyinchilikka duch kelmaydi. Muayyan o‘quv 19 mashg‘uloti jarayonining loyihasini ishlab chiqish quyidagi bosqichlardan iborat bo‘ladi: 1. Ta’lim jarayonini loyihalashning dastlabki bosqichi o‘quv predmetining mundarijasidan joy olgan mavzu yoki faoliyat mazmuniga doir manbalarni o‘rganish, chunonchi, materiallarni yig‘ish va ularning g‘oyasi bilan ularda ilgari surilgan g‘oyalarni umumlashtirish, turkumlashtirish hamda yaxlitlashdan iborat. O‘quv predmetining mavzusi yoki faoliyat mazmuniga doir manbalar mohiyatini o‘rganib chiqish o‘qituvchi uchun o‘quvchilar e’tiboriga taqdim etilayotgan mavzu xususida ularga batafsil, mukammal ma’lumotlarni bera olish, ta’limning umumiy jarayonini tasavvur etish imkonini beradi. 2. Bu bosqich o‘quv predmetining mavzusi yuzasidan yagona, umumiy maqsadni aniq belgilash, umumiy maqsad doirasida kichik bo‘limlar bo‘yicha hal etiluvchi xususiy maqsadlarni ham belgilash, ta’lim maqsadiga erishish yo‘lda ijobiy hal etib borilishi lozim bo‘lgasn vazifalarni ishlab chiqishga yo‘naltiriladi. Ta’lim maqsadi va vazifalarining aniq, puxta belgilab olinishi o‘qituvchi, shuningdek, "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 November 2021 / Volume 2 Issue 11 www.openscience.uz 926 o‘quvchilar faoliyatini muayan yo‘nalishga solish, ta’lim maqsadiga erishishda vaqtdan unumli foydalanish, ta’lim jarayonida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan didaktik va tarbiyaviy muammolarning oldini olish, mavjud sart-sharoitlardan oqilona foydalanishga zamin hozirlaydi. Bosqich natijasi o‘quv predmetining mavzusi bo‘yicha yagona, umumiy hamda xususiy maqsadlar, shuningdek, vazifalarni qayd etish bilan tavsiflanadi. 3. Mazkur bosqich ta’lim maqsadi va vazifalariga tayanilgan holda, o‘quv jarayonining mazmunini ishlab chiqishdan iboratdir. Ta’lim jarayoni o‘quv materiali mazmunini yoritishga xizmat qiluvchi muayan mavzu bo‘yicha nazariy va amaliy bilimlar majmuini ifoda etish imkonini beradi. Ta’lim mazmunida, shuningdek, o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan tushuncha, ko‘nikma hamda malakalarning hajmi ham o‘z ifodasini topa olishi lozim. Zero, ta’lim mazmunining g‘oyaviy jihatdan mukammalligi o‘quvchilar tomonidan muayan bilim, ko‘nikma va malakalarning o‘zlashtirilish darajasi bilan belgilanadi. Bu bosqich samarasi o‘quvchilar tomonidan ma’lum 20 tushunchalarning o‘zlashtirilishi, ko‘nikma va malakalarning shakllanishini ta’minlovchi shartlarning ishlab chiqilganligida namoyon bo‘ladi. 4. Ta’lim jarayonini loyihalashning eng muhim bosqishi sanalgan bu bosqichda mashg‘ulotning shakli, metodi va vositalarini tanlash kabi harakatlar amalga oshiriladi. Mazkur bosqichning muhimligi shundaki, aynan mashg‘ulot shakli, metod va vositalari ta’lim jarayonining muvaffaqiyatli ta’minlanishiga olib keladi. Ular yordami bilangina o‘quv predmetining mavzusi borasidagi nazariy bilimlar o‘quvchilarga uzatiladi, o‘quvchilar tomonidan esa ushbu bilimlar qabul qilinadi. Muayyan mashg‘ulot uchun eng maqbul deb topilgan shakl, metod va vositalarning belgilanishi ta’lim jarayonining qariyb 90 foizlik muvaffaqiyatini kafolatlaydi. Yangi, zamonaviy pedagogik texnologiyalarning asosiy mohiyati aynan mana shu bosqichda ochib beriladi. O‘quvchilarni ijodiy izlanish, faollik, erkin fikr yuritishga yo‘naltiruvchi ta’lim shakli, metod va vositalarining to‘g‘ri tanlanishi mashg‘ulotlarning qiziqarli, bahs-munozaralarga boy bo‘lishi, ijodiy tortishuvlarning yuzaga kelishiga turtki beradi. Mana shu holatdagina o‘quvchilar tashabbusni o‘z qo‘llariga oladilar, o‘qituvchining zimmasida esa ularning faoliyatini ma’lum yo‘nalishga solib yuborish, umumiy faoliyatni nazorat qila olish, murakkab vaziyatlarda yo‘l-yo‘riq ko‘rsatish, maslahatlar berish hamda ular faoliyatini baholash kabi vazifalar qoladi Matematika darsida nazorat turlari va ularni tashkil qilish, o‘quvchilarning daftar bilan ishlashda qo‘llaniladigan metodlar. O‘quvchilаr bilimini tеkshirish vа bаhоlаsh didаktikаdа bаrchа fаnlаr uchun umumiy qilib berilgаn. Bilimlаrni tеkshirish vа bаhоlаsh mаqsаdi o‘qituvchi uchun o‘quv mаteriаlini o‘quvchilаrning o‘zlаshtirish sifаtini, dаsturdаgi bilimlаrni egallаsh dаrаjаsini, mаlаkа vа ko‘nikmаlаrni hоsil qilingаnligini аniqlаshdаn ibоrаtdir. Bu оrqаli o‘qituvchi o‘quvchilаrning o‘quv fаоliyatini o‘quvchilаr matematikаdаn o‘zlаshtirishi mаjburiy bo‘lgаn bilimlаr hаjmini o‘quv dаsturi bilаn sоlishtirаdi. shu hаjmni o‘zlаshtirish vа mustаqil mаsаlаlаr yеchishgа 21 erishish uchun lоzim bo‘lgаn bilimlаr hоsil bo‘ldimi yoki yo‘qmi ekаnligini dоimо nаzоrаt qilib bоrаdi. Маtеmаtikа o‘qitishdа o‘quvchilаrning misоl vа mаsаlаlаrni to‘g‘ri yеchgаnligini tеkshirish muhim аhаmiyatgа ega. shu nаrsа mа’lumki, mаshq аgаrdа o‘quvchi uning to‘g‘ri yеchilgаnligigа ishоnch hоsil qilsаginа o‘quv vа mаlаkаlаrni egallаsh mаnbаi bo‘lаdi. O‘qituvchining bа-yoni, dаrsliklаrni o‘qish yoki mustаqil umumlаshtirish оrqаli оlingаn o‘quvchilаr bilimidа yеtishmоvchilik, qоrоng‘u tоmоnlаri o‘qituvchi tоmоnidаn to‘ldirib bоrishni tаlаb qilаdi. shuning uchun o‘quvchilаr bilim vа mаlаkаsini tеkshirib turish judа hаm zаrur. 2.6 Boshlang‘ich sinfda matematika o‘qitishni tashkil qilish shakllari. Boshlang‘ich sinfda matematika darsining tuzilishi va dars tizimi. Dars o’qitish jarayoning asosiy bo’ginidir. “Dars” so’zining dastlabki ma’nosi- bu ma’lum muddatga bajarilishiga kerak bo’lgan mehnat topshirig’idir. Dars o’quv shakli sifatida XVII asrdan ya’ni 300 yildan buyon mavjud. Darsni bolalar faqatginia o’qib olmasdan balki jamoa bo’lib ishlaydir unda muloqotga bo’lish qoidalariga o’rganadilar va har biri alohida o’rganilayotgan narsada bir- biriga o’qituvchiga o’z munosabatlarini bildiradilar ana shu narsa tarbiyadir. Darsning tuzilishi haqidagi masala matematika metodikasining umumiy qismi asosiy masalalardan biridir. Matematika darslarining tuzilishi xususiyatlarini tamoman tushunib olish uchun har bir darsning tuzilishida hisobga olish lozim bo’lgan didaktik qoidalar bilan tanishib olish va darsning tuzilishiga qanday bo’lmasin ta’sir qiladigan matematika su jumladn arifmetikada xos bo’lgan xususiyatlarni nazarda tutish kerak. 2.Matematika darslarida asosiy didaktik maqsadlar. 22 Darsni o`tkazishga tayyorgarlik ko`rishda eng oldin darsning asosiy maqsadlarini aniq oydinlashtirib olish zarur. Darsda nazariya bilan amaliyotning bog`liqligi, algеbraik va gеomеtrik elеmеntlarning arifmеtika bilan bog`liqligi, didaktik maqsadlar amalga oshiriladi; yangi matеrial bilan tanishtiriladi va mustahkamlanadi, malaka, ko`nikmalar hosil qilishga doir ishlar o`tkaziladi.Har bir darsda turli xil didaktik maqsadlar ko’zlanadi ular orasida bittasi bosh maqsad bo’lib hisoblanadi, uni darsning asosiy didaktik maqsadi deyiladi. Har bir alohida darsning maqsadi darslar tizimining maqsadini aniqlab, uning yordamida o’qitilayotgan mavzuning mazmunini o’quvchilarga ochib beradi. Bu holda yangi tushunchalar bilan o’quvchilarni tanishtirish bo’lsa, ikkinchi holda tanishtirilgan tushunchani kengaytirsh va chuqurlashtirish, uchinchisida esa, bilim, malaka va ko’nikmalarni tekshirish va h.k. bajariladi. Har bir darsda yuqorida aytilganlarning bir nechtasi yoritilishi mumkin. O’tilganlarni takrorlash, o’tilgan bilimlarni yangi tizimga solish, shu bilan bilimlarni tekshirishni o’z ichiga oladi. Yаngi materialni bayon qilish har kuni mashqlar bajarish bilan davom ettiriladi. Maktablarning tajribasi darsning ma’lum tuzilishini biladiki, ko’pchilik o’qituvchilar bu tuzilishga rioya qilib, ma’lum natijalarga erishmoqda. Odatda darsning boshida uy vazifasi tekshiriladi yoki o’tgan mavzu takrorlanadi, so’ngra o’tgan mavzu yuzasidan savol – javob o’tkaziladi. Shundan keyin yangi material bayon etiladi va uni mustahkamlash uchun o’quvchilarga misol va masalalar yechdiriladi yoki nazorat savollari beriladi. Dars oxirida uyga vazifa va unga ko’rgazmalar beriladi. Ba’zan bu maqsadlardan bittasiga bag’ishlanishi mumkin. Ana shu bitta maqsadni darsning asosiy didaktik maqsadi deyiladi va boshqalar unga bo’ysunadi. Misoluchun «Ikki xonali sonlarni xona birliklarining yig`indisi bilan almashtirish» mavzusiga bag`ishlangan darsni qaraylik. 23 Dars maqsadi. 1. O`quvchilarni 2 xonali sonlarni xona birliklarining yig`indisi bilan almashtirishga o`rgatish. 11. Darsni tahlil qilish Dars kuzatish va tahlil qilish orqali o‘quvchilarning umumiy tayyorgarligi, bilim olishdagi faoliyati, o‘quv fanga bo‘lgan qiziqishi, diqqat bilan ishlashi, matn, xarita, jadval, asboblar bilan mustaqil ishlay bilishi, o‘qituvchiga bo‘lgan munosabati aniqlanadi. Shu bilan birga o‘qituvchining faoliyati ham tahlil qilinadi. Chunonchi, o‘qituvchining o‘quv dasturi materiallarini bilish darajasi, yangi mavzuni tushuntirish jarayonida asosiy fikrni ajratib olishi, ilmiylik va soddalik, ko‘rgazmalilik tamoyillariga rioya qilishi, dars maqsadini to‘g‘ri qo‘yishi, dars jarayonni to‘g‘ri rejalashtirishi, darsda hamkorlikka erisha olishi, bilim va ko‘nikmalarni o‘zlashtirishni nazorat etish, o‘quvchilar bilan yakka va jamoada ishlashni tashkil eta bilishi, dars mobaynida vaqtdan unumli foydalanishi va pedagogik muamala madaniyatini egallaganlik darajasi, kabi jihatlar inobatga olinadi. O‘qituvchinig darsini bir necha marta kuzatish va tahlil qilish uning pedagogik mahorati, ish tizimi, o‘quvchilarining o‘zlashtirishi, bilim darajasi kabi sohaviy va kasbiy layoqati yuzasidan xulosa chiqarish imkonini beradi. Ta’kidlash joizki, umumiy o‘rta ta’lim maktab o‘qituvchilarining darslarini tahlil qilishda ko‘pincha kuzatuvchilar darsga yaxlit tizim sifatida qaramay ko‘proq tashqi jihatlariga baho beradilar, darsning mazmun-mohiyati xususida yuzaki muloxaza yuritadilar. Shuningdek, dars tahlilida o‘qituvchining ko‘rsatmali quroldan foydalanishi, didaktik kartochkalar bilan ishlashi va 24 hokazolar aytiladi-yu, ammo ulardan nima maqsadda, qaysi vaziyatda foydalanilgani, qanchalik samara berganligi, vaqt taqsimotiga to‘g‘ri amal qilinganligi, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan olmaganligi kabi masalalar to‘g‘risida fikr yuritilmaydi. Bundan tashqari yana bir jiddiy kamchilik o‘qituvchining o‘zini o‘zi tahlil qilishga e’tibor qaratmaslikdir. O‘zini-o‘zi tahlil qilish tamoyili o‘qituvchining o‘z faoliyatidagi yutuq va kamchiliklarini aniqlash va bartaraf etishga oid maqsadli yo‘lni belgilab olishiga asos bo‘ladi. O‘qituvchilar aksariyat hollarda dars jarayonida quyidagi xato va kamchiliklarga yo‘l qo‘yadilar. Jumladan:  Dars maqsadi bilan o‘quvchilarni tanishtirmaslik;  Interfaol metodlardan samarasiz foydalanish;  Dars jarayonida barcha o‘quvchilarning ishtirokini ta’minlay olmaslik;  O‘quvchilar bilan yakka va jamoa tartibda ishlashga erisha olmaslik;  O‘quvchilarning mustaqil ishlashini ta’minlamaslik.  O‘quvchilar bajargan ishlarini vaqtida baholamaslik;  O‘kituvchi nutqining ravon ta’sirchan emasligi;  Mavzuni amaliyot bilan bog‘lab tushuntirmaslik;  Mavzuni ilmiy va amaliy nuqtai nazardan tushuntirishga e’tibor bermaslik;  Sinf doskasi, darslik, o‘quvchi daftari, qo‘shimcha adabiyotlardan foydalanishning tizimli yo‘lga quyilmaganligi;  O‘quvchilarga beriladigan savollarning muammoli tarzda tuzilmaganligi kabilar. Darslar aniq maqsad asosida kuzatilishi va tahlil qilish lozim. Shundagina natijasi samarali bo‘ladi va o‘quv jarayoni yuzasidan aniq xulosa chiqarishga yordam beradi. Dars tahlilida tizimsizlik, aniq bir maqsadning yo‘qligi, darsga tasodifan qatnashish, darsni chuqur tahlil qila olmaslik, o‘kituvchiga amaliy 25 yordam ko‘rsata olmaslik esa darslar sifatining va saviyasining pasayib ketishiga olib keladi. Darslarni tahlil qilish faqatgina metodik ahamiyatga ega bo‘lmay, balki maktabda o‘quv-tarbiya jarayoniga rahbarlik va nazoratning muhim shakllaridan biridir. O‘qituvchi darsini kuzatish va tahlil qilish amaliyotining tizimli amalga oshirilishi darslarni qiyoslash va yo‘l qo‘yilgan xatolarning bartaraf etilganligini aniqlash imkoniyatini beradi. O‘qituvchilarning o‘zaro dars kuzatishi tajriba almashinuv jarayoni bo‘lib, dars o‘tayotgan o‘qituvchi bor mahoratini ishga solib, yuqori ishchanlik bilan faoliyat ko‘rsatsa, tahlil qiluvchi o‘qituvchi esa taklif va mulohazalar berish orqali tajribasini boyitadi, metodik malakasini oshiradi. Dars tahlili o‘quv mashg‘ulotini kuzatish, o‘rganish shaklida olib boriladi. Щ u o‘rinda savol tug‘iladi. O‘qituvchining darsi kim tomonidan kuzatilishi lozim? Qanday maqsad Bilan kuzatiladi va tahlil qilinadi? O‘qituvchining darsi viloyat XTB, tuman, xalq ta’limi bo‘limi, ta’lim muassasalari rahbarlari, xodimlari, metodistlar va o‘qituvchilar tomonida kuzatiladi va tahlil qilinadi. Buning uchun eng avvalo, darsga kirishdan maqsad nimadan iborat ekanligini aniqlab olish zarur. Dars quyidagi maqsadda kuzatiladi va tahlil qilinadi:  ta’lim va tarbiya jarayoni sifatini aniqlash;  o‘qituvchining pedagogik mahoratini oshirishga yordam berish;.  ilg‘or ish usullari va metodlarini o‘rganish va ommalashtirish;.  o‘qituvchilarning o‘zaro tajriba almashishi;  o‘quvchilarning bilimi va tarbiyalanganlik darajasini aniqlash;  ilmiy-tadqiqot ishlarini amalga oshirish;  o‘quvchilarning bilish faoliyatini o‘rganish; 26  dars jarayonida yuzaga kelashi mumkin bo‘lgan xato va kamchiliklarning oldini olish o‘qituvchiga amaliy va metodik yordam ko‘rsatish;  ta’lim-tarbiya jarayonida o‘quvchilar psixologik xususiyatlarinng  tomonlarida o‘ziga xosligini e’tiborga oliish;  darsda o‘quvchilarni faollashtirish va mavzuni o‘zlashtirishlari e’tiborga olinganligi. Dars o‘quv jarayonining juda ko‘p ta’lim-tarbiya qirralarini hal qiluvchi asos hisoblanadi. Shunga ko‘ra darsga kuzatuvchi va tahlil qiliuvchilardan maxsus tayyorgarlik ko‘rish talab etiladi. Xulosa Matematika fanida o‘quvchilar bilim, malaka va ko‘nikmalarini nazorat qilish o‘quv jarayonining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Nazorat shakllari o‘quvchilarning mavzuni qanday o‘zlashtirganini aniqlash, ulardagi muammoli jihatlarni aniqlab, ularni bartaraf etish va ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiladi. Amaliyotda nazoratning og‘zaki, yozma, test, amaliy hamda innovatsion shakllari keng qo‘llaniladi. Har bir shaklning o‘ziga xos afzalliklari mavjud bo‘lib, ular o‘quvchilarning yoshiga, tayyorgarlik darajasiga hamda dars mavzusining xususiyatiga qarab tanlanadi. Nazoratning to‘g‘ri tashkil etilishi o‘quvchilarda mustahkam bilim, puxta malaka va amaliy ko‘nikmalarni shakllantirishga, ular orasida raqobatbardoshlikni oshirishga yordam beradi. Shu boisdan matematika o‘qituvchilari nazorat shakllarini turli usullar bilan uyg‘unlashtirib, o‘quvchilarning bilimini chuqur va to‘g‘ri baholashi zarur. 27 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Jo‘raqulov E. va boshqalar. Matematika o‘qitish metodikasi . – Toshkent: O‘qituvchi, 2020. 2. Raxmatova M., Karimova D. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat . – Toshkent: Ilm Ziyo, 2019. 3. Sultonov A., Toshpulatova D. Nazorat va baholashning zamonaviy metodlari . – Toshkent: Fan va texnologiya, 2021. 4. Abdullaeva G. Matematika darslarida nazorat va baholash tizimi . – Andijon: ADU nashriyoti, 2022. 5. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida matematika fanidan dars berish bo‘yicha me’yoriy hujjatlar to‘plami , 2023. 6. Davronov Q. Pedagogik nazorat asoslari . – Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2018. 7. Internet manbalari: 28

Matematika fanlaridan o’quvchilar bilim, malaka va ko’nikmalarni nazorat qilish shakllari

Купить