• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 119.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 25 Февраль 2024
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Matematika o’qitishda tarixiy materiallarning o'rni va funksiyasi

Matematika o’qitishda tarixiy materiallarning o’rni va funksiyasi Mundarija Kirish I bob. Pedagogikada tarixiylik 1.1-§. Pedagogikaning rivojlanish tarixi 1.2- §. Zamonaviy pedagogika yo’ nalishlari II bob. Matematika tarixi 2.1. Matematika tarixi 2.2. O’ rta Osiyoda matematika rivoji Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 lumotlarimga tayangan holda shuni aniq ayta olamanki, dars vaqtining 5-10 daqiqasi tarixiy ma’ lumotlarga ajratilishi o’ quvchilarning fanga bo’ lgan qiziqishini orttiradi va b е riladigan dalillar ustida mulohaza yuritishga o’ quvchini undaydi. 29 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. Mat е matikadan umumiy o’ rta ta’ lim maktablari uchun dastur (5—9-sinflar uchun to’ ldirilgan va takomillashtirilgan). Toshk е nt, 2004-y. 2. Ahadova M. «O’ rta osiyolik mashhur olimlar va ularning mat е matikaga doir ishlari». Toshkеnt, «O’ qituvchi», 1983-y. 3. Yunusova.SH Matematika ta’limi ‖ 4. Uzluksizligi va uzviyligini ta’minlash pedagogik zarurat // Uzluksizta’lim. - ‖ Toshkent-2003. 5. Normatov A.<<Matematika tarixi>>Toshkent-2007 30 sxolastikani bartaraf etadi, ilmiy dunyoqarashni shakllantiradi. Matematika tarixida o’ zining xarakteri jihatidan bir-biridan tubdan farq qiladigan, davrlar mavjud bo’ lib, bunday ajratishlar davlatlarda nisbatan, sotsial-iqtisodiy formatsiyalarga nisbatan, buyuk kashfiyotlarga nisbatan va hokazo qarab davrlarga bo’ linishi mumkin. Shulardan biri A.N.Kolmogorov taklif etgan variantdir. U quyidagicha: Matematikaning ro’yobga kelishi. Bu davr eramizdan oldingi VI - V asrlargacha davom etib, bu paytga kelib matema-tika mustaqil fan sifatida shakllanadi. Bu davrning boshlanishi esa, o’ tmish ibtidoiy davrga qarab boradi. Bu davrda matematika hali fan sifatida shakllanmagan bo’ lib, qilingan ishlarning xarakteri asosan kuzatish va tekshirish natijalari asosida materiallar to’ plashdan iborat bo’ lgan. Elementar matematika davri. Bu davr eramizdan oldingi VI - V asrlardan boshlanib, to hozirgi XVI asrgacha bo’ lgan davrni o’ z ichiga oladi. Bu davrda asosan o’ zgarmas miqdorlarga oid masalalar atroflicha o’ rganilgan bo’ lib (bularning ba’ zilari o’ rta maktab kursiga kiritilgan), matematikaning bundan keyingi rivoji o’ zgaruvchi miqdorlarning kiritilishi bilan bog’ liq. O’zgaruvchi miqdorlar matematikasi . Bu davrning boshlanishi o’ zgaruvchi miqdorlarning kiritilishi, Dekart analitik geometriyasi vujudga kelishi, Nyuton va Leybnits asarlarida differentsial va integral xisobi tushunchalari paydo bo’ lishi bilan xarakterlidir. XVI asrdan to XIX asrgacha davom etgan bu davrda matematika jadal sur’ atlar bilan rivojlandi, yangi bo’ limlar vujudga keldi. Bar-cha ilmiy yo’ nalishlarning bunday rivoji matematikani hozirgi zamon ko’ rinishiga olib kelinishiga sabab bo’ ldi. Hozirda biz buni matematikaning klassik asoslari deb yuritamiz. Hozirgi zamon matematikasi davri. Bu davrda yangi matematik nazariyalar, matematikaning yangi-yangi tatbiqlari vujudga keldikim, u matematika predmetini mazmunini judayam boyitib yubordi. 18 darslarni o’ tkazishni o’ rganish, tanlangan materiallarni nazariy va ilmiy –metodik jihatdan asoslab hamda asoslangan materiallarga tayangan holda, matematika talimida samaradorlikni taminlovchi didaktik taminot yaratishni o’ rganish. Kurs ishining obyekti: Umumiy o’ rta ta’ lim maktablarida matematika talim jarayoni. Kurs ishining predmeti: Matematika talimda tarixiy mateallarni tanlash mezonlari va foydalanishning asosiy tamoyillari, mazmuni, metodlari. Kurs ishining vazifasi: -Mavzuga oid ilmiy-metodik, pedagogik-psixologik adabiyotlar, meyoriy xujjatlarni o’rganish, darslik, dasturlarni tahlil qilish va xulosalarni umumlashtirish; -Mavzuning ilmiy-nazariy, metodik hamda amaliy asoslarini tadqiq qilish yo’ li bilan uning dolzarb muammo ekanligini asoslash; Matematika talimi jarayonida tarixiy materiallardan foydalanishning samaradorlik darajasini aniqlash. 3 Ibn Sino shunday yozgan: Ilm — narsalarning inson aqli yordami bilan o’ rganilishidir . Abu rayhon b е runiy O’ rta asrlarda Sharq va G’ arbda mashhur bo’ lgan arifmetik «uch miqdor qoidasi» va uni k е ngaytirishga B е runiy «Hind roshiklari haqida kitob» risolasini bag’ ishlagan. «Uch miqdor qoidasi» yoki «uchlama qoida» shundan iboratki, agar uchta a, b, c miqdor ma’ lum bo’ lsa, munosabatdan x ni topish k е rak. Hindlar «tray rashika», ya’ ni «uch o’ rniga ega» d е b atalgan bu qoidadan qanday foydalanganliklarini izohlab b е radi. Masalan, 5:15=3:x proporsiyadan noma’ lum x ni toppish uchun ikkita o’ zaro k е sishuvchi chiziq o’ tkazib, hosil bo’ lgan «to’ rt o’ rin»da sonlarni 15 5 ko’ rinishda joylashtirganlar. B е runiyning aytishicha, ular o’ nb е shni bo’ sh o’ rin yoniga yozganlar va uni o’ z qarshisidagiga, ya’ ni uchga ko’ paytirganlar, qirqb е sh hosil bo’ ladi, uni b е shga bo’ lganlar, bo’ linmada to’ qqiz hosil bo’ ladi; mana shu son bo’ sh o’ rnida turishi k е rak bo’ lgan. Uchlama qoidani ikki qayta qo’ llashni talab qiladilar. Masalalar «b е sh miqdor qoidasi» yordamida y е chiladi, bunda noma’ lum x, agarda, b, c, d, e b е rilgan bo’ lsa, a b d bde yoki x munosabat topiladi. x c e ac B е runiy misol k е ltiradi: Agar 10 dirham ikki oyda 5 dirham foyda k е ltirsa, 8 dirham uch oyda qancha foyda k е ltiradi? B е rilgan miqdorlar ushbu 10 8 2 5 Tartibda joylashtiriladi. Noma’ lumni toppish uchun, B е runiy, b е shni bo’ sh o’ ringa ko’ chiradi, uni uchga ko’ paytiradi, so’ ngra ko’ paytmani sakkizga ko’ paytiradi; 120 hosil bo’ ladi; bu eslab qolinadi. K е yin 2 ni 10 ga ko’ paytiriladi, yigirma hosil bo’ ladi. Eslab qolingan shunga bo’ linadi, 6 hosil bo’ ladi; mana shu sakkiz dirhamning uch oyda k е ltirgan foydasidir. Shunday qilib, х 6 . 26 102 835 3. O’ rta maxsus, kasb-hunar ta’ limi tizimi boshqaruv organlarining rahbar kadrlarini tanlash, tayinlash va attestatsiyadan o’ tkazish bo’ yicha Respublika komissiyasi (Sh.M.Mirziyoyev) O’ rta maxsus, kasb-hunar ta’ limi markazi, Qoraqalpog’ iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari bilan birgalikda ikki oy muddatda kasb-hunar kollejlarining rahbar kadrlar bilan ta’ minlanganligini tanqidiy ko’ rib chiqsin, ushbu masalada ishlarni tegishli darajada tashkil etilishini ta’ minlamagan shaxslarni javobgarlikka tortsin hamda kollejlarning rahbarlar tarkibini yetarlicha pedagogik ish tajribasiga ega bo’ lgan kasb jihatdan tayyorlangan mutaxassislar bilan mustahkamlash bo’ yicha aniq chora-tadbirlarni amalga oshirsin. Amalga oshirilgan chora-tadbirlarning natijalari to’ g’ risida 1 avgustga qadar va 2012-yil yakunlari bo’ yicha Vazirlar Mahkamasiga axborot berilsin. 4. Amaldagi qonun hujjatlari bo’ yicha o’ rnatilgan tartibga ko’ ra, kasb- hunar kollejlari va akademik litseylarning direktorlari ikki yilda bir marta, o’ qituvchi kadrlar esa har uch yilda kamida bir marta attestatsiyadan o’ tkazilishlari kerakligi ma’ lumot uchun qabul qilinsin. Vazirlar Mahkamasi manfaatdor vazirliklar va idoralarni jalb etgan holda, ikki oy muddatda o’ rta maxsus, kasb-hunar ta’ limi muassasalarining o’ qituvchilari hamda ishlab chiqarish ta’ limi ustalarini attestatsiyadan o’ tkazish hamda malaka toifalarini berish tartibi to’ g’ risidagi Nizomni tanqidiy qayta ko’ rib chiqsin va o’ zgartirishlar kiritsin. Bunda o’ qituvchilar tarkibining kompyuter texnikasi va axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan, internet tarmog’ idan foydalanish bo’ yicha amaliy ko’ nikmalarga ega bo’ lishi majburiy ekanligiga alohida e’ tibor qaratilsin. 5. O’ zbekiston Respublikasi Oliy va o’ rta maxsus ta’ lim vazirligi, O’ rta maxsus, kasb-hunar ta’ limi markazi: ta’ lim jarayonida ilg’ or pedagogik uslub va texnologiyalari (―case study uslubi,‖ loyihalar uslubi, hamkorlikda o’ qitish, ―amaliy o’ yin , interfaol ta’ lim uslubi va ‖ boshqalar), axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, elektron ta’ lim resurslari va 12 yangidan-yangi avlodni tarbiyalaydigan qadriyatlarga aylanib qolmog’ i lozim , -‖ deydi. Darhaqiqat, milliy qadriyatlarni umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg’ unlashtirish lozim.CHunki biror millat o’ z qadriyatini boshqa millat qadriyatlaridan ajratadi.Har bir millat ma’naviyatida o’ ziga xos tomonlar bo’ lsa ham, u umuminsoniy qadriyatlarning bir qismidir.Shu bilan birga unutmasligimiz kerakki, biz qurayotgan yangi jamiyat ―binosi uchun birinchi galda milliy qadriyatlar ustun ‖ bo’ lmog’ i lozim.Biz, eng avvalo, milliy o’ zligimizni anglamog’ imiz, o’ z tafakkurimizni kashf etmog’ imiz lozim.O’ tmishimizda unutilgan shunday ulkan sarchashmalar borki, ularni puxta, atroflicha o’ rganmoq birinchi galdagi vazifadir.VII-XII asrlar davomida Markaziy Osiyoda madaniyat, ilm-fan beqiyos rivojlana bordi.Ayniqsa, aniq fanlarga qiziqish keskin orta boshladi. O’ sha tarixiy davrda Al – Xorazmiy, Forobiy, Al – Farg’ oniy, Al – Beruniy, ibn Sino, Az – Zamaxshariy singari qomusiy olimlar dunyoga keldi. Ular bilan yonma-yon dunyoviy ilmlar tug’ ildi. O’ sha ulug’ mutafakkirlar inson ma’naviy va tafakkur dunyosini boyitishda, insoniyat ongini, madaniy – ma’rifiy qarashlarni o’ stirishda o’ z davrida va keyinchalik ham asosiy rol o’ ynadilar, inson kamolotiga doir beqiyos ta’limotni yaratdilar. XV – XVI asrlarga kelib qadimiy Turkiston jahonga Qozizoda Rumiy, Ulug’ bek, Ali Qushchi, Haydar Xorazmiy, Hofiz Xorazmiy, Lutfiy, A. Navoiy, Bobur, Abulg’ oziy Bahodirxon singari allomalarni voyaga etkazdi. Bu davrda Markaziy Osiyo shaharlarida qator madaniy va ilmiy markazlar vujudga keldi. Demak, Markaziy Osiyo xalqlari, xususan o’ zbek xalqi va uning madaniy – ma’rifiy taraqqiyoti asrlar davomida misli ko’ rilmagan darajada rivojlangan. Qolaversa, uning axloq-odobga oid qarashlari pedagogika fanlari bo’ yicha ta’limoti butun jahonga o’ rnak bo’ larli ma’no va mazmun kasb etgan. Sho’ ro hokimiyatining dastlabki yillarida Turkistonda yangi maktablar ochish va ularni mustahkamlash vazifalari ko’ ndalang qilib qo’ yildi. Unda yoshlar ongiga yangi jamiyat g’ oyalarini singdirish, shu ishlarni amalga oshiradigan pedagog xodimlar tayyorlashga e’tibor berildi. Shu ishlarni amalga oshirishda Rassiya Xalq ta’limi yo’ nalishi va tizimi rahbarlik qilgan. Tarixdan ma’lumki, qaysi davlat yoki mamlakatga hukumron bo’ lsa, u tobe mamlakat va 6 algebra va al-muqobala haqidagi qisqacha kitobi arifmetikaning sodda va murrakkab masalarini o’ z ichiga olganligini va ular meros ulashishi, vasiyat tuzish, mol dunyo taqsimlash uchun sud va savdo ishlari, yer o’ lchashlarda, kanallar o’ tkazish va yuza o’ lchashlarda zarurligini ta’ kidlaydi. Xorazmiy o’ z kitobida uch xil miqdorlar bilan amal bajaradi, ildizlar, kvadratlar, oddiy son. Ildiz-har qanday noma’ lum narsa (―shay ). ‖ Kvadrat-ildizning o’ zini o’ ziga ko’ paytmasi. Oddiy son - ildizga va kvadratga tegishli bo’ lmagan son. Tenglamalar echish bobidan so’ ng Xorazmiy misolda algebraik ifodalar ustida amallarni bajarish qoidasini bayon etadi. Ratsoinal algebraik ifodalar ustida turt amaldan tashqari, kvadrat ildizlarni bir-biriga ko’ paytirish va bo’ lish hamda ko’ paytuvchini kvadrat ildiz ishorasi ostiga kiritish amallari bajariladi. Algebraik ifodalar ustida avval ko’ paytirish so’ ng qo’ shish va ayirish, oraliqda esa bo’ lish amalini bajaradi. Bir hadni ko’ p hadga va ko’ p hadni ko’ p hadga ko’ paytirish amallarini avvalaniq sonlarda, so’ ng ratsional kvadrat irratsionallikda ko’ rsatiladi. Butun musbat va manfiy sonlarni hozirgi terminda ―plyus va ―minus deb ‖ ‖ atalmasdan (yoki shuncha o’ xshash) qo’ shiluvchi va ayriluvchi sonlar ma’ nosida bajaradi va ular ustidagi amallarni ko’ rsatadi. Masalan: ―Agar birsiz o’ nni birsiz o’ nga ko’ paytirsang, bu o’ nningo’ nga ko’ paytmasi yuz ayriluvchi birini o’ nga -bu ayriluvchi o’ n yana ayriluvchi birni o’ nga -bu ayriluvchi o’ n, hammasi birgalikda sakson, ayriluvchi birni ayriluvchi birga qo’ shiluvchi bir va bular hammasi birgalikda sakson-bir. (Xorazmiy, Matematikatraktati, T., 1964, 33b.). 21 multimedia taqdimotlaridan foydalanish borasida chet el tajribasini chuqur va har tomonlama o’ rganib chiqsin; chet el tajribasini inobatga olgan holda, uch oy muddatda kasb-hunar kollejlari va akademik litseylar uchun yangi o’ quv rejalari va dasturlarini qaytadan ishlab chiqsin hamda belgilangan tartibda tasdiqlansin, ularda an’ anaviy maktab ta’ limi uslublaridan voz kechib, amaliy mashg’ ulotlar va ishlab chiqarish amaliyoti bo’ yicha soatlar ko’ paytirilishini nazarda tutsin; ikki oy muddatda kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarning ta’ lim jarayoniga ilg’ or pedagogik axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng ko’ lamda joriy etish bo’ yicha chora-tadbirlar dasturini tasdiqlasin. Vazirlik, O’ rta maxsus, kasb-hunar ta’ limi markazi va uning hududiy tuzilmalarining rahbarlari mazkur chora-tadbirlar amalga oshirilishi uchun shaxsan javobgar bo’ lishlari to’ g’ risida qattiq ogohlantirilsin. 6. O’ zbekiston Respublikasi Oliy va o’ rta maxsus ta’ lim vazirligining O’ rta maxsus, kasb-hunar ta’ limi markazi tarmoq (bazaviy) kasb-hunar kollejlari huzurida o’ qituvchi kadrlarning zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalarini qo’ llash asosida ilg’ or pedagogik texnologiyalarni egallashlari bo’ yicha doimiy faoliyat yuritadigan seminarlarni tashkil qilsin. Ushbu seminarlarni o’ tkazish uchun mazkur texnologiyalarni egallagan mutaxassislarni shtat asosida taklif qilishga ruxsat berilsin. O’ zbekiston Respublikasi Oliy va o’ rta maxsus ta’ lim vazirligi, O’ rta maxsus, kasb-hunar ta’ limi markazi vazirlik va markazning mansabdor shaxslari, oliy o’ quv yurtlarining yetakchi o’ qituvchilari ichidan ushbu seminarlarni o’ tkazish uchun mas’ ul shaxslarni biriktirib qo’ ysin, seminar ishini muntazam nazorat qilib borsin, zarur o’ quv-uslubiy yordam ko’ rsatsin. 7. O’ zbekiston Respublikasi Oliy va o’ rta maxsus ta’ lim vazirligi oliy ta’ lim muassasalari tomonidan kasb-hunar kollejlari va akademik litseylar uchun o’ qituvchi kadrlar tayyorlash saviyasi va sifati ustidan qattiq tizimli nazorat o’ rnatsin, bitiruvchilarning kasbiy tayyorgarligi bilan bir qatorda, ularning zamonaviy pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini, xorijiy tillarni 13 II Bob. Matematika Tarixi 2.1. Matematika tarixi Matematika fanini rivojlanishini asoslari, boshqa fanlarini rivojlanishi kabi, insoniyat faoliyatining amaliy ehtiyojlaridan kelib chiqadi. Fanning rivojlanishi bu ishlab chiqarishning shakllanishi bilan asoslanadi. Matematika, boshqa fanlar kabi, odamlarning amaliy ehtiyojlari natijasida vujudga keldi, bular: er maydonining yuzalarini o’ lchash, idishlarning sig’ imini o’ lchash, vaqtni o’ lchash va mexanikaning elementlaridir . F. Engels.Andi - Dyuring. ‖ Haqiqatan ham matematikaning turli bo’ limlari real dunyoning fazoviy formalarini va miqdoriy munosabatlarini o’ rganishda o’ zining metodlarining turli tumanligi bilan ajralib tursada, yagonaligi va umumiyligi bilan yaxlit birlashtirib turadi. Matematika fanining mazmuni quyidagicha: 1) uning rivojlanish jarayonida yig’ iladigan - faktlar; 2) faktlar asosida ilmiy tasavvurning shakllanishi - gipoteza. O’ z o’ rnida bu tajriba orqali tekshiriladi; 3) faktlar va tajribalar natijalarini umumlashtirish hamda ularni nazariya va qonunlar ko’ rinishiga keltirish; 4) nazariya va qonunlarni o’ rganish, matematikani o’ rganishni xarakterlaydigan umumiy yo’ nalishlarni ifodalovchi metodologiyani yaratish. Bu elementlar doimo o’ zaro aloqadorlikda va rivojlanishdadir. Ana shu aloqadorlikni va rivojlanishni o’ rganish bizlarni qanday tarixiy davrga olib borishini tushunish, ro’ yobga kelish sabablarini aniqlash aynan mana shu matematika tarixining predmetini ifodalaydi. Shuning uchun matematika tarixi matematikaning rivojlanishining qonunlarini o’ rganuvchi fandir Yuqoridagi aytilganlarga asosan matematika tarixi quyidagi masalalarni hal qilishi kerak. Birinchidan - matematikani fan sifatida rivojlanishining haqiqiy mazmuni yoritili-shini. Bularda matematikaning metodlari, tushunchalari va fikrlari qanday paydo bo’ lganligi, ayrim matematik nazariyalar tarixan qanday dunyoga kelgani yoritilishini. Xalqlarda ma’ lum tarixiy davrlarda matematikani rivojlanishini 15 egallashlariga, pedagogik amaliyotni kollejlar va litseylarda majburiy ravishda o’ tishlariga alohida e’ tibor qaratsin. 14 uslublariga tayangan holda o’ tkazilmoqda. Zamonaviy ilg’ or pedagogik va yangi kompyuter, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, shu jumladan, Internet ta’ lim jarayoniga sust joriy etilmoqda. Kasb-hunar kollejlarini xorijiy tillardan dars beruvchi malakali mutaxassislar bilan ta’ minlashga yetarlicha e’ tibor berilmayapti. Kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarning rahbarlar tarkibini pedagogik ish sohasida yetarlicha tajribaga ega bo’ lgan kasb mahorati yuqori mutaxassislar bilan yanada mustahkamlash talab etiladi. O’ rta maxsus, kasb-hunar ta’ limi tizimining rahbar hamda pedagog kadrlarini qayta tayyorlash va malakasini oshirish borasida tarkib topgan tizim zamon talablariga javob bermayapti. Kasb-hunar kollejlari va akademik litseylar uchun ilg’ or pedagogik va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini egallagan, kasbiy tayyorgarlikka ega, zamonaviy fikrlovchi kadrlarni tanlash va ular bilan ta’ minlash tizimini tubdan yaxshilash, o’ sib borayotgan zamonaviy talablarni hisobga olgan holda, ularni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish tizimini yanada takomillashtirish maqsadida: 1. O’ zbekiston Respublikasi Oliy va o’ rta maxsus ta’ lim vazirligi, O’ rta maxsus, kasb-hunar ta’ limi markazi Qoraqalpog’ iston Respublikasi Vazirlar Kengashi hamda viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari bilan birgalikda maxsus komissiyalar tomonidan o’ tkazilgan tekshirishlar davomida kasb-hunar kollejlari va akademik litseylarning faoliyatida aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish bo’ yicha aniq chora-tadbirlarni amalga oshirsin, ularni kasbiy tayyorgarlikka ega, zamonaviy fikrlovchi kadrlar bilan ta’ minlashga, ilg’ or pedagogik va axborotkommunikatsiya texnologiyalarini ta’ lim jarayoniga keng tatbiq etishga alohida e’ tibor qaratilsin. Ko’ rilgan chora-tadbirlarning natijalari to’ g’ risida 1 sentabrga qadar va 2012yil yakunlari bo’ yicha Vazirlar Mahkamasiga ma’ lumot berilsin. 2. O’ rta maxsus, kasb-hunar ta’ limi tizimi boshqaruv organlarining rahbar kadrlarini tanlash, tayinlash va attestatsiyadan o’ tkazish bo’ yicha Respublika komissiyasining yangilangan tarkibi 1-ilovaga muvofiq tasdiqlansin. 11 Masalan, 47,69,376, 3705,6860 sonlarini quyidagicha yozishgan: Eramizdan avvalgi III asrda esa yunonliklarda Attik sanoq sistemasi o’ rniga Ioniya sanoq sist е masi vujudga k е ldi. Unda yunon alifbosining birinchi 9 ta harflari 1 dan 9 gacha sonlarni, k е yingilari o’ nliklarni, oxirgilari esa yuzlarni ifodalagan. Bunda harflarning t е pasiga chiziqcha chizib qo’ yilgan. α =1, β =2, γ =3, …, ί =10, k=20, λ =30, σ =200, τ =300, … Masalan, yunonliklar 15 sonini quyidagicha yozishgan: 15- ίε , 221 ni esa σхα ko’ rinishda yozilgan. Qadimgi rimliklar esa sonlarni quyidagi ko’ rinishda yozishgan: I=1, V=5, X=10, L=50, C=500 Turli xalqlarda mat е matik ishoralar va nomlar Bir tildan ikkinchi tilga tarjimada, bir soning o’ziga nom b е rish usuli qanday o’zgarishini kuzatish ancha qiziqarlidir. Masalan, 18 sonini olaylik. Biz uni «o’n sakkiz» d е b ataymiz, ya’ni avval o’nlikni, so’ngra birlikni talaffuz etamiz. 23 maktabing taraqqiyot topib, sernur bo’ lsin, yaxshi noming to abad dunyoda mashhur bo’ lsin. G’ ayrat qil, toki biz olimu dono bo’ laylik, - axir, bir savtiya usulining sevguchilarimiz, tarbiyat qil, har kishining xotirini shod qil. Har fandan bizga o’ rgat, biz bahramand bo’ lib nodonlikni nari quvaylik. Garchi nodon kishilar senga ta’na-haqorat etsalar ham g’ am ema. Albatta, dushmanlar sharmsor bo’ lurlar! Taniqli ma’rifatparvar adib Abdulla Avloniy pedagogik fikr taraqqiyotiga salmoqli hissa qo’ shgan, o’ z asarlarida o’ zbek xalqining eng yaxshi an’analarini, ta’lim-tarbiyaga oid muhim hayotiy masalani aks ettirgan pedagog, olimdir. XX asr boshlarida O’ zbekistonning ijtimoiy-siyosiy hayotida pedagogik fikrlarning rivojida Abdulla Avloniy alohida o’ rin egalladi, butun faoliyati davrida u o’ z xalqiga xizmat qiladigan komil insonni etishtirish, uning ma’naviyatini shakllantirishga alohida e’tibor berdi. Abdulla Avloniy badan tarbiyasi masalasida bolani sog’ lom qilib o’ stirishda ota-onalarga murojaat qilsa, bolani fikr tomondan tarbiyalashda o’ qituvchilarning faoliyatlariga alohida e’tabor beradi. 9 xarakteri va xususiyatlarini aniqlashni barcha zamondagi ulug’ olimlarning qo’ shgan hissalarini yoritishni hal qilish. Ikkinchidan - matematika tarixi matematikani turli-tuman aloqalarini ochishi jumladan; matematikani odamlarning amaliy ehtiyojlari va faoliyatlari aloqasini, boshqa fanlar rivojlanishi bilan aloqasini ochish, jamiyatning sotsial va iqtisodiy strukturasiga va sinfiy kurashlarga ta’ sirini ochish, xalqlarning olim individining, olimlar kollektivining rolini ochishdan iborat. Uchinchidan - matematika tarixini o’ rganish hozirgi zamon matematikasini man-tiqiy mazmunini, rivojlanish dialektikasini va kelajagini to’ g’ ri tushunishga yordam berishi kerak. Matematika juda qadimgi fanlardan biri bo’ lib dastlabki bosqichlarda o’ zaro muomila va mehnat faoliyatlari asosida shakllana boshladi. U asta-sekin rivojlana boshladi, ya’ ni faktlar yig’ ila boshladi. Matematika mustaqil fan sifatida vujudga kela boshlaganda uning bundan keyingi rivojlanishiga matematik bilimlarning o’ zi ham ta’ sir eta boshladi. Shulardan ba’ zilarini qayd etib o’ taylik. 1) Nyutonning (differentsial va integral xisobining ilk qadamlari) funksiyalarni hisoblash usuli darhol mexanikani masalalarini hal qilishni umumiy metodi darajasigacha ko’ tarildi. 2) Lagranj algebraik tenglamalarni radikallarda hal qilish problemasini izlaganda tenglama ildizlarini ―gruppalash masalalarini qaragan edi. Keyinroq esa‖ o’ sha gruppalar nazariyasini rivojlantirib, yuqoridagi problemani hal etdi. So’ ng XIX asrda A. Keli gruppaga ta’ rif berdi. S. Li esa uzluksiz gruppalar nazariyasini yaratdi.1890 – yilda E. S. Fedorov gruppalar nazariyasi kristollografiyaga tatbiq etdi. Hozirda esa gruppalar nazariyasi kvant fizikasining ilmiy quroliga aylangan. Bulardan ko’ rinadiki matematika nafaqat o’ z-o’ zini rivojlantiradi, balki boshqa fan-larning rivojlanishiga va aksincha boshqa fan yutuklari asosida o’ zi ham rivojlanadi. Matematika metodlarini tabiiy fanlarga tatbiqi; 16 2. Agar son 9 ga bo’ linib, qoldiqda 2 yoki 7 qolsa, u holda bunday sonlarning kvadrati 9 ga bo’ linib, qoldiqda hamisha 4 qoladi. 3. Agar sonni 9 ga bo’ lganda, qoldiqda 4 yoki 5 sonlari qolsa, u holda bunday sonlarning kvadrati 9 ga bo’ linib, qoldiqda 7 qoladi. 4. Agar son 9 ga bo’ linib, qoldiqda 3, 6 yoki 9 qolsa, u holda unday sonlarning kvadrati 9 ga bo’ linib, qoldiqda 9 qoladi. 2. «Donishnoma» asarida to’ rtta: falsafa, mantiq, fizika, mat е matika fanlari bayon etilgan. Mat е matikaga oid bir qismi g е om е triyaga bag’ ishlangan bo’ lib, u 12 bobdan iborat. Ikkinchisi arifm е tikaga bag’ ishlangan va u 7 bobdan iborat. Birinchi bob, sonlarning turi va umumiy xossalari haqida. Unda sonlar juft va toqqa bo’ linishi, ularning xossalari ko’ rsatilgan. Ikkinchi bob juft sonlar haqida. Bu bobda juft sonlarning xossalari, juft-juft sonlar, juft-toq sonlar, ularning xossalari bayon etilgan. Unda juft-juft son shunday sonki, uni ikkiga va hosil bo’ lgan sonning choraklarining har birini yana ikkiga va hokazo bo’ lish mumkinki, toki oxirida bir soni hosil bo’ lsin. Uchinchi bob toq sonlar haqida. Bu bobda toq sonlarning uch xil shaklda bo’ lishi va ularning xossalari bayon etilgan. Bular tub sonlar, murakkab sonlar, o’ zaro tub sonlardan iborat. To’ rtinchi bob «zoid», «noqis», va «mukammal» sonlar haqida. Bu bobda sonlar, ularning qiymatlari bilan, shu son bo’ luvchilarining yig’ indisi bir-biriga t е ngligi va t е ng emasligiga qarab, uch xilga bo’ linishi va ularning xossalari bayon etilgan. B е shinchi bob nisbatlar to’ g’ risida. Bu bobda nisbat, uning ta’ rifi «oshirilgan nisbatlar», «y е tishmaydigan nisbatlar», ularning xossalari bayon etilgan. Oltinchi bob tuzma nisbatlar haqida. Bu bob, sonli tuzma nisbatlariga bag’ ishlangan maxsus bob bo’ lib, bunda mulohazalar sonli misollar ustida yuritiladi. Yettinchi bob proporsiyalarga bag’ ishlangan. Bunda proporsiya, uning turlari va xossalari bayon etilgan. 25 Xulosa. Matematika ta’ lim jarayonida o’ quvchilar faoliyati va bilimdonlik darajasi, o’ quv dasturi, darsliklarning tahlili, rivojlangan mamlakatlarning ta’ lim tizimini isloh qilish sohasidagi yondashuvlarini o’ rganish natijalari matematika ta’ lim jarayonida tarixiy materiallarni tanlash va foydalanishning ilmiy, pedagogik, metodik shart- sharoitlarini aniqlash hamda ilmiy jihatdan asoslash zaruriyati tug’ ildi. O’ quvchi shaxsini barkamol rivojlantirish, uning imkoniyat va talab ehtiyojlarini hisobga olgan holda ta’ lim berish, davlat va jamiyat talablari asosida rivojlantirishga erishish uchun matematika ta’ limi jarayonida tarixiy materiallardan foydalanishi muyyan tamoyillar asosida tashkil etish kerakligi o’ z tasdig’ ini topdi. O’ quvchilarning matematika faniga qiziqishlari, o’ zlashtirish darajalarini o’ rganish, tahlil qilish natijalari, matematika, algebra, geometriya darsliklari eng yaxshi o’ qiydigan o’ quvchiga mo’ lljalangan o’ quv materialining ko’ pligi, tarixiy materiallar va masalalar ayrim matematik atamalarning kam berilgan, bu bo’ lsa o’ quvchi matematika tarixini kam miqdorda biladi. Matematika ta’ lim jarayonida tarixiy materiallardan foydalanishning muhim shartlaridan biri, matematika fanining taraqqiyoti insoniyatning ezgu ehtiyojlarini amalga oshirishida bilvosita tatbiq etilishini, o’ quvchilar ongiga singdirish zarur deb bilaman. Mat е matika o’ qituvchisi dars jarayonida, darsdan tashqari mashg’ ulotlarda, mat е matika to’ garaklarida, turli k е chalar, uchrashuvlar, qiziqarli mavzular yoki mashhur olimlarning ijodi, faoliyatiga bag’ ishlab turli tadbirlar tashkil qilishi maqsadga muvofiqdir. Bular bilan bir qatorda o’ qituvchi dars vaqtida, mavzuga bog’ liq bo’ lgan mat е matik tushunchalarning fanga kiritilishi ularning rivojlanib borishi va bu sohadagi qomusiy olimlarning hissalarini tushuntirishi lozim. Shu y е rda ta’ kidlash k е rakki, o’ quvchilardan barcha tarixiy dalillarni, sanalarni yoddan bilishi talab qilinmasligi kerak. Yana shuni aytish mumkinki, ayrim o’ qituvchilar b е riladigan tarixiy ma’ lumotlar o’ quv soatiga salbiy ta’ sir ko’ rsatadi, d е b o’ ylaydilar, l е kin men bunday deb o’ ylamayman, bunga sabab shu kursishimni yozish davomida o’ rgangan ma’ 28 qadriyatlar, xalq pedagogikasi, Markaziy Osiyo va Sharq mutafakkirlarining ilmiy va ma’naviy merosi, O’ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O’ zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning ta’lim – tarbiyaga oid asarlari va milliy istiqlol g’ oyasi haqidagi nazariyalari hisoblanadi. Pedagogika tarixini o’ rganish o’ qituvchilarining faqat pedagoglik madaniyatini oshiribgina qolmay, balki, shu bilan birga, unga pedagogik mahoratni egallashga yordam beradi. Shuningdek, o’ tmishning ta’lim – tarbiya sohasidagi eng yaxshi tajribalarini o’ rganadi, bu esa uning kundalik pedagoglik faoliyatida yordam beradi, uni bevosita amaliy faoliyatga tayyorlaydi. ―Sahih yo’ nalishining asoschisi eng etuk va‖ mashhur muhaddis Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil Al-Buxoriydir. Imom Ismoil Al-Buxoriy hadis ilmida ―Amir-ul-mo’ minin , ―Imom al- ‖ muhaddisiyn (―Barcha muhaddislarning peshvosi ) degan sharafli nomga sazovor ‖ ‖ bo’ lgan. U 810 yilning 13 mayida (ba’zi manbalarda 810 yilning 20 iyulida) (hijriy 194 yil shavvol oyining 13 kuni) Buxoroda tug’ ilgan. Go’ dakligida otadan etim qolgan. Dastlabki savodini maktabda chiqargan, 10 yoshidayoq arab tilida yaratilgan kitoblar yordamida hamda roviylardan og’ zaki ravishda eshitish asosida hadislarni yodlay boshlagan. Imom Ismoil Al-Buxoriy iste’dodli, o’ tkir zehnli hamda ziyrak olim bo’ lgan. eshitgan. Ma’lumotlarga ko’ ra, Imom Ismoil al-Buxoriy 600 mingga yaqin hadisni to’ plagan., 100 ming ―sahih va 200 ming ―g’ ayri sahih hadislarni ‖ ‖ yod olgan. Uzoq safardan ona yurti Buxoroga qaytgach, talaba va ulamolarga hadis ilmidan saboq beradi. Maktab. internat – o’ rta madrasa. Bu maktabda ham diniy, ham dunyoviy fanlar o’ qitilib, o’ rta ma’lumot berilgan. XX asr boshlariga kelib, Turkiston o’ lkasidagi yirik markaziy shaharlarda oliy ta’lim maskani hisoblangan quyidagi madrasalar: Buxoroda – 80, Qo’ qonda – 40, Samarqandda – 22, Marg’ ilonda – 28, Toshkentda -17 mavjud bo’ lib, ularda 400 dan 5000 tagacha talaba tahsil olar edi. 1906 yilga kelib, birgina Samarqand viloyatining o’ zida 1510 ta musulmon maktabi bor edi, ularda 1482 o’ qituvchi 12740 talabaga saboq bergan. Umuman olganda Turkiston o’ lkasida 1905-1906 yillarda 5290 ta maktab bo’ lib, ularda 70955 talaba ta’lim olgan. Shakuriyning ajoyib fikri- Ey muallim, 8 1) U yoki bu hodisani mazmuniga mos keluvchi matematik masalani bayon etish, ya’ ni matematik modelini vujudga keltirish va uni yechishning metodini topish; 2) Matematik modelni yechish va uning forma va metodlarini takomillashtirish va mantiqiy kamolotga intilish. So’ nngi yillarda fan va texnikaning jadal rivojlanishi (kibernetika, hisoblash texnikasi) ekonomika, boshqarish sistemasi, psixologiya, meditsina va boshqa sohalarda matematikaning roli yanada kuchayib ketdi. Matematika tarixi matematikaning rivojlanish jarayonida ko’ pdan - ko’ p yorqin dalillar bilan bir qatorda qorong’ u zulmat davrlarini boshidan kechirganligidan dalolat beradi. Haqiqatdan, xam din peshvolari din ta’ limotiga mos kelmagan har qanday yangilikning yo’ q qilishga yoki bo’ g’ ishga intilganlar. Faqat ayrim olimlarning katta jasoratigina fanni ilgari siljishi uchun imkoniyatlar yaratib bergan. Jumladan Kopernik va Galiley, Ulug’ bek qismatlari. Yoki XVII asrda Leybnits va Nyuton asarlarida cheksiz kichiklar hakida ma’ lumotlar paydo bo’ lishi bilan yepiskop Berklining qattiq tanqidiga uchradi. Yoki limitlar nazariyasi XIX asr oxiriga qadar qattiq tortishuvlarga sabab bo’ lib keldi. Hatto Koshining ishlari ham bunga barham bera olmagan edi. Yoki N. I. Lobachevskiy ishlari o’ limidan so’ ng XIX asr oxirida tan olindi. (Ya. Bolyai va Gauss ishlari). Matematikani sotsial-iqtisodiy sohalarga ta’ sirini chuqurroq ko’ ra bilish uchun uning tarixini turli ijtimoiy formatsiyalar bilan birgalikda qarash kerak. Qadim davrda fan boylarning ermagi bo’ lgan. O’rta asrlarda esa fan ko’ p jihatdan boy feodallarning manfaatiga, dinga bo’ ysundirilgan (savdo ishlari, hosil bo’ lish, meros bo’ lish, o’ zga yerlarni bosib olish, ta’ sir doiralarni kengaytirish). Matematika fanida ilg’ or va reaktsion kuchlarning kurashi har doim sinfiy xarakterga ega bo’ lib kelgan. Ayniqsa tarixiy va filosofik masalalarda bu yaqqol ko’ rinib turadi. Keyingi boblarda bu faktga konkret misollar keltirib boriladi. Demak, matematika tarixini bilish fanni mantiqan va tarixan rivojlanishining asosiy faktlarini va qonunlarini to’ g’ ri bilish va talqin qilish imkonini beradi, 17 Kirish O’ zb е kiston R е spublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 16-avgustdagi «Umumiy o’ rta ta’ limning davlat ta’ lim standartlarini tasdiqlash to’ g’ risida»gi qarorining «umumiy o’ rta ta’ limning davlat ta’ lim standartlarini ishlab chiqish prinsiplarida» umumiy o’ rta ta’ lim mazmunning insonparvarligi alohida ta’ kidlab o’ tilgan. Shuningd е k, umumiy o’ rta ta’ lim maktab o’ quvchilari mat е matikadan DTS asosida bilimlarini egallashlarida buyuk allomalarimiz Al- Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Ahmad Farg’ oniy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon B е runiy, G’ iyosiddin al-Koshiy, Umar Xayyom, Nasriddin at-Tusiy, Mirzo Ulug’ b е k, Ali Qushchi va boshqa allomalarning mat е matika rivojiga qo’ shgan hissalarini o’ rganish jarayonida o’ quvchilarning dunyoqarashini k е ngaytirish, bilimlarini oshirish, ularni vatanparvarlik, milliy iftixor tuyg’ usida tarbiyalashga e’tibor qaratilgani b е jiz emas. Bu vazifalarni amalga oshirishda o’ quv-biluv jarayonini yanada takomillashtirishga, yangicha ilmiy-uslubiy yondashuvni va boshqa tadbiriy choralarni ko’ rishga bog’ liq bo’ ladi. Chunki mat е matikadan tarixiy ma’ lumotlarning singdirilishini sist е matik va to’ g’ ri qo’ yilishi fanni yaxshi o’ zlashtirilishiga ko’ maklashadi va unga nisbatan o’ quvchilardagi qiziqishni orttiradi. Ota bobolarimiz tomonidan asrlar davomida yaratilgan ilmiy boyliklar, ular tomonidan yaratilgan asarlar xalqimiz, davlatimiz tomonidan asrab-avaylab, saqlanib o’ rganilib k е linmoqda. O’sib k е layotgan yosh avlodni mazkur asarlar bilan tanishtirish, ularning dunyoqarashini k е ngaytiradi, bilim saviyasini oshiradi. Bu kurs ishimda pedagogika tarixi, zamonaviy pedagogika yo’ nalishlari, matematika tarixi,Mat е matikani qadimiy va navqiron fan ekanligiga yana bir karra amin bo’ ldim va o’ rgandim.Matematika «fanlar shohi» d е ymiz. Ikki yarim ming yildan ko’ proq vaqt mobaynida u rivojlanib, taraqqiy etib k е lyapti. Kurs ishining maqsadi: Umumiy o’ rta talim maktablarida matematika darslarini samaradorligini oshirishda tarixiy materiallarni tanlashdan foydalanib 2 Fransuzlar ham xuddi shu tartibda10-8, ya’ni (dix-huit) d е b talaffuz qilishadi. Biroq ruslar -«vos е mnadtsat» d е b, ya’ni avval birlikni. So’ngra o’nlikni talaffuz etadilar. N е mislar ham 18 sonini xudi shu tartibda: achtzehn, ya’ni 8-10 d е b aytadilar. Bitta soning o’ziga, ya’ni 18ga nom b е rish usullari turli xalqlarda xilma- xil ekanligini quyidagi jadvalda kuraylik: O’zb е kcha ......... 10•8; Frantsuzcha10•8; armancha 10+8 ruscha........8•10; n е mischa …….….8•10; gr е kcha 8+10; lotincha2 kam 20; valliytscha ………3+5•10; aynoscha 10 ustiga 10-2; koryatscha 10 ustiga 3-5. Gr е landiya qabilalarining birida 18 sonining nomi juda ajoyib; «ikkinchi oyoqdan 3». Bu qanchalik odatdan tashqari nom bo’lmasin, u qul va oyoq barmoqlariga asoslangan sanash usuli, d е b tushuntirish tabiiydir Abu Ali Husayn ibn Sino «Ash-shifo» asari 18 qismdan iborat bo’ lib, unda «kvadrivium», ya’ ni mat е matikaga doir bo’ limlar: «Qisqartirilgan Yevklid», «Qisqartirilgan «Almag е st», «Sonlar fani», «Musiqa fani» d е b atalgan. «Qisqartirilgan Yevklid» bo’ limida planim е rtiyaga doir bo’ limi 58 ta’ rif, 7 postulat, 5 aksioma va 169 jumladan iborat; st е r е om е triyaga doir bo’ limida esa 16 ta’ rif va 86 jumla bayon etilgan. «Sonlar fani» bo’ limi arifm е tikaga bag’ ishlangan bo’ lib, u 43 ta’ rif va 201 jumlani o’ z ichiga oladi. Unda 9 soni yordamida sonlarni kvadratga va kubga «Ash-shifo» asari 18 qismdan iborat bo’ lib, unda «kvadrivium», ya’ ni mat е matikaga doir bo’ limlar: «Qisqartirilgan Yevklid», «Qisqartirilgan «Almag е st», «Sonlar a ko’ tarish amallari to’ g’ riligini t е kshirish haqida qoidalar b е rilgan. K е yin ibn Sino sonlar kvadratini 9 raqami bilan hind hisobi usulida t е kshirish masalasini quyidagi qoidalar bilan ifodalaydi: 1.Agar son 9 ga bo’ linib, qoldiqda 1 yoki 8 qolsa, u holda bunday sonlarning kvadrati 9 ga bo’ linib, qoldiqda 1 qoladi. B е rilgan sonlar M va N bo’ lsin. Qoidaga ko’ ra: M=9n+1; M 2 =(9n+1) 2 =81n 2 +18n+1=9(9n 2 +2n) +1 ifoda 9 ga bo’ linadi, qoldiq. N=9k+8; N 2 =(9k+8) 2 =81k 2 +72k+64=81k 2 +72k+63+1=9(9k 2 +8k+7) +1; 9(9k 2 +8k+7) ifoda 9ga bo’ linadi, qoldiq 24 K е yin B е runiy, shu sx е ma bo’ yicha y е tti va o’ nbir miqdor uchun hind qoidasi bo’ yicha masala y е chishni bayon qiladi. U ta’ kidlaydiki, hindlar faqat o’ nbir miqdor bilan ch е garalanadilar. B е runiy masalaning sharti va xususiyatiga ko’ ra xohlagancha sonlar miqdorini ko’ rish mumkin, d е b hisoblaydi va hind qoidasini umumlashtirgan holda 15 va 17 miqdor uchun sonli misolni o’ zasarida k е ltiradi. B е runiyning "Qonuni Ma’ sudiy" asari muqaddima va maqoladan iborat bo’ lib, unda I va II maqolalarida xronologiya va kal е ndar masalalari bayon etilgan, III maqolasi esa mat е matik maqoladir. Muqaddimada quyidagi fikrni bayon etgan.M е n har bir insonning o’ z san’atiga amalga oshirish lozim bo’ lgan ishni qildim. U esa: o’ zidan oldingi kishining ijtihodini minnat dorchilik bilan qabul etish, u ijtihodda biror halal borligi ma’ lum bo’ lsa, ayniqsa harakatlari miqdorlarining xuddi o’ zini bilish mumkin bo’ lmasa, qo’ rqmay uni tashis etish va ravshan bo’ lgan fikrni o’ zidan bir qancha vaqt k е yin k е luvchi kishilar uchun estalik qilib qoldirishdir. Jamshid Koshiy Jamshid Koshiyning mat е matika sohasida qilgan muhim kashfiyotlaridan birinchisi o’ nli kasrlar va ular ustida amallar bajarish qoidalari, ikkinchisi, sonlardan n-darajali ildiz chiqarish amalidir. G’ iyosiddin Jamshid Koshiyning «Aylanalar haqida risola» asari 10 bo’ lim va xulosalardan iborat. Koshiy bu asarda π =3.1415926535897932 qiymatini 17 o’ nlik xonasigacha aniqlashtirib hisoblagan. 27 I bob. Pedagogikada tarixiylik 1.1. Pedagogikaning rivojlanish tarixi Har bir ijtimoiy tuzumda insonning ma’naviy yuksalishini ta’minlovchi ta’lim– tarbiya, ma’naviyat va ma’rifat kabi tushunchalar mavjud bo’ lib, ular pedagogika sohasidagi o’ zgarishlarni jamiyat taraqiyoti bilan bog’ liq holda o’ rganishni talab etadi. Pedagogika tarixi qadim zamonlardan tortib, to hozirgi kungacha bo’ lgan turli tarixiy davrlarda tarbiya, maktab va pedagogika nazariyalarining taraqqiyotini davrlar talabi asosida o’ rganib keldi. Har bir ijtimoiy tuzum, uning kelajagi, insoniyat istiqboli, kishilarning xayot va turmush darajasi fan va madaniyat taraqqiyoti bilan bevosita bog’ liqlir. Binobarin mustiqillik tufayli ko’ hna Turkiston diyorida istiqomat qilib kelgan barcha xalqlar milliy qadriyatlarining qayti tiklanishi va rivojlanishiga shart-sharoitlar vujudga keldi. O’ z tarixiga yangicha tafakkur asosida yondoshish, o’ tmishdagi pedagogik tafakkur daholarining shuhratini tiklash, ularning g’ oyalarini xalq xayotiga tatbiq etish kabi ulug’ ishlar amalga oshirildi. Ayni paytda o’ zbek va boshqa qardosh xalqlarning milliy shakllanishi va rivojlanishini zamon talablariga mos keladigan ta’lim–tarbiya tizimisiz tasavvur qilish mumkin emas. Yosh avlodni tarbiyalash va o’ qitish nazariyasi bilan amaliyotning qanday taraqqiy qilib kelagnligini bilmay turib, yoshlarni har tomonlama komil inson etib tarbiyalash masalalarini ilmiy ravishda hal qilib bo’ lmaydi. Bu ajdodlarimiz tomonidan isbot qilingan ilmiy – nazariy, falsafiy – tarbiyaviy haqiqatdir. Axloqan pok va etuk insonlarni tarbiyalash masalasini muvafaqiyatli hal etishda xalqimizning tarixiy an’analari, ma’naviy boyliklari, ajdodlarimizning bizga qoldirgan ilmiy me’roslari va tarixiy – tarbiyaviy tajribalarini o’ rganib chiqish, ularning yutuqlarini hayotga, ta’lim – tarbiya ishlariga tadbiq etishning ahamiyati kattadir. Bu borada O’ zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning quyidagi so’ zlari alohida e’tiborga loyiqdir. ―Naslu nasabini bilmagan kishi inson sanalmaydi. Necha yillar bizni tariximizdan, dinimizdan, ma’naviy merosimizdan g’ ofil etishga urindilar. Ammo biz hurriyatni orzu 4 1.2. Zamonaviy pedagogika yo’nalishlari O’ zbekiston respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin ta’ lim tizimiga bir qator o’ zgartirishlar kiritildi, oxirgi bir necha yil mobaynida, jumladan akademik litsey va kasb hunar kollejlarida ta’ limning zamonaviy pedagogik yo’ nalishlariga o’ tish va o’ qitish tizimini tubdan isloh qilish chora tadbirlari amalga oshirildi. Bunga misol sifatida 2012-yil 28 maydagi ―Malakali pedagog kadrlar tayyorlash hamda o’ rta maxsus, kasb-hunar ta’ limi muassasalarini shunday kadrlar bilan ta’ minlash tizimini yanada takomillashtirishga oid chora-tadbirlar to’ g’ risida O’‖ zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori haqida gapirish mumkin. Unga ko’ ra: Qayd etib o’ tilsinki, respublikamizda Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq kasb-hunar kollejlari va akademik litseylar uchun oliy ma’ lumotli o’ qituvchi kadrlar tayyorlashning yaxlit tizimi vujudga keltirilgan. Buning natijasida hozirgi vaqtda mamlakatimizdagi 1537 ta o’ rta maxsus, kasb-hunar ta’ limi muassasalarida 214 ta talab etilayotgan yo’ nalishlar va mutaxassisliklar bo’ yicha 115,8 ming nafar pedagog xodimlar kadrlar tayyorlashni amalga oshirmoqdalar, ularning 90,6 foizi oliy ma’ lumotga ega, o’ qituvchi kadrlarning 70 foizdan ko’ prog’ i 40 yoshgacha bo’ lgan yuqori malakali mutaxassislardir. Shu bilan birga, maxsus komissiyalar tomonidan o’ tkazilgan tekshirishlar natijasida aniqlanishicha, kasb-hunar kollejlari hamda akademik litseylarning rahbar va pedagog kadrlarini tanlash tizimida, avvalambor, ularning malakasi yetarli emasligi hamda qo’ yilayotgan talablarga muvofiq emasligi bilan bog’ liq jiddiy kamchilik va nuqsonlar mavjud. Kasb-hunar kollejlarini o’ qituvchilar va ishlab chiqarish ta’ limi ustalari bilan ta’ minlash ko’ p jihatdan ularning tegishli bazaviy tayyorgarligini, pedagogik va amaliy ish tajribasi mavjudligini hisobga olmasdan rasmiy ravishda amalga oshirilmoqda. Natijada o’ rta maxsus, kasb-hunar ta’ limi tizimida o’ quv jarayoni tegishli darajada tashkil qilinmagan, mashg’ ulotlar asosan an’ anaviy maktab ta’ limi 10 etishdan, hurriyat uchun kurishishdan charchamadik. Maslagimizni naslu nasabamizni doimo yodda saqladik. Ulug’ bobokalonlarimiz ruhiga, bashariyat tarixi va madaniyati xazinasiga katta xissa qo’ shgan ulug’ ajdodlarimizga, ular qoldirgan ulkan merosga munosib bo’ lish istagi jamiyatimiz a’zolari orasida keng yoyilishi, har bir fuqaroning ongidan mustahkam joy olishi – bu ham yangi zamonning muhim xususiyatidir .O’ zbek xalqi tarixan ta’lim tarbiya sohasida o’‖ ziga xos dorilfunun yaratgan.Lekin islom va islomdan keyingi mavjud pedagogik qarashlarni, milliy ta’lim – tarbiyaga oid an’analarni, qadriyatlarni, xalq pelagogikasini ilmiy o’ rganish, puxta tahlil qilish va hayotga tatbiq etish bugungi kunnnig muhim va dolzarb muammosidir.Istiqlolga erishganimizga qadar biz tarbiya ishlarimizga Ovrupa pedagogikasini asos qilib oldik va o’ rgandik. Endigi vazifa sharq pedagogikasini o’ rganishga e’tiborni qaratmoq lozim. Chunki ilmu fan avval sharqda taraqqiy etgan, hur fikrlilik bizdan boshlangan. ―Sharq Evropaning muallimidir deganda haq edi Olmon olimi Xerler. Haqiqatan ham shunday, o’ zbek ‖ xalqining madaniy merosi ulkan bir dengiz. Yuqoridagi fikrlarning o’ zi madaniyat va ma’rifat Sharqdan Evropaga tarqalgan deyishga asos bo’ la oladi. CHunki, savodxonlik maktablarining, qadimiy yozuvlarning vujudga kelishi eng qadimga manbalarda ―Avesto , Sug’ d, Baqtriya, Urxun – Enisey, Xorazm va boshqa yozuvlar Turon ‖ zaminida kelganligi, shu muqaddas zaminda yashayotgan xalqlarning eng qadimgi ajdodlari savodxon kishilar ekanligidan dalolat beradi. I. A. Karimov madaniy qadriyatlarning qudrati va tarbiyaviy ahamiyatiga yuksak baho berib: ―Xalqning madaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi ming yillar mobaynida sharq xalqlari uchun qudratli ma’naviyat manbai bo’ lib xizmat qilgan. Uzoq vaqt davom etgan qattiq mafkuraviy tazyiqqa qaramay, O’ zbekiston xalqi avloddan avlodga o’ tib kelgan o’ z tarixiy va madaniy qadriyatlarini hamda o’ ziga xos an’analarini saqlab qolishga muvaffaq bo’ ldi. Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko’ p asrlar mobaynida yaratib kelingan g’ oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosini tiklash davlat siyosati darajasiga ko’ tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo’ lib qoldi. Tarixiy tajriba, an’analarning meros bo’ lib o’ tishi - bularning barchasi 5 Bu esa o’ z navbatida matematika asosini (aksiomalar sistemasini, isbotlashning mantiqiy usullarini va boshqalar) Hozirgi zamon matematikasining yutuqlari asosida qayta ko’ rib chiqishni taqozo etadi.VII asrga kelib, o’ rta osiyo va yaqin sharqda yashagan qabilalarning o’ zaro urishlari butun regionni xonavayron qildi, xalqni qirg’ in qildi. Ana shunday bir payt-da Islom dinining asoschisi Muxammad siyosiy-diniy dushmanlari ustida xijozda g’ alaba qozongach, uning xalifalari Islom dinini tarqatish niqobi ostida ― Muqaddas urish ― elon qildilar. Natijada hukumron din sifatida Islom dini, davlat tili sifatida arab tili o’rnatilidi. Xo’ jalik va siyosiy xayotda ro’ y bergan bu o’ zgarishlar matematikani rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratdi. Chunki ulkan davlatni boshqarish, irrigatsiya va qurilish inshoatlarini qurish, savdosotiq va xunarmandchilikni rivojlanishi, davlatlar orasidagi munosabatlarni yo’ lga qo’ yish birinchi navbatda tabiyot fanlariga aloxida etiborini kuchaytiradi. Natijada matematika, geografiya, astroniya, arxitektura jadal suratlar bilan rivojlandi. Sharq xukmdorlari fanni o’ z qaramog’ lariga oldilar. Davlatni boshqarish apparatida maxsus haq to’ lanadigin olimlar ishlay boshladilar. Ular uchun observatoriyalar qurila boshlandi, qadimiy kitoblar yig’ ilib arab tiliga tarjima qilindi va maxsus kutubxonalar qiroatxonalar bilan birga tashkil qilina bordi. Bunday markazlardan eng kattasi Bog’ dodda (641 y poytaxt) vujudga keldi. Bu yerda to’ plangan ilmiy asarlar o’zlashtirildi. O’rta asrda yashagan mashxur matematik, astranom tabiatshunos va faylasuflardan: Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy (780 -847), Abul Abbos Al Farg’ oniy (990), Xosib Al Karxiy (1025), Abu Rayxon Beruniy 973-1048), Abu Ali ibn Sino (8801037), An-Nasaviy (1030y), Umar Xayyom (1048-1122). Nasriddin At-Tusiy (1201-1274), Ғ iyosiddin Jamshid al Koshi (1442y) va boshqalar. Abu Abdullo Muxammad ibn Muso Al Xorazmiy Al Ma’ jusiy (783-874). Dastlabki ma’ lumotni vatanida oladi. IX asr boshida Marvda al Mamun al- Rashid saroyida hizmat qiladi va uning buyrug’ iga ko’ ra Xindiston g’ arbiga safarga boradi va ularning matematikasi bilan tanishadi. Buning natijasida u «hind sonlari haqida» 19 (Hisob al-Xind) traktatini yozadi. Bu ekspeditsiyaning fan tarixidagi roli juda katta bo’ lib, butun dunyoga ―arab raqamlari― deb atalgan hind raqamlarining va o’ nlik pozitsion hisob sistemasining tarqalishiga sabab bo’ ladi. 813 yili Al- Mamun Bog’ dodda halifalikka o’ tiradi va tez orada ―Donishmandlik uyi asosida tashkil etil-gan astronomik observatoriyaga boshchilik qildi. Bu erda butun sharqdan to’ plangan ko’ pdan-ko’ p olimlar xizmat qiladilar. Xorazmiy asarlarining umumiy soni malum emas, lekin bizgacha etib kelganlari AlMamun davrida (813- 833) ―Fi hi-sob al-jabr va al-muqabola―, ―Hisob al- Xind , ―Astranomik jadval― Al-Mu’ tasim davrida (842-847) ―Surat ul arz―‖ al- Vosiq davrida (842-847) «Yaxudiylar kalendari Xorazmiy arifmetik risolasining kirish qismida. hind hisobi xaqida tushuncha berib, uni rivojlantiradi va xozirgi zamon ko’ rinishiga keltiradi. Sonlarni yozilishi va o’ qilishi haqida batafsil izoxlar beradi. Sonlar ustidagi ammallar esa +, daraja, ildiz chiqarish qatori oltita amalga qo’ shimcha ikkilantirish va yarimlatish amalini xam kiritadi (asarning asl nusxasi saqlanmagan). Har bir amalni batafsil izohlab, ko’ pdan-ko’ p misollarni ishlash namunalarini beradi. Aynan shu asar orqali butun dunyo o’ nli pozitsion sanoq sistemasi bilan tanishadi. Hisoblashlardagi noqulayliklar, yani sonlarni alfabit yoki so’ z (qisqartma) orqali yozishni bartaraf etdi va bu bilan bajariladigan ammallarni ixchamlashtirdi. Xorazmiyning yana bir muxim asarlaridan biri ― Fi xisob aljabr va al-muqobala―dir. U bu asar bilan algebrani mustaqil va aloqida fan sifatida keltiradi. Asar asosan uch bo’ ‘limdan iborat bo’ lib: 1) al-jabr va al-muqobala yordamida 1- va 2-darajali bir nomalumli tenglamalarni yechish, ratsional va irratsional ifodalar bilan amallar bajarish hamda tenglama yor-damida sonli masalalarni echish yo’ llari beriladi; 2) geometriyaga bag’ ishlanganbo’ lib, bunda miqdorlarni o’ lchash va o’ lchashga doir masalalarga algebraning ba’ zi bir tatbiqlari ko’ rsatiladi; 3) algebraning amaliy tadbiqi, ya’ ni meros bo’lishga doir masalalar beriladi. Xorazmiy algebraik asarining kirish qismida fan taraqiyotida o’ tmishdagi olimlarning qo’ shgan xissalari va o’ z asarlarining ahamiyatini gapirib, uning 20 2.2. O’rta osiyoda matematika Raqamlar evolyutsiyasi 1,2,3,4,5,6,7,8,9,0 raqamlarni Yevropada arab raqamlari d е yishgan. Buning sababi arablar Yaqin Sharq mamlakatlarini bo’ ysundirgandan so’ ng bir muddat yunon harfiy raqamlaridan foydalanganlar. K е yin VIII asr oxiri IX asr boshlarida arablarning o’ z harfiy raqamlari — abjad hisobi tarqaladi. L е kin IX asrning birinchi yarimidayoq hindlarning ta’ siri natijasida sharqiy arab raqamlari va nol yuzaga k е ladi. Bu raqamlarni tadqiqotchilar hindlarning brahmi raqamlarining modifikatsiyasi d е b hisoblashadi. D е yarli shu vaqtning o’ zida G’ arbiy Afrika va Pir е n е y yarim orolida g’ arbiy arab raqamlari — «g’ ubor» tarqaladi. Hind – arab raqamlari Yevropada paydo bo’ lishi X asrdan boshlab Ispaniya orqali ap е kslar shaklida o’ tgan. G’ ubor raqamlari Ispaniyaga Sharq bilan savdo munosabatlari tufayli y е tib k е lganligi ehtimol. Yevropada g’ ubor raqamlari yevropa abaklarida ap е kslar shaklidagi j е tonlarga almashtirildi.Yevropadagi eng qadimgi raqam Shimoliy Ispaniyadagi Alb е lda monastirida topilgan 976-yilga taalluqli qo’ lyozmada k е ltirilgan.Unda nol b е lgisi yozilmagan. K е yingi asrlarda arab raqamlari qo’ lyozmalarida ko’ proq uchray boshlaydi va XV asr oxirlariga k е lib, G’ arbiy Yevropada tarqaladi. Bunda arabcha arifm е tik asarlarning va ayniqsa Xorazmiy risolalarining lotin tiliga qilingan tarjimalari katta ahamiyat kasb etdi. O’ zb е kcha «raqam», ruscha «sifra» arabcha «as-sifr» so’ zidan k е lib chiqqan bo’ lib «h е ch narsa», «bo’ sh» ma’ nosini anglatadi. K е yinchalik «as-sifr» so’ zi lotincha «ciffra» ko’ rinishda qoldirildi, o’ nta 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 b е lgilarni raqamlar d е b atashdi. Nol sonni hind olimlari kashf etganva uni «suniya» d е b nomlashgan Qadimiy yunonliklar Attik yoki G е rodian sist е masi d е b ataluvchi sanoq sist е masidan foydalanishgan va sonlarni quyidagi ko’ rinishda yozishgan: 22 xalqiga o’ z mafkurasini, ma’naviyatini, axloq-odob aqidalarini singdirishga harakat qilgan. Maktablarda dunyo fanini rivojlantirishga munosib hissa qo’ shgan o’ zbek fani va madaniyatining asoschilari, musulmon olamining ulug’ zotlari emas, balki o’zbeklardir. Bedil singari so’ z ustalari va tafakkur gulshani bog’ bonlari xalq ta’limi tizimidan chiqarildi. Musulmon dunyosining muqaddas kitobi Qur’oni Karim, Muhammad alayhissalom hadislari taqib ostiga olindi, yo’ qotildi. Natijada o’ zbek xalqi milliy ahloq-odobi va tarbiya an’analaridan mahrum bo’ la boshladi. Bu yo’ qotish o’ zbek fani, madaniyati va pedagogika fanlari rivojlanishiga salbiy ta’sirini ko’ rsatdi.1991 yilga kelib O’ zbekiston xalqi mustaqillikka erishgach, o’ zining yangi milliy Qomusi asosida hamma sohada bo’ lganidek, o’ zbek milliy fani va madaniyati, ―Pedagogika tarixi ga ham yangicha yondoshish imkoniyati tug’ ildi.O’ tmishda‖ progressiv pedagoglar va atoqli mutafakkirlar pedagogikaga doir muhim fikrlarni aytib qoldirganlar, bularni o’ rganish pedagogika tafakkurining o’ sishiga, pedagoglik madaniyatining ortishiga imkon beradi. Pedagogika tarixi jamiyat taraqqiyoti qonunlariga suyangan holda turli pedagogik nazariyalarni, ta’limtarbiyaning mazmuni va metodlarini o’ rgatadi. O’ tmishning pedagogik sistemalarida bo’ lgan ilg’ or va progressiv fikrlarning hammasidan ijodiy foydalanadi. Demak, pedagogika tarixi ijtimoiy fandir. U tarixiy pedagogika xodisalariga davr talabi asosida yondoshadi, tarbiya nazariyasi va amaliyotini turli bosqichlarda xilma-xil bo’ lganligini ochib beradi, ilg’ or qarashlarning taraqqiyot yo’ lini ko’ rsatib beradi. Pedagogika tarixi fani quyidagi fanlar, ya’ni, pedagogika, psixologiya, madaniyat tarixi, O’ zbekiston tarixi, jahon xalqlari tarixi, falsafa, etnografiya, arxeologiya, ahloqshunoslik va boshqa bir qator fanlar bilan uzviy aloqadadir. Biz pedagogika tarixi fanini o’ rganish va tahlil qilishda: qadimgi yozuvlar, bitiklar, qo’ lyozma yodgorliklari, sharq mutafakkirlarining ilmiy – ma’naviy me’rosi, xalq og’ zaki ijodi, muqaddas kitoblar, pandnomalar, dasturlar, o’ quv qullanmalari va darsliklar, xalq maorifi masalalariga oid materiallar, matbuot materiallari, prezident Islom Karimovning ta’lim-tarbiyaga, oir asarlariga asoslanamiz. Pedagogika tarixi fanining metadologiyasi esa milliy va umumbashariy 7

Matematika o’qitishda tarixiy materiallarning o'rni va funksiyasi

Купить