Дата регистрации 14 Февраль 2025
105 ПродажMatematika va boshqa fanlarni o‘qitishda fanlararo bog’lanish
![2-usul. Agar uyda tarozi bo‘lmasa, u holda gugurt donasining massasini
taxminan formula yordamida hisoblab topish mumkin. Moddalarning
zichliklari jadvalidan yog‘ochning zichligini topamiz: Gugurt
donasining hajmini formula yordamida hisoblab topamiz, bu yerda -
gugurt donasining uzunligi, - gugurt donasining ko‘ndalang kesimi
yuzasi.
a) gugurtning diametrini topish uchun bevosita (shtangansirkul yordamida)
va bilvosita usullardan foydalanish mumkin.
Qatorlar usulini qarab chiqamiz. 10 ta gugurt donasini olib, ularni chizg‘ich
bo‘ylab bir qator qilib terib chiqamiz va qatorning uzunligini topamiz.
formula orqali gugurt donalarining diametrini topamiz, bu yerda - qatordagi
gugurt donalarining soni.
Gugurt donasining massasini aniqlashning har ikkala usuli ham deyarli bir
xil natija beradi, xatolik ni tashkil qildi.
b) gugurt donasining yonishidan ajralib chiqadigan issiqlik miqdorini
formula orqali hisoblab topish mumkin, bu yerda — modda massasi,
—yoqilg‘ining solishtirma yonish issiqligi. Jadvaldan yog‘ochning solishtirma
yonish issiqligini topamiz va hisoblanadi.
Bayon qilingan ishlardan umumiy xulosa qilib shuni aytish mumkinki,
tajriba o‘rganilayotgan jarayonni chuqurroq va yaxshiroq tushunishga imkon
beradi, fizikaga bo‘lgan qiziqishni orttiradi, uy sharoitida, maxsus laboratoriya
qurilmalarisiz kashf qilingan tabiat qonunlari asosida turmushimizni
osonlashtirishga yordam beruvchi asbob va qurilmalarni yasashga undaydi.
Misol. Sekundiga metr tezlik bilan otilgan o‘q necha sekunddan keyin
yerdan metr balandlikda bo‘ladi? (Havoning qarshiligi hisobga olinmasin.)
[3].
21](https://docx.uz/documents/a0f1c379-6182-48e2-8c86-24d6fd43ba88/page_21.png?v=3)
![FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. Bob doirasida foydalanilgan adabiyotlar:
[1] A. Abdurahmonov, A.Narmanov, N. Narmuratov – “Matematika tarixi”
– Toshkent 2016.
[2] Bikbayeva N. U va boshqalar. Matematika o‘qitish metodikasi:
O‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanma – T.: O‘qituvchi, 2016
[3], [4] umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8 – sinfi uchun algebra darsligi.
T.: O‘qituvchi, 2019
UMUMIY ADABIYOTLAR
1. A. Abdurahmonov, A. Narmanov, N. Numanov. “Matematika tarixi”
Toshkent – “Fan va texnologiya” - 2016
2. Расулов Т . Ҳ ., Расулов Х . Р . Ўзгариши чегараланган функциялар
бўлимини ўқитишга доир методик тавсиялар // Scientific progress. (2021) 2:1,
559-567 б.
3. Умарова У.У. Роль современных интерактивных методов в изучении
темы «Множества и операции над ними» // Вестник науки и образования.
94:16 (2020), часть 2, с. 21-24.
4. Bikbayeva N . U va boshq . Matematika o‘qitish metodikasi:O‘qituvchilar
uchun metodik qo‘llanma— Т .: O‘qituvchi, 2016.
5. N . N . Alimov , J . R . Turmatov , « Pedagogik texnologiyalar », o ‘ quv - uslubiy
qo ‘ llanma . 2017.
6. R . Ishmuxamedov ; A . Abduqodirov ; A . Pardayev . Ta ’ limda innovatsion
texnologiyalar . O‘quv qo ‘ llanma . T .: " O‘zbekiston " 2018
7. M . Jo ‟ rayev V . Sattarova . Fizika va astronomiya o ‟ qitish nazariyasi va
metodikasi . “Fan va texnologiya “, 2015 y.
8. Tillaboyev, K. T., & Usmanov, S. (2022). Fizikani o‘qitishda zamanaviy
usullardan foydalanish. Academic Research in Educational Sciences,
9. Isroilov А . А . “Fizikadan eksperimental vazifalar” Т .: O‘qituvchi,1993.
62](https://docx.uz/documents/a0f1c379-6182-48e2-8c86-24d6fd43ba88/page_62.png?v=3)
![I. BOB
MATEMATIKA VA BOSHQA FANLARNI O‘QITISHDA
FANLARARO BOG’LANISH
1.1 Matematika fanining tarixi. Maktablarda “matematika” fanini o‘qitish va
uni takomillashtirish istiqbollari
Avvalo, matematika tarixi matematik fanlar jumlasiga kirishini e’tirof etish
joiz. Ma’lumki, matematik fanlaming sohalari turh-tuman bo‘lishiga qaramay, ular
umumiylik belgisi ostida bitta predmetga birlashtirilgan. Bu umumiylik belgisini
quyidagi matematikaga berilgan ta’rifidan yaqqol ko‘rish mumkin. «Matematika-
haqiqiy borliqning miqdoriy munosabatlari va fazoviy formalaridir».
Matematikaning turli sohalari mana shu miqdoriy munosabatlar va fazoviy
formalaming ayrim xususiy hollari bilan ish ko‘radi. [1]
Matematika predmetining tarkibi quyidagilardan iborat:
1. Matematika rivojlanishi jarayonida yig‘ilgan faktlar.
2. Gipotezalar, ya’ni ilmiy farazga asoslangan, keyinchalik tajribada sinab
ko‘riladigan faktlar.
3. Umumiylashtirilgan va o‘z asosini topgan materiallar, ya’ni matematik
nazariya va qonun-qoidalar.
4. Matematika metodologiyasi-matematika predmetini o‘rganishga
yondashishni xarakterlovchi matematik qonunlar va nazariyalami tushuntirishning
umumiy usuli.
Matematika predmetining sanab o‘tilgan elementlari o‘zaro bog‘liq va
rivojlanishda. Biror aniq davrda shu rivojlanish qanday ro‘y bergan, keyinchalik bu
rivojlanish qanday tus oladi, shulami o‘rganish, natijada ulaming sabablarini ochib
berish matematika tarixi predmeti zimmasiga yuklatiladi.
Demak, matematika tarixi matematika rivojlanishining obyektiv qonunlari
haqidagi fan ekan. Shu sababli ham matematika tarixi juda katta masalalami hal
etishiga to‘g‘ri keladi.
7](https://docx.uz/documents/a0f1c379-6182-48e2-8c86-24d6fd43ba88/page_7.png?v=3)
![struktura tushunchasi bir qaraganda bir-biridan juda uzoq tuyulgan matematik
faktlar va metodlaming birligini o‘rgatishga yordam beradi.
Ma’lumki, matematika elementlari ixtiyoriy bo‘lgan to‘plamlar ustida
amallar bajaradi va turli munosabatlami qaraydi. To‘plamlamning elementlari
ulami boshqaruvchi aksiomalarga bog‘liq ravishda turli matematik strukturalar
hosil qiladi. Keyingi paytlarda matematikaning turli bo‘imlarini, hatto ayrim
matematik predmetlami o‘sha strukturalaming modeh sifatida talqin qilina
boshladi. Shu sababli hozirgi zamon matematikasini matematik strukturalar va
ulaming modellari haqidagi fan deb ta’riflash mumkin.
Matematika hamma boshqa fanlar singari uzluksiz rivojlanib turadi. Buning
quyidagi ikki sababi mavjud: birinchidan, uning rivojlanishini kundalik hayot va
amaliyot taqozo qiladi; ikkinchidan, rivojlanishni matematikaning o‘z ichki
ehtiyoji talab qiladi.
Matematikaning tez sura’tlar bilan rivojlanishi texnikani, iqtisodni, ishlab
chiqarishni boshqarishning rivojlanishiga, shuningdek boshqa qo‘shni fanlaming
ham rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Matematika darslari jarayonida tarixiy
ma’lumotlardan foydalanish uni yanada qiziqarli qiladi, o‘quvchilaming
o‘rganilavotgan materialga qiziqishlarini orttiradi, bilimlami mustahkam
egallashlariga yordam beradi.
Maktablarda “matematika” fanini o‘qitish va uni takomillashtirish
istiqbollari
Matematika bizni ortiqcha qayta-qayta sanashlardan xalos etadi. Ma’lum
narsa yordamida ilgari noma’lum bo‘lgan narsalarni topishimizga yordam beradi.
Bunday natijalarga erishish uchun matematika fanini o qitishning ahamiyati katta.ʻ
Matematika so‘zi qadimgi grekcha - mathema so‘zidan olingan bo‘lib, uning
ma’nosi «fanlarni bilish» demakdir. [2]
10](https://docx.uz/documents/a0f1c379-6182-48e2-8c86-24d6fd43ba88/page_10.png?v=3)
![matematik bilimlarni qo‘llashga bog‘liq. Ular orasida quyidagilarni aytib
o‘tishimiz mumkin:
- Sayyora shakli va xayoliy bo‘linishlarni tahlil qilish
- Yer harakati va tortishish va magnit omillari o‘rtasidagi bog‘liqlik, ular
yaratadigan effektlarni qo‘shish.
- hisob-kitoblarni va vaqt o‘zgaruvchilarini muvofiqlashtirish.
- kartografiya, xaritalarni o‘qish, iqlim va sayyoramizning turli geografik
hududlarida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan fizik xususiyatlarini bilish.
Sayyora yuzasidagi hisob-kitoblar ba’zi tsivilizatsiyalarda transport kabi
masalalarni hal qilishga imkon beradi. Shaharlar orasidagi masofani va aloqalarni
bilib, masalan, hukumat bazasining tegishli joylashishini o‘rnatish mumkin. Ushbu
strategik joylashuv aloqa yo‘nalishlarini, turli joylarga sayohat qilish vaqtini
qisqartirishga yordam beradi va hattoki qaysi yo‘nalishlarni qurish kerakligini
aniqlay oladi. Xuddi shu narsa savdo sohalari, xizmatlar yoki shaharsozlik uchun
ham amal qiladi.
Misol. Nafas olish, ovqatni hazm qilish, qon aylanishi uchun zarur energiya
– asosiy almashinuv intensivligi (tezligi)dir. [4]
Yechish: Asosiy almashinuv intensivligini deb belgilaylik.
kaloriyalarda o‘lchanadi, bunda kishi temperaturasi bo‘lgan xonada
xotirjam va tinch holatda yotgan bo‘lishi lozim. Ayollarda quyidagi formula
asosida hisoblanadi:
, (*)
bunda – ayolning massasi, – bo‘yining uzunligi (metrlarda), – yoshi
(yillarda).
1) Agar yil bo‘lsa, ni hisoblang (eng
yaqin butun songacha yaxlitlang);
2) (*) formuladan ayolning massasi, bo‘yi va yoshi ga qanday ta’sir
qilishini bilib olish mumkin.
II. BOB
32](https://docx.uz/documents/a0f1c379-6182-48e2-8c86-24d6fd43ba88/page_32.png?v=3)
Matematika va boshqa fanlarni o‘qitishda fanlararo bog’lanish