Dokument ma'lumotlari

Narxi 30000UZS
Hajmi 329.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 01 Noyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tarix

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlati ijtimoiy iqtisodiy ahvoli

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI TARIX FAKULTETI TARIX YO‘NALISHI O‘ZBEKISTON TARIXI FANIDAN KURS ISH MAVZU: Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlati ijtimoiy iqtisodiy ahvoli BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 1 Mundarija Kirish…………………………………………………………………………….2-7 I – BOB. Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va mahalliy hokimiyat boshqaruvi. 1.1 Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi………...………..8- 20 1.2 Qorahoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi ….………………...21- 27 II – BOB. Qoraxoniylar davlatida ijtimoiy – iqtisodiy hayot. 2.1 Qorahoniylar davlatining itimoiy – madaniy hayotning shakillanishi…...... 28 - 33 2.2 Qoraxoniylar davlatida ta’lim faoliyati……...…………………………... ... 3 4 - 37 III. Xulosa…………………………………………………………………….. 38 - 39 IV. Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………. 4 0- 41 2 Kirish Kurs ishi mavzusining asoslanishi va mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik tufayli о ’zbek xalqining k о ’p asrlik boy tarixiy, ilmiy, madaniy va ma‘naviy merosini о ’rganish, undan xalqning bebaho mulki sifatida foydalanishga keng y о ’l ochildi. Ma‘naviy boyliklar, qadriyatlar, davlat, millat, shaxsning bebaho xazinasi va taraqqiyot manbai hisoblanadi. Aynan ushbu ma‘naviy va mafkuraviy asosni mustahkamlash hamda rivojlanishda tarix fani alohida ahamiyatga egadir. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimovning bir guruh tarixchilar bilan uchrashuvida Vatan tarixini har tomonlama chuqur ilmiy asos va manbalarga tayangan holda yaratish vazifasi qo’yildi. Bu uchrashuv va O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zRFA Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g’risida”gi 1998 yil 27 iyul qarorida tarix fani oldiga o’zbek xalqi va davlatchiligi tarixini hamda davlatchilikning barcha bosqichlarida O’zbekiston hududida kechgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlarni o’rganish dolzarb vazifa etib belgilandi 1 . Inson ma’naviyatida tarix ilmining axamiyati beqiyosdir. “Albatta har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o’ziga xos urf- odat va an’analari, xayotiy qadriyatlaridan ayri xolda tasavvur etib bo’lmaydi”. Yuqorida keltirilganidek, bugungi kunda O’zbekistan davlatchilik tarixi va uning muhim taraqqiyot bosqichlari nihoyatda dolzarb mavzulardan biri xisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz haqida quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizningʻ ʻ mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz ʻ ʻ kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi, ʻ ʻ 1 Каримов. И - «Тарихий хотирасиз - келажак йуқ» Тошкент., “Шарқ”, 1998. 14-б 3 katta ma naviyat olib ketishi zarur”ʼ 1 . IX -XII asrlarda Markaziy Osiyoda r о ’y bergan murakkab tarixiy jarayonlar О ’zbekiston tarixi taraqqiyotida ham о ’ziga xos о ’rinni egallagan. 999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni ishg ol etib, amir Abdul Malik II ʻ va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bo lishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati ʻ Koshg ardan Amudaryogacha cho zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, ʻ ʻ Farg ona va qadimgi So g d yerlarini o z ichiga olgan. 1005-yilgacha ʻ ʻ ʻ ʻ somoniylarning so nggi vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli ʻ kurashgan, biroq raqibning ko psonli qo shini pirovard g alabani ta minlagan. ʻ ʻ ʻ ʼ Bog dod halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o z ʻ ʻ hukmronligini o rnatdi. Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar ʻ tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012-yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi. Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun g aznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, XI ʻ asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe bo lib qolishadi. Mazkur ʻ davlat chegarasida islom dini keng yoyilgan. Qoraxoniylar o z davlat chegarasini ʻ somoniylar sulolasiga tegishli hududlar hisobiga kengaytirish siyosatini olib borishgan. Somoniylar hokimiyati bu vaqtga kelib, chuqur siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy inqirozga yuz tutib zaiflashib qolgan edi. Ana shunday vaziyatda qoraxoniylar somoniylar poytaxti Buxoroni deyarli qarshiliksiz ishg ol etishadi. ʻ Biroq, Hasan Bug roxon betobligi tufayli Buxoroda uzoq turmay, Qashqarga ʻ qaytishda yo lda vafot etadi. ʻ Qoraxoniylar davlatchilik tizimi o zidan oldin o tgan Turk xoqonligi, ʻ ʻ Turkash davlati kabi turkiy davlatlarning davlatchilik tajribasi va an analariga ʼ asoslangan. Qoraxoniylar sulolasi davlat boshqaruvida bu tajribalardan unumli foydalanib, o z navbatida, uni rivojlantirib, yangi taraqqiyot bosqichiga olib ʻ 1 Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -Toshkent.: O‘zbekiston, 2016. 13- b 4 chiqqan. Qoraxoniylar davlati dastlab tashkil topgan vaqtda (IX-asr o rtasi)ʻ ma muriy-boshqaruv tizimi, qabilalarning o zaro ittifoqi negiziga asoslangan edi. ʼ ʻ Mana shu o’ziga xos bo’lgan davlat boshqaruv tizmini o’rganish bizga o’sha davr tarixining ko’p sirlarini ochib beradi. Hamda milliy davlatchiligimizning qanday shakllanganligini kuzatish imkoni beradi. Tadqiqotning mavzusining obyekti. Ushbu kurs ishining ob’ekti Qoraxoniylar davlati tashkil topishi va uning Ijtimoiy – iqtisodiy hayoti hisoblanadi. Tadqiqotning mavzusining predmeti. Kurs ishining predmeti Qoraxoniylar davlati itjimoiy – madaniy hayotini o’ziga xos xususiyatlari hisoblanadi. Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviy-xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat: XI asrda Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va uning ijtimoiy – iqtisodiy hayotini ilmiy tadqiqotlar asosida o’rganilib ushbu kurs ishimizda yoritildi. Tadqiqotning maqsadi Kurs ishining maqsadi yurtimiz davlatchiligida Qoraxoniylar sulolasini o’rganish hisobllanadi. Tadqiqotning vazifasi Ayniqsa Qoraxoniylar paytidagi davlat boshqaruv tizmini o’rganish, uning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti muhim ahamiyat kasb etadi. Yuqoridagi maqsadlardan kelib chiqib quyidagilarni kurs ishining vazifalari sifatida belgilab olindi. - Qoraxoniylar davlatining tashkil topishini nazariy jihatdan o’rganish va tahlil qilish. - Qoraxoniylar davlatining ijtimoiy tuzumini nazariy jihatdan o’rganish va tahlil qilish. - Qoraxoniylar davlatida markaziy va mahalliy hokimiyat hamda boshqaruv Qoraxoniylar davlati boshqaruvida unvonlarning o’rnini o’rganish va tahlil qilish. 5 Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Mazkur mavzu bo’yicha yaratilgan manba va adabiyotlarni quyidagi guruhlarga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiqdir: 1. XX asr 20-yillarigacha olib borilgan tadqiqotlar. 2. Sovet hukmronligi davrida olib borilgan tadqiqotlar. 3. Mustaqillik yillarida olib borilgan hamda davom ettirilayotgan izlanishlar, tadqiqotlar va chop etilgan adabiyotlar. Birinchn guruh - XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida ushbu davlat tarixiga V.V. Grigoryev, H. Vamberi, V.V. Radlov 1 kabi juda k o’p tadqiqotchilar katta qiziqish bilan qarab, uni ilmiy jihatdan o’rganishga o’z xissalarini qo’shishgan. Jumladan H. Vamberi o’z asarida bir qancha arab-fors tildagi manbalardan foydalangan holda Qoraxoniylarning Buxoro shahrini zabt etishi, ularning qo’shni davlatlar ya’ni, g’aznaviylar va saljuqiylar bilan o’zaro munosabatlariga oid siyosiy jarayonlar haqidagi ma’lumotlarni qayd etgan. B. Dorn qoraxoniylar davri numizmatikasiga doyr tadqiqot olib borgan dastlabki olimlardan hisoblanadi 2 . Uning tadqiqoti qoraxoniylar davrida zarb etilgan turli tanga pullarning tahliliga bag’ishlangan. Olimning mazkur tadqiqotlari qoraxoniylar davri numizmatikasining keyingi rivojida katta ro’l o’ynadi. V.V. Radlovning turkiy xalqlarning tili, adabiyoti va etnik tarixiga bag’ishlashgan ilmiy tadqiqot asarlari ham qoraxoniylar davrining tarixi ni o’rganishda katta ahamiyatga ega, Ammo tadqiqotchining ayrim fikrlariga qo’shilib bo’lmaydi. Jumladan, uning fikricha qoraxoniylar davlatini uyg’urlar tashkil etgan. Ushbu davlatni boshqargan sulola vakillari ham uyg’urlar orasidan chiqqan. Ikkinchi guruhga oid tadqiqot asarlarida Qoraxoniydar davlat tarixini ilmiylik asosida chuqur o’rganishga kirishilgan. Bu o’rinda albatta, V.V. Bartoldning xizmatlarini ham eslab o’tish joizdir. V.V. Bartold Sharq xalqlari tarixi, geografiyasi, madaniyati va etnografiyasiga oid jami 685 ta asarni nashr 1 Григорьев B . B . Караханиды в Мавераннахре по Тарихи Мунаджимбаши в османском тексте // ТВОРАО. - СПб., 1874. Ч. XVIII.-С. 189 . Вамбери Г. История Бохары или Трансоксании с древнейших времен до настоящего. Т.1. - СПб.. 1873. - С. 226. Раддов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т.1. 4.2. - СПб., 1893. - С.66. 2 Dorn В . bber die Mtnzen der f leke öder ehemaligen Chane von Turkestan // Melangens Asiatiques. - Berlin, 1881. T. VIII. -P. 703. 6 etgan bo’lsa, shulardan 320 tasi O’rta Osiyo tarixiga bag’ishlangan. Bu asarlarda ushbu hududda yashagan turkiy xalqlarning tarixiga oid muhim masalalar yoritilgan. Jumladan, uning asarlarida qoraxoniydar sulolasi, davlatning tashkil topishi, uning siyosiy tarixi, davlat tarkibidagi qabilalarning etnik asosi, ularning kelib chiqishiga doyr bir qancha fikrlar manbalar asosida keltirilgan 1 . Shu bilan birga uning asarlarida ba’zi bir noaniq fikrlar ham qayd etilgan. Masalan, olim bir joyda Qoraxoniylar davlatini tashkil topishida qarluqlar xissasi katta bo’lganligini qayd etgan xolda, ikkinchi joyda davlatning asoschilari uyg’urlar yoki yag’molar edi, deb ta’kidlaydi. Undan tashqari davlatning tashkil topgan sanasini 940 yillar deb belgilagan. Bu belgilangan sana esa un dan keyingi ko’pgina tadqiqotchilarning asarlarida qat’iy muxrlanib qolgan. L.N. Gumilevning “Qadimgi turklar” nomli yirik asarida Turkiy xoqonlikning tashkil topishi, rivoji, uning ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, davlat boshqaruv tizimi hamda o’ziga xos madaniyati haqida juda qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Shuningdek, asarda Turkiy xoqonligi tarixini Xitoy, Eron, Old Osiyo va Yevropa tarixi bilan bog’lab o’rganib, ularni o’zaro bog’liqlikda kechgan munosabatlari izchil bayon etilgan. Bundan tashqari Turkiy xoqonligi inqirozga uchraganidan so’ng uning hududlarida yuzaga kelgan Turkash va Uyg’ur xoqonliklari, ularning etnik tarkibi, qabilalarni o’zaro munosabatlari xususida ham ma’lumotlar mavjud. L.N. Gumilevning bu ma’lumotlari bizga qoraxoniylar davlatini boshlang’ich davrini (VIII asrning ikkinchi yarmi), ya’ni davlat qanday, qaysi sharoitda va vaziyatda yuzaga kelganligini tadqiq etishimizga imkon beradi. Chunki Qoraxoniylar davlatini yuzaga kelishi Turkiy xoqonligi o’rnida tashkil topgan Turkash davlati va uning inqirozi bilan bevosita bog’liqdir. Umuman olganda, L.N. Gumilev asarlari bizga ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyo hududidagi siyosiy va etnik jarayonlarning qay tarzda kechganligini anglab olishimizga yordam beradi. Qirg’izistonlik tarixchi olim O.K. Qorayev ko’p yillar 1 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. T. I. - М,: Изд. Вост, лит., 1963. - С. 760. Гумилев Л.Н. Дадимги турклар / Таржима, кириш суз муаллифлари ва нашрга тайёрловчилар. Б. Урда- бекли,, А. Айритомий. - Тошкент: Фан, 2007. - Б. 459 . ораев О.К. История Караханидского каганата. - Фрунзе: Или,1983.С. 301 7 davomida Qoraxoniylar davlati tarixi yuzasidan tadqiqot ishlari olib borgan. Uning bu boradagi asosiy ishlari «Qoraxoniylar xoqonligi tarixi» nomli asarida o’z aksini topgan. Asarda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi, Qoraxoniylarning Movarounnahrni egallashi, ichki va tashqi siyosati manbalar asosida chuqur tahlil etilgan. Shuningdek asarda davlatning boshqaruv tizimi, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlari, madaniy hayoti va boshqa masalalarga ham katta e’tibor berilgan. Uchinchi guruh. Mustaqillik yillarida vatanimiz tarixini xolis va yangicha yo’sinda o’rganish imkoniyati tug’ildi. Jumladan, qoraxoniylar dav ri tarixini yoritishda uni davlatchiligimiz taraqqiyotining o’ziga xos bosqichi sifatida tadqiq etish imkoniyati tug’ildi. Bu davrga oid eng muhim tadqiqot ishlaridan biri bu - K.SH. Shoniyozovning asarlaridir. Darhaqiqat, akademik K.SH. Shoniyozov Qoraxoniylar davlatchilik tarixini o’rganishda yangi jarayonni boshlab berdi. Olim o’zining tadqiqot ishlarida Qoraxoniylar davlatchilik tarixiga oid bir qator masalalarni o’rganib, ularning yechimini topishga harakat qilgan. Bu o’rinda tadqiqotchi Qoraxoniylar davlatini yuzaga kelishida qarluq qabilasining xissasi yuksak darajada bo’lganligini ta’kidlab, davlat tarkibidagi qabilalar, ularning kelib chiqishi, etnik tarkibi, davlat hayotidagi o’rni va qabilalarning o’zaro munosabatlari hususida ham keng ma’lumot bergan. F.B. Boboyorovning ilmiy ishlari asosan Turkiy xoqonligi davri bilan bog’liq bo’lsada, uning asarlari bizga O’rta Osiyoda qoraxoniylar davrigacha bo’lgan vaqtda kechgan ijtimoiy-siyosiy voqea-xodisalarni anglab olishimizga va qoraxoniylar davlatining qanday sharoitda yuzaga kelganligini oydinlashtirishga yordam beradi 1 . Kurs ishining tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraff, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan tashkil topgan. 1 ониёзсв К.Ш. Карлук давлати ва карлуклар. - Тошкент: Шарк, 1999. - Б. 192; Шу муаллиф. Узбек халкининг шаклланмш жараёни. -Тошкент: Шарк, 2001. - Б. 426. обоёров F.E. Турк хоконлигининг Мовароуннахрдаги бошкарув тизими хдаида // Узбеки с тон тарихи. - Тошкент, 2000. -№4. - Б.71-79; Шу муаллиф, Узбекистан ху дуд ид а Корахонийлар давригача булган кадимги туркий топонимлар // Марказий Осиёда анъанавий ва замонавий этномаданий жараёнлар. “Карим Шониёзов ^кишлари” туркумидаги халдаро илмий анжуман материаллари. 1 - кием. - Тошкент, 2005. - Б.117 8 I – BOB. Qoraxoniylar davlatining tashkil topgandavri va etnik asosi 1.1 Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi. Qoraxoniylar davlati , xoniylar yoxud Xoqoniylar davlati (840-1212) — Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Tyanshanning janubiy yon bag rida tashkil topganʻ turkiy davlat. Qoraxoniylar sulolasi boshqargan. Qoraxoniylar davlatining barpo etilishida turkiy qarluq, chig il va yag mo qabilalari yetakchi rol o ynagan. ʻ ʻ ʻ X asr o‘rtalari da qarluqlar yag‘mo, chigil , o‘g‘uz va boshqa qabilalar bilan yagona ittifoqqa birlashdilar. Bu ulkan hududda dastavval “Xoqoniya o‘lkasi” deb yuritilgan davlat tashkil topadi 1 . Mazkur davlat hukmdorlari “ jabg‘u ” deb yuritilgan unvonning o‘rniga o‘zlarini “ qoraxon ”,ya’ni “ buyuk xon ” deb ataydilar. XI–XII asrlar da Xoqoniya rivoj topib kuchaygach, u “Qarluq- Qoraxoniylar” davlati nomini olgan. Mazkur yirik davlat qator qabilalar ittifoqi asosida tashkil topgani bois hukmdorlari “arslonxon” , “bug‘roxon” va “tavg‘achxon” unvonlari bilan yuritilgan. Bu uchta atama oliy darajali hukmdor ma’nosini anglatgan. Buyuklik yoki ulug‘lik esa qadimda turkiy xalqlarda “ qora ” so‘zi bilan sifatlangan. Shu boisdan taxtda o‘tirgan Arslonxon , Bug‘roxon va Tavg‘achxon lar “ qoraxon ” deya e’tirof etilgan. Ular boshqargan davlat esa tarixda, keyinchalik, ramziy ravishda “Qoraxoniylar davlati” nomi bilan shuhrat topgan. Qoraxoniylar tarixining eng yirik va umume'tirof etilgan mutaxassisi B.Kochnev ta kidlaganidek, Qoraxoniylar o zlarini afsonaviy Turon shohi - Afrosiyob ʻ ʻ avlodlari qatoriga qo shib, o zlarining sulolasini "al-Afrosiyob" - Afrosiyob avlodi ʻ ʻ deb atashgan, yozma manbalarida ular Xoniylar yoki Xoqoniylar deb nomlangan. Amerikalik mutaxassis Robert Dankoff Qoraxoniylarning ajdodi Afrosiyobning haqiqiy asl ismi Alp Er Tunga bo lgan deb taxmin qilgan. ʻ 1 Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 . B.245. 9 Davlatning tashkil topishi . 992-yilda Horun Bug‘roxon boshliq qoraxoniylar Movarounnahrga hujum boshlaydilar. Bu davrda somoniylar sulolasi chuqur ichki ziddiyatlar girdobiga tushib qolgan edi. Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg‘ol qiladilar. Nuh ibn Mansur qoraxoniylarga qarshi kurashish uchun G‘aznadagi noibi Sobuqtegin ni yordamga chaqiradi. U yigirma ming kishilik qo‘shin bilan Movarounnahrga yetib keladi. Nuh bilan birlashib, bir necha janglardan so‘ng qoraxoniylar noibi qo‘shinlari tor-mor qilinadi. Buning evaziga Nuh Sobuqtegin ni Xurosonning noibi etib tayinlaydi. Natijada G‘azna va Xurosonda Sobuqtegin va o‘g‘li Mahmud ning siyosiy hukmronligi mustahkamlanadi. 996-yil da qoraxoniylar Movarounnahr tomon yana hujum boshlaydilar. Shunday og‘ir bir sharoitda xiyonat ro‘y beradi. Ya’ni Sobuqtegin qo‘shini Buxoroni egallaydi. So‘ngra u qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular o‘rtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qo‘liga o‘tadi. Sobuqtegin esa Amudaryodan janubdagi yerlarga, shu jumladan, Xurosonda hukmdor bo‘lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq ko‘p vaqt o‘tmay, 999-yil da Buxoroning Nasr Eloqxon boshchiligida qoraxoniylar tomonidan zabt etilishi bilan somoniylar hukmronligi batamom barham topdi 1 . Qoraxoniylarning Movarounnahrga hujumi. Qoraxoniylar endi Xurosonni ham o‘z davlatiga qo‘shib olish uchun harakat qiladilar. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay qoraxoniylar va g‘aznaviylar o‘rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006 va 1008-yillar da qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo‘shin tortadilar. Lekin Mahmud G‘aznaviy qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o‘z davlati tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo‘ladi. G‘aznaviylarning saljuqiylar bilan jiddiy kurashi boshlanadi. Bundan foydalangan qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo‘ritegin 1038-yil da Amudaryo bo‘yi viloyatlari – Xuttalon , Vaxsh va Chag‘oniyon ni g‘aznaviylardan tortib oladi. Ko‘p vaqt o‘tmay u Movarounnahrni va Farg‘onani o‘ziga bo‘ysundirib, mustaqil siyosat yurita boshlaydi. Natijada qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi. Biri poytaxti Bolasog‘un da bo‘lgan Sharqiy 1 Shamsutdinov R. Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. Toshkent, Sharq. 2010., B.176. 10 qoraxoniylar , ikkinchisi markazi Samarqand da bo‘lgan Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Bu g‘alabalardan so‘ng Ibrohim Bo‘ritegin “ bug‘roxon ” unvonini olgan. 1 Qoraxoniylar davlatining bo‘linishi. Qoraxoniylar davlatni viloyatlarga bo‘lib idora qilardilar. Ularni eloqxon yoki takin (yoki tegin)lar boshqarardilar. Hokimlari faqat qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bo‘lgan a’zolaridan saylanar edi. Eloqxonlar o‘z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va viloyatlarning mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy eloqxonlari orasida katta obro‘ga ega edi. U Samarqandda taxtga o‘tirgan. Viloyat boshqaruv ma’muriyatida somoniylar davridagidek boshqaruv mahkamasi bo‘lgan. Shaharlar esa shahar hokimi, raislar tomonidan boshqarilardi. Qoraxoniylar mamlakatda o‘z hukmronligini mustahkamlab olishda musulmon ruhoniylari bilan yaqin va do‘stona munosabatlar o‘rnatadilar. Bu davrda imomlar, sayyidlar, shayxlar va sadrlarga e’tibor kuchayib, ularning obro‘yi har qachongidan ham balandga ko‘tariladi.Qoraxoniy hukmdorlari garchi bu davrda hali o‘troq hayotga ko‘chmagan bo‘lsalar ham, dehqonchilik vohalari va shaharlarning madaniy ahamiyatini yaxshi anglar edilar. Ular Bolasog‘un, Koshg‘ar, Taroz, O‘zgan, Samarqand va Buxoro kabi shaharlarni davlat yoki viloyat poytaxtiga aylantirib, shaharlar bilan aloqa bog‘lashga harakat qiladilar. O’ t m ishd a di y ori m iz t up r o g ’ida j u da ko’p d a v l a t lar y uz a g a kel g an, tar a qqiy et g an v a v a qti ke l ib o ’ z o’rn i ni bos h qa sulol a ga bo’shatib b e r g a n. Y u r ti m i z t a r i x iga d o y r x ar b ir d a vl a tn i ng y uza g a k e li sh ja r a y oni s i y osi y , i jt i m o i y - i qtis o diy o m illa r bil a n o ’ z v iy bo g ’li q d i r. A l b at ta, bunda u m u m i y jixatlar bi l a n bi r ga x ar b i r d a vl at ning o ’ z i ga x os xususi y atla r i ni x am e ’ tibordan chet d a k oldir m aslik ker a k. Af s us k i, ko’pgina ta r ixiy asar l ar d a, d a vl a t c h il ik t ar i xini y ori t i s hda, d a vl at ning sh a k lla n ish v a y uzaga k e l i sh j ara y o n i ni s h uncha k i b i r s ha y x faoli y ati bil a n y ok i bi r o r -bir si y os i y vo q e a -xo d isala r ga b o g ’lik x ol d a i z o xl a b o’tilgan. V a xol a nki, xar b ir d a v l a t ni n g v uj ud g a k el i s h i , r ivoji va 1 Ahmedov.B. O ’ zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 . B.248. 11 tana z z u liga o id j ara y o nl ar b i r i n c hi n a v b a t da s hu ja m iyatda g i m a v jud ijti m oi y - i qti s od i y o m il lar bil a n b e v osita bo g ’li q k e c h g a n 1 . S h u ning uchun d a v l a t ni n g tar i xini y oriti sh da uni n g ijti m o i y v a i q ti s od i y xa y otini x am ch uqur r oq o’ rganish za r ur, deb o ’ y l a y m iz, E n di aso s i y m aqsadga k o ’ chadig a n b o’lsak, ma ’ l u m ki, I X -XII a srlar M ova r ou n n a h r ta r ixida turkiy x a l q lar sulolala r i ning xuk m r on lik m av q e i m ust a xka m la ng a n l i gi bil a n a j r a lib tur a d i . U lar o ’ z tarixlari da v o m id a bi r qancha m us taqil m arkazlashg a n d a vl at la r ni ta sh kil e ti s h di. A n a shunday dav l at la r d a n b i ri Q oraxo n i y lar d a vla t i di 2 . Q o rax o ni y lar da v l at i t o ’ g’risida shu dav r ga t aluqli t a r ixiy a sa r l a r n i n g de y arli barch a s i da s o ’ z k ets a da, u s h bu davl a t q a ch on va q a y siet n ik a so s da ta sh kil topga nl igi x ano ’ zg a c h a m un o zarali m a s ala bo ’li b k e l m oqda. Qoraxoni y lar da vla t i t o ’g ’ ris i da ta ri x c hi o lim K .Sh. Sh o ni y ozov xam o ’ z asarla r ida k e n g to’xt a lib o’tgan. S h u bi l a n b irga Q o r a xo n i y lar da v l at i Qarluq d a vla t i ni ng davo m i ek a nligi, bu i kk i n o m dagi davl a t a sl ida bir d a v l a t b o ’l g a nli g i v a m azk u r d o v o n lik qar l u q q abilasi t o m o n id a n 840 - y i l d a t ashkil topg an ligi to ’g ’risida o ’ z f i k r - m u loxaz a lar in i b i l d i r i b o ’ t g a n. U m u m an o l g a n d a, K. S h. Shoni y o z ov m azkur davlat t ar i x i n i y ori t ishda b u t unlay y an g i fi k rl a rni o ’ r t a ga t as hl ad i. Q o r a x on i y lar xu k m r on lik q ila bo s hlag a n d a vr to’ g ’risida m a v jud m a nb a v a a d a b i y o tl a r d a g i m a ’ lu m ot lar o ’ zaro q ara m a-qa r shi b o ’l i b, bi z b u n da u lar ni ng b i r - birini inkor e t uvc h i z i d di y atli j i h at la rni h am a n g l as hi m i z m u m k i n. Ju m l adan , K.Sh. Shoni y ozovn i ng f ikri c h a , Q o r a xo n i y lar d a v l a t ini 8 40- y ildan t o 1 2 12 - y ilga c ha, y a ’ ni t o’rt a sr m ob a y nida q a rl uq xoqo n l a r i ido r a qilg a n . A toqli s harqshu n os olim V.V. Bartold Qo r a x on i y l ar davla t i 9 4 0 - y ilda y uza g a ke l g a n deb qa y d etsa, a y r i m t arixiy a s ar l a r bu m asalada X a s r n i n g 90 - y i l la r i , y a ’ n i und a n h am k ech ro q d av r ni ko ’ r s a t m o q da. Q o ra x oni y lar davl at i n ing t a sh ki l topgan s a n a si ga o i d bu m a ’ lu m o t la r d a n k o ’ rinib tu ri bd i k i , t ad qi q ot ch ilar o ’ rta si da b u m asalada x a tto, b i r -bi r lar i ga y aq i nroq f ik rni h am u c h ra t m a y m iz . Ak si nc h a , u l a rn i ng 1 Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001. B. 247 . 2 Shoniyozov. K – Qarluq davlati va qarluqlar. T oshkent :.1999 . B.83. 12 k o ’ pchil i g i , s hu ju m l ad a n, O. P rits a k, K.Sh. S honiyo z ov davla t ga a so s soling a n y i l d eb 840 - y i l ni b e l g ila sh sa, b o s hqa ta d qi q otc hilar guruhi V . V . Bart o ld, O . K . Q o raev v a b o s h q a l ar e s a bu davl at ni 9 40 - y i l d a t a sh k il t o pgan, de b xi s obl a s h ad i. Ular o ’ rta s id a gi f arq k o ’ rinib turg a nid e k y u z y il, y a ’ ni bi r a srl i k vaqtni tashkil qilmoqda 1 . Albatta, tadqiqotchilarning bu darajada katta farqli xulosaga kelishlariga mavjud manbalardagi bu masalada berilgan to’ziksiz va kamchil ma’lumotlar sabab bo’lgan. Ularning xar biri o’z muloxazalarini ma’lum bir asoslar bilan isbotlashga, dalillashga xarakat qilishgan. Shuning uchun ularning fikrlarini to’g’ridan-to’g’ri inkor etish yoki qo’llab- quvvatlash ancha murakkab masaladir. Bu o’rinda, K.Sh. Shoniyozovning yuqorida keltirilgan fikrlarini to’g’ri, deb qabul qiladigan bo’lsak, mazkur Qoraxoniylar davlatini to’rt yuz yil mobaynida bir sulola vakillari boshqargan bo’lib chiqadi. O’rta Osiyo xalqlari davlatchilik tarixidan ma’lumki, davlatni boshqargan sulolalarning bu qadar uzoq xukmronlik xilgan xolatlari juda kamdan-kam uchraydi. Misol uchun o’z davrining eng qudratli davlatlaridan bo’lmish Turkiy xoqonlikni boshqargan ashinaliylar sulolasi uzog’i bilan ikki asrdan kamroq davr mobaynida xukmronlik qilishgan. Xalifalik poytaxti Bag’dodni zabt etgan xudratli Saljuqiylar saltanati xam Movarounnahr tarixida bor-yo’gi yuz yildan oshiqroq vaqt xukum surgan. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Albatta, bu xiyosiy solishtirishlardan xat’iy xulosalar chiqarib bo’lmaydi. Lekin aytmoqchimizki, Qoraxoniylar davlati o’zining shunday uzoq tarixi mobaynida ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan xamda davlat boshqaruvi soxasida, tarkibiy xususiyatga ko’ra ko’pgina o’zgarishlar va o’ziga xos yangiliklarni o’z boshidan o’tkazgan bo’lishi mumkin. Bu jarayonlar esa o’z navbatida xoqonlikning tashkil etgan qabilalarning davlat xayotidagi roli u yoki bu darajada o’zgarishi bilan xam bog’liq kechgan, albatta. Yuqorida aytib o’tganimizdek, V.V. Bartold Qoraxoniylar davlatini 940-yilda yag’molar tashkil etgan, deb yozgan edi. K.Sh. Shoniyozov ta’kidlaganidek, V.V. Bartoldning bunday fikrga kelishiga, Nizomulmulkning “Siyosatnoma” asaridagi 940 yil 1 Gumilev. N – Qadimgi turklar. T oshknet :. 2007 . B.64. 13 “Bolasog’un shahrini musulmon bo’magan majusiylar ishg’ol qildi”, degan axboroti xamda 1126 yil noma’lum muallif tomonidan ko’chirma tarzida yozilgan “Madjmal at-tavorix” deb nomlangan asardagi “bug’ro” yag’mo podsholarining unvoni bo’lgan, deb keltirgan ma’lumotlari sabab bo’lgan. Demak, ko’rinib turibdiki, tadqiqotchilar Qoraxoniylar davlatini tashkil topgan davrini aniqlashda, davlatda qabilalarning o’rni va xoqon unvonlarining nomlanishiga e’tibor berishgan (Bu xaqda ishimizning keyingi qismida so’z yuritamiz). V.V. Bartoldning Qoraxoniylar davlati 940 yilda tashkil topgan deb keltirgan qaydlari, tarixiy asarlarning deyarli barchasida asos sifatida qabul qilingan 1 . Masalaning murakkabligi xam shundaki, tadqiqotchi o’z fikrlarini yuqoridagi manbalarga asoslanib keltiradi. Shuning uchun uning mulohazalarini inkor etmagan xolda, tanqidiy yondashib tahdil qilsak, foydadan holi bo’lmaydi.Gap shundaki, agarda biz o’zaro qarama-qarshi ma’lumotlarni solishtir gan xolda, ularni xar birini sinchiklab o’rganib chiqsak, ular O’rtasidagi uyg’unlikni anglashimiz mumkin. Demoqchimizki, yuqorida aytilganidek, Nizomulmulk 940-yilda musulmon bo’magan majusiylar Bolasog’un shahrini ishg’ol etdi, degan axborotni beradi. Bu ma’lumot bilan Sotuk Bug’raxon 940 yilda o’zini Qoraxon (Ulug’xon) deb e’lon qilganini esga olsak, gap yagona voqea- xodisalar xususida ketayotganligi oydinlashadi. Nizomulmuk ma’lumotlaridagi majusiylar, ya’ni musulmon bo’magan qabila, bu bizning fikrimizcha yag’molar bo’lishi mumkin. Bundagi Bolasog’un shaxrini ular tomonidan ishg’ol qilinishini esa sulolaning o’zaro ichki taxt uchun kurashi jarayonida, mazkur qabilaning xam aralashuvi, deb tushunadigan bo’lsak, bundan Sotuk Bug’raxon yag’mo qabilasining jangovar xarbiy kuchi yordamida taxtni egallagan, degan ma’no chiqadi. Extimol shuning uchun Sotuk Bug’raxon garchi Qarluq davlatining asoschisi Bilga qul Qodirxonning nevarasi bo’lgan bo’lsada, yag’molarning jangovar xarbiy kuchiga tayangan xolda xokimiyatni egallashi va «bug’ro», «qoraxon» kabi unvonlar bilan ulug’lanishi oqibatida ba’zi 1 Bartold.V – Dvenadsat leksi po istorii turetskix narodov sredney azii. Moskva:. 1968. C.59. 14 tarixiy asarlarda ushbu davlatni yag’molar tashkil etgan, degan fikrlar paydo bo’lgandir. Fikrimizni davom ettiradigan bo’lsak, Sotuk Bug’raxon xokimiyatni egallashdan oldin xukmronlik qilgan. Qoshg’arda va uning atrofiida esa yag’molar joylashgan edi. Yag’mo, chigil, xalach va boshqa ko’pgina turkiy qabilalar aynan Sotuk Bug’raxon davrida islom dinini qabul qilishgan. Demak, yag’molar Sotuk Bug’raxon xokimiyatni qo’lga olgunga qadar islom dinida bo’maganlar. Agarda Nizomulmulk 940 yilda Bolasag’unni egallagan majusiylar, deb yag’molarni nazarda to’tgan bo’lsa, yuqoridagi ma’lumotlar bir- birini to’ldiradi. Demak, V.V. Bartoldning yuqorida keltirgan ma’lumotini, biz Qoraxoniylar davlatining ijtimoiy-siyosiy xayotida shu davrdan boshlab Qarluq qabilasidan tashqari boshqa turkiy qabilalar jumladan, yag’mo qabilasi xam o’z o’rniga ega bo’lib, aynan bu qabilaning xarbiy jihatdan jangovar kuch-qudratga ega ekanligi, ularni xoqon saroyida nufuzli mavqeini egallashlarini ta’minlagan, deb tushunishimiz mumkin ekan. Aytmoqchimizki, tadqiqotchining davlatni 940- yil yag’molar tashkil etdi, degan fikrini to’g’ridan-to’g’ri qabul qilmagan xolda undagi bu ma’lumotlardan foydalanish orqali biz Qoraxoniylar davlatidagi o’zaro ichki sulolaviy taxt uchun kurashlar jarayonini xamda bu voqea-xodisalarda xoqonlik tarkibidagi qabilalarning qay darajada bo’lganligini anglab olishimiz mumkin. O’sha davrning ijtimoiy-siyosiy xayoti, ruxiyati nuqtai- nazaridan turib fikr yuritadigan bo’lsak, davlat xayotida xarbiy kuchlar, xarbiy kishilar, nixoyatda nufuzli doyra xisoblangan. Xukmdorlar xam o’z saltanatini xududini kengaytirishda, uni ximoya qilishla, qolaversa, ichki nizolarni bostirishda shu jangovar xarbiy kuchlarga tayanishgan. Qoraxoniylar davlatining xukmdorlari xam bundan istisno emas, albatta. Shunday ekan, yag’mo qabilasining jangovar xarbiy kuchlari yordamidan sulola xonadoniga mansub kishilar xokimiyatni egallash yo’lida foydalanganliklari tabiydir. Qoraxoniylar davlatini tashkil topgan sanasini X asrning 90-yillari, deb belgilangan asarlar xususiga kyelsak, ko’rsatilgan davrdan xam anglash mumkinki, bunda asosan 990-yillar, ya’ni Somoniylar davlatini Qoraxoniylar 15 tomonidan tugatilganlik voqeasining ta’siri bor 1 . Albatta, aynan shu davrdan boshlab, Qoraxoniylar davlati xaqida ko’pgina tarixiy asarlarda so’z yuritilib, ular o’z davrining qudratli xoqonligi sifatida ta’riflanadi. Lekin bundan Qoraxoniylar davlati 990-yillardan e’tiboran o’z faoliyatini boshladi, degan mazmun kelib chiqmaydi 2 . Chunki xech bir davlat bir vaqtning o’zida xam tashkil topib, xam qo’shni davlatni xududlarini zabt etishi tarixiy xaqiqatga to’g’ri kelmaydi. Shu o’rinda, masalaning bir jihatiga e’tiborni qaratsak. Ko’pgina tarixiy asarlarda Qoraxoniylar davlati bilan Somoniylar davlati O’rtasidagi mavjud bo’lgan ziddiyatlarga ortiqcha urg’u berish xollari mavjud. Albatta, bunday mulohazalarni xolis, deb bo’lmaydi. Chunki bu muloxazalar o’sha davrning tarixiy shart-sharoiti, mavjud voqeligidan ancha uzoq bo’lib, masalani sun’iy ravishda chigallashtiradi, xolos.Tarixdan ma’lumki, Somoniylar davlati xam, Qoraxoniylar davlati xam O’rta Osiyo tarixida o’z o’rniga ega. Xar ikki sulola davrida xam ajdodlarimiz ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksalish yo’lidan borgan, Somoniylar davlatining inqirozga uchrashi va uning o’rniga Qoraxoniylar sulolasining taxt tepasiga kelishining o’ziga xos tarixiy sabablari bor. Somoniylar davlatining tanazzulini esa tupik ravishda Qoraxoniylarning xarbiy tazyiqi bilan bog’lik xolda tushunmaslik kerak. Chunki somoniylar sulolasi bu vaqtga kelib siyosiy-ijtimoiy jihatdan chuqur inqirozga uchragan edi. Mahalliy xokimlar, noibliklar, xarbiy amirlarning o’zboshimchaligi kuchaygan bo’lib, ular amalda markazdan mustaqil ravishda siyosat olib borardilar. Markaziy xokimiyat esa ularga qarshi xech bir chora ko’ra olmaydigan darajada zaiflashib qolgan edi. Ana shunday bir vaziyatda butun Movarounnahr uzra xukmronlik boshqa bir sulolaning qo’liga o’tishini, mantiqiy olib qaralganda buni tarixning tabiiy jarayoni, deb tushunish mumkin. Demak, Qoraxoniylar davlatining tashkil topgan sanasini X asrning 90-yillari, deb ko’rsatuvchi tarixiy asarlarga nisbatan aytish mumkinki, Qoraxoniylar davlati bu vaqtda tashkil topmagan, balki bu davrga kelib, xoqonlik o’z chegara sarxadlarini 1 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - Toshkent.: Sharq. 2000., B.107. 2 Sagdullaev A., Mavlonov O’. O’zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi.- Toshkent: Akademiya, 2006. B.95. 16 kengaytirib; ilgarigi doirasiga nisbatan endilikda yanada kuch-qudratga to’lib xarbiy xarakatlarni qo’shni xududlar tomon kengaytirgan. Yuqoridagi ma’lumotlarni umumlashtirgan xolda muloxaza yuritadigan bo’lsak, Qoraxoniylar davlatiny yuzaga kelishi tarixiy zaruriyat bo’lib, uning o’ziga xos siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy zamini bo’lgan. Masalani teran anglash uchun bu xususda qisman to’xtalib o’tishni joiz, deb xisoblaymiz. Ma’lumki, qadimdan O’rta Osiyoning Oltoy janubiy yonbag’ridan boshlanadigan sharqiy qismida, Markaziy Tyanshan etaklarida, Chu, Ila, Norin, Talos daryolari vodiylari bo’ylab to Pomirgacha bo’lgan xududlarda turkiy tilda so’zlashuvchi qabilalar yashagan. Mazkur qabilalar VI asrning ikkinchi yarmidan to VIII asr boshlarigacha Turkiy xoqonligi tasarrufida bo’lib kelgan. Turkiy xoqonligi tashqi dushmanlar bilan olib borilgan urushlar va ichki qabilaviy nizolar natijasida 603 yil G’arbiy va Sharqiy xududlarga bo’linib ketadi. Xoqonlikning bo’linib ketishi davlat tarkibidagi turkiy xalqlarning xoxish irodasiga zid ravishda, ko’proq tashqi dushmanlarning ta’sir kuchi ostida yuz berganligi sir emas, albatta. Chunki yaxlit bir qudratli xoqonlikning ikkiga bo’linishi, ularning xar ikkisi ahvolini yanada og’irlashtirdi. Aniqroq aytadigan bo’lsak, bu ularning xar ikkisining xalokatini tezlashtirgan asosiy omillardan biri bo’ldi. Umuman olganda, 630 yilda G’arbiy xoqonlikda ichki qabilaviy nizolar keskinlashib ketadi. Bu davrda xoqonlikda xokimiyat uchun kurash asosan ikki, ya’ni dulu va nushibi qabilalari o’rtasida kechgan. Mavjud og’ir vaziyatdan chiqish va axvolni yaxshilash uchun xoqon Ishbara (634-639) ma’muriy islohot o’tkazadi. Unga ko’ra, xoqonlik tarkibidagi qabilalarni ikkiga bo’lib, beshtasini duluga, qolgan beshta qabilani esa nushibiga taqsimlab beradi. Qabila ittifoqining xar biriga chorva mollarini boqish uchun yaylov yerlarini va ko’chib yuradigan xududlarini chegaralarigacha aniqlab beradi. Ko’rinib turibdiki, bu vaqtda davlatning asosini va yashovchanlik qobiliyatini uning takibidagi turkiy qabilalarning birligi va ularning jangovar xarbiy kuchi tashkil etgan 1 . Bu qabilalarning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy xayoti esa ko’chmanchi- 1 Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. Toshkent, ―SHARQ. 2010., B.179. 17 chorvadorlik asosiga qurilgan bo’lib, yaylov yerlari va unga egalik qilish xuquqi ular uchun xayot-mamot masalasi bo’lib kelgan. Lekin xoqon Isfaraning ikki yirik qabilani o’zaro kelishtirish yulidagi tadbirlaridan xech bir natija chiqmaydi. Sulola tayanchi bo’lgan bu ikki qabila o’rtasidagi nizolar esa xoqonlikni zaiflashtiradi. Odatda, qaysi davlatni ichki nizolar cho’lg’ab olib, uni kuchsizlantirsa, o’sha davlatga qo’shni davlatlarning bosqini muqarrar bo’lib kelgan. O’z davrining qudratli davlati bo’lgan Turkiy xoqonlikning xam bunday vaziyatda dushmanlari yetarlicha bor edi. Chunki Xitoy qo’shinlari xoqonlikning bu og’ir axvolidan foydalanib, 658-659 yillarda uning asosiy xududi bo’lgan Yettisuvning katta qismini egallaydi. Ammo keyinchalik turkiylar Xitoy qo’shinlarini o’lkadan surib chiqaradi. Urush natijasiga ko’ra, xar ikki tomon katta talofatlar ko’radi. Turkiy xoqonligi bu yuqotishlar evaziga o’z xududini saqlab qoladi. Lekin uzoq vaqt davom etgan ichki va tashqi urushlar xoqonlikni kuchsizlantirib, uning yemirilishini tezlashtiradi. Unga tegishli xududlarda esa 707 yilda Turkash davlati tashkil topadi. Turkashlarning asosiy qismi bu vakqtlarda (VIII asrning ikkinchi yarmida) Ila daryosi vodiysida, Shimoliy Tyanshan yonbag’irlarida joylashgan bo’lib, dulu qabila ittifoqi tarkibida bo’lib kelgan. Albatta, Turkiy xoqonligini xam Turkash davlatini xam aholisining tarkibiy asosini turkiy qabilalar tashkil etgan. Bunda davlat o’zgarmagan, balki davlatni boshqargan sulolalarni o’zaro o’rni almashgan, xolos. Turkashlar xokimiyatni egallab, endigina kuchga kirib borayotgan bir vaqtda Xitoy imperiyasi o’z chegaralarini g’arbga tomon kengaytirish siyosatini xam jadallashtiradi. Shu o’rinda aytib o’tish joizki, Xitoy imperatorlari doimiy ravishda o’z xududlarini kengaytirish, bosib olingan o’lka aholisini xitoylashtirish va bu yerda o’z ma’muriy boshqaruv tizimini o’rn atish kabi katta davriy tajribaga ega bo’lgan siyosatlarini izchil olib borishgan.Shuning uchun Xitoy imperiyasi o’zining shimoliy va g’arbiy chegaralari o’zra joylanggan turkiy sulolalarning kuchayib ketishini hohlamagan. Buning uchun ular turkiy qabilalar orasiga turli nizo urug’larini sochib, ularni bir-biriga qarshi gij-gijlash usullaridan foydalanishgan. Shuningdek, Xitoy diplomatiyasi an’anaviy ravishda o’zining eski 18 usulini, ya’ni markazdan norozi kuchlarni qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlarini keng qo’llagan. Bundan ko’zlangan maqsad esa turkiy davlatlarni zaiflashtirish orqali ular ustidan o’z xukmronligini o’rnatish bo’lgan. Albatta, Xitoy xukmdorlarining bu niyatini o’z vaqtida anglab, shunga mos xolda siyosat olib borgan do’konlar xam bo’lgan.Umuman olganda, Turkash davlati o’zining qisqa umri davomida og’ir axvolni boshidan kechirdi. Chunki aynan shu davrda, ya’ni sharqiy chegaralarni ximoya qilib dushmanlar bilan kurash olib borayotgan bir vaqtda, g’arbdan arab xalifaligining Movarounnahrga boshlagan xarbiy yurishlari turkashlar axvolini yanada og’irlashtirdi. Arab xalifaligiga karashli xarbiy kuchlarning Movarounnahrga kirib kelishlari va mazkur xududda xalifalik tartibotini o’rnatishga turkiy sulolalar befarq qarab tura olmas edilar. Chunki Movarounnahr ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy jihatdan ularning asosiy tayanch xududlari xisoblangan. Bu o’lkalarda qadimdan juda ko’p turkiyzabon aholi yashab kelgan. Shuning uchun Turkiy xoqonligi va Turkash davlati mazkur xududlarni ximoya qilinshi o’z vazifasi, burchi deb bilgan. Arab xarbiy kushinlarining kirib kelishlari bilanoq, turkashlar mahalliy xukmdorlar bilan birlashib ularga Qarshi kurash olib boradilar. Jumladan, 707 yil Turkash xoqoni Sore o’zining atrofiga katta xarbiy qo’shin yig’ib, Qutayba boshliq arab xarbiy qo’shiniga qattiq talofat yetkazadi. Ammo shu vaqtda turkashlarda ichki qabilaviy nizolar dam avj oladi. Xitoy imperiyasi esa o’z xarbiy tazyiqini yanada kuchaytiradi. Natijada, turkashlarning harbiy kuchlari bo’linib, ularning bir qismi sharqda Xitoy qo’shinlariga qarshi ko’rash bilan band bo’lsa, ikkinchi bir qismi xalifalik qo’shinlariga qarshi tashlagan edi. Uchinchi qismi esa, ichki qabilaviy kurashlar bilan ovora bo’lgan. Albatta, har bir davlat uchun tashqi dushmandan ko’ra, ichki nizolar va u asosda yuz beradigan o’zaro qirg’inbarot urushdanda kattaroq xavf bo’lmaydi. Yettisuvda turkashlarning ikki etnik guruhi «sariqlar» va «qoralar» o’rtasida hokimiyat uchun kurash bir necha yillardan buyon davom etib kelar edi. Ular o’rtasidagi bu nizolar 738-759 yildarda nihoyatda kuchayib, o’zaro qirg’inga aylanib ketadi. Bularning barchasi Turkash davlatini zaiflashtirib, uni barham topishiga sabab bo’ladi. Mavjud vaziyatdan foydalangan 19 Qarluq qabilasi 759 yilda turkashlar hududiga bostirib kiradilar. 76 yilga kelib Qarluqlar Yettisuv, Talos, Chu vodiysini egallab, G’arbiy Tyanshanga qadar bo’lgan hududlarga kirib borishadi.Qarluq qabilasi va Qarluqdar hakida juda ko’p manba va adabiyotlar mavjud. Qarluqliar qadimda Oltoyning g’arbiy mintaqalarida yashaganlar. Ular Turkiy xoqonligi davrida esa siyosiy jarayonlarda faol ishtirok eta boshlashgan. Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda yashovchi aholi o’rtasida madaniy-ma’naviy aloqalar xam yanada kuchayib, yangi taraqqiyot bosqichiga ko’tarilgan. Ushbu ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlar Qoraxoniylar davlatining shakllanishiga zamin yaratgan. Ushbu jarayonlar esa VIII asrning II yarmi - IX asrning o’rtalariga to’g’ri kelib, bu borada K.Sh. Shoniyozovning fikrlarini xaqiqatga yaqinroq, deb xisoblaymiz 1 . Lekin bizning tadqiq etishimizcha Qoraxoniylar davlatini bevosita to’g’ridan- to’g’ri Qarluq davlatining o’zi, uning davomi edi, deyishga asoslar to’liq yetarli emas. Chunki Qoraxoniylar davlati qarluq, chigil, yag’mo, tuxsi, ugo’z, uyg’ur va boshqa juda ko’plab turkiy qabilalarning o’zaro uyushuvi-ittifoqi asosida yuzaga kelgan. Tadqiqot mavzusi borasida yuritilgan fikr-mulohazalarga asosan aytish mumkinki, Qoraxonilar davlatining tashkil topgan sanasi xozirgi kungacha tarixiy asarlarning aksariyatida qayd etilib kelinayotgan X asrning o’rtalaridan emas, balki uning poydevori ancha ilgari barpo etilgan bo’lib, X asrning o’rtalarida esa bu davlat chinakam saltanat (imperiya) darajasiga erishib, xududiy jihatdan kengayib, avvalgi davrga nisbatan ancha kuch-qudratga erishgan va tarixda «qoraxon» ya’ni buyuk xonlar nomi bilan atalgan. Tarixiy asarlarda xam bu davrda ko’prok Qoraxoniilar davlati haqida so’z ketib, ular Movarounnahr sarxadida kechgan tarixiy voqealarda markaziy o’rinni egallashgan. Demak, Qoraxoniilar davlati o’zining taraqqiyot bosqichlarida rivojlanib borganki, u yirik bir davlat timsolida birdaniga shakllanmagan. Aksincha, uning davlatchilik tizimi xamda tarkibiy to’zilishi turkiy xalqlarning uzoq davrlardan buyon rivojlanib kelgan boy davlatchilik an’analari va 1 Gumilev. N – Qadimgi turklar. T oshkent :. 2007 . B.75. 20 tajribalari bilan uyg’unlashib borgan.Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Qoraxoniylar davlat boshqaruvi tizimining yuzaga kelishi va shakllanishi Qarluqlarning qabila ittifoqi asosida tashkil topgan Qarluq davlatiga borib taqaladi. Shu bilan Qoraxoniylar davlatining tarixi ikki bosqichga bo’linadi. Uning birinchi bosqichi VIII asrning 60-yillari - IX asrning birinchi yarmini o’z ichiga oladi. Bu bosqichida xokimiyat «Qarluq davlati» nomi bilan yuritilgan. IX asrning o’rtalaridan qarluq, chigil, yag’mo, tuxsi, uyg’ur, ugo’z va boshqa turkiy qabilalarning xarbiy ittifoqi yuzaga kelishi bilan davlat kengayib, qudrati ortadi. Ushbu davlat qoraxon ya’ni «buyukxon»lar tomonidan boshqarilib, u «Qoraxoniylar davlati» nomi bilan shuhrat topadi. Ilk o’rta asrlarda tashkil topgan bu o’lkan turkiy saltanat XI-XII asrlarda nihoyatda rivoj topadi. 21 1.2 Qorahoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi X asr o'rtalarida Issiqko'lning janubi va Koshg'arda yashagan yag'mo qabilasi kuchayib, avval o'zlaridan shimoli-sharqroqda yashovchi jikil qabilasi bilan yagona ittifoqqa birlashadi. So'ngra Yettisuvga xuruj qilib, qarluqlarni bo'ysundiradi va bu ulkan hududda Qoraxoniylar davlatini tashkil qiladilar. "Qoraxoniylar" atamasi Xoqon Qoraxonning Islom dinini qabul qilganidan so'ng paydo bo'lgan. Numizmat Tornberg esa ularning xonlari tutib yurgan maqomiga qarab Ileklar deb atagan. Boshqalar esa Uyg'ur xoqonligi deb atashgan. 940 yil atrofida qarluqlar Tyanshan yaqinidagi Bolasog'un shahrini bosib olishadi. Birinchi hukmdorlardan biri Satuq Bo'g'raxon Abdulkarim Islom dinini qabul qiladi va Doslan Qoraxon nomi bilan shuxrat topadi, keyinchalik butun sulola uning nomidan "Qoraxoniylar" deb atala boshlanadi. 1 999-yili qoraxoniylar yana Buxoroni ishg ol etib, amir Abdul Malik II vaʻ podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bo lishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshg ardan ʻ ʻ Amudaryogacha cho zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg ona va ʻ ʻ qadimgi So g d yerlarini o z ichiga olgan. 1005-yilgacha somoniylarning so nggi ʻ ʻ ʻ ʻ vakili al-Muntasir qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning ko psonli qo shini pirovard g alabani ta minlagan. ʻ ʻ ʻ ʼ Bog dod ʻ halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda o z hukmronligini o rnatdi. ʻ ʻ Movarounnahrni zabt etgach qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012- yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik qiladi 2 . Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun 1 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000. , B.102. 2 Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T oshkent :. 2007 . B.85. 22 g aznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, 11-asr oxirida esaʻ saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe bo lib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab ʻ Uzgenda joylashgan, so ngra Samarqandga ʻ ko chirilgan. ʻ Buxoro ham Samarqandga tobe bo lgan. Qoraxoniylar Samarqandda, ʻ Buxoroda, Binkentda ko plab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar, ʻ masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qo shishgan. Mazkur davlat chegarasida islom dini keng ʻ yoyilgan. Qoraxoniylar o z davlat chegarasini somoniylar sulolasiga tegishli ʻ hududlar hisobiga kengaytirish siyosatini olib borishgan. Somoniylar hokimiyati bu vaqtga kelib, chuqur siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy inqirozga yuz tutib zaiflashib qolgan edi. Ana shunday vaziyatda qoraxoniylar somoniylar poytaxti Buxoroni deyarli qarshiliksiz ishg ol etishadi. ʻ Biroq, Hasan Bug roxon betobligi tufayli Buxoroda uzoq turmay, Qashqarga qaytishda yo lda ʻ ʻ vafot etadi. 996 yil qoraxoniylar yana Movarounnahr sari yurish boshlaydi. G aznaviylar bilan olib borilgan muzokaralar natijasida o rtada shartnoma tuzilib, ʻ ʻ unga ko ra, Sirdaryo havzasi qoraxoniylar qo liga o tadi. Amudaryoning jan.dagi ʻ ʻ ʻ yerlarda va Xuroson hududida Sabukteginsh hukmronligi o rnatiladi. Somoniylar ʻ ixtiyorida esa Movarounnahrning markaziy qis-migina qoladi. Somoniylar hokimiyati tugatilgach, 10-asr oxirlariga kelib, 1 Qoraxoniylar davlati Amudaryoning yuqori va o rta oqimlaridan to Yettisuv, sharqda esa Torim ʻ daryosigacha bo lgan katta hududga egalik qiladi. Amudaryo Qoraxoniylar va ʻ G aznaviylar davlati o rtasida chegara bo lib qoladi. Lekin ushbu 2 turkiy davlat ʻ ʻ ʻ o rtasida ham Xuroson hududi uchun o zaro urushlar bo lib o tadi. ʻ ʻ ʻ ʻ 1006 va 1008-yillarda qoraxoniylar Xurosonga qo shin tortib, Balx, Tus va ʻ Nishopur shahrini zabt etadi. Lekin Sulton Mahmud G aznaviy ʻ qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o z qo lida saqlab qoladi. G aznaviylar keyinchalik dastlab ʻ ʻ ʻ o zlari yer berib, homiylik qilgan saljuqiylar bilan zid-diyatga kirishib, o rtada ʻ ʻ katta harbiy to qnashuvlar yuz beradi. 1040-yilda esa Dandanakon jangiaa ʻ 1 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T.: Sharq, 2000. B. 109. 23 g aznaviylar saljuqiylar tomonidan qaqshat-qich zarbaga uchrab o zlarini qaytibʻ ʻ o nglay olmaydi. G aznaviylar davlatini bu inqirozidan, qoraxoniylarning mahalliy ʻ ʻ hukmdori Ibrohim Bo ritegin ʻ foydalanib qoladi. U dastlab Xuttalon, Vaxsh va Chag oniyonni g aznaviylardan tortib oladi. Keyinchalik butun Movarounnahrni ʻ ʻ va Farg onani o ziga bo ysundirib mustaqil siyosat olib boradi. ʻ ʻ ʻ X-asr oxirida Yettisuv va Sharqiy Turkiston hududlarida "podshoh yagma" yoki "elikxon" boshchiligidagi Qoraxoniylar davlati tashkil topadi. Bu davlat tarkibiga turli turkiy qabilalar - qorluqlar, chigillar, argular, yagmalar va boshqa xalqlar kirgan bolib, ular 960 yilga qadar islom dinini qabul qilganlar. 992 yili elikxon Bugra boshchiligidagi Qoraxoniylar qoshini Movarounnahr hududiga bostirib kiradi. Qoraxoniylar galabasiga Bugraxon bilan Xurosonning somoniy hokimi Abu Ali Simjur ortasida tuzilgan hufyona ittifoq hamda lashkarboshi Foiqning sotqinligi sabab bolgan. Natijada Qoraxoniylar Buxoroni jangsiz ishgol etadilar, amir Nuh esa Chorjoyga qochishga majbur boladi. 1 Ammo Bugraxon kasallanib, oz vatani Koshgarga ketayotganda vafot etadi. Qoraxoniylar Buxorodan katta olja bilan qaytadilar. Qoraxoniyalarning yangi yolboshchisi bolgan elikxon Nasr Buxoroga qayta hujum uyushtiradi. 995-996 yillarda Nuh II Sabuh Tegin madadi bilan Qoraxoniylar hujumini daf etadi. 999 yili Qoraxoniylar yana Buxoroni ishgol etib, amir Abdul Malik II va podshoh oilasini asirga oladilar. Bu hol Movarounnahrda hokimiyat Qoraxoniylar foydasiga uzil-kesil hal bolishiga olib keladi. Qoraxoniylar davlati Koshgardan Amudaryogacha chozilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Fargona va qadimgi Sogd yerlarini oz ichiga olgan.1005 yilgacha Somoniylarning songgi vakili al-Muntasir Qoraxoniylar bilan muvaffaqiyatli kurashgan, biroq raqibning kopsonli qoshini pirovard galabani ta'minlagan. Bogdod halifi fatvosi bilan elikxon Nasr ibn Ali Movarounnahrda oz hukmronligini ornatdi. Movarounnahrni zabt etgach Qoraxoniylar dehqonlar tabaqasini yakson etdilar va ularning yerlari va suvlarini davlat tasarrufiga topshirganlar. Elikxon Nasr 1012 yili vafot etgach, uning davlatiga ukasi Ali Tegin vorislik 1 Gumilev. N – Qadimgi turklar. Toshkent:. 2007. B.86. 24 qiladi. Qoraxoniylar Amudaryo vodiysi yerlari uchun gaznaviylar davlatiga qarshi muntazam urushlar olib borishadi, XI-asr oxirida esa saljuqlarning kuchaygan davlatiga tobe bolib qolishadi. Elikxon poytaxti dastlab Uzgenda joylashgan, songra Samarqandga kochirilgan. Buxoro ham Samarqandga tobe bolgan. Qoraxoniylar Samarqandda, Buxoroda, Binkentda koplab binokorlik ishlarini amalga oshirishgan, saroylar, masjidlar va madrasalar bunyod etishgan, musulmon dini nufuzini saqlash va mustahkamlashga hissa qoshishgan. Qoraxoniylarning Movarounnahrga hujumi 992-yilda Hasan Bug'roxon boshliq Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon hujum boshlaydilar. Ularning harbiy yurishlarida Marida Shosh, Farg'ona va boshqa viloyatlarda yashovchi turk qabilalari ham qatnashadilar. Chunki bu yurtlar Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan qarluqlar davlatining mulki edi. Bu davrda Somoniylar ma'muriyati va harbiy qo'shinlari boshqaruvini o'z qoliga olgan turk noiblari, hatto ayrim viloyatlarni egallab olib, deyarli mustaqil hukmronlik qilayotgan turk noiblari mamlakatni mudofaa qilish o'rniga xoinlik yo'lini tutib, Qoraxoniylarga yon bosadilar. Qoraxoniylar Buxoroni qarshiliksiz ishg'ol qiladilar. Ko'p o'tmay Bug'roxon hojib Foyiqni Termiz va Balxga noib qilib tayinlaydi. Ammo Bug'roxon Buxoroda uzoq turolmaydi. Kasallik uni Koshg'arga qaytishga majbur etadi. Yo'lda u vafot etadi. Bunday qulay sharoitdan foydalangan Nux ibn Mansur Buxoroga qaytib o'z taxtini egallaydi. Ammo ikki mahalliy turk noiblari Foyiq Balxda, Abu Ali Simjuriy Xurosonda amirga qarshi qo'zg'olon ko'taradilar. O'z kuchiga ishonmagan Nuh ibn Mansur - G'azna hukmdori Sobuqtakinni yordamga chaqiradi. Yigirma mingli qo'shin bilan u Movarounnahrga yetib keladi va Nuh bilan birlashib, qo'zg'olonchilarga qarshi yurish qiladi. Bir necha janglardan so'ng Foyiq va Abuali qo'shinlari tor-mor qilinadi. Shuningdek, Sobuqtakinni Abuali Simjuriy o'rniga Xurosonning noibi qilib tayinlaydi. Natijada G'azna va Xurosonda Sobuqtakin va o'g'li Mahmudning siyosiy xukmronligi mustahkamlanib, G’aznaviylar davlati tashkil topadi. 1 1 Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar. - T oshkent .: Sharq, 2000. B .106. 25 Tez orada bu davlat kuchayib, Hindiston chegarasidan Amudaryogacha bo'lgan yerlarni egallaydi. 996-yilda Qoraxoniylar Movarounnahrga tomon yana hujum boshlaydilar. Ularga Nasr ibn Ali boshchilik qiladi. Nuhga yordam berish uchun Sobuqtakin Chag'oniyon, Juzg'on va Xuttalon hokimlari ning birlashgan qo'shinlaridan iborat katta kuch bilan Keshga yetib keladi. Nuhning ham o'z qo'shini bilan unga qo'shilishini talab qiladi. Bu Somoniylar amirining xukmdorlik huquqlarini mensimaslik va ochiqdan-ochiq unga qarshi chiqish edi. Nuh shubhasiz, bundan bosh tortadi va farmoyish yuborib, Sobuqtakinni Buxoroga chaqirtiradi Bunga javoban Sobuqtakin qo'shin yuborib Buxoroni egallaydi. So'ngra u Qoraxoniylar bilan muzokaralar olib boradi. Natijada ular o'rtasida shartnoma tuzilib, unga muvofiq Sirdaryo havzasi Qoraxoniylar qo'liga o'tadi. Sobuqtakin esa Amudaryodan janubdagi yerlar, shu jumladan Xurosonga hukmdor bo'lib oladi. Somoniylarga Movarounnahrning markaziy qismigina beriladi, xolos. Biroq, ko'p vaqt o'tmay Qoraxoniylar Buxoroni bosib oladilar. Garchi Somoniylar to 1005-yilgacha Samarqand va Buxoroni qaytarib olishga uringan bo'lsalarda ammo 999-yilda Buxoroning Nasr Eloqxon tomonidan zabt etilishi bilan Somoniylar hukmronligi barham topgan edi. Shunday qilib x asr oxirida Somoniylar davlati o'rnida ikkita yangi davlat tashkil topdi: biri Koshg'ardan Amudaryogacha cho'zilgan Sharqiy Turkistonning bir qismini, Yettisuv, Shosh, Farg'ona va qadimgi Sug'dni o'z ichiga olgan Qoraxoniylar davlati bo'lsa, ikkinchisi Shimoliy Hindistondan Kaspiy dengizining janubiy qirg'oqlarigacha bo'lgan viloyatlarni qamrab olgan G’aznaviylar davlati edi. Qoraxoniylar davlatining ikkiga ajralishi Garchi Amudaryo bu ikki turk davlatlari o'rtasidagi chegara deb belgilangan bo'lsada, ammo Qoraxoniylar Xurosonni zabt etilgan yurtning ajralmas qismi xisoblab, uni o'z davlatiga qo'shib olish uchun harakat qiladilar. Oradan ko'p vaqt o'tmay Qoraxoniylar va G’aznaviylar o'rtasida shiddatli urushlar boshlanadi. 1006-va 1008-yillarda 1 Qoraxoniylar Xuroson ustiga ikki marta qo'shin tortadilar. Balx, Tus va Nishopur shaharlari zabt etiladi. Ularning harbiy yurishini Sulton Mahmudga qarshi bo'lgan Xurosonning mulkdor 1 Кораев О.К. История Караханидского каганата. - Фрунзе: Или, 1983. С. 55 . 26 feodallari qo'llab-quwatlaydilar. Lekin Mahmud G'aznaviy Qoraxoniylarga zarba berib, Xurosonni o'z davlati tasarrufida saqlab qolishga muvaffaq bo'ladi. 1017- yilda Mahmud Xorazm ustiga qo'shin tortib, uni bosib oladi. Shunday qilib, Xorazm mustaqil davlat sifatida barham topadi. Bu davrda Sirdaryo etaklarida yashovchi o'g'uzlardan ajralib saljuqiylar nomi bilan Xurosonga borib o'rnashgan turkman qabilalari kuchayib, o'z vaqtida ularga yer berib homiylik qilgan G’aznaviylarga qarshi tazyiq ko'rsatadilar. Saljuqiylar bilan jiddiy kurash boshlanadi. Bunday vaziyatdan foydalangan Qoraxoniylarning mahalliy hukmdori Ibrohim Bo'ritakin 1038-yilda Amudaryo bo'yi.Viloyatlari Xuttalon, Vaxsh va Chag'oniyonni G’aznaviylardan tortib oladi. Ko'p vaqt o'tmay u Movarounnahrni va Farg'onani o'ziga bo'ysundirib, mustaqil siyosat yurita boshlaydi. Natijada Qoraxoniylar ikki mustaqil davlatga ajralib ketadi.Biri poytaxti Bolosog'unda bo'lgan Sharqiy Qoraxoniylar, ikkinchisi markazi Samarqandda bo'lgan Movarounnahrdagi Qoraxoniylar davlati edi. Bu g'alabalarda so'ng Ibrohim Tamg'ach "Bug'roxon" unvoniga sazovor bo'ladi, Saljuqiylar bilan Qoraxoniylar o'rtasidagi munosabatlar dastavval yaxshi bo'lsa-da, ammo keyinchalik keskinlashib ketadi. Bu ikki turk davlatlari o'rtasida shiddatli jangler bo'lib o'tadi. Hatto, 1130-yilda saljuqiylar sultoni Sanjar Movarounnahrga qo'shin tortib, Qoraxoniylar davlatining poytaxti Samarqandni ishg'ol etadi. Natijada Qoraxoniylar Sulton Sanjarga tobe bo'lib qoladilar. 1 Davlat boshqaruvi Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy hududiy boshqarish tartibiga asoslangan. Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon bo’lganligidan, har bir yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar) tomonidan nisbatan mustaqil tarzda idora qilingan (Masalan, Samarqand, Buxoro, Ettisuv v.b.). Eloqxonlar tegishli miqdordagi yillik xiroj yoki to’lovlarni markaziy xokimiyat hukmdori - Tamg’achxonga yuborib, amalda o’z mulklarini mustaqil boshqarganlar. Qoraxoniylarning Movarounnahrdagi hukmronligi murakkab ijtimoiy siyosiy vaziyatda, turli sulolaviy urushlar, ziddiyatli jarayonlar girdobida 1 Гумилев Л.Н. Дадимги турклар / Таржима, кириш суз муаллиф л ар и ва нашрга тайёрловчилар. Б. Урдабекли., А. Айритомий. - Тошкент: Фан, 2007. Б. 49. 27 kechgan. Viloyat hokimlari faqat Qoraxoniylar xonadonining eloqxon unvoniga sazovor bo'lgan a'zolaridan saylanar edi. Eloqxonlar o'z nomlari bilan chaqa-tangalar zarb qilar va viloyatning mustaqilligi uchun intilar edilar. Movarounnahr eloqxoni qoraxoniy eloqxonlari orasida katta obro'ga ega edi. U, odatda, Samarqandda taxtiga o'tiradi.Viloyat boshqaruv ma'muriyatida Somoniylar davridagidek vazirlar, sohib baridlar,mustavfiylar xizmat qilardi. Shaharlar esa shahar hokimi, raisi va muxtasiblari tomonidan boshqarilardi. Qoraxoniylar mamlakatda o'z hukmronligi mustahkamlab olishda musulmon ruhoniylari bilan yaqin va do'stona munosabatlar o'rnatadilar. Bu davrda imomlar, saidlar, shayxlar va sadrlarga e'tibor kuchayib, ularning obro'yi har qachon-gidan ham balandga ko'tariladi. Qoraxoniy hukmdorlar garchi bu davrda hali o'troq hayotga ko'chmagan bo'lsalar ham, dehqonchilik vohalari va shaharlarning madaniy ahami-yatini yaxshi anglar edilar. 28 II – BOB. Qoraxoniylar davlatida ijtimoiy – iqtisodiy hayot. 2.1 Qorahoniylar davlatining itimoiy – madaniy hayotning shakillanishi. Tarixdan ma’lumki, har bir davlat uzining ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan tayanch bo’lgan ma’lum bir asosiga ega bo’lgan. Albatta, u siz jamiyat va davlat hayotini tasavvur ham etib bo’lmaydi. Shuning uchun Qoraxoniylar davlati tarixini o’rganishda, tarixiy-voqea hodisalarning jarayoni va ularning mantiqiy bog’lanishini asoslash uchun davlatning ijtimoiy- iqtisodiy hayotini chuqur idrok eta bilish ham zarur hisoblanadi. Mazkur davlatning bu boradagi tarixi xususida mavjud manbalar va adabiyotlarda juda ko’p ma’lumotlar berilgan 1 . Lekin bu ma’lumotlarda qator fakt va dalillarni sharxlab o’tish bilan qanoatlanib, ularni avvalgi voqea-hodisalar bilan bog’liq holda taxdil etishga yetarlicha e’tibor berilmagan. Demoqchimizki, Qoraxoniylar davlati uzining uzoq tarixi davomida ilk davridan (76 yil — IX asrning 1-yarmi) rivojlangan davrini (XI-XII asr) qiyoslaydigan bo’lsak, bu davrlar mobay nida uning ijtimoiy-iqtisodiy hayotining zamini o’zgarib borganligi va o’zida yangicha ko’rinishni ifoda etganligini kuzatishimiz mumkin. Ma’lumki, turkiy qabilalar qadimdan asosan ko’chmanchi-chorvador sifatida hayot kechirib kelishgan. Bu ularning turmushini umumiy qiyofasini qay darajada bo’lishini ham belgilab bergan. Turkiy xoqonligi davrida har bir urug’, qabilaning o’z chorva mollari va ularni boqish uchun alohida ajratilgan yaylov yerlari bo’lgan. Mazkur chorvador qabilalar yoz faslida dasht va cho’llarda o’t-o’lan qurib qolganda o’z chorva mollarini yanshan, Oltoy va Xangay tog’lari yonbag’irlaridagi o’tloqlarga xaydab kelishgan 2 . Lekin qish faslida tog’da qor ko’p yog’ishi sababli podalarni yana cho’l mintaqasiga qaytarishgan. Tabiatning injiqliklari bilan bog’liq bo’lgan bu xayot tarzi ularning ruxiyatida ham o’z aksini topgan. Chorva mollarini boqish bu ko’pchilik mehnatini talab qilmaydi. Shuning uchun ko’chmanchi turkiy qabilalarda deyarli barcha erkaklar xarbiy jangchi xisoblangan. Ularning asosiy ma’lumoti esa urush bo’lib, unda o’z hududini ximoya qilish, qo’shni qabila va 1 Гумилев Л.Н. Дадимги турклар / Таржима, кириш суз муаллиф л ар и ва нашрга тайёрловчилар. Б. Урдабекли., А. Айритомий. - Тошкент: Фан, 2007. Б. 76. 2 Бартольд В.В. Очерк истории Семиречья. - М.: Изд. Вост, лит., Т.П. 4.1. 1963. - С. 40. 29 davlat yerlarini egallash birlamchi vazifa xisoblangan. Ko’chmanchi qabilalarni turg’un aholiga nisbatan ko’pgina hollarda xarbiy jihatdan ustun bo’lib kelganligini e’tiborga olsak, Turkiy xoqonlikning tashkil topishi va uni tezda qudratli davlatga aylanishining sabablari birmuncha oydinlashadi. Chunki bunda uning tarkibidagi turkiy qabilalarning doimo jangovar xolatda bo’lganligi muhim ahamiyatga ega bo’lgan. Umuman ko’chmanchi turkiy qabilalarda davlatning yuzaga kelishi masalasi ko’pchilik olimlarni qiziqtirib kelgan. Fikrimizcha, bu masalalar yuqorida keltirilganidek ijtimoiy hayot tarzi bilan bog’liq xolda o’rganilishi kerak. Turkiy xoqonligi Oltoy va Janubiy Sibirda tashkil topgan vaqtda (551 yil) uning davlat boshqaruvi va ijtimoy-iqtisodiy hayoti ham oddiy ko’rinishga ega edi. Davlat boshqaruvida an’anaviy urug’-qabilaviy udumlar nihoyatda kuchli hisoblanib, xoqonlik tarkibidagi qabilalarning ko’pchilik qismi ko’chmanchi-chorvador bo’lgan. Lekin davlatning chegaralari Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Isfijob, Farg’ona, Shosh va Movarounnahr hududlari hisobiga kengayib borgach, uning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotida shu hududlarda yashovchi turg’un aholining ta’siri kuchayib bordi. Bu shahar va qishloqlarda yashovchi o’troq aholining asosiy mashg’uloti dehqonchilik, hunarmandchilik va savdogarlik bo’lgan. Turkiy xoqonlikning bu ulkan hududlarni o’z tevaragida birlashtirganligi ijobiy xolat bo’lib, bu avvaldan davom etib kelayotgan mazkur hududlarda yashovchi ko’chmanchi va o’troq aholi o’rtasidagi iqtisodiy-madaniy aloqalarni yanada kuchaytirib yuborgan. Turkiy xoqonligi davridagi bu jarayonni voris sifatida Qoraxoniylar davlati yuksak darajada davom ettirdi. Ushbu davlat qarluq qabilalar ittifoqi negizida tashkil topgan (76 yil) va o’z tarkibiga boshqa turkiy qabilalarni birlashtirgan (IX-X asr) vaqtda uning tasarrufidagi ko’chmanchi qabilalarning katta qismi o’troqlashib dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan shug’ullana boshlashgan edi. Lekin davlat tarkibidagi barcha qabilalarning xo’jaligi bir xil emas edi. Bunda qarluq qabilasi o’z ittifoqdoshlariga nisbatan ancha madaniyatli hisoblanishsa, 30 yag’mo qabilasi asosan chorvachilik bilan shug’ullangan. Bu qabilaning ot yilqilari va qo’ylari ko’p bo’lgan. Chigil qabilasining ham katta qismi chorvador bo’lsada, ularning shahar va qishloqlarda yashovchi guruhlari dehqonchilik va hunarmandchilik bilan mashg’ul bo’lishgan. Davlat tarkibidagi ko’chmanchi va turg’un aholining madaniyati va xo’jaligida umumiy belgilar mavjud bo’lgani xolda, ular o’rtasida ma’lum bir farlqi jihatlar ham bo’lgan. Shuning uchun ham qoraxoniylar tomonidan Movarounnahrning markaziy hududlari egallanganda, juda katta dehqonchilik voxalari, jumladan, Zarafshon hududidagi ekinzorlar, bog’-u rog’lar poymol qilinib, chorva-mollari uchun yaylovga aylantirilgan edi. Bu voqea-xodisalar ayrim tadqiqotchilar tomonidan alohida e’tirof etilib, bunda qoraxoniylarning Movarounnahrdagi siyosiy ustunlikni qo’lga kiritishi, go’yoki ko’chmanchi turkiy qabilalar tomonidan o’lka madaniyatiga ham xalokatli ta’sir etishi sifatida ko’rsatiladi. Bu masalaga chuqurroq nazar solib, mantiqiy muloxaza yuritadigan bo’lsak, voqealar boshqacha tarzda kechganligi oydinlashadi. Qoraxoniylar davlati Movarounnahrni o’z ta’siriga olmasdan oldin ham juda katta hududlarga egalik qilgan. Davlat tarkibidagi Isfijob, Yettisuv, Sharqiy Turkistonda asosan turkiyzabon xalqlar istiqomat qilib, ularning ko’pchilik qismi bu davrga kelib dehqonchilik, hunarmandchilik hamda savdo-sotiq bilan shug’ullanishgan. Lekin avval ham aytganimizdek davlat tarkibida ko’chmanchi chorvador qabilalar katta xarbiy-siyosiy ko’chni tashkil etishgan. Xoqonlikning xarbiy qo’shinlari ham asosan shu qabilalar negizida tuzilganligi sir emas. Qoraxoniylar mazkur xarbiy qo’shin kuchi bilan Movarounnahrning ichki hududlariga kirib borganda qabila sardorlari bo’lgan katta-katta xarbiy zodagonlar o’zlariga tegishli chorva-mollaridan iborat podalarni ham o’zboshimchalik bilan shu hududlarga joylashtirgan. Natijada, juda katta dehqonchilik yerlari yaroqsiz xolga keltirilib, podalarni boqish uchun yaylovlarga aylantirilgan. Lekin bu xolat vaqtinchalik bo’lib, qoraxoniylar xukmdorlarining o’zlari tezda bunga chek qo’yishgan. Chunki davlat taraqqiyotida o’troq aholi tomonidan bunyod etilgan dehqonchilik voxalarining ahamiyatini ular yaxshi 31 tushunishgan. Qoraxoniylar sulolasining ko’pchilik vakillari, jumladan, Ibrohim Tavg’achxon, Shame al-mulk, Xizrxon, Muhammad Arslonxon va boshqalar ulkaning iqtisodiy va madaniy ravnaqi uchun juda ko’p ishlarni amalga oshirishgan. Endi bevosita Qoraxoniylar davlati tarkibidagi ko’chmanchi va o’troq aholining asosiy mashg’uloti bo’lgan xo’jalik turlariga kelsak, bu davrda ko’chmanchi-chorvador qabilalarning ko’pchiligi o’troqlashdi, ayrim guruhlari esa o’zlarining an’anaviy chorvachilik xo’jaligini saqlagan xolda qisman dehqonchilik qila boshlashdi. Lekin ba’zi qabilalar asriy odatlari bo’lgan bu ko’chmanchilik turmush-tarzini keyinchalik ham saqlab qolishdi. Albatta, buning o’ziga xos sabablari bor edi. Chunki Qoraxoniylar davlatiga qarashli barcha yerlardan dehqonchilik uchun foydalanib bo’lmas edi. Bundam yerlar sirasiga kirgan cho’l, dasht vohalari hamda tog’oldi hududdari chorvachilik uchun qulay bo’lgan. Qolaversa, butun mintaqada chorvachilik maxsulotlariga bo’lgan talab va extiyoj chorvadorlar mehnatini rag’batlantirib kelgan. Shuning uchun mamlakatning dasht va tog’oldi yaylovlarida otar-otar qo’y, uyur-uyur yilqilar va tuyalar boqilgan. Chorvachilik mamlakat aholisini go’sht, sut, teri, jun kabi maxsulotlar bilan ta’minlashdan tashqari, xo’jalikning boshqa sohalari uchun xam ot-ulov yetkazib bergan 1 . Ot, eshak, tuya va xo’kizlardan qo’sh xaydashda, arava tortishda, moyjuvoz, tegirmon ishlarida va boshqa yumushlarda keng foydalanilgan. Movarounnahrning shahar va qishloqlarida yashovchi aholi ham uy chorvachiligi bilan shug’ullanishgan. Umuman olganda, qoraxoniylar davrida chorvachilik xo’ja ligi yetakchi tarmoqlardan xisoblangan. Qoraxoniylar davlati o’z tarkibida ham chorvador, ham dehqon aholini yaxlit xolda birlashtirgan ulkan saltanat edi. Davlatning bu qiyofasi birmuncha murakkab ko’rinishda bo’lsa- da, aslida bu uning iqtisodiy-madaniy jihatdan katta bir yutug’i edi. Yuqorida qayd etilganidek, qoraxoniylar Movarounnahr hududini o’z izmiga olgan vaqtda (X asr oxiri) o’lkaga juda ko’p chorvador qabilalar kirib kelishgan edi. Lekin biroz vaqt o’tgach, dehqonchilikka ixtisoslashgan bu hududda chorva mollarini boqish uchun yaylov yerlari yetishmasligi ma’lum bo’ldi. 1 Радлов В.В. К вопросу об уйгурах НЗИАН. (Приложение). - СПб., 1893. -№2. - С. 17. 32 Bu xodisa chorvador qabilalarning katta qismini tashkil etuvchi o’rta xol va kambag’al kishilarni bundan buyon dehqonchilik bilan shug’ullanishga zamin yaratdi. Shundan so’ng chorvador qabilalarning asosiy guruhlari XI asrning birinchi choragidayoq asta-sekin o’rtoqlasha boshladi, Bu jarayon XI asr oxirlarigacha va undan keyin ham davom etdi. Ma’lumki, Movarounnahr aholisi bunyodkor xalq sifatida qadimdan asosan dehqonchilik, hunarmandchilik va tijorat bilan shug’ullanib kelishgan. Xo’jalikning bu turlari asrlar davomida takomillashib borib, alohida bir madaniyat tusiga ega bo’lgan. Ajdodlarimizning tinimsiz mehnati natijasida bu yerda Xorazm, Zarafshon va Farg’ona kabi hududlar iqtisodiy-madaniy jihatdan mintaqaning eng boy o’lkalariga aylangan. Bu o’lkalarning boy madaniyati Isfijob, Yettisuv, Sharqiy Turkistonda yashovchi aholiga ham kuchli ta’sir ko’rsatib kelgan. Mazkur hududlarda yashovchi ko’chmanchi qabilalarni Turkiy xoqonligi davridayoq turgun hayotga o’tishi boshlangan bo’lsa, qoraxoniylar davriga kelib bu jarayon yanada kuchaydi. IX-X asrlarga kelib bu hududlarda yashovchi ko’chmanchi qabilalarning katta qismi endilikda o’troq hayot tarziga o’tishgan. Bu jarayon ijobiy ahamiyatga ega bo’lib, hududlardagi aholini bir-biriga yanada yaqinlashtirib, ularning turmush-tarzida, xo’jaligida umumiylikni kuchaytirib borgan. Qoraxoniylar davlatining iqtisodiy asoslaridan bo’lgan dehqonchilik ishlari bu davrda ham ravnaq topib borgan. Buxoro, Samarqand, Farg’ona, Toshkent viloyatlarida bu boradagi natijalar an’anaviy tarzda yuksak darajada bo’lgan bo’lsa, davlatning shimoliy-sharqiy tomonlarida ham sun’iy sug’orma dehqonchilikka asoslangan juda ko’p ishlar amalga oshirilgan. Masalan, Issiqko’l xavzasi, Chu, Taloye vohasida turli donli ekinlar ekish, uzumchilik, bog’dorchilik kabi sohalar yaxshi yo’lga qo’yilgan. O’tror vohasida olib borilgan arxeologiya tadqiqotlar natijasidan ayon bo’lishicha bu vohada yirik magistral kanallar, himoya dambalari, suv chig’irlari va boshqa yirik sug’orma inshootlari qurilgan ekan. Qora xoniylar davrida dehqonchilik bilan birga hunarmandchilik soxasi ham birmuncha rivojlangan. Bu davrda hunarmandchilik, temirchilik, kulolchilik, to’qimachilik, kunchilik, zargarlikning ixtisoslashgan sertarmoq 33 sohaga aylangani ushbu kasb turlarini har birining san’at darajasida tarqqiy etganligini ko’rsatadi. Shulardan temirchilik kasbi bilan turkiylar VI-IX asrlardayoq keng shug’ullanishgan. Arxeologik tadqiqotlar natijasida Oltoydan topilgan temir ma’danini qazib olish izlari bo’lgan yodgorlikning mavjudligi buning isboti bo’la oladi. Turkiylar qazib olgan temir nihoyatda sifatli bo’lib, Oltoy temirchilari undan pinok, bolta, qozon, qilich, shamshir, nayza, kamon o’qining uchlari va boshqa xojalik hamda urush buyumlarini yasashgan. Turkiylarning temirdan keng foydalan ishlari ularni xarbiy jihatdan qudratli bo’lishiga imkon bergan. Temirchilik keyingi davrlarda yanada rivojlanib bordi. Jumladan, qarluq qabilasi hukmdorlari yasagan qilich, nayza va boshqa urush qurollari, nafaqat turkiy dunyoda, balki slavyan mamlakati bo’lgan Kiyev Rusida ham mashxur edi. Demak, temirchi turkiy hunarmand ustalar yasagan buyumlar sharqda Xitoydan tortib, G’ arbda Sharqiy Yevropagacha bo’lgan hududlarda keng tarqalgan ekan. Bu vaqtda, tukimachilik va kunchilik sohalari ham taraqqiy etgan. Albatta, bu borada Samarqand, Buxoro viloyatlari avvalgidek yetakchi bo’lishgan. Shuningdek, davlatning shimoli-sharqiy hududlari bo’lgan Yettisuv, Isfijob, Sharqiy Turkistonda ham hunarmandchilikning bu turlari yaxshi rivojlangan. Mahmud Qoshg’ariy bu haqda ko’plab ma’lumotlar bergan. Masalan, olmaxon, qunduz va boshqa hayvonlar terisidan po’stin (ichuk), qo’y yungidan to’kilgan issiq kiyim (kare), turli namatlar, charmdan ishlangan oyoq kiyimlari (izlik) va boshqa maxsulotlar tilga olib o’tilgan. 34 2.2 Qoraxoniylar davlatida ta’lim faoliyati . Hoqonlikning g‘arbiy qismida ellikdan ortiq tanga bosib chiqarish uchun iqtisodiy patentsiali yuqori bo‘lgan shahar mavjud edi. Davlatning sharqiy qismida mintaqa aholisi va davlat o‘rtasidagi munosabatlar ta’minlashga mas’ul bo‘lgan davlat ayonlar islom dinini yangi qabul qilgan yuz minglab odamlar uchun faqihlarga va fiqhiy asarlarga ehtiyoj bor edi 1 . Madrasa arab tilida dars olib boriladigan joy, talabalar bilim olidigan bino demakdir. Madaris - bu madrasalarning ko‘pligi. Islomning qadimgi davrlaridagi masjidlar ta`lim berilgan joylar edi. Ta`lim faoliyatining ko‘payishi va xilma-xilligi bilan ta`lim markazi masjidlardan madrasalarga o‘tishni boshladi. Bir tomondan madrasalar boshqa tomondan masjidlarning o‘rnini bosa boshlagach, masjidlar ham yangi ta`lim markazi sifatida faoliyat yuritmoqda edi. Biroq, masjidlar ibodat markazlari bo‘lganligi sababli, ta`lim faoliyati ortish natijasida darslar va ibodatlarning birgalikdagi olib borish ehtiyoji natijasida yuzaga kelgan ba`zi muammolarni to‘liq hal qila olmaydilar bu kabi muammolar esa madrasa muassasalarini barpo etishni majburiylashtirdi. Shuningdek, bir tomondan masjidlarda ibodat qilinadigan joylair bo‘lgan boshqa tomondan, masjidlarda dars jarayonidagishovqinli va bahs munozarali holatlar ibodatga kelgan insonlar uchun kop ham uyg‘un muhit emas edi. Yana darslarning ko‘payishi bilan (Islom ilmlari va tabbiy ilmlar) kengayayotgan o‘rganuvchi auditoriyasiga javob berish uchun masjidlardan ajratilgan muassasalarga ehtiyoj bor edi. Bu sabablarning barchasi alohida madrasa muassasasining paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Ushbu o‘zgarishlarga muvofiq o‘rta asr islom dunyosidagi birinchi zamonaviy madrasa Tamg‘ach Ibrohim Bug‘roxon tomonidan 106 yilda Samarqandda ochilgan. Ushbu muassasa boshqa muassasalardan o‘ziga xos farqlar mavjud; qurilish jihatdan alohida noyob bino, talabalar turar joyi, kutubxona, saylangan boshqaruvchilar, dasturlar va kurslarning ma`lum bir tuzilishiga ega talabalar uchun stipendiyalar, inflyatsiya darajasiga 1 O‘zaydin, A., Kamalov, I., Xunkan. Birinchi musulmon turk davlatlari. 2013. B.124. 35 qarab belgilanadigan professor maoshlari va doimiy manbalar aniq, belgilangan yillik byudjet kabi funksiyalar mavjud edi. Tamg‘ach Ibrohim Bug‘roxon tashabbusi bilan ushbu ta`lim muassasadida, XII asrda birgina Buxoroda maosh oluvchi olti ming fiqih olimlari bo‘lganligi ta`lim va tarbiya faoliyatiga qanchalik ahamiyat berilishining aniq ko‘rsatkichidir. Madrasalarning asosiy vazifasi imom, muazzin, xatib, voiz va muftiy kabi davlat odamlarini ta`minlashdir shuningdek ularning ehtiyojlariga javob beradigan o‘qimishli odamlarni tayyorlashdan tashqari, sud ishlaridan sug‘orish va sudya, muhtesiblik, kotib, tarjimon, josus, notarius, elchixona, noib, hokim va vazir kabi davlat kadrlariga bo‘lgan ehtiyojlarga javob berish edi. Madrasalarning tashkil topishi va sonining ortishi, davlat hizmatchilarining va olimlarni tayyorlashga bo‘lgan umumiy ehtiyoji kelib chiqishi haqida aytish mumkin. Qoraxoniylar, X asrda Movaraunnahir va Sharqiy Turkiston o‘rtasidagi mintaqada tashkil etilgan davlat tili sifatida(xoqaniy turkchasini) yozma tili sifatida ishlatgan. Ushbu davrda uyg‘ur yozuvi bilan bir qatorda arab yozuvidan ham foydalanilgan. So‘z boyligi jihatidan eski turk tiliga yaqin nisbatan boy uyg‘urch islomda avvalgi davrda buddizm bilan bog‘liq so‘zlarning aksariyati lug‘antda so‘zlar o‘rniga islomga tegishli so‘zlarni o‘z ichiga olingan. 1069 yilda Yusuf Xos Hojib tomonidan yozilgan va 645 baytdan iborat "Qutatg‘u bilig" hamda 1074 yilda Mahmud Qoshg‘ariy tomonidan yozilgan Devoni lug‘ati turk, asari arablarga turkiy tilini o‘rgatish maqsadida turk tilining birinchi lug‘ati hamdir. Adib Ahmat Yugnaki tomonidan yozilgan va 101 ta to‘rtlikdan iborat "Hibat ulhaqoyiq", Yassaviy tomonidan yozilgan Devoni Hikmat Qoraxoniy turkiy tilning asosiy namunalaridir. Devoni lug‘ati turk asarida 8624, Qutadg‘u bilikda 2961, "Hibat ul-haqoyiq" 1306 so‘zlarning mavjudligi, Qoraxoniylar turkiy tilining juda katta so‘z boyligiga egaligi ko‘rsatkichdir 1 . Qoraxoniylar turkiychasi birinchi islomiy adabiy tildir. XI- XII asrlarda Qashqar va Sharq va G‘arb Turkistonda rivojlangan. X asrda Qoraxoniylar tomonidan islomning qabul qilinishi bilan uning atrofidagi islom 1 O‘zaydın, A. Qoraxoniylar. Turkiya Diyonat vaqfi Jamg‘armasi Islom Ensiklopediyasi, 24, 410. Istanbul:Kumash . 2001. B.54. 36 davlatlari bilan yaqin aloqalar o‘rnatildi. Aloqalar turli xil ijtimoiy institutlarga va ayniqsa tilga muhim ta`sir ko‘rsatdi. Shunday qilib, Qoraxoniylar turkchasida arab va fors tillaridan tashkil topgan ba`zi bir til elementlari joylashdilar va xalq tilidan tashqarida guruh tili vujudga kela boshladi. Ushbu davr asarlari islom an`analarini yaratishda foydalaniladigan til qisqa vaqt ichida urf-odatlarga ta`sirini namoyish etib, qoraxoniylar turkchasida asarlar yaratdila boshlandi. Qoraxoniylar o‘rta Osiyo turkiy madaniyatning davom etishida muhim rol o‘ynadi va ta`sir ko‘rsatdi. Mahmud Qoshg‘ariy va Yusuf Hos Hojib davrning ikki muhim olimidir. Mahmud Qoshg‘ariy "Devoni lug‘ati`t turk" asari bilan arab madaniyatiga qarshi chiqqan. Mahmud Qoshg‘ariy XI asrda Markaziy Osiyodagi eng yirik tilshunos bo‘lish nuqtai nazaridan ham muhimdir. Yuqorida aytib o‘tilgan asarda turkiy xalqlar tarixi, geografiyasi, dostoni va afsonalari haqida muhim ma`lumotlar keltirilgan. Bolasog‘unlik Yusuf Xos Hojib tomonidan uyg‘ur alifbosida yozilgan Qutadg‘u bilig davrning muhim asarlari qatoriga kiradi. 1069 yilda she`riy uslub bilan yozilgan ushbu asar Bug‘roxonga taqdim etildi. Bu asar birinchi turkiy siyosatnoma ekanligi Saljuqiylar vaziri Nizomulmulkni ham ta`sirlantirdi va Nizomulmulk ushbu asardan ilhomlanib, siyosatnoma nomli asarini yozib, Sulton Malikshoxga taqdim etdi. X-XIII asrlarda turk-islom dunyosida ilmiy tadqiqotlar juda rivojlangan darajada edi. Olimlar hukmdorlar tomonidan yuqori baholangan. Shuningdek ushbu davrda yashgan olimlar evropaga chuqur ta`sir ko‘rsatdilar. Fizika, matematika, Astronomiya va mantiq bo‘yicha 160 ta asarga ega bo‘lgan Forobiy Aristotel g‘oyalarini juda yaxshi sharhlagan. Uning sharhlari tufayli u ikkinchi o‘qituvchi(muallimi soniy) deb nomlandi. G‘arbiy dunyoda u "Al Farabius" nomi bilan mashhur bo‘lib, ko‘plab asarlari lotin tiliga tarjima qilingan va darslik sifatida o‘rta maktablarda o‘qitilgan. Ibn Sino buyuk tibbiyot olimi va faylasufidir. Tibbiyot, mantiq, fizika va din falsafasi sohalarida 220 ga yaqin asar yozgan. G‘arbliklar tomonidan "Tibbiyot hukmdori" unvoniga sazovor bo‘ldi. Hususan Berunining 110 dan ortiq asarlari mavjud. U geografiya fanini islom olamida mustaqil bir fanga aylantirdi. Qoraxoniylarda hukmdorlar ilmiy faoliyat va 37 olimlarga e’tibor berishgan. Himoyalash natijasida ilmiy faoliyat ancha yaxshilandi. Hukmdorlar yuqorida aytib o‘tilgan markazlarga Toshkent, Bolosog‘un, Qashg‘ar va boshqa shaharlarning ahamiyat ortib san`at markazlariga aylandi. Qoraxoniy hukmdorlarining ilm-fan sohasidagi ilmlarga muhabbati muhim o‘zgarishlarga olib keldi va olimlarning sonini ko‘paytirishga imkon berdi. Hukmdorlarning ta`lim faoliyatiga bunday ahamiyat berishlari aslida ikkita muhim omil. Birinch sababi islom dinini yaqinda qabul qilgan turk qabilalarining yangi e`tiqodlarini mustahkamlash va yangi e`tiqodlariga zid bo‘lgan eski e`tiqodlarni yo‘q qilish.Ikkinchisi shialarga qarshi ushbu ta`lim muassasalari orqali sunniylar o‘z e`tiqodlarini mustahkamlash. Islom olamida dastlab ta`lim va tarbiya ishlari xususiy joylarda olib borilmadi, kuttab (maktab) deb nomlangan o‘qituvchilar uylari va masjidlarda faoliyat olib borilgan. Boshqa tomondan, madrasalar o‘quv faoliyati nuqtai nazaridan juda muhim o‘rinni egallaydi. Boshqa tomondan madrasalar o‘quv faoliyati nuqtai nazaridan juda muhim o‘rinni egallaydi. Islom tarixida madrasalar ta`lim va tarbiya faoliyatida tobora muhim ahamiyat kasb etishi va auditoriyasi kengayishi natijasida paydo bo‘lgan muassasalardir. 38 Xulosa Qoraxoniylar davlati mintaqaning kotta qismini ( Yettisuv, Isfijob, Shom viloyatlari Sharqiy Turkistonning g’arbiy qismida, XI asrning boshlaridan esa Mavarounnahr xududlarida) o’z davrining ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy jihatidan yetilgan shart-sharoitga ko’ra hamda shu xudularda yashovchi ko’chmanchi, o’troq aholining o’zaro munosabatlarining xosilasi sifatida tashkil topdi va rivojlanib bordi. Qoraxoniylar davlatining shakilllanishi va uning boshqaruv tizimi qarluq qabilalar ittifoqi asosida tashkil topgan Qarluq davlatiga borib taqaladi. Shuning uchun davlat tarixini ikki bosqichga bo’lish mumkin. Uning birinchi bosqichi VIII asrning 60-yillaridan IX asrning boshlarini o’z ichiga olsa. Bu davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yarimini o’z ichiga oladi. BU davrda davlat boshqaruvida qarluq qabilasi yetakchilik qilgani uchun qarluq davlati nomi bilan yuritilgan. IX asrning o’rtalaridan qarluq,chigil,yag’mo, to’xsi, uyg’ur, o’g’uz va bosqa juda ko’plab turkiy qabilalarning bu davlat tarkibida uyishib borishi bilan uning hududiy jihatidan chegaralari kengayib kuch qudrati ortadi. Davlatning yuksalib borish natijasida, uning hukmdori “qoraxon” ya’ni buyuk xon nomi bilan atalgan. Aynan shu davrdan boshlab davlat “Xoqoniya”, ya’ni “Qoraxonlar davlati” nomi bilan mashhur bo’lgan. BU davr qoraxoniylar davlatining ikkinchi bosqichi sifatida tavsiflanadi. Davlatni “Qoraxoniylar” nomi bilan atagan V.V. Grigorev bu haqda o’z asarlarida XIX asr oxirida yozgan edi. Manbalarda esa kuzatganimizdek davlat nomi tilga olinganda shu vaqtda hukmronlik qilayotgan xoqon ismi va unvonlari bilan birgalikda mazkur xoqonlik “Bug’raxon davlati”, “Xoqoniya o’lkasi”, “Qoraxon yurti”, kabi nomlar bilan atab kelingan. Davlatning nomlanishi masalasi uning davlatchilik tarixi bilan bevosita bog’liqdir. Yuqorida qayd etilgandek, ushbu davlat tarixining birinchi bosqichida qarluq qabilasi yetakchilik qilgan va hukmdor “jabg’u” unvoni bilan atalgan. Lekin davlat saltanat 39 darajasiga erishgach uning tarkibidagi barcha qabilalar teng huquqli asosida faoliyat olib borgan. Ularning hohish irodasi ifodasi sifatida xoqonlar qabila totemlari bo’lgan “arslonxon”, “bug’roxon”, kabi unvonlar bilan ulug’langan. Shu sababli biz V.V. Grigorev tomonida rasmiy nomlangan Qoraxoniylar davlatini “Qarluq Qoraxoniylar” davlati nomi bilan atashni tarixan maqsadga muvofiq deb topdik. Shuningdek davlat nomidagi qoraxoniylar so’zidagi “iy” qo’shimchasi ham noo’rin qo’llanilib kelinmoqda. Chunki yuqorida aytib o’tganimdek qoraxon atamasi hukmdor sulola nomi yoki qabila, joy, urug’ nomi ham emas. Bu davlat boshqaruvida qollanilgan hukmdorning oliy unvonidir. Davlatning ijtimoiy – iqtisodiy hayoti ham o’ziga xos rivojlanish bosqichiga ega bo’lib, dastlabki davrlarda davlatning asosini ko’chmanchi – chorvadorlik tashkil etgan. Keyinchalik Qoraxoniylar davlati katta hudularga ega bo’lgach, o’zining murakkab tarkibiy xususiyatga ko’ra ham dasht ham shahar madaniyatini yagona mintaqalar aro yirik davlat asosida birlashtirgan edi. Uning ijtimoy - iqtisodiy negzini ko’chmanchi chorvadorlik bilan dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo – sotiq ham tashkil etgan. Bu borada qadimdan kuchli iqtisodiy – madaniy markaz bo’lib kelgan Movarounnahrning o’troq aholisi davlatning shimoliy – sharqida yashovchi aholiga o’zining madaniy ta’sirini o’tkazgan. Shu bilan birga Movarounnahrning markaziy hududlarida qadimdan yashab kelayotgan va keyinchalik kirib kelgan ko’chmanchi turkiy qabilalarning ko’pchiligi ham o’troqlashib dehqonchilik, va hunarmandchilik sohalari bilan shug’ullana boshlagan. Ushbu davlatning tarixini o’rganishda hozirgi kunda kadrlar yetishmasligi oqibatida juda sekinlik bilan o’rganilib kelinmoqda. Taniqli tarixchi olim Karim Shoniyozov ushbu xalqning etnik tarixni o’rgangan va o’zining ilmiy kitoblarida, maqolalarida yozib qoldirgan. O’zbekiston tarixi faniga talluqli darsliklar va o’quv qo’llanmalarida qayd etilgan “Qarluq davlati” hamda “Qoraxoniylar davlati” nomli mavzularni ham shunga muvofiq ravishda yaxlitlash va uni kengaytirilgan shaklda qayta tuzish, o’zbek xalqining xalq sifatida shakillanishining mihoyasida Qarluq Qoraxonlar davlatining o’rni va ro’li beqiyosdir. O’zbek xalqi etnogezi va etnik tarixi” faniga 40 oid dasturlarda mazkur davlat tarixiga bag’ishlangan qo’shimcha to’ldirilgan maxsus bob ajratish maqsadga Foydalanilgan adabiyotlar. I. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari. 1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016. II. Manbalar. 2. Григорьев B . B . Караханиды в Мавераннахре по Тарихи Мунаджимбаши в османском тексте // ТВОРАО. - СПб., 1874. Ч. XVIII. 3. Вамбери Г. История Бохары или Трансоксании с древнейших времен до настоящего. Т.1. - СПб.. 1873. 4. Раддов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. Т.1. 4.2. - СПб., 1893. 5. Dorn В . bber die Mtnzen der f leke öder ehemaligen Chane von Turkestan // Melangens Asiatiques. - Berlin, 1881. 6. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч. T. I. - М,: Изд. Вост, лит., 1963. 7. Гумилев Л.Н. Дадимги турклар / Таржима, кириш суз муаллифлари ва нашрга тайёрловчилар. Б. Урда- бекли,, А. Айритомий. - Тошкент: Фан, 2007. 8. Кораев О.К. История Караханидского каганата. - Фрунзе: Или,1983. III. Asosiy adabiyotlar. 1. Shoniyozov. K – «Qarluq davlati va qarluqlar”. T:.1999. , 2. Shamsutdinov R. , Karimov Sh. Vatan tarixi. (XVI-XX asr boshlari). Ikkinchi kitob. Toshkent, ―SHARQ. 2010 41 3. Ahmedov.B. O ’ zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 4. Xo’jayev. A, Xo’jayev. K – Qadimgi manbalarda xalqimiz o’tmishi., Toshkent., “Ma’naviyat” 5. Shoniyozov. K – «Qarluq davlati va qarluqlar”. T:.1999. 6. Azamat Ziyo – “O’zbek davlatchiligi tarixi”. T:. “Sharq”. 2001. 7. Bartold.V – “Dvenadsat leksi po istorii turetskix narodov sredney azii”. M:.1968. 8. Gumilev. N – “Qadimgi turklar”. T:.2007. 42

Mundarija

Kirish…………………………………………………………………………….2-7

I – BOB. Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi va mahalliy hokimiyat boshqaruvi.

1.1 Mavarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi………...………..8-20

1.2 Qorahoniylar davlatining markaziy boshqaruv tuzumi ….………………...21-27

II – BOB. Qoraxoniylar davlatida ijtimoiy – iqtisodiy hayot.

2.1 Qorahoniylar davlatining itimoiy – madaniy hayotning shakillanishi…......28-33

2.2 Qoraxoniylar davlatida ta’lim faoliyati……...…………………………......34-37

III. Xulosa……………………………………………………………………..38-39

IV. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….40-41

Sotib olish