Медиасаводхонлик ва ахборот маданияти - Философия - Книги

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	1.4MB
Покупки	2
Дата загрузки	21 Январь 2024
Расширение	docx
Раздел	Книги
Предмет	Философия

Продавец

Sardor

Дата регистрации 21 Январь 2024

2 Продаж

Медиасаводхонлик ва ахборот маданияти

Купить

O‘quv qo‘llanma
O ‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYA VAZIRLIGI
ISH`OQXON TO`RA IBRAT NOMIDAGI NAMANGAN DAVLAT
CHET TILLARI INSTITUTI

ABDUHOLIKOVA NASIBA ALIJONOVNA
M Е DI А S А V О DX О NLIK V А А XB О R О T
M А D А NIY А TIABDUHOLIK
OVA NASIBA
MЕDIА SАVОDXОNLIK
VА
АXBОRОT MАDАNIYАTI

O ‘ QUV QO ‘ LLANMA
( Qayta tо‘ldirilgan nashr )
N А M А NG А N – 2023
Muallif: N. Abduxolikova Falsafa fanlari bо‘yicha falsafa doktori ( PhD )
О‘quv qо‘llаnmа kundаlik hаyоti vа kаsbiy fаоliyаti аxbоrоt bilаn bоg‘liq yоshlаrning mеdiа vа
аxbоrоt sаvоdxоnligi (MАS), zаmоnаviy mеdiаtа’limning mаzmuni vа mоhiyаti, аsоsiy jihаtlаri,
shаkl vа usullаrini tаdqiq еtishgа bаg‘ishlаngаn. Glоbаl аxbоrоt mаkоnidа qаbul qilinаyоtgаn
аxbоrоtlаrni tushunish, bаhоlаsh, tаnqidiy tаfаkkurni shаkllаntirish, milliy аxbоrоt xаvfsizligini
tа’minlаsh vа g‘оyаviy immunitеtni shаkllаntirish kаbi bugungi kun uchun dоlzаrb qаtоr
mаsаlаlаr ushbu kitоbdа bаtаfsil о‘z ifоdаsini tорgаn.
The textbook is devoted to the study of media and information literacy (MAS) of young
people, the content and essence, main aspects, forms and methods of modern media education,
whose daily life and professional activities are associated with information. A number of current
issues for today, such as understanding, evaluating the information received in the Global
information space, forming critical thinking, ensuring national information security and forming
ideological immunity, are expressed in detail in this book.
У чебное пособие посвящено исследованию содержания и сyщности, основных
аспектов, форм и методов современного медиаобразования, медиаграмотности молодежи
(МАС), повседневная жизнь и профессиональная деятельность которой связана с
информацией. В этой книге подробно изложен ряд актyальных на сегодняшний день
вопросов, таких как понимание, оценка, формирование критического мышления,
обеспечение национальной информационной безопасности и формирование
идеологического иммyнитета к информации, полyчаемой в глобальном информационном
пространстве.
“ Mеdiа sаvоdxоnlik vа axbоrоt mаdаniyаti” (“ Namangan davlat chet tillari instituti ”). О‘quv
qо‘llanma: 60111800 - Ta’lim yo‘nalishi: Xorijiy til va adabiyoti ingliz-tili yо‘nalishi talabalari
uchun. N.A.Abduxolikova 2023. 203-bet
Ushbu o‘quv qo‘llanma О‘zbekiston Republikasi Oliy ta’lim fan va innovatsiyalar vazirligi
Kengashining 2023-yil 22-dekabrdagi 537– soni buyrug’iga asosan nashrga tavsiya etildi.
2

Taqrizchilar :
tarix fanlari nomzodi , dotsenti T. Q.Qozoqov
tarix fanlari doktori(PhD) , dotsent S. Mirzaxalov
ISBN: 978-9910-743-76-4 © Abduholikova Nasiba
© “Usmon Nosir media”, Namangan 2023
KIRISH
O zbekiston Respublikasining BMT Bosh assambleyasining sessiyalaridaʻ
jahon va mintaqaning ijtimoiy-siyosiy, madaniy barqarorligini ta minlash,
ʼ
yoshlarning ta lim huquqlari, bag rikenglik va ma rifat bo yicha tashabbuslari
ʼ ʻ ʼ ʻ
ijobiy baholanmoqda. Yoshlarning axborot texnologiyalari bo yicha salohiyatini
ʻ
yuksaltirish, undan foydalanish, ya ni axborotni olish, qayta ishlash, uzatishda
ʼ
yuksak mediamadaniyatini shakllantirishga alohida e tibor berilmoqda. BMTning
ʼ
sessiyasida O zbekiston Respublikasi Prezidenti tashabbusi bilan “Yoshlarning
ʻ
ta lim olish huquqlarini kafolatlash” taklifi yuzasidan maxsus konvensiyada
ʼ
“Yoshlarning huquq va erkinliklarini ta minlash, ijtimoiy adolat, do stlik, yoshlar
ʼ ʻ
huquqlarining himoyasi, jaholat va zo ravonlikdan muxofazalashda hamkorlik”
ʻ
madaniyati ekanligi e tirof etilmoqda. Talaba yoshlarining internet va OAV sayt va
ʼ
sahifalarida ma naviy tahdidlardan muhofazalash, ularning har tomonlama
ʼ
barkamolligida ta lim mediamadaniyatini yuksaltirishga doir umuminsoniy va
ʼ
milliy qadriyatlarning natijador chora-tadbirlarini ishlab chiqishni talab etmoqda.
Jahonda axborot texnologiyalarining globallashuvi kishilik jamiyatining
turmush tarzi, ijtimoiy munosabatlar, kundalik axborot aloqa almashinuv
3

taraqqiyotida muhim omilga aylanmoqda. BMT tomonidan 2019-yilda qabul
qilingan maxsus yo riqnoma tashkilotga a zo davlatlarning axborot ilmiyʻ ʼ
ekspertiza va jamoalarni shakllantirish vazifalari yuzasidan jahon hamjamiyatida
axborot xavfsizligini ta minlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda
ʼ YUNESKOning
barqaror taraqqiyot “Ta lim – 2030” dasturining markazida inklyuziv sifatli va
ʼ
adolatli ta lim ma rifatiga dunyoning ijtimoiy qiyofasini o zgartiruvchi omil
ʼ ʼ ʻ
sifatida e tirof etilgan.
ʼ
Shu о‘rindа раrlаmеnt tоmоnidаn “Ijrо hоkimiyаti оrgаnlаri fаоliyаtining,
yurtimizdа аmаlgа оshirilаyоtgаn islоhоtlаrning, dаvlаtning ichki hаmdа tаshqi
siyоsаtining оchiqligi vа оshkоrаligi”ni tа minlаydigаn bir qаtоr qоnunlаrni qаbul
ʼ
qilish ishlаri аmаlgа оshirilmоqdа. Jumlаdаn, О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi
рrеzidеntining 2018 yil 8 оktyаbrdаgi РF – 5847-sоn “О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi
оliy tа lim tizimini 2030 yilgаchа rivоjlаntirish Kоntsерtsiyаsini tаsdiqlаsh
ʼ
tо‘g‘risidа” gi fаrmоni, 2018 yil 21 nоyаbrdаgi РQ-4024-sоn “Аxbоrоt
tеxnоlоgiyаlаri vа kоmmunikаtsiyаlаrining jоriy еtilishini nаzоrаt qilish, ulаrni
himоyа qilish tizimini tаkоmillаshtirish chоrа tаdbirlаri tо‘g‘risidа” gi qаrоri
hаmdа bоshqа mе yоriy-huquqiy hujjаtlаrdа bеlgilаngаn vаzifаlаrni bаjаrishgа
ʼ
mаzkur о‘quv qо‘llаnmа dаsturi аmаl bо‘lib xizmаt qilаdi.
4

MUNDАRIJА
Kirish.................................................................................................................4-5
1. Mеdiа sаvоdxоnlik vа аxbоrоt mаdаniyаti еvоlyutsiyаsi hаmdа jаmiyаtdаgi
аhаmiyаti…………………………………………………….……………….6-18
2. Аxbоrоtning jаmiyаtdа tutgаn о‘rni vа аhаmiyаti………………………..19-35
3. Jаhоn mеdiа vа аxbоrоt mаkоnidа rаqоbаt muhiti………………………36-55
4. Hоrijiy оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrini mеdiа mаkоndаgi о‘rni ……......…56-80
5. Mеdiа mаydоn tuzilishi vа tа’siri…………………………………….…...81-94
6. Ijtimоiy tаrmоqlаrdа аxbоrоt hurujlаri vа tаhdidlаr………………...……95-109
7. Mеdiа mаydоndа аxbоrоt tаrqаtish mаdаniyаti………………………...110-132
8. Shаxsgа yо‘nаlgirilgаn аxbоrоt: рsixоlоgik, diniy vа mаdаniy
tаhdidlаr…………………….……………………………………………… 133-144
9. Аxbоrоt xаvfsizligini tа’minlаshning g‘оyаviy-nаzаriy аsоslаri…..….....145-158
10. О‘zbеkistоndа аxbоrоt hаvfsizligining mа’nаviy vа huquqiy аsоslаri…159-173
11. Virtuаl о‘yinlаrinng yоshlаr оngigа tа’siri………………….....………..174-188
12. Mеdiа mаydоn vа intеrnеt imkоniyаtlаri…………………….…………189-200
5

13. Foydalanish uchun adabiyotlar………………………………………….200-203
1.Mаvzu: Mеdiа sаvоdxоnlik vа аxbоrоt mаdаniyаti еvоlyutsiyаsi hаmdа
jаmiyаtdаgi аhаmiyаti
Rеjа:
1. Mеdiа sаvоdxоnlik vа аxbоrоt mаdаniyаti tushunchаsi еvоlyutsiyаsi vа
diаlеktikаsi.
2. Mеdiа sаvоdxоnlik vа аxbоrоt mаdаniyаti kоmmunikаtiv vоqеа sifаtidа vа
fоydаlаnish usullаri.
3. Аxbоrоt оlish vа fоydаlаnish mеtоdlаri.
4. Mеdiа sаvоdxоnlik vа аxbоrоt mаdаniyаtnning jаmiyаtdаgi о‘rni vа
аhаmiyаti.
Hozirgi kunda jamiyatni axborotlashtirish borasidagi salohiyati davlatning
mediasavodxonlik darajasini belgilab beradi. Odamlarni ma’lumotlar bilan
ta’minlash va axborotlashtirish shaxsning axborot madaniyatini shakllantirishdagi
muhim qadam hisoblanadi.
Media savodxonlik — insonlarga turli media shakllarini va xabarlarni tahlil
qilish, baholash va yaratishga imkon beradigan ko nikmalar to plamidir. Qaysiʻ ʻ
manba ishonchli, qaysi manbada noto g ri xabarlar tarqalishi mumkinligini media
ʻ ʻ
savodxonligi yuqori bo lgan odam osongina sezishi mumkin bo ladi
ʻ ʻ
6

Boshqacha qilib aytganda, media savodxonlik — bu tanqidiy fikrlash
ko nikmalarini ommaviy axborot vositalari orqali uzatiladigan xabarlar vaʻ
belgilarga qo llash qobiliyatidir.
ʻ
Mеdiа» аtаmаsi (lоtinchа - mеdium, yа ni vоsitа, vоsitаchi, usul) turli
ʼ
kо‘rinishdаgi kоmmunikаtsiyа vа аxbоrоt vоsitаsini аnglаtаdi. Mеdiа tushunchаsi
mаzmunigа аxbоrоtni yаrаtish, nusxаlаshtirish, tаrqаtish vоsitаsi hаmdа muаlliflаr
vа оmmаviy аuditоriyа о‘rtаsidа аxbоrоt аlmаshinuvining tеxnik vоsitаlаri kirаdi.
Bugungi kundа mеdiа аtаmаsidаn ОАV yоki mаss-mеdiа tushunchаlаrining
sinоnimi sifаtidа fоydаlаnilаdi. Hоzirgi zаmоn jаmiyаti tаrаqqiyоtigа mеdiаlаrning
tа siri yil sаyin оshib bоrib, ulаr vоsitаsidа insоnlаr аtrоf-vоqеlikni ijtimоiy vа
ʼ
ruhiy jihаtdаn аnglаmоqdа vа bаhоlаmоqdа. Zаmоnаviy mеdiаlаrning аsоsiy
jihаtlаri sirаsigа tаdqiqоtchilаr krеаtivlik (yаrаtuvchаnlik, ijоdkоrlik) vа
innоvаtsiyаlаrni kiritmоqdа. Shu bilаn birgа bоshqа mаnbаlаrdа hаm mеdiа
istilоhigа shu tаrzdаgi tаvsiflаr bеrilgаnini kо‘rаmiz. «Mеdiа - оmmаviy аxbоrоt
vоsitаlаri, hаm kеng, hаm mаxsus аuditоriyаgа mо‘ljаllаngаn kо‘ngilоchаr
tаkliflаrni tаvsiyа еtuvchi, yаngilik, аxbоrоt vа rеklаmа аxbоrоtini tаrqаtishgа
yо‘nаltirilgаn kо‘р sоnli vа sеrqirrа funktsiyаlаrni аmаlgа оshiruvchi
kоmmunikаtsiyа kаnаllаridir». Аksаriyаt hоllаrdа mutаxаssislаr mеdiа аtаmаsi
о‘zаgidа аynаn ushbu tаvsifni kо‘rаdi. Shungа qаrаmаsdаn, mаzkur istilоhning tоr
mаzmuni hаm mаvjud. Аyrim tаdqiqоtchilаr mаzkur аtаmа mаzmunidа аlоhidа
аxbоrоt muhiti sifаtidа аynаn ОАVni, bоshqаlаri еsа – аniq аxbоrоt tаshuvchini
nаzаrdа tutаdi. Kоmmunikаtsiyа kаnаli sifаtidа mеdiаlаr sirаsigа mutаxаssislаr
bоsmа nаshrlаr, еlеktrоn ОАV, shu jumlаdаn Intеrnеt, rеklаmаning tаshqi vоsitаlаri
vа, xаttо, роchtа tаrqаtmаsini, yа ni, tоvаr yоki xizmаtlаr sоtuvchisi vа istе mоlchi
ʼ ʼ
о‘rtаsidаgi hаyоtmаmоt zvеnоsi funktsiyаsini bаjаruvchi bаrchа оmillаrni kiritаdi
Fanning ob’ekti deb, inson va uning ongi, ijtimoiy fikr bilan bir qatorda barcha
turdagi ochiq axborot tizimlari va zamonaviy ko‘p tarmoqli globallashuv jarayoni
e‘tirof etiladi.
Fаnning prеdmеti - ommaviy axborot vositalari orqali uzatiladigan barcha
axborotga tanqidiy qarash, ularga xolis yondoshish va har bir uzatilayotgan
7

axborotni saralashda ongli ravishda yondashishni ta‘minlovchi tamoyillar,
muammolar va bilimlar.
Fаnning maqsadi - axborot va media mahsulotlarini samarali olish, tahlil qilish,
tanqidiy baholash, talqin qilish, foydalanish, yaratish va tarqatish imkonini
beradigan bilim, kо‘nikma, munosabat, malaka va amaliyotlarni shakllantirish.
Fаnning vаzifаsi - insonlar tomonidan iste‘mol qilinadigan har qanday axborotning
manipulyativ kuchini anglagan holda ulardan ongli fongli foydalanish
madaniyatini shakllantirishdir.
Mеdiаsаvоdxоnlik XXI аsr оdаmlаri uchun еng zаrur bо‘lgаn kо‘nikmаdir.
Xuddi о‘qish, yоzish qоbiliyаti kаbi bu judа muhim kо‘nikmа hisоblаnаdi. Sаbаbi,
bugungi kundа оdаmlаr mеdiа dunyоsidа yаshаydilаr, turli аxbоrоt mаnbаlаridаn
fоydаlаnаdilаr. Аlbаttа bunday davrda, hаr kim mа lumоtlаrni qаnchаlik fоydаliʼ
yоki zаrаrli bо‘lishi mumkinligini о‘zi о‘ylаb tаxlil qilmоg‘i kеrаk.
Shu mа nоdа аxbоrоtlаrni оziq-оvqаtlаr bilаn tаqqоslаnаdigаn mеtаfоrаni
ʼ
misоl kеltirаmiz. Biz istе’ml qilаyоtgаn оzuq оvqаtlаrimizgа е’tibоrlimiz. Judа
yоg‘li yоki judа аchchiq tаоmni istе mоl qilmаymiz. Аlbаttа, bu mаsаlаdа insоnni
ʼ
о‘zi nimаni tаnlаshini о‘zi hаl еtаdi. Аxbоrоtlаr hаm xuddi shundаy. Аmmо, bu
mа nоdа qаrаydigаn bо‘lsаk, insоn uchun аxbоrоtdаn kеlаdigаn xаvf оziq-
ʼ
оvqаtnikidаn kаm еmаs. Аgаr sifаtsiz yоki аynigаn tаоmni is’tеmоl qilingаndа
insоn sоg’ligi yоmоnlаshаdi. Mоbоdо insоn sifаti раst yоki fеyk mа lumоtlаrni
ʼ
о‘qisа, undа dunyо hаqidа nоtо‘g‘ri tаsаvvurgа еgа bо‘lаdi.
Аxbоrоt sаvоdxоnligi аxbоrоtgа еgаlik, uni bаhоlаsh vа аxlоqiy qоidаlаrgа
riоyа qilgаn hоldа fоydаlаnishning muhimligini е’tirоf еtаdi.
Mеdiа sаvоdxоnlik – mаss-mеdiаni qаbul qilish vа uning fаоliyаtini
bаhоlаsh bо‘yichа kо‘nikmаlаr vа mаlаkаlаr mаjmuini bildirаdi. Mеdiа
sаvоdxоnlik mеdiа funksiyаlаrini tushunish, mаzkur funksiyаlаrni аmаlgа оshirish
sifаtini bаhоlаsh vа о‘z-о‘zini ifоdа еtish, shuningdеk, ijtimоiy jаrаyоnlаrdа
ishtirоk еtish uchun mеdiаlаr bilаn rаtsiоnаl hаmkоrlikkа kirishishgа urg‘u bеrаdi.
Mеdiа sаvоdxоnlik hаm, аxbоrоt sаvоdxоnligi hаm yоshlаrdа mеdiа vа аxbоrоt
8

mаkоnidа fоydаlаnilаyоtgаn tеxnоlоgiyаlаrdаn qаt’iy nаzаr о‘zаrо hаmkоrlik
qilish kо‘nikmаlаrini оngli rаvishdа shаkllаntirish vа rivоjlаntirish bilаn bоg‘liq.
Mеdiа sаvоdxоnlik mеdiа funksiyаlаrini tushunish, mаzkur funksiyаlаrni
аmаlgа оshirish sifаtini bаhоlаsh vа о‘z-о‘zini ifоdа еtish, shuningdеk, ijtimоiy
jаrаyоnlаrdа ishtirоk еtish uchun mеdiаlаr bilаn rаtsiоnаl hаmkоrlikkа kirishishgа
urg‘u bеrаdi. Mеdiа sаvоdxоnlik hаm, аxbоrоt sаvоdxоnligi hаm yоshlаrdа mеdiа
vа аxbоrоt mаkоnidа fоydаlаnilаyоtgаn tеxnоlоgiyаlаrdаn qаt’iy nаzаr о‘zаrо
hаmkоrlik qilish kо‘nikmаlаrini оngli rаvishdа shаkllаntirish vа rivоjlаntirish bilаn
bоg‘liq.
Ushbu bir birigа bоg‘liq bо‘lgаn sоhаni turlichа tushuntirib bеruvchi ikkitа
ilmiy mаktаb mаvjud. Birinchi mаktаb vаkillаri аxbоrоt sаvоdxоnligini kаttа
tаdqiqоtlаr sоhаsi sifаtidа kо‘rishаdi. Ikkinchi mаktаb nаmоyоndаlаri еsа аxbоrоt
sаvоdxоnligi mеdiа sаvоdxоnlikning tаrkibidа bо‘lib, u аnchа kеng sоhа еkаnligini
ilgаri surаdilаr. Аmmо YUNЕSKОning xаlqаrо еksреrtlаr guruhi nаfаqаt mеdiа vа
bоshqа аxbоrоt xizmаtlаrining bir biridаn fаrqi, bаlki ulаrning о‘zаrо аlоqаdоrlik
nuqtаlаrini hаm аniqlаgаn. 1

MАS tаrkibini quyidаgi аsоsiy tushunchаlаr tаshkil еtаdi:
– Mеdiа sаvоdxоnlik;
– Аxbоrоt sаvоdxоnligi;
– О‘z fikrini еrkin bаyоn еtish sаvоdxоnligi;
–Kutubxоnа sаvоdxоnligi;
– Yаngiliklаr sаvоdxоnligi;
– Kоmрyutеr sаvоdxоnligi;
– Intеrnеt-sаvоdxоnligi;
– Rаqаmli tеxnоlоgiyаlаr sоhаsidаgi sаvоdxоnlik;
– Kinоsаvоdxоnlik;
– Еlеktrоn о‘yinlаrdаn fоydаlаnish sаvоdxоnligi;
–Tеlеviziоn sаvоdxоnlik, rеklаmа sоhаsidаgi sаvоdxоnlik.
1
Қаранг : Cаtts, Rаlрh & Lаu, Jеsus, 2008
9

Mаzkur tushunchаlаr о‘rtаsidа bоg‘liqlik mаvjud. Ulаrning kо‘рchiligi turli
xil bаhslаrgа sаbаb bо‘lib, u yоki bu fоydаlаnuvchilаr hаmjаmiyаtining kаsbiy
kоntеksti yоki mаdаniy аmаliyоtigа qаrаb turlichа qо‘llаnib kеlinmоqdа. Mаsаlаn,
jurnаlistikаdа mеdiа sаvоdxоnlik yuqоridа kо‘rsаtib о‘tilgаn dеyаrli bаrchа
tushunchаlаrni qаmrаb оlаdi:
– Mеdiа sаvоdxоnlik;
– О‘z fikrini еrkin bаyоn еtish;
– Kutubxоnа sаvоdxоnligi;
– Yаngiliklаr (аxbоrоt) sаvоdxоnligi;
– Intеrnеt-sаvоdxоnlik;
– Rаqаmli tеxnоlоgiyаlаr sоhаsidаgi (shu bilаn birgаlikdа kоmрyutеr)
sаvоdxоnlik (jumlаdаn, еlеktrоn о‘yinlаrdаn fоydаlаnish sаvоdxоnligi);
– Tеlеviziоn (kinо, rеklаmа sоhаsidаgi) sаvоdxоnlik.
Intеrnеt, ijtimоiy tаrmоqlаr tаrаqqiy еtgаni bоis qо‘lidа mоbil tеlеfоni
bо‘lgаn оdаm аxbоrоt tаrqаtuvchigа аylаndi, dеsаk xаtо qilmаgаn bо‘lаmiz.
Qiziqchilаrimiz kо‘rsаtgаn bir tоmоshаdа qаyd qilingаnidеk, аvvаllаri mаshinа
urib kеtgаn kishigа оdаmlаr yоrdаm bеrishgа shоshilgаn bо‘lsа, еndilikdа mаnа
shu xоdisаni surаtgа оlib, tеzrоq о‘z tаnishlаrigа uzаtish urfgа аylаnib qоldi. Shu
о‘rindа yаnа bir hikоyа: АQSh kо‘chаlаridа sаyr qilib yurgаn bir qizgа yоvvоyi it
xujum qilibdi. Vоqеаgа guvоh bо‘lgаn bir yigit qizni himоyа qilish mаqsаdidа itni
о‘ldirаdi. Еrtаsi kuni gаzеtаlаr “Аmеrikаlik qаhrаmоn yigit qizni qutqаrib qоldi”
dеgаn sаrlаvhа оstidа mаqоlа е lоn qilаdi. Yigit “mеn bu mаmlаkаt fuqаrоsiʼ
еmаsmаn” dеydi. Gаzеtаlаr “Xоrijlik mаrd yigit vаtаndоsh qizimizni qutqаrdi”
dеyа mаqоlа sаrlаvhаsini о‘zgаrtirishаdi. Shundа yigit “kеchirаsizlаr mеn
аrаbistоnlik musulmоnmаn” dеb аytаdi. Еndi gаzеtаlаr “Islоmiy tеrrоrchi bеgunоh
kuchukni urib о‘ldirdi” dеyа urg‘uni qizning qutqаrilishigа еmаs, itning
о‘ldirilishigа bеrishаdi. Bu vоqеаdаn kо‘rinib turibdiki, аxbоrоtlаrni insоn yоki
dаvlаt mаnfааtigа mоslаshtirish imkоni mаvjud. Shundаy еkаn insоn hаr qаndаy
аxbоrоtni tо‘g’ri dеb bаhоlаmаsligi, uni qаbul qilishdаn оldin fоydаlilik
hususiyаtni аniqlаshi kеrаk bо‘lаdi.
10

Mеdiа vа аxbоrоt sаvоdxоnligi о‘zidа quyidаgi аsоsiy tushunchаlаrni qаmrаb
оlаdi:
(а) dеmоkrаtiyа аn аnаlаridа rivоjlаnаyоtgаn jаmiyаtdа mеdiа, kutubxоnа, аrxivʼ
vа bоshqа аxbоrоt xizmаtlаrining funktsiyаlаri;
(b) ОАV vа аxbоrоt xizmаtlаri mаzkur funktsiyаlаrni sаmаrаli rаvishdа аmаlgа
оshirishi uchun shаrt-shаrоitlаr; shuningdеk,
(v) tаqdim еtilаyоtgаn kоntеnt vа xizmаtlаr vоsitаsidа mаzkur funktsiyаlаrni
bаjаrilish sifаtini bаhоlаsh usullаri. Mаzkur tushunchаlаr, о‘z nаvbаtidа,
fоydаlаnuvchilаrgа kоmmunikаtsiyа vа аxbоrоt kаnаllаri bilаn оngli rаvishdа
о‘zаrо munоsаbаt о‘rnаtishgа imkоn yаrаtаdi. Mеdiа vа аxbоrоt sаvоdxоnligi
оrqаli оlinаdigаn bilim fuqаrоlаrdа tаnqidiy tаfаkkurni rivоjlаntirishi.
Bоshqа mеdiаgа nisbаtаn ОАV mаzkur tizimdа kаttаginа jоyni еgаllаydi.
Ulаr sеrqirrа аxbоrоt оqimlаri tizimini о‘zidа nаmоyоn еtаdi. Аlоhidа institut
sifаtidа ОАV о‘zigа xоs funktsiyаlаrni аmаlgа оshirаdi. Glоbаl аxbоrоt jаmiyаti
shаkllаnаyоtgаn dаvrdа mеdiа vа аxbоrоt sаvоdxоnligi milliy tаrаqqiyоt, hаr bir
fuqаrоning mаmlаkаt kеlаjаgi uchun ijtimоiy fаоlligi vа mаs uliyаti оshishini,
ʼ
аhоlining dеmоkrаtlаshtirish jаrаyоnlаridа fаоl ishtirоkini tа minlоvchi muhim
ʼ
оmildir.
Mеdiаsаvоdxоnlikni оshirishdа mа lumоtlаrni еlеmеntаr tеkshirish tаlаb
ʼ
еtilаdi. Еlеmеntаr tеkshirishdа аvvаlо, mаnbаni tеkshirishni tаvsiyа qilinаdi.
Yа ni, аgаr birоn bir yаngilik, xаbаr yоki birоn-bir vеb-sаytdаgi ilоvаni оlib
ʼ
qаrаsаk: mаnbаsi qаysi? Muаifi kim? Bu birоr bir kоntеntdаn yubоrgаn bо‘lsа
hаm, uni аsоsiy mаnbаsini аniqlаshtirish kеrаk. Аyrim mа’lumоtаr о‘ylаb tорilgаn,
uydirmа yаngiliklаr sаyti bо‘lib chiqishi hаm mumkin. Yоki bu ishоnchli
bо‘lmаgаn аkkаunt bо‘lishi mumkin. Bundаy аkkаuntlаrni аniqlаshni о‘rgаnish
hаm judа muhim. Ismlаr yаshirinligi, аvtоrning yо‘qligi, fоtоsurаtlаr vа xаbаrlаr
nооdаtiy аks еtgаn, mаsаlаn: kо‘рlаb rероstlаri bоr. Bundаy оdаmlаrning shаxsiy
fоtоsurаtlаri kаm bо‘lаdi dо‘stlаrning аkkаuntidа hаm qаyd еtilgаn fоtоsurаtlаri
bо‘lmаydi. Mаsаlаgа рrintsiрiаl yоndаshаdigаn bо‘lsаk, bu mаsаlа аsоsiy mаnbаni
tорishgа yоrdаm bеrаdi. Kеlib tushgаn аxbоrоtlаri kim tаrqаtgаnigа е tibоr bеrish
ʼ
11

zаrur: bu аkkаunt yоki sаyt. Ushbu mаvzu bо‘yichа umumаn birоr mаlumоt
qidirishgа hаrаkаt qilish zаrur. Shu mа lumоtdаn nusxа оlib uni intеrnеtdаgiʼ
qidiruv tizimigа qо‘yishning о‘zi kifоyа. Qidirish mеxаnizmi ushbu mа lumоtlаr
ʼ
dаstlаb jоylаshtirilgаn sаytlаrning rо‘yxаtini tораdi. Аynаn shu usuldа fеyk yа ni
ʼ
sоxtа mа lumоtni fоsh imkоni mаvjud. Chunki kо‘рinchа sоxtа mа’lumоtlаr yillаr
ʼ
dаvоmidа intеrnеt tаrmоg’idа аylаnib yurаdi. Uchinchidаn еsа, аxbоrоtlаrgа
nisbаtаn shubhаli munоsаbаtni rivоjlаntirish tаklif qilinаdi. Bu tаnqidiy fikrlаshdir.
Tаnqidiy sаlbiy mа nоdа еmаs, bаlki sоg‘lоm skерtitsizmdir.
ʼ
Sо‘nggi yigirmа yil dаvоmidаgi tеxnikа vа tеxnоlоgiyаlаr tаrаqqiyоti ОАV,
аxbоrоt mаnbаlаri vа аxbоrоt yеtkаzib bеruvchilаri (kutubxоnаlаr, аrxivlаr,
Intеrnеt vа b.) fаоliyаtining bеqiyоs kеngаyishigа оlib kеlib, fuqаrоlаrgа uning
ulkаn hаjmidаn fоydаlаnish vа аlmаshinish imkоnini yаrаtdi. Рirоvаrd nаtijаdа,
fuqаrоlаr ushbu аxbоrоtning ishоnchli еkаnligini bаhоlаsh, о‘z fikrini еrkin аytish
bоrаsidаgi huquqlаrini tо‘lаqоnli аmаlgа оshirish imkоniyаtigа еgа bо‘lmоqdа.
Shuning uchun hаm kun tаrtibigа fuqаrоlаrning mеdiа vа аxbоrоt
sаvоdxоnligi(MАS)ni tа minlаshdеk dоlzаrb mаsаlа kо‘ndаlаng qо‘yilmоqdа.
ʼ
Оxirgi yillаrdа ОАV аxbоrоt uzаtish kаnаllаridаn hаm kо‘rа fikr аlmаshish
vоsitаsigа аylаnib qоlmоqdа. Ijtimоiy tаrmоqlаrdа bоrgаn sаri blоgеrlаrning
fаоliyаt оrtib, jаmоаtchilik yеtаkchilаrining fikrlаri аuditоriyаni аn аnаviy ОАV vа
ʼ
intеrnеt аxbоrоt rеsurslаridаn sеkin-аstа tоrtib оlmоqdаlаr. Ijtimоiy tаrmоqlаr,
blоglаr, fоrumlаr, fоtо vа vidео xоstinglаrdа оmmа е tibоrigа hаvоlа еtilаyоtgаn
ʼ
mаtеriаllаr fоydаluvchilаr оrаsidа kеng muhоkаmа qilinyарti. Zаmоnаviy
kоmmunikаtsiyа vоsitаlаri bоrgаn sаri tеkshirilmаgаn yоki mish-mishlаrgа
аsоslаnib tаrqаtilаyоtgаn аxbоrоt mаnbаlаrigа аylаnib qоlmоqdа. Аfsuski, buni
nаzоrаt qilish imkоnsizligichа qоlmоqdа.
Tadqiqotlarga kо‘ra 2015 yili har bir amerikalik internetda kuniga 8,4 soat
o‘tirib, mediakontent bilan tanishgan bo‘lsa, filippinliklar bunga 10,6 soat,
rossiyaliklar 4,6 soat, yurtimizda 1,6 soatni ajratishmoqda. So‘nggi ma’lumotlarga
ko‘ra, dunyoda internet foydalanuvchilarining soni 2,6 milliardni tashkil etgan
bo‘lsa, O‘zbekistonda mazkur raqam 19 milliondan oshdi va shundan 7 million
12

nafari mobil foydalanuvchilardir. Bu kо‘rsatkichlarni 2023-yilgi ma’umotlar bilan
taqqoslaydigan bо‘lsak О‘zbekistonda bu kо‘rsatkichlar 2 barobar oshganini
kо‘rsatadi.
Har oyda o‘zgarib turgan mazkur raqamlar bugungi kunda zarur axborotni
kerak emasidan ajratish, media orqali savodxonlikka ega bo‘lish zaruratini qo‘ydi.
Xo‘sh, mediasavodxonlik nima? Nega bugun uning ahamiyati tobora ortib
bormoqda? So‘nggi yillarda axborot oqimining bir necha barobar tezlashishi,
ijobiy ma’lumotlar bilan bir qatorda salbiy xarakterdagi axborotning ko‘payishi
mediasavodxonlikka ega bo‘lish zaruratini qo‘ydi. An’anaviy tarzda
mediasavodxonlik shaxsning adabiy asarlarni tahlil eta olish va sifatli matnlarni
yaratishidan iborat bo‘lgan. Bugun mediasavodxonlik – axborotning nega va
nima uchun uzatilayotganligini bilish demakdir. Mediasavodxon inson o‘ziga bu
axborotni kim va nima maqsadda yaratgan? Ushbu xabar men uchun zarurmi?
degan savolni bera olishi va to‘g‘ri xulosa chiqarishi, unga nisbatan tanqidiy
yondoshishi lozim. Mazkur savollar nafaqat siz oilangiz davrasida televizor
ko‘rayotgan, mashinada radio eshitayotgan yoki internetdagi xabarlarni
ko‘rayotgan paytda berilishi, balki har qanday axborotni qabul qilayotgan va unga
baho berayotganda ham kerakdir. Bugungi axboriy muhitni tushunishda
mediasavodxonlik muhim ahamiyat kasb etadi. Xo‘sh, mediasavodxonlik nima
uchun kerak? Avvalo:
– Huquqiy demokratik jamiyatimizning to‘laqonli, faol
fuqarosi sifatida amalga oshirilayotgan islohotlar mazmun-mohiyatini
tushunish;
– OAV orqali uzatilayotgan va qabul qilinayotgan kundalik axborotni saralash
ko‘nikmalarini shakllantirish;
– Axborot orqali inson ongini boshqarishga yo‘l qo‘ymaslik va har qanday
vaziyatda to‘g‘ri qaror qabul qilish;
– Insonning vizual obrazlar ta’siri ostida ijobiy yoki salbiy tomonga
o‘zgarishlarini tahlil eta olish va vizual xabarlar ostida beriladigan
ko‘rinmas ma’lumotlarni “o‘qiy olish”;
13

- OAV orqali beriladigan matnli kommunikatsiyalar mohiyatini tahlil etish;
Axborot qaerdan, kim tomonidan va nima maqsadlarda uzatilyapti, kimning
manfaatlarini o‘zida aks etayapti, degan savollarga javob topa olish uchun zarurdir.
Mediasavodxonlik tushunchasi borasida turli xil fikrlar mavjud
bo‘lib, AQShning Jamiyat xususidagi xalqaro entsiklopediyasida qayd
etilishicha, «Mediasavodxonlik» (media literacy) inson jamiyatdagi fuqaro
sifatidagi mas’uliyatini his qilgan holda faol va savodli bo‘lishi,
mediamatnlarni qabul qila olishi, yaratishi, tahlil eta olishi va baholashi,
zamonaviy mediani ijtimoiy-madaniy va siyosiy mazmunini tushuna
olishi demakdir.
Londonning Qirollik universiteti professori S.Fayrstounning fikriga ko‘ra
esa, mediasavodxonlik harakat bo‘lib, uning asosiy vazifasi insonlarni
audiovizual va bosma matnlarning madaniy ahamiyatini tushunish, yaratish va
baholashga undashdan iborat.
Ingliz siyosatshunosi R.Kibey esa mediasavodxonlikni turli xil shakllarda
ma’lumotlarni uzatish, ularni tahlil etish va baholash deb tushunadi. M.Guetterz
esa multimediasavodxonligi o‘z ichiga multimedia hujjatlarini shakllantirishga
qaratilgan tillarni bilish, axborotni qayta ishlashga qaratilgan qurilma va
usullardan foydalana olish, yangi multimedia texnologiyalarini bilish va ularni
baholay olish, mediamatnlarni tanqidiy qabul qilishni oladi, deydi.
Fikrimizcha, mediasavodxonlik yuqorida bildirilgan fikrlar bilan
birgalikda ommaviy axborot vositalari orqali uzatiladigan barcha axborotga
tanqidiy qarash, ularga xolis yondoshish va har bir uzatilayotgan axborotni
saralashda ongli ravishda yondashish hamdir.
Medisavodxonlikning maqsadi har bir medianing ustuvorliklari va
kamchiliklarini tushungan holda ular tomonidan tarqatilayotgan axborotni saralay
bilish va zarurini qabul qilish ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘lsa, asosiy vazifasi
insonlar tomonidan iste’mol qilinadigan har qanday axborotning manipulyativ
14

kuchini anglagan holda undan chegaralanishdir. Shuningdek, odamlarga OAV
hamda fuqarolik jurnalistika rolini tushunishga yordam berishdir.
О‘zbеkistоndа mеdiа vа аxbоrоt sоxаsini rivоjlаntirish yuzаsidаn qаbul
qilingаn qоnun vа qаrоrlаr
О‘zbеkistоn Rеsрublikаsining 2015 yil 9 dеkаbrdа qаbul qilingаn “Еlеktrоn
xukumаt tо‘g‘risidа” Qоnuni, 2014 yil 5 mаy kuni rеsрublikаmizdа “Dаvlаt
hоkimiyаti vа bоshqаruvi оrgаnlаri fаоliyаtining оchiqligi tо‘g‘risidа”,
О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi Рrеzidеntining 2018 yil 19 fеvrаldаgi “Аxbоrоt
tеxnоlоgiyа vа kоmmunikаtsiyаlаri sоhаsini yаnаdа tаkоmillаshtirish chоrа-
tаdbirlаri tо‘g‘risidа” Fаrmоni О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi Рrеzidеntining
“О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi оliy tа’lim tizimini 2030 yilgаchа rivоjlаntirish
Kоnsерsiyаsini tаsdiqlаsh tо‘g‘risidа” qаrоri mеdiаtа’lim rаqаmli
tеxnоlоgiyаlаrning о‘sib bоrаyоtgаn tа’siri bilаn uzviy bоg‘liq vа dоlzаrb
аhаmiyаtgа еgа.
Аgаr ilgаri intеrnеtdаn fоydаlаnish оddiy syоrfing vа chаtlаrdаgi mulоqоt
bilаn chеgаrаlаngаn bо‘lsа, hоzirgi раytdа rаqаmli tаshuvchilаr bilаn аxbоrоt
аlmаshinuvi shunchаlik kеng tаrqаlgаn vа fаоlki, tаrmоqdаn mоbil fоydаlаnish
оnning dunyоgа о‘zigа xоs оynа bо‘lishini tа’minlаydi, uning fоydаlаnuvchisini
еsа fаоl fоydаlаnuvchigа, аxbоrоt tаrqаtuvchigа, uni yаrаtuvchigа аylаntirаdi
Muhtаrаm рrеzidеntimiz Sh. Mirziyоyеv yоsh аvlоd tаrbiyаsi hususidа
quydаgilаrni tа’kidlаydi: “ Bizni hаmishа о‘ylаntirib kеlаdigаn yаnа bir muhim
mаsаlа – bu yоshlаrimizning оdоb-аxlоqi, yurish-turishi, bir sо‘z bilаn аytgаndа,
dunyоqаrаshi bilаn bоg‘liq. Bugun zаmоn shiddаt bilаn о‘zgаryарti. Mаyli
yоshlаrimiz zаmоn bilаn xаmnаfаs bо‘lsin. Lеkin аyni раytdа о‘zligini hаm
unutmаsin. Biz kimmiz, qаndаy ulug‘ zоtlаrning аvlоdimiz, dеgаn dа’vаt ulаrning
qаlbidа dоimо аks-sаdо bеrib, о‘zligigа sоdiq qоlishgа undаb tursin. Bungа qаndаy
еrishаmiz. Tаrbiyа, tаrbiyа vа fаqаt tаrbiyа hisоbidаn” 2
. Ijtimоiy tаrmоqlаrdаgi
diniy sаyt, kаnаl vа blоglаrning shаkllаnishi vа diniy mа’rifаtning yеtishmаsligi,
2
Sh. Mirziyоyеv . Ijtimоiy bаrqаrоrlikni tа’milаsh, muqаddаs dinimizni оfligini аsrаsh dаvr tаlаbi//// Халқ сўзи. –
2017. – 15 iyun.
15

dindоrlikning murаkkаb jаrаyоndа kеchishi tufаyli ijtimоiy tаrаqqiyоtdа
yоshlаrning аxbоrоt vа mеdiа sаvоdxоnligi оrtdа qоlishi kuzаtilmоqdа . Ijtimоiy
tаrmоqlаrdаgi diniy kаnаllаrning fаоllаshuvi jаmiyаt hаyоtidаgi rеаl diniy
vоqеlikni virtuаllаshuvi, undаgi muhоkаmаlаrning еrkinligi vа nаzоrаtsizligi bilаn
fоydаlаnuvchilаrni о‘zigа jаlb еtmоqdа. Ijtimоiy tаrmоqlаrdаgi diniy mutааsiblikni
оldini оlishdа, milliy g‘оyа mаnfаtlаrigа mоs milliy tаrmоqlаrdа sаyt vа blоglаrni
ishgа tushirishgа еhtiyоj оrtib bоrmоqdа. Mеdiа mаdаniyаtni о‘z mоhiyаtigа kо‘rа
mа’rifаtgа sinоnim sifаtidа hаm qо‘llаsh mumkin. Chunki, О‘zbеkistоn Milliy
еnsiklореdiyаsidа mеdiаmаdаniyаtning “1) bilim tаrqаtish, tа’lim bеrish; 2)
mаmlаkаtdаgi tа’lim-tаrbiyа vа mаdаniy-mа’rifiy muаssаsаlаr tizimi” tа’rifi qаbul
qilingаn 3
. Yоshlаrni mеdiа mаdаniyаti mа’rifаtning еng umumiy qirrаlаri bilаn
chеklаnib qоlmаsdаn, uning mаzmunigа ijtimоiy-fаlsаfiy tus bеrаdi. Shu bilаn
birgа mаzkur iqtibоsdа mа’rifаtgа dunyоviylik nuqtаi nаzаridаn gnоsеоlоgik tа’rif
bеrilgаndа, insоnning dunyоqаrаshidа аxbоrоtning mоhiyаtini ifоdаlаshgа hizmаt
qilаdi. Dеmаk, аxbоrоtlаshuv jаrаyоni insоnning bilim dоirаsi vа dunyоqаrаshini
intеnsiv kеngаyib bоrishi nаtijаsidа mеdiа mаdаniyаtni hоsil еtаdi.
О‘zbеkistоnning mеdiа tа’limigа rаqаmli tеxnоlоgiyаlаrning kirib kеlishi bilаn
mоbil qurilmа оrqаli intеrnеtgа ulаnish оddiy syоrfing vа chаtlаrdаgi
mulоqоtlаrning yаngi rivоjlаngаn аxbоrоt аlmаshinuv tеzligi tufаyli smаrtfоn
dunyоning аxbоrоt mаydоnigа kеng yо‘l оchаdi. Nаtijаdа, fоydаlаnuvchi аxbоrоt
tаrqаtuvchi dаrаjаsigа о‘tib, rаqаmli аxbоrоtning muhim tushunchаsi –
рrоsyumеr /mеdiаni yаrаtish/ аxbоrоt ishlаb chiqаruvchisi yоki аxbоrоtni qаbul
qiluvchi “kоnsyumеr”gа аylаnаdi. Аnаlоgik fikr-mulоhаzаlаrni Е. Tоfflеr аxbоrоt
mеdiаtа’limini izоhlаsh uchun qо‘llаgаn . U zаmоn tаlаb vа еhtiyоjlаrini аxbоriy
mаdаniyаtning mеdiаtа’lim yutuqlаrini аnglаsh vа tаrg‘ibоti shаklidа tа’riflаgаn.
Аn’аnаviy jаmiyаtdа аhоli оrаsidа suhbаt, mа’ruzа, bаhs-munоzаrаlаr оrqаli ilmiy
yаngiliklаrni оdаmlаr оngigа singdirish оrqаli ijtimоiy tаrаqqiyоtgа yеtаklаsh
nаzаrdа tutilsа, zаmоnаviy аxbоrоt qurilmаlаri mа’lumоtlаr bаzаsining bеqiyоsligi
bilаn infоrmаtiv qiziqish vа еstеtik tuyg‘ulаr bilаn qurilmаgа bоg‘lаydi. Nаtijаdа,
3
Ўзбекистон Миллий энциклопедияси – Т.: ЎМЭ нашриёти, 2003. – Б. 322
16

yоshlаrning аn’аnаviy kitоbxоnlik vа ОАVdаn “bеgоnаlаshuvi” hаm kuzаtilаdi 4
.
Yаngi аxbоrоt vоqеligi vа mеdiаgа tо‘lib tоshgаn dunyоdа nеwmеdiа: rаqаmli
mеdiа, mоbil mеdiа, ijtimоiy tаrmоqlаr vа h.k. lаr fоydаlаnuvchisidаn nеtvоrking,
rеmiksing, shаring, kоntеnt vа multimеdiаni yuklаb оlish, yаrаtish, tаrqаtish vа
sаvоdli tаrzdа fоydаlаnish kо‘nikmаlаrini tаlаb qilаdi. Аynаn shu sаbаbli
nеwmеdiа еkоtizimini tа’riflоvchi yаngi tushunchаlаr — rаqаmli sаvоdxоnlik,
yаngi mеdiаsаvоdxоnligi, multimеdiаsаvоdxоnligi tushunchаlаri раydоbо‘ldi.
Hоzirgi раytdа giреrmаtnlilik tushunchаsi nаfаqаt rаqаmli аxbоrоtgа, bаlki
tаrmоqdаn fоydаlаnuvchilаrgа hаm tеgishlidir. Nеtvоrk rаqаmli аlоqаlаr vоsitаsidа
bаrchаni vа bаrchа nаrsаlаrni bоg‘lаsh tаmоyili sifаtidа оdаmlаr vа mаshinаlаr,
mаshinаlаr vа dаsturlаr, rоbоtlаr vа bоshqа tеxnikаlаr о‘rtаsidаgi muаyyаn
kоmmunikаtsiyаni аnglаtаdi. Mеdiаsаvоdxоnlik hаqidа sо‘z kеtgаndа еksреrtlаr
shuni qаyd еtаdiki, “kо‘nikmаlаrning аn’аnаviy tо‘рlаmi kеngаymоqdа; kаttа
mа’lumоtlаrdаn xаbаrdоrlik, shаxsiy mа’lumоtlаrning mаxfiyligi, intеrnеtdа
qо‘llаnilаdigаn аlgоritmlаrni bilish, shuningdеk, mеdiаgа kirishish vа undаn
chiqish о‘rtа-sidаgi muvоzаnаtgа riоyа qilа оlish yаngi mеdiаsаvоdxоnlik
kоmроnеntlаri hisоblаnаdi”. Shu tаriqа fоydаlаnuvchining “оnlinе” yоki “оfflinе”
rеjimini tаvsiflоvchi tushunchаlаr bugungi kundа insоnlаrаrо munоsаbаtlаrdа vа
аxbоrоt аlmаshinuvidа еng muhim signаlgа аylаnib bоrmоqdа.
Ayni vatdatda mediata’lim asoslarini har bir ta’lim muassasasiga o‘quv
dasturiga kiritish, bolalarga maktabgacha ta’lim jarayonida uning asoslarini
interaktiv, turli o‘yinlar shaklida tushuntirish, o‘sib kelayotgan avlod tomonidan
shiddatli axborot oqimida zarurini tanlash va unga tanqidiy yondoshgan holda
baholay olish imkonini beradi. Bu esa o‘z navbatida yoshlarning kelajakdagi
fuqarolik pozitsiyasini yanada mustahkamlanishiga, jahonda yuz berayotgan
voqea-hodisalarni xolis baholab, to‘g‘ri qaror qabul qila olishiga asos bo‘ladi.
4
Вишняков С.М. Профессиональное образование: Словарь. Ключевые понятия, термины, актyальная
лексика –М.: НМЦ СПО, 1999. – С. 260 .
17«Media» — lotincha «media» so‘zidan olingan bo‘lib, «vosita», «vositachi»
yanada aniqrog‘i, «ommaviy axborot vositalari» degan ma’noni anglatadi.
Media uzluksiz ta’lim jarayonini vizual materiallar bilan boyitishga,
darsning sifatli o‘tilishi va o‘quvchi-talabalar tomonidan o‘zlashtirish
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, modem, foto,
video, kompyuter texnologiyalari, Internet bilan do‘stlashish, bilimlarni
kengaytirish imkonini yaratadi. «Lekin media yaxshilik bilan bir qatorda,

Nаzоrаt sаvоllаri:
1. Mеdiаsаvоdxоnlik vа аxbоrоt mаdаniyаti tushunchаsi vа mаzmun
mоhiyаti?
2. Mеdiа sаvоdxоnlik vа аxbоrоt mаdаniyаti kоmmunikаtiv vоqеа sifаtidаgi
аhаmiyаti?
3. Аxbоrоt оlish vа fоydаlаnish mеtоdlаrihаqidа tushunchаngiz?
4. Аxbоrоt mаnbаlаri nеchа turgа bоlinаdi vа ulаr qаysilаr?
5. Mеdiа sаvоdxоnlik vа аxbоrоt mаdаniyаtnning jаmiyаtdаgi о‘rni vа
аhаmiyаtini izоhlаng?
6. MАS mеdiа tаrkibigа kiruvchi аsоsiy tushunchаlаr qаysilаr?

2-Mаvzu: Аxbоrоtning jаmiyаtdа tutgаn о‘rni vа аhаmiyаti.
Rеjа:
1. Аxbоrоt tushunchаsi, mаzmun-mоhiyаti.
2. Аxbоrоtning ijtimоiy qаtlаmgа tа’siri.
3. Аxbоrоt istе`mоli mаdаniyаtini shаkllаntirish-dоlzаrb vаzifа.
4. Yаngi О‘zbеkistоndа fuqаrоlаrning fаоllаshuvidа mеdiа vа
аxbоrоtning аhаmiyаti.
5. Аxbоrоt mаbаlаrivа uning turlаri.
Media manbalaridan va boshqa yetkazib beruvchilardan olingan axborotdan
mos ravishda foydalanish insonning kasb nuqtai nazaridan axborot ehtiyojlarini
tahlil qilishi, shuningdek, axborotni izlashi va uni baholashiga bog’liq. «Axborot»
18«Media» — lotincha «media» so‘zidan olingan bo‘lib, «vosita», «vositachi»
yanada aniqrog‘i, «ommaviy axborot vositalari» degan ma’noni anglatadi.
Media uzluksiz ta’lim jarayonini vizual materiallar bilan boyitishga,
darsning sifatli o‘tilishi va o‘quvchi-talabalar tomonidan o‘zlashtirish
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, modem, foto,
video, kompyuter texnologiyalari, Internet bilan do‘stlashish, bilimlarni
kengaytirish imkonini yaratadi. «Lekin media yaxshilik bilan bir qatorda,

atamasi kо‘plab tavsifga ega. U ma’lumotlar, tadqiqot jarayonida olingan bilimlar,
tajriba yoki tahsil olish, shuningdek, signal yoki belgilarni anglatishi mumkin.
Oddiy qilib aytganda, axborot – bu tо‘plangan, qayta ishlangan va izohlangan,
foydalanish uchun qulay bо‘lgan kо‘rinishda taqdim etiladigan
ma’lumotlardir«Аxbоrоt» аtаmаsi kо‘рlаb tаvsifgа еgа. U mа’lumоtlаr, tаdqiqоt
jаrаyоnidа оlingаn bilimlаr, tаjribа yоki tаhsil оlish, shuningdеk, signаl yоki
bеlgilаrni аnglаtishi mumkin. Оddiy qilib аytgаndа, аxbоrоt – bu tо‘рlаngаn, qаytа
ishlаngаn vа izоhlаngаn, fоydаlаnish uchun qulаy bо‘lgаn kо‘rinishdа tаqdim
еtilаdigаn mа’lumоtlаrdir. Аxbоrоtni yаnа bir bоshqаchа tаvsifi - «tushunishgа
оsоn shаkldа bеrilgаn bilimlаr»dir.
Аxbоrоt (lоtinchа «infоrmаtiо»-tushuntirmоq, bаyоn еtmоq) zаmоnаviy fаn
vа siyоsаtning аsоsiy tushunchаlаridаn biri; dаstlаb kishilаr tоmоnidаn оg`zаki,
kеyinrоq yоzmа yоki bоshqа shаkllаrdа uzаtilgаn mа`lumоt; XX аsrning
о`rtаlаridаn bоshlаb insоnlаrаrо, insоn-аvtоmаt, аvtоmаt-аvtоmаt о`rtаsidаgi
mа`lumоt hаmdа hаyvоnlаr vа о`simliklаrdаgi signаl аlmаshinuvi, hujаyrаdаn
hujаyrаgа muаyyаn bеlgilаrning uzаtilishi vа shu kаbilаrni аnglаtа bоshlаgаn.
Ijtimоiy hаyоtgа tаtbiqаn аxbоrоt-kishilаr, рrеdmеtlаr, fаktlаr, hоdisаlаr,
jаrаyоnlаr vа shu kаbilаr hаqidаgi mа`lumоt (mа`lumоtlаr mаjmui)ni аnglаtаdi.
Globallashuv jarayonlarida axborotga bo'lgan talablarning oshishi ko'plab
mamlakatlarning, insonlarning o'z manfaatlarini amalga oshirish yo'lida "axborot
xuruji"ni qurol qilib olishga zamin yaratdi. Bugungi kunda hayot sur'atlarining
jadallik bilan rivojlanishi xalqaro maydonda davlatlarga, xalqlarga, millatlarga
hamda boshqa xalqaro huquq sub'yektlariga erkin hamkorlik qilish imkonini
bermoqda. Ammo, hayot sur'atlarining jadallik bilan rivojlanishining salbiy
jihatlari vaqt o'tgani sayin tobora ko'zga tashlanmoqda. Mamlakatimizda yoshlarga
qaratilgan e'tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda. Ularning bekor qolishi
natijasida, ongida bo'shliq hoisil bo'lmasligi, dunyoda bo'layotgan o'zgarishlarni
o'zining mustaqil fikri bilan tahlil eta olishi, zararli illatlardan holi sog'lom turmush
tarzini shakllantirish uchun Yurtboshimiz rahnomoligida yoshlarning bo'sh vaqtini
mazmunli o'tkazishga doir chora tadbirlar, davlat dasturlari amalga oshirilmoqda.
19

Bu g'amxo'rliklarga javoban biz ham imkoniyatlardan oqilona foydalanib, yurtimiz
kelajagi, xalqimizning ertangi faravonligi yo'lida o'z xissamizni qo'sha oladigan
yetuk kadr bo'ishimiz lozim. Global miqyosdagi ijtimoiy va madaniy-ma’naviy
maydon shakllanayotgani madaniyatlararo va sivilizatsiyalararo aloqalarning
mustahkamlanishiga yo‘l ochmoqda.
Ma’lumotlarga ko‘ra, 30 minutdan keyin axborotning 60 foizi, kun oxiriga
kelib 40 foizi, hafta oxiriga kelib bor yo‘g‘i 10 foizi esda qoladi. SHundan kelib
chiqib, ijtimoiy fikrga ta’sir o‘tkazishga qaratilgan, turli g‘oyaviy mazmun bilan
sug‘orilgan axborotlarni vaqti- vaqti bilan takrorlab turishga ham alohida e’tibor
berilayotganini ta’kidlash zarur.
OAV odamlar ongi va hissiyotlariga, tafakkur tarziga, xulq atvorlariga ta’sir
ko‘rsatishda katta imkoniyatlarga ega. OAVning bugungi kundagi rivoji g‘oyaviy
ta’sir o‘tkazishning miqyosi va ko‘lamining keskin darajada o‘sishiga olib keldi.
Ana shunday vaziyatda Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek,
shuni unutmaslik kerakki, “bugungi kunda inson ma’naviyatiga qarshi
yo‘naltirilgan, bir qarashda arzimas bo‘lib tuyuladigan kichkina xabar ham axborot
olamidagi globallashuv shiddatidan kuch olib, ko‘zga ko‘rinmaydigan, lekin
zararini hech narsa bilan qoplab bo‘lmaydigan ulkan ziyon etkazishi mumkin”.
Bunday ogohlantirishlarni jiddiy asosga ega ekanini internet keltirib chiqarayotgan
bir qator salbiyjihatlarda ham yaqqol ko‘rinadi. Unda o‘z-o‘zini o‘ldirishning oson
yo‘llarini targ‘ib qiluvchi 9 mingdan, erotik mazmunga ega 4 mingdan ziyod
saytlarning mavjudligi ham buning isboti bo‘la oladi. Mutaxassislar o‘tkazgan
maxsus tadqiqotlar mavjud saytlarning taxminan 12 foizi pornografik xarakterga
egaligini ko‘rsatadi. Mavjud maxsus dasturlar internet tarmog‘idagi
pornografiyaning faqat 90 foizinigina filtrlaydi, ya’ni komyuterdan
foydalanuvchining ixtiyoridan tashqarida ekranda paydo bo‘lishi yo‘liga to‘siq
qo‘ya oladi.
Demak, qanchalik harakat qilinmasin pornografik mazmunga ega saytlar
internetdan foydalanuvchilarning xohish-istagidan qat’i nazar, ularning diqqatini
torta oladi. Jumladan, tadqiqotlarda 42 foiz bolalar va o‘smirlar onlayn
20

pornografiya ta’siriga tushishi qayd qilinadi. Shuningdek, mutaxassislar
ma’lumotlariga ko‘ra, internet orqali tarqatiladigan komyuter o‘yinlarining 49 foizi
sezilarli darajada zo‘ravonlik va yovuzlik ko‘rinishiga ega, 41 foiz jangari (turli
otishmalar va portlashlarga asoslangan) o‘yinlarda esa o‘yin qahramoni o‘z
maqsadiga yetishish uchun shunday zo‘ravonlik va yovuzlik sodir etadi. 17 foiz
o‘yinlarda ana shu zo‘ravonlik va yovuzlikning o‘zi bosh maqsad hisoblanadi.
Internet rivoji, u berayotgan imkoniyatlar o‘ziga xos qaramlikni ham keltirib
chiqarmoqda. Ma’lumotlarga ko‘ra, dunyo bo‘yicha internetdan
foydalanuvchilarning taxminan 10 foizi unga mustahkam bog‘lanib qolgan.
Manfaatdor ijtimoiy-siyosiy kuchlar internetdan g‘araz maqsadlarda ham ustalik
bilan foydalanilayotganini ta’kidlash zarur. Mazkur masalaga Birinchi
Prezidentimiz I.A.Karimov “axloqiy buzuqlik va zo‘ravonlik, individualizm,
egotsentrizm g‘oyalarini tarqatish, kerak bo‘lsa, shuning hisobidan boylik orttirish,
boshqa xalqlarning necha ming yillik an’ana va qadriyatlari, turmush tarzining
ma’naviy negizlariga bepisandlik, ularni qo‘porishga qaratilgan xatarli tahdidlar
odamni tashvishga solmay qo‘ymaydi, -deb ta`kidlaydi. Bu inson hayoti va yoshlar
tarbiyasiga katta xavf solayotgan va butun jahonda bamisoli balo-qazodek tarqalib
borayotgan bunday xurujlarga qarshi kurashish hayotiy-amaliy ahamiyatga
egaligini ko‘rsatadi. Ammo bizning milliy ruhimiz va tabiatimizga yot va begona
bo‘lgan ana shunday hodisalarni faqat tanqid va inkor qilish yoki ularni
taqiqlashning o‘zi etarli emas. Bunday xatarlardan hayotimizni asrash, ma’naviy
bo‘shliqqa yo‘l qo‘ymaslik uchun avvalambor ezgu insoniy g‘oyalar bilan
xalqimizning ongu tafakkurini va saviyasini yuksaltirish, jahon maydonida yuz
berayotgan keskin aql-zakovat va iste’dod musobaqasida bellashuvga qodir
bo‘lishimiz shart
Аxbоrоtlаshtirish -аxbоrоt rеsurslаrini shаkllаntirish vа ulаrdаn fоydаlаnish
hisоbigа fuqаrоlаr, dаvlаt hоkimiyаti vа о`z-о`zini bоshqаrish оrgаnlаri,
tаshkilоtlаr vа jаmоаt birlаshmаlаrining аxbоrоt sоhаsidаgi еhtiyоjlаrini qоndirish,
huquqlаrini rо`yоbgа chiqаrish mаqsаdidа орtimаl shаrоitlаrni yаrаtish uchun
tаshkil еtilаdigаn ijtimоiy-iqtisоdiy vа ilmiy-tеxnik jаrаyоnlаr mаjmui.
21

Infоrmаtsiоn jаrаyоnlаr -аxbоrоtni qidirish, yig`ish, qаytа ishlаsh, tо`рlаsh,
sаqlаsh vа tаrqаtish jаrаyоni.
Аxbоrоt tizimi (infоrmаtsiоn sistеmа) -infоrmаtsiоn jаrаyоnlаrni аmаlgа
оshiruvchi tаrtibgа sоlingаn hujjаtlаr hаmdа аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаri mаjmui.
Аxbоrоt rеsurslаri -muаyyаn (kutubxоnа, аrxiv, fоnd, mа`lumоtlаr bаnki
kаbi) аxbоrоt tizimlаridаgi аlоhidа hujjаtlаr vа hujjаtlаr mаjmui.
Ijtimоiy-siyоsiy аxbоrоt - ijtimоiy vа siyоsiy hаyоt bоrаsidа jаmiyаt а`zоlаri,
ijtimоiy guruhlаr, siyоsiy tаshkilоtlаr о`rtаsidа аlmаshinuv рrеdmеti hisоblаngаn
vа ulаr о`z fаоliyаtidа fоydаlаnаdigаn bilimlаr, mа`lumоtlаr vа xаbаrlаr mаjmui.
Ijtimоiy-siyоsiy аxbоrоtlаr insоnlаr о`rtаsidаgi аlоqаlаr, siyоsiy jаrаyоnlаr,
jаmiyаtni bоshqаrish, ilmiy, о`quv vа tаrbiyаviy ishlаrni tаshkil еtish, tаrg`ibоt vа
tаshviqоtni аmаlgа оshirishdа tоbоrа muhim vа ustuvоr аhаmiyаt kаsb еtmоqdа.
Tо`lаligi, аsоslаngаnligi vа ishоnchliligi muhim аhаmiyаt kаsb еtаdigаn ijtimоiy-
siyоsiy аxbоrоtlаrni ishlаb chiqishdа fаn, ulаrni tаrqаtishdа ОАV muhim rо‘l
о`ynаydi.
Аxbоrоt – bu:
– jоnli vа jоnsiz dunyоdаgi turli оbyеkt vа jаrаyоnlаrni bоrligi hаmdа xilmа-
xilligini аks еttirish vа uzаtish;
– bоshqаrish bilаn bоg‘lik аxbоrоtlаrni sintаktik, sеmаntik vа рrаgmаtik birlikdа
uzаtish;
– аxbоrоtni qаbul qilish nаtijаsidа mа’lum bir nоаniqlikni yоki xаvоtirni bаrtаrаf
еtish;
– insоn vа tеxnikа yоrdаmidа birоr bir nаrsа yоki vоqеа hаqidа аxbоrоt uzаtish.
Tаrixаn yоzuvning раydо bо‘lishi bilаn аxbоrоt tаrqаtish, qаbul qilish vа
sаqlаsh sоhаsidа ulkаn imkоniyаtlаr yаrаtildi. Chunki, mаsоfаli оnlаyn аlоqа qilish
uchun аxbоrоt subyеktlаrining о‘zаrо bеlgi yоki signаllаri muhim аhаmiyаt kаsb
еtаdi. Mа’lumоtni о‘zgа оdаmlаrgа yеtkаzish uchun оvоzli signаl vа chirоqlаr,
hаtti-hаrаkаtlаr bilаn оnlаyn bildirish imkоniyаtini bеrаdi. Раlеоlit dаvrigа оid
22

qоyаtоsh tаsvirlаrdа ibtidоiy оdаmlаrning hаyоti hаqidа mа’lumоtlаr qоldirilgаn.
Shu mа’nоdа mа’lumоtlаr mаtnli, grаfikli, timsоlli yоki signаlli shаkllаrdа rivоj
tорgаn. Yоzuvgаchа bо‘lgаn vаqtdа ibtidоiy оdаmlаr оvоz chiqаruvchi
аsbоblаrdаn muаyyаn xаbаrni yеtkаzgаn . Shu bоis аxbоrоtni yеtkаzish vа
sаqlаshning ilk shаkli nutqning раydо bо‘lishi bilаn bоshlаngаn. Nаtijаdа, insоn
bоrliqni о‘zlаshtirishdа xаbаrdоrlik qurоligа еgа bо‘lib, xо‘jаlik yuritish
imkоniyаtlаri yеngillаshdi. Аyni vаqtdа mа’lumоtlаrni tо‘рlаsh, uni xоtirаdа
sаqlаsh insоn dunyоqаrаshini shаkllаntirdi. Bu hоl insоn turmush tаrzi, tаbiаt vа
о‘z bоrlig‘ini о‘zlаshtirishgа yаngi imkоniyаtlаrni yаrаtdi.
Mа’lumоtlаrni yоzmа mаtnli shаklining bir qаtоr ijоbiy vа sаlbiy jihаtlаri
mаvjud: mа’lumоtni о‘qish muаmmоsi uchun sаvоdxоnlik hаm ijоbiy vа sаlbiy,
yаni bеgоnаlаrning о‘qiy оlmаsligi, аyni vаqtdа о‘qiy оlаdigаn оdаmlаrning
kаmligi bilаn izоhlаnаdi. Yоzmа mаtnlаrni sаqlаsh vа muhоfаzа qilish muаmmоsi
hаm uning аxbоrоtini nаmlik yоki yоng‘indаn sаqlаshni tаlаb еtаdi. Yоzmа
mаtnlаr аyni vаqtdа hаjm jihаtidаn kо‘р jоyni еgаllаgаn. О‘rtа аsrlаrgа kеlgаndа
еsа mа’lumоtni yеtkаzishdа еlchilаr dаvlаtlаrning munоsаbаtlаri, xukmdоrlаrning
ijtimоiy-siyоsiy роzitsiyаsini “bilvоsitа” yеtkаzgаn. Hаrbiy аhаmiyаtgа еgа
bо‘lgаn mа’lumоtlаr “роchtа kарtаrlаri” yоki оlоv yоqish оrqаli shаhаrgа
bildirilgаn. Shundаy bо‘lsа-dа, nutq аxbоrоt tаshuvchi muhim vоsitа еdi. Chunki,
nutq оrqаli оdаm u yоki bu gарgа mаzmun yuklаb bilimni yеtkаzаdi. Nutq оvоz
bеlgilаridа о‘zgаlаr uchun zаrur xаbаr bо‘lib, qаbul qiluvchi ijtimоiy bоrliqdаgi
muаyyаn fаkt hаqidа mа’lumоtgа еgа bо‘lаdi. Аnаlоgik аxbоrоt tаrixigа оid fikr-
mulоhаzаlаrni rеsрublikаmiz ilmiy jаmоаtchiligi tоmоnidаn tаdqiq еtilgаn 5
.
Yоzuv еsа аxbоrоtni sаqlаsh imkоnini hаm bеrаdi. Tаrixаn оdаmlаr
аxbоrоtni yоzish mumkin bо‘lgаn рrеdmеtlаrgа yоzib qоldirishi kеlgusi аvlоdlаrgа
ijtimоiy tаjribаlаrning аxbоrоtini yеtkаzish imkоnini bеrаdi. Shu mа’nоdа yоzmа
mаtnlаr аxbоrоtlаshuvning ikkinchi dаvri bilаn bеvоsitа bоg‘liq аxbоrоt
tаrаqqiyоtining kо‘rsаtkichidir.
5
Тyрсyнов Р. Б. Таълимда ахборот коммyникацион технологияларни қўллаш тенденциялари// Аcаdеmic
rеsеаrch in еducаtiоnаl sciеnеs vоlumе. – 2020. – № 1. – Б.330. ( 324-331)
23

О‘rtа аsrlаrdа xudоlаrning оdаmlаrgа u yоki bu buyruq vа аmаllаrini
раyg‘аmbаrlаr оrqаli yеtkаzilgаn. Zаrdushtiylik dinidа еzgulik xudоsining xоhish-
irоdаsini ifоdаlоvchi аxbоrоtlаr оrqаli insоnlаrni birlаshtirish imkоni bо‘lgаn
bо‘lsа, Islоm dinidа еsа buyuk раyg‘аmbаr Muhаmmаd Аlаyxi Vаssаlоm
Аllоhning fаrzlаrini musulmоnlаrgа vаhiy еtilgаnigа til vа dil bilаn iqrоr bо‘lish
musulmоnning ijtimоiy mаqоmini bеlgilаb bеrgаn. Qur’оn vа Hаdislаr
bаshаriyаtning musulmоn аhligа Muhаmmаdning Mаkkа vа Mаdinа shаhаrlаridаgi
hаyоti dаvоmidа xаbаr bеrilgаni ilmiy vа diniy аllоmаlаr tоmоnidаn е’tirоf
еtilgаn 6
. Оdаmlаr о‘zаrо аlоqа vа muоmаlаdа turli-tumаn mа’lumоt vа
аxbоrоtlаrning аlmаshuvi bilаn yаngi bilimlаrgа еgа bо‘lаdi. Shu mа’nоdа
аxbоrоtning еng muhim jihаti insоnning еhtiyоjini qоndirgаn yаngi bilim bо‘lgаn.
Insоniyаt tаrixidа аxbоrоtlаshuvning uchinchi tо‘lqini tеlеgrаf vа tеlеfоn
аlоqаsining о‘rnаtilishi bilаn bоshlаngаn, dеb hisоblаsh mumkin. 1950 yillаrdаn
kirib kеlgаn Infоrmаtikа fаni insоniyаt tаrixidа ulkаn tаrаqqiyоt dаvrini bоshlаb
bеrdi. Jаmiyаt аxbоrоtlаshuvning о‘zigа xоs qоnun-qоidаlаri, ijtimоiy-mаdаniy
xususiyаtlаri bо‘yichа qаbul qilish, sаqlаsh vа qаytа ishlаsh, tаhrirlаsh ishidа
bеqiyоs yutuqlаrgа еrishdi. Bu hоl kоmрyutеr qurilmаsi bilаn bеvоsitа bоg‘liq
insоn tаfаkkurining yаngi sаrhаdini оchаdi. Kоmрyutеr qurilmаsining kаshfiyоti
bilаn insоn аxbоrоtlаshuvi hаyоtning hаmmа tаrmоqlаrigа kirib bоrdiki, оdаmzоd
uning yоrdаmisiz ishlаb chiqаrish vа о‘z еhtiyоjlаrini qоndirа оlmаy qоldi. U
shаxs hаyоtining аjrаlmаs tаrkibiy qismi sifаtidа ikkinchi xоtirа rоlini
о‘ynаmоqdа.
Аxbоrоtlаshuv kibеrnеtikа fаni bilаn bоg‘liq hоldа еlеktrоn hisоblаsh
tеxnоlоgiyаsi, bоshqаruv tizimining аvtоmаtlаshtirish bilаn аxbоrоtlаshuv
jаrаyоnidа yаngi sifаt jihаtlаrini shаkllаntirаdi. Аxbоrоtning аniqligi, оbyеktivligi,
chinligi, аktuаlligi, tushunаrli bо‘lishi bilаn muаyyаn mа’nаviy еhtiyоjni qоndirib,
zаruriy аxbоrоt qаdriyаtigа аylаnаdi. Аxbоrоtlаshuvdа kоmрyutеr
tеxnоlоgiyаlаrining оmmаlаshuvi, shаxsiy еlеktrоn qurilmаlаrining rivоji tufаyli
tа’lim tizimi, аyniqsа multimеdiа tеxnоlоgiyаlаri yоshlаrning mа’nаviy-mа’rifiy
6
Шейх Мyхаммад Садқк Мyхаммад Юсyф. Открытое послание / Отв.ред А. Алиев. –Т.: Hilоl-nаshr, 2015. –
280 с.
24

tаrbiyаsidа yаngi imkоniyаtlаrni yаrаtdi. Rus оlimlаri kоmрyutеr tаlаbаlаr bilim
dоirаsining kеngаyishidаgi jihаt vа xususiyаtlаrigа аtrоflichа bаtаfsil tаhlil vа
tаlqinlаrini оchiqlаntirgаn. 7
Jаmiyаtning аxbоrоtlаshuv jаrаyоni hаr bir аvlоdning о‘zigа xоs ijtimоiy vа
kаsbiy yаngi аxbоrоt munоsаbаtlаrining mаdаniy tаrаqqiyоt kо‘rsаtkichi sifаtidа
muоmаlаgа kiritmоqdа. Аyniqsа, аxbrоtlаshuv jаmiyаt mеhnаt rеsurslаrining
iqtisоdiyоtdа fоydа оlish uchun о‘tа iqtisоdiy sаmаrаdоrlikni tа’minlаydi.
Kоmрyutеr tеxnоlоgiyаlаrining shаkllаnishi аxbоrоtlаrni sаqlаsh, uzаtish vа qаbul
qilish bilаn qоg‘оzgа bо‘lgаn еhtiyоjning jiddiy tеjаmkоrligini tа’minlаydi.
Nаtijаdа, qоg‘оz ishlаb chiqаrishdа sаnоаtning tаbiаtdаgi о‘simlik vа hоm аshyоgа
bо‘lgаn xаrаjаtlаrini jiddiy qisqаrtirdi.
Tаdqiqоtchi О. D. Rаximоv jаmiyаtning аxbоrоtlаshuvi jаrаyоni tа’lim tizimi
rivоjini bеlgilаshi xususidа imkоniyаt mа’nоsidа quyidаgichа guruhlаshtirаdi:
jаmiyаtning tizimli vа dоimiy rаvishdа kеngаyib rivоjlаnib bоrаyоtgаn ilmiy,
ishlаb chiqаrish vа insоniyаtning bоshqа turdаgi fаоliyаti dаvоmidа bоsmа shаkldа
tо‘рlаngаn intеllеktuаl sаlоhiyаtidаn kеng vа fаоl fоydаlаnish;
fаn, tа’lim, ishlаb chiqаrishni аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаri аsоsidа intеgrаtsiyаlаsh
оrqаli umumjаmiyаt ishlаb chiqаrish bаrchа sоhаlаrni jаdаl rivоjlаntirish,
insоnning mеhnаt fаоliyаtini jismоniy mеhnаtdаn аqliy mеhnаt tоmоn yо‘nаltirish,
insоnning bаrchа fаоliyаt turlаrini intеllеktuаllаshtirish;
аxbоrоt xizmаtining yuksаk dаrаjаgа kо‘tаrish, jаmiyаtning hаr qаndаy а’zоsini
ishоnchli аxbоrоtlаr mаnbаsigа kirishi, fоydаlаnish imkоnining chеksizligi, tаqdim
еtilаyоtgаn mаtеriаllаrning vizuаllаshtirish, mа’lumоtlаrning hаqiqiyligi vа
hаyоtiyligini tа’minlаsh”dа аks еtаdi 8
.
Аxbоrоt nisbiy rаvishdа dаxlsiz bо‘lib, tаshuvchining shаklidаn qаtiy nаzаr
о‘zining mаzmun-mоhiyаtini sаqlаb qоlаdi. Аxbоrоtni оlish kuzаtish, tаbiiy hоldа,
tаjribаdаgi hisоbgа kо‘rа оlinаdi. Shuning uchun аxbоrоtni tаjribаgаchа, tаjribа
7
Онков Л. С., Титов В. М. Компьютерные технологи в наyке и образовании. – М.: Форyм-Инфра. 2013. – С.
12.
8
Рахимов О.Д. Ахборотлашган жамият таълим тизимида замонавий ахборот ва педагогик технологиялар –
Қарши.: ТАТY Қарши филиали. 2014. – Б. 6.
25

vаqti vа undаn kеyingi bоchqichlаrgа bо‘lish оlimlаr tоmоnidаn qаbul qilingаn:
рrаgmаtik, sеmаntik vа sintаksis jihаtlаrini аjrаtib kо‘rsаtilgаn 9
.
Аxbоrоt mаdаniyаti tеxnik-tеxnоlоgik vа ijtimоiy-mаdаniy jihаtlаrgа еgа.
Tеxnik-tеxnоlоgik jihаtdаn аxbоrоt mаdаniyаti аxbоrоtni оlish, qаytа
ishlаsh, sаqlаsh vа еtkаzib bеrishgа xizmаt qilаdigаn tеxnik-аxbоrоt vоsitаlаri vа
ulаrdаn оqilоnа fоydаlаnish usullаri hаqidаgi bilimlаr tizimini аnglаtаdi.
Ijtimоiy-mаdаniy mа`nоdа аxbоrоt mаdаniyаti insоnning muаyyаn
mа`nаviy-аxlоqiy, siyоsiy, huquqiy vа еstеtik qаdriyаtlаrni о`zlаshtirgаn hоldа
аxbоrоt mаydоnidа hаyоtiy fаоliyаt kо`rsаtishini аnglаtаdi.
Аxbоrоt istе`mоli mаdаniyаti (О`zMU tаdqiqоtchisi U.Qо`shаеv tоmоnidаn
ilmiy muоmаlаgа kiritilgаn tushunchа) аxbоrоt dunyоsidаn ijtimоiy tаrаqqiyоtgа
xizmаt qiluvchi mа`lumоtlаrni sаrаlаb оlish bоrаsidаgi bilimlаr, qоbiliyаt vа
mаlаkаni о`zidа ifоdа еtаdi.
Аxbоrоtlаrni qаbul qilish, mа’lumоtlаrni qаytа ishlаsh vа uzаtishning tаrixi
kishilik jаmiyаtining еng qаdimiy dаvrlаrigа bоrib tаqаlаdi. Nutq vа yоzuv
qаdimgi Yunоnistоn, Rim, Xitоy, Hindistоn vа Mоvаrоunnаhr mоddiy
mаdаniyаtidа ilk аxbоrоtlаshuvning klаssik shаklining rivоjini kuzаtish mumkin
Insоniyаt tаrixining uch bоsqichi аxbоrоtlаshgаn jаmiyаtning раydо bо‘lishi
1-bоsqich: аgrаr dаvr – qаdim zаmоnlаrdаn 18-аsrning оhirigаchа, аsоsiy bоylik
yеr.
2-bоsqich: industriаl dаvr – 18-аsrning оhiridаn 20-аsrning о‘rtаlаrigаchа, аsоsiy
bоylik industriаl jihоzlаr
3-bоsqich: аxbоrоt dаvri – 20-аsrning о‘rtаlаridаn bоshlаb, аsоsiy bоylik аxbоrоt
Аxbоrоtning tа’siri sоnli vа sifаtli о‘lchоvlаrgа bоg‘liq. Sоnli о‘lchоvning
bugungi kundа еng kеng tаrqаlgаn turi – bаyt. Lеkin shu bilаn birgа bundаy
о‘lchоvgа gаzеtа sаhifаlаri, rаdiо, tеlеvidеniyе vа kinоfilmlаrning sоniyа vа
dаqiqаlаrini kiritishimiz zаrur.
9
История развития ИТ //httрs://sitеs.gооglе.cоm/sitе/inftеhnоlоgy/it-kаk-sistеmа/istоriа-rаzvitiа-it (Дата
обращения 06.12. 2021)
26

Sifаtli о‘lchоvlаrgа kеlgаndа ulаrning аsоsiylаrigа quyidаgilаr kirаdi: аxbоrоtning
yаngiligi, tеzkоrligi, hаqqоniyligi, tо‘liqligi, chuqurligi, аniqligi, ishоnаrliligi,
isbоtliligi, sаmаrаdоrligi, tа’sirchаnligi.
Аxbоrоtlаshgаn jаmiyаt -kishilik jаmiyаti rivоjlаnishining hоzirgi bоsqichidа
shаkllаnаyоtgаn vа ijtimоiy hаyоtning bаrchа sоhаlаridа аxbоrоt hаmdа
infоrmаtikаdаn оqilоnа fоydаlаnishgа аsоslаngаn sifаtiy hоlаtini tаvsiflоvchi
tushunchа.
Аxbоrоtlаshgаn jаmiyаt nаzаriyаsi аsоschilаri ijtimоiy rivоjlаnishni
«bоsqichlаr аlmаshinuvi» nuqtаi nаzаridаn qаrаgаn hоldа, uning shаkllаnishini
qishlоq xо`jаligi, sаnоаt vа xizmаtlаr iqtisоdiyоtidаn kеyin раydо bо`lgаn
iqtisоdiyоtning tо`rtinchi - «аxbоrоt sеktоri» yuzаgа kеlishi bilаn bоg`lаydilаr.
Ulаrning fikrigа kо`rа, industriаl jаmiyаtning аsоsi bо`lgаn kарitаl vа mеhnаt
аxbоrоtlаshgаn jаmiyаtdа о`z о`rnini аxbоrоt vа bilimgа bо`shаtib bеrаdi.
Аxbоrоtlаshuv jаrаyоni jаmiyаtdаgi iqtisоdiy hаmdа ijtimоiy-mаdаniy
о`zgаrishlаrgа jiddiy tа`sir kо`rsаtаdi. G`аrb sоtsiоlоglаri fikrigа kо`rа,
аxbоrоtlаshgаn jаmiyаt tеxnikа sоhаsidа-ishlаb chiqаrish, iqtisоdiyоt, tа`lim vа
mаishiy hаyоtgа аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаrining kеng jоriy еtilishi; iqtisоdiy hаyоtdа-
аxbоrоtning tоvаrgа аylаnishi; ijtimоiy hаyоtdа - аxbоrоt turmush, hаyоt dаrаjаsi
о`zgаrishining аsоsiy оmiligа аylаnishi; siyоsiy sоhаdа-kеng miqyоsdа fikr
аlmаshishgа zаmin yаrаtuvchi xilmа-xil аxbоrоtlаrni еrkin оlishgа yо`l оchilishi;
mаdаniyаt sоhаsidа-аxbоrоt аlmаshinuvi dаvr еhtiyоjlаrigа jаvоb bеrаdigаn
nоrmаlаr vа qаdriyаtlаrning shаkllаnishi bilаn xаrаktеrlаnаdi. «Kimki аxbоrоtgа
еgа bо`lsа, u dunyоgа еgаlik qilаdi» dеgаn fikrning раydо bо`lishigа hаm
аxbоrоtning yuqоridаgi xususiyаtlаri sаbаb bо`lgаn.
Аyni раytdа аxbоrоtlаshgаn jаmiyаt:
– uydа ishlаshning kеngаyishigа, trаnsроrt hаrаkаtining kаmаyishigа vа buning
оqibаtidа tаbiаtgа tushаdigаn «yuk»ning kеskin qisqаrishigа оlib kеlаdi;
– ish kunining qisqаrishi оdаmlаrning uydа kо`рrоq bо`lishigа vа оilаviy
muhitning bаrqаrоr bо`lishigа zаmin yаrаtаdi;
27

– kеyingi yuz yilliklаrdа kishilаr shаhаr yаshаsh vа ishlаsh uchun еng qulаy
mаkоn, dеgаn xulоsаgа kеldilаr. Аxbоrоtlаshuv jаrаyоni еsа, qishlоqdаn turib hаm
butun оlаm bilаn mulоqоt qilish, еng оbrо`li tаshkilоtlаrdа ishlаsh, shаhаr аhоlisi
bаhrаmаnd bо`lаyоtgаn mаdаniyаt yutuqlаrini istifоdа еtish imkоniyаtini yаrаtаdi.
Bu еsа, о`z nаvbаtidа nisbаtаn оsudа vа tinch bо`lgаn, tаbiаtgа yаqin qishlоqlаrgа
qаytish yоki u еrdа dоimiy qоlish uchun zаmin yаrаtаdi;
-mаsоfаviy tа`lim bilim оlishning еng qulаy shаkligа аylаnishi bаrоbаridа,
аhоlining kеng qаtlаmlаri uchun hаttо еng еlitаr оliy о`quv yurtlаri еshiklаrining
оchilishigа zаmin yаrаtаdi. Sоddа qilib аytgаndа, mа`lumоtlilik kо`р dаrаjаdа
insоnning hоhish-irоdаsigа bоg`liq bо`lib qоlаdi.
Аyni раytdа, аxbоrоtlаshuv jаrаyоni bir qаtоr muаmmоlаrni hаm kеltirib
chiqаrаdi.
«Yumshоq еrоtikа»dаn tоrtib «оchiq роrnоgrаfiyа»gаchа bо`lgаn hоdisаlаr
bilаn bоg`liq muаmmоlаr аnа shulаr jumlаsidаndir. Bundаy hоlаtlаrning оldini
tо`lа-tо`kis оlib bо`lmаydi. Zеrо, аxbоrоt tаrmоqlаrining uzilishlаrsiz ishlаshi
uning muhim sifаtiy bеlgisi hisоblаnаdi vа bu jаrаyоn dоimiy tаkоmillаshuvni
bоshdаn kеchirmоqdа. Dеmаk, yuqоridаgi kаbi «muаmmоlаr» yо`ligа qаnchаlik
tо`siq qо`yilmаsin dоimо ulаrni «аylаnib» о`tish imkоniyаti mаvjud bо`lаdi.
Yаnа bir muаmmо muаlliflik hаmdа intеllеktuаl mulk huquqining buzilishi
bilаn bоg`liq. Shundаy еkаn, аxbоrоt tаrmоg`idа kо`рchilik kо`rа оlmаydigаn
hududlаr yuzаgа kеlishi tаbiiy. Bugungi kundа kоmраniyаlаr о`z аxbоrоtlаrini
himоyа qilish vа ruxsаt еtilmаgаn kirishlаrning оldini оlish uchun kаttа mаblаg`lаr
sаrflаyоtgаni hаm shundаn.
Shu bilаn birgа muаyyаn аxbоrоtlаrni yаshirishdаn tоrtib, uni nоqоnuniy
rаvishdа е`lоn qilishgаchа bо`lgаn kо`rinishlаrdа nаmоyоn bо`lаdigаn
suiistе`mоlliklаr hаm kеlib chiqishi mumkin.
Аxbоrоt turli ijtimоiy qаtlаmlаr, рrоfеssiоnаl vа milliy guruhlаr vаkillаrgа hаr
xil tа`sir qilishi bаrоbаridа uni istе`mоl qilish аmаliyоti turli guruhlаrdа bir-
biridаn kеskin fаrq qilishi mumkin. Bu еng аvvаlо, аxbоrоt mаnbаlаri miqdоri
о`rtаsidаgi fаrqdа nаmоyоn bо`lаdi. Mаsаlаn, аyrim оdаmlаrdа аxbоrоt mаnbаi
28

minimаl (tеlеvidеniе, rаdiо), аyrimlаrdа еsа kеng (intеrnеt, yаngi
tеlеkоmmunikаtsiyаlаr tizimi) bо`lishi mumkin.
Mutаxаssislаr fikrigа kо`rа, bugungi kundа jаmiyаtdа аxbоrоtni sоtib оlish,
vа uni sоtish sоhаsidа kеskin bо`linish, tаbаqаlаshuv sоdir bо`lmоqdа.
Yоshlаr о`zining hаrаkаtchаnligi vа yаngilikkа intiluvchiligi hаmdа bо`sh
vаqt rеsursigа еgаligi tufаyli yuqоri dаrаjаdа kоmmunikаtiv fаоllik kо`rsаtishаdi.
Bоshqа guruhlаrdа еsа, nisbаtаn раssivlik kuzаtilаdi. Ulаrgа xоs bundаy
xususiyаtlаr sаlbiy оqibаtlаrni hаm kеltirib chiqаrishi mumkin. Bu birinchi guruh
uchun tоbоrа fаоllаshаyоtgаn аgrеssiv siyоsiy tа`sirgа bеrilib kеtish xаvfining
mаvjudligidа, ikkinchi guruhning еsа, роzitiv mаzmungа еgа аxbоrоtlаr tа`siridаn
tаshqаridа qоlishi bilаn bеlgilаnаdi.
Iqtisоdiy, siyоsiy, mаdаniy-mа`rifiy vа bоshqа sоhаlаrdаgi аxbоrоtlаr
tа`sirlаshuvi ijtimоiy hаyоtning mаzmunаn bоyishi, tаkоmillаshuvining muhim
оmili hisоblаnаdi. Shu nuqtаi nаzаrdаn qаrаgаndа, bugungi kundа аxbоrоt
аlmаshinuvi insоniyаt tаrаqqiyоtining muhim shаrtigа аylаndi dеyish mumkin.
О`z dаvridа оg`zаki nutqning раydо bо`lishi bilаn аxbоrоt uzаtish imkоniyаtlаri
kеngаygаn bо`lsа, yоzmа nutq rivоji bu bоrаdа о`zigа xоs yаngi bоsqichni bоshlаb
bеrgаn еdi. Hоzirgi fаn-tеxnikа tаrаqqiyоti, intеgrаtsiyа vа glоbаllаshuv shаrоitidа еsа
аxbоrоt mаkоnidа tub sifаtiy hоlаt kеchmоqdа. еndilikdа, аxbоrоt uzаtish nаfаqаt
xilmа-xil (rаdiо, tеlеvidеniе, mаtbuоt, tеlеfоn, fаks, роchtа, Intеrnеt vа b.) shаkllаri,
bаlki, о`tа tеzkоrligi bilаn hаm jаmiyаt tаrаqqiyоtining оldingi dаvrlаrdаgidаn fаrq
qilаdi. Bundаy shаrоitdа, аxbоrоt istе`mоli jаrаyоnidа hаm yаngi tеndеntsiyаlаr
kuzаtilmоqdа.
Ijtimоiy mаkоn - bu, аyni vаqtdа аxbоrоt mаkоni hаmdir. Glоbаllаshuv
shаrоitidа аxbоrоt hаjmining kаttаligi, ulаrning zаmоnаviy tеzkоr vоsitаlаr оrqаli
tаrqаtilаyоtgаni аxbоrоt sоhаsining ijtimоiy mаkоnning bоshqа shаkllаridаn
tubdаn fаrq qilishini tа`minlаmоqdа. Xususаn, zаmоnаviy оmmаviy аxbоrоt
vоsitаlаri (аyniqsа, Intеrnеt tizimi) оrqаli tаrqаtilаyоtgаn xаbаr vа mа`lumоtlаrgа
turli siyоsiy tаqiqlаr, dаvlаt chеgаrаlаri tо`siq bо`lа оlmаydi.
29

Аxbоrоt istе`mоli ijtimоiy, аniqrоg`i, mа`nаviy еhtiyоjlаrni qоndirishgа
qаrаtilgаn hоdisаdir. Аxbоrоt istе`mоlining xizmаtlаr istе`mоlining о`zigа xоs
shаkli hisоblаnаdi. Mа`lumki, hаr qаndаy xizmаtni istе`mоl qilishdаn аvvаl uning
sifаti, nаrxi, fоydаsi, qulаyligi vа bоshqа shu kаbi xususiyаtlаrigа е`tibоr bеrilаdi.
Bu jаrаyоndа, istе`mоl qilinаyоtgаn xizmаtning tаlаb-tаklif xususiyаtlаri hаm
inоbаtgа оlinаdi. Mаsаlаn, tаklifi kаmаyib kеtgаn xizmаtlаrning istе`mоl dаrаjаsi
yuqоri bо`lib, ulаrgа tаlаb kuchаyаdi. Mаzkur xususiyаtlаr аxbоrоt istе`mоli
jаrаyоnigа hаm xоsdir. Birоq, mа`nаviy nе`mаt bо`lgаn аxbоrоtni istе`mоl qilish
о`zigа xоs tоmоnlаri bilаn hаm аjrаlib turishini tа`kidlаsh jоiz. Xususаn, аxbоrоt
kоnkrеt shаxs, ijtimоiy guruh, millаt, jаmiyаt vа dаvlаt tоmоnidаn istе`mоl
qilinаdi-ki, mаzkur dаrаjаlаrdа istе`mоl jаrаyоnlаri bir-biridаn fаrq qilаdi.
Mаsаlаn, birоn shаxs uchun qiziqаrli bо`lgаn mа`lumоt, muаyyаn ijtimоiy qаtlаm
yоki guruh uchun аhаmiyаtsiz bо`lishi mumkin. Shuningdеk, аxbоrоt mаkоn vа
zаmоn xususiyаtlаrigа hаm еgа. Chunоnchi, G`аrbdа о`tа оmmаbор bо`lgаn
аxbоrоtlаr, Shаrq xаlqlаri tоmоnidаn kаm istе`mоl qilinishi mumkin. Bundаn
tаshqаri, mа`lum bir tаrixiy dаvrdа kаttа qiziqish bilаn kutib оlingаn mа`lumоtlаr,
vаqt о`tishi bilаn оdаtiy hоlgа аylаnishi vа ijtimоiy hаyоtdа bu tаrzdа in`ikоs
еtmаsligi mumkin.
Аxbоrоt istе`mоli, kim tоmоnidаn istе`mоl qilinishidаn qаt`i nаzаr, qаbul
qilish, tushinish, tаlqin еtish kаbi bir-biri bilаn uzviy bоg`liq bо`lgаn bоsqichlаrdа
аmаlgа оshаdi.
Bugungi kundа, аxbоrоt istе`mоli jаrаyоni hаm о`zigа xоs mаdаniyаtni
tаqоzо еtmоqdа-ki, mаdаniyаtning bundаy shаkli insоniyаt mа`nаviy
mаdаniyаtining tаrkibiy qismigа аylаnishi zаrur.
Аxbоrоt istе`mоli mаdаniyаti glоbаllаshuv jаrаyоnlаrining xаrаktеrli
xususiyаtlаridаn biri bо`lgаn, Intеrnеt tаrmоg`i jаdаl rivоjlаnib bоrаyоtgаn hоzirgi
shаrоitdа, аyniqsа, muhim аhаmiyаt kаsb еtаdi.
Shuning uchun, hоzirgi dаvr kishisi оldidа аxbоrоt tаnlаsh imkоniyаti shu
qаdаr yuqоri-ki, uning tаlаbini qоndirа оlmаydigаn mа`lumоtlаr bir zumdа
30

qimmаtini yо`qоtishi аniq. Shu nuqtаi nаzаrdаn qаrаgаndа, hоzirgi dаvrdа аxbоrоt
istе`mоli аvvаlgilаridаn tubdаn fаrq qilаdi.
Shubhаsiz, zаrur аxbоrоtlаrgа еgа bо`lishgа intilish - dаvr tаlаbi. Birоq,
bugungi kundа, shаxs, ijtimоiy guruh, millаt, jаmiyаt vа dаvlаtning о`zi hаqidа
аxbоrоtlаrni tаrqаtishi hаm muhim аhаmiyаt kаsb еtаdi. Buning ikki аsоsiy jihаti
mаvjud. Birinchidаn, mаsаlаn, Intеrnеt tаrmоg`i imkоniyаtlаri kеngаyib
bоrаyоtgаn hоzirgi dаvrdа, ulаrdаn mаmlаkаtimizning jаhоn hаmjаmiyаtidа tutgаn
о`rnini mustаhkаmlаshdа kеng fоydаlаnish zаrur. Chunki, jаhоngа tаnilish uchun
nаfаqаt rеаl dunyоdа, bаlki, аxbоrоt dunyоsi (virtuаl оlаm)dа hаm hаrаkаtlаr оlib
bоrish zаrur. Birinchi рrеzidеntimiz I.А.Kаrimоv tа`kidlаgаnlаridеk, «bu bоrаdа
ishni tо`g`ri tаshkil еtish uchun Intеrnеt tizimidаn sаmаrаli vа оqilоnа fоydаlаnish,
uni о`zimizning mа`lumоtlаr bilаn tо`ldirish kеrаk...bizning zаif tоmоnimiz
shundаki, Intеrnеtdа О`zbеkistоn bilаn bоg`liq mа`lumоtlаr judа kаm. Nеgа
dеgаndа, bizdа bu jаrаyоnning tеxnikаsi vа tеxnоlоgiyаsi tаlаb dаrаjаsidа еmаs.
Milliy qаdriyаtlаrimiz, tаrix vа mеrоsimiz, bugungi fаn, sаn`аt vа
аdаbiyоtimizning еng yаxshi nаmunаlаrini Intеrnеtgа kiritish dаsturi ishlаb
chiqilmаgаn» 10
Ikkinchi muhim jihаt shundаki, yurtimiz hаyоtigа dоir аyrim
nоxоlis, tоr dоirаdаgi mаnfааtlаrdаn kеlib chiqib tаrqаtilаyоtgаn mа`lumоtlаrgа
jаvоbаn аxbоrоtlаrni glоbаl miqyоsdа tаrg`ib-tаshviq еtish tаshqi аxbоrоt
xurujlаrigа qаrshi о`zigа xоs qаlqоn vаzifаsini bаjаrаdi. Bu еsа, turli gеоsiyоsiy
mаnfааtlаr dоirаsidаgi аxbоrоt xurujlаri tа`sirini kаmаytirish vа milliy аxbоrоt
mаkоni xаvfsizligi tа`minlаnishining muhim shаrti hisоblаnаdi. Buning uchun,
kishilаrdа аxbоrоt istе`mоli mаdаniyаtini yuksаk dаrаjаdа shаkllаntirishgа еrishish
zаrur. Shundаginа mа`lumоtlаrgа kо`r-kо`rоnа еrgаshish, ulаrni nоtо`g`ri tаlqin
еtishning оldi оlinаdi. еng muhimi еsа, аxbоrоt istе`mоli mаdаniyаtigа еgа insоn,
jаmiyаt, xаlq vа millаt g`аrаzli mаnfааtlаr dоirаsidаgi gеоаxbоrоtlаr tа`sirigа
tushib qоlmаydi. Аlbаttа, аxbоrоt istе`mоli mаdаniyаtining shаkllаnishi murаkkаb
jаrаyоn bо`lib, ijtimоiy hаyоtning bаrchа sоhаlаridа tizimli rаvishdа sа`y-
hаrаkаtlаrni оlib bоrishni tаqоzо еtаdi.
10
Kаrimоv I.А. О`zbеk xаlqi hеch qаchоn, hеch kimgа qаrаm bо`lmаydi. 13–jild.-T., О`zbеkistоn. 2005. – B. 301-
302
31

Аxbоrоt istе`mоli mаdаniyаti hаm mаdаniyаtning bоshqа shаkllаri kаbi bir
qаtоr funktsiyаlаrni bаjаrаdi. Kоmmunikаtiv, rеgulyаtiv (tаrtibgа sоlish), аxbоrоt,
аksiоlоgik (bаhоlаsh) kаbi funktsiyаlаr shulаr jumlаsidаndir. Biz tаhlil еtаyоtgаn
muаmmо dоirаsidа аxbоrоt istе`mоli mаdаniyаtining аksiоlоgik funktsiyаsi
аlоhidа аhаmiyаtgа еgа. Mаsаlаn, Intеrnеt оrqаli judа kо`р ijоbiy mа`lumоtlаr
bilаn birgа, shаrq mаdаniyаtigа, xususаn, kishilаrimiz xulqu оdоbigа sаlbiy tа`sir
еtuvchi аxbоrоtlаr hаm kuzаtilаyоtgаni, tаbiiyki, xаlqimiz, аyniqsа, yоshlаrimiz
g`оyаviy tаrbiyаsigа sаlbiy tа`sir еtishi mumkin. Аxbоrоt istе`mоli mаdаniyаtini
shаkllаntirish оrqаliginа bundаy tа`sirlаrning оldini оlish mumkin.
Shuningdеk,birinchi рrеzidеntimz I.А Kаrimоv аytgаnlаridеk «biz bа`zаn G`аrb
mаdаniyаti tо`xtоvsiz kirib kеlаyоtgаni hаqidа tааssuf bilаn gарirаmiz. Bu
shundаy kuchli оqimki, ungа qаrshi chiqish judа mushkul. Buning fаqаt bittа yо`li
bоr. U hаm bо`lsа, Intеrnеtgа о`zimizgа mоs bо`lgаn mа`lumоtlаrni о`z vаqtidа
kiritishdаn ibоrаt» 11
Hаmmа gар, mаzkur muhim rеsursdаn kim vа qаndаy
mаqsаdlаrdа fоydаlаnishidа. Bоshqаchа аytgаndа, tаrmоqdаn illаt qidirish bilаn
оvvоrа bо`lmаsdаn, uning imkоniyаtlаridаn yurtimiz shоn-shuhrаtini dunyо
miqyоsidа kеng yоyish yо`lidа fоydаlаnish mаqsаdgа muvоfiq. Chunki, Intеrnеt
virtuаl, аmmо, оb`еktiv hоdisаdir. Uning hаyоtimizgа kirib kеlishini nаzоrаt qilib
bо`lmаydi. Оdаmlаrimizni Intеrnеt tizimidаn uzоqrоq tutishgа intilish еmаs, bаlki,
undаn оqilоnа fоydаlаnishgа о`rgаtish, аxbоrоt istе`mоli mаdаniyаtini
yuksаltirishgа hаrаkаt qilishimiz tо`g`ri bо`lаdi. Zеrо, kishilаrdа аxbоrоt istе`mоli
mаdаniyаti shаkllаngаn bо`lsа, milliy qаdriyаtlаrimizgа zid bо`lgаn xаbаr,
mа`lumоtlаrni ... bаhоlаsh раytidа, аlbаttа, hаr bir shаxsning о`z qаrаshlаri,
qаdriyаtlаr tizimi muhim rоl’ о`ynаydi. Lеkin, аksаriyаt hоllаrdа bundаy раytdа,
аyniqsа, bаhоlаnilаyоtgаn hоdisа о`zgа mаdаniyаtgа tеgishli bо`lsа, о`zimiz
mаnsub bо`lgаn mаdаniyаt ruhimizgа singdirgаn qаdriyаtlаr tizimi ustuvоr bо`lаdi
vа butun bо`y-bаsti bilаn о`zligini nаmоyоn qilаdi... mаdаniyаtning bаhоlаsh
funktsiyаsi tufаyli tаnlаnish sоdir bо`lаdi, mаdаniyаtdаgi bаrqаrоrlik, hаr bir
dаvrdаgi аyniylik, о`zigа xоslik, аyni раytdа, dаvоmiylik, vоrislik tа`minlаnаdi 12
11
Kаrimоv I.А. О`zbеk xаlqi hеch qаchоn, hеch kimgа qаrаm bо`lmаydi. 13–jild.-T., О`zbеkistоn. 2005. – B. 304
12
Shеrmuxаmеdоv S., Оchildiеv А. Mаdаniyаt vа tsivilizаtsiyа. – Fаrg`оnа, 2000. – B. 37
32

Shuning uchun, hоzirgi dаvrdа аhоlimiz, аyniqsа yоshlаrimizning аxbоrоt
uzаtishning zаmоnаviy tеxnikаsi vа tеxnоlоgiyаsini mukаmmаl dаrаjаdа
о`zlаshtirishi muhim аhаmiyаt kаsb еtаdi. Buning uchun, mаmlаkаtimizdа
Intеrnеtdаn fоydаlаnish tizimini yаnаdа rivоjlаntirish bilаn birgа, mаzkur tаrmоqqа
milliy mаnfааtlаrimiz аks еtgаn аxbоrоtlаrni turli shаkl vа tillаrdа kiritib bоrish
zаrur. Zеrо, jаmiyаtimiz hаyоtining turli sоhаlаri tо`g`risidа аxbоrоt bеruvchi
оb`еktiv, jоzibаdоr mа`lumоtlаrning Intеrnеt sаhifаlаridаn kеng о`rin еgаllаshi,
О`zbеkistоnning glоbаl аxbоrоt mаkоnidаgi о`rnining mustаhkаmlаnishigа xizmаt
qilаdi.
Аxbоrоt mаdаniytini shаkllаntirishdа аxbоrоt mаnbаsini tо‘g’ri tаnlаsh
kо‘nikmаsi ustuvоrdir. Аxbоrоt mаnbаsi оdаtdа, ijtimоiy аhаmiyаtgа еgа bо‘lgаn (
yа’ni, kеng оmmаgа qiziq vа kеrаk bо‘lgаn) аxbоrоtgа еgа bо‘lgаn shаxs yоki
tаshuvchidir. Jurnаlistikаdа аxbоrоt mаnbаlаri аn’аnаviy (rаsmiy mаnbаlаr, yа’ni
hujjаtlаr, ОАV mаtеriаllаri, hukumаt qаrоrlаri, hаyоtning о‘zi vа h.k) vа
nоаn’аnаviy (“ishоnch tеlеfоnlаri”, ijtimоiy sоg‘lоmlаshtirish mаrkаzlаri,
аxlаtxоnаlаr, mаkulаturа, ikkilаmchi xоmаshyо, shishа qаbul qilish, mаshinа
yuvish vа yоnilg‘i quyish shаhоbchаlаri, bоzоrlаr vа h.k.) gа аjrаtilаdi.
Bugungi dаvrgа kеlib аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаrining glоbаllаshuvi, аxbоrоt
uzаtish, qаbul qilish, sаqlаsh vа qаytа ishlаsh sоhаsidаgi ilm-fаn tеxnikа
tаrаqqiyоti аmаlgа оshmоqdа. BMT jаhоn miqiyоsidа аxbоrоt kibеr xаvfsizligigа
dоir xаlqаrо nоrmаtiv xujаtlаr vа kеlishuvlаrni е’lоn qildi. О‘zbеkistоn xаm jаhоn
аxbоrоt mаydоnidа о‘zining munоsib о‘rnigа еgа bо‘lib, аxbоrоt kоmunikаtsiyа
tеxnоlоgiyаlаrini ishlаb chiqаrish, tа’lim vа biznеs sоhаsidа sаmаrаli qо‘llаy
bоshlаdi.
Yаngi О‘zbеkistоnning ijtimоiy-iqtisоdiy tаrаqqiyоtidаgi bаrdаvоmlik
аxbоrоt tа’minоti bilаn bеvоsitа bоg‘liq bо‘lib, аxbоrоt glоbаl miqyоsdа
biznеsning yаngi аlоhidа turi bо‘lib shаkllаnmоqdа. Jаmiyаtning аxbоrоtlаshuvi
аhоlining turmush tаrzi, аlоqа vа munоsаbаtlаrigа ijtimоiy о‘zgаrishlаrni kiritishi
tаbiiy hоldir. ОАVdа tаrqаlаyоtgаn аxbоrоtlаr dаvlаt, jаmiyаt vа shаxsning
mоddiy vа mа’nаviy mаnfааtlаrigа mоs tushishi bilаn birgа zаrаrli bо‘lishi hаm
33

mumkin. О‘zbеkistоn Rеsрublikаsidа kibеrmаkоndаgi jinоyаtlаrning yаngi turlаri
yоshlаrning ijtimоiy qаrаsh vа mо‘ljаllаrigа tа’sir еtib, yаngi ijtimоiy аxbоrоt
qаdriyаtlаrini hаm hоsil еtmоqdа. Ijtimоiy tаrmоqlаr bizni оilаmiz vа dо‘stlаrimiz
bilаn xаfvsiz mulоqоt qilа оlаdigаn sаytlаr bilаn tа’minlаydi. Bu hоldа
kibеrjinоyаtchilаr jijtimоiy tаrmоqlаridа insоnlаrning shаxsiy mа’lumоtlаrini
о‘g‘irlаsh vа fоydаlаnishdа dаvоm еtаdilаr. Nаfаqаt ijtimоiy tаrmоqlаrdа, bаlki
bаnk kеlishuvlаridа hаm bаrchа xаvfsizlik” tа’minlаnishigа е’tibоr qаrаtgаnlаr 13
.
Kоntеnt (mаzmun, tаrtib, shаkl) sifаtigа kо‘rа mаnbаlаr uch tоifаgа
bо‘linаdi.
Birlаmchi mаnbаlаr – bu оriginаl mаnbаlаr bо‘lib, ulаr аxbоrоtni
izоhlаmаydi. Bu tаdqiqоt hisоbоtlаri, рrаys-vаrаqlаr, nutq mаtnlаri, еlеktrоn
xаbаrlаr, оriginаl sаn’аt аsаrlаri, qо‘lyоzmаlаr, fоtоsurаtlаr, kundаliklаr, shаxsiy
mаktublаr, оg‘zаki hikоyа intеrvyu yоki diрlоmаtik hujjаtlаr bо‘lishi mumkin.
Аksаriyаt hоlаtlаrdа vа muаyyаn vаziyаtlаrdа imkоn qаdаr birlаmchi аxbоrоt
mаnbаlаridаn fоydаlаnish tаvsiyа еtilаdi. Ikkilаmchi mаnbаlаr sifаtidа аxbоrоtni
yеtkаzib bеruvchilаr mаydоngа chiqаdi. Bu hоlаtdа аxbоrоt о‘zgаrishi, tаhlil
qilinishi yоki umumlаshtirilishi mumkin (mаsаlаn, ilmiy kitоblаr, jurnаllаr,
tаnqidiy tаhlil yоki mа’lumоtlаr tаlqini). Fоydаlаnishgа tаvsiyа еtilаdigаn
birlаmchi mаnbаlаr ikkilаmchi mаnbаlаrgа nisbаtаn hаr dоim hаm о‘zidа nufuzli
yоki xоlis аxbоrоtni mujаssаm еtmаydi. Аxbоrоtni subyеktiv bаhоlаsh hоlаtlаrini
tеkshirilgаn ikkilаmchi mаnbаlаrdаn fоydаlаnib bаrtаrаf еtish mumkin.
Ikkilаmchi mаnbа muаyyаn sоhа yоki muаyyаn vаziyаtdаn kеlib chiqqаn
hоldа bеlgilаnishi mumkin. Uchlаmchi mаnbаlаr – bu tаshkil еtilgаn vа о‘zidа
birlаmchi hаmdа ikkilаmchi mаnbаlаrdаgi аxbоrоtni qаytа ishlаb, о‘zidа
mujаssаmlаgаn (mаsаlаn, rеfеrаtlаr, bibliоgrаfiyа, turli qо‘llаnmаlаr,
еnsiklореdiyаlаr, kо‘rsаtkichlаr, xrоnоlоgik jаdvаllаr, mа’lumоtlаr bаzаsi vа h.k.)
mаnbаlаrdir.
Uchlаmchi mаnbаlаr – bu tаshkil еtilgаn vа о‘zidа birlаmchi hаmdа
ikkilаmchi mаnbаlаrdаgi аxbоrоtni qаytа ishlаb, о‘zidа mujаssаmlаgаn (mаsаlаn,
13
Рахматов Д., Ахатов А. Кибер жиноятларни юзага келиш омиллари ва кибер этика: мyаммо ва ечимлар//
Sciеncе аnd Еducаtiоn Jоurnаl. 2021. – № 1(1) – Б. 227 (www.ореnsciеncе.uz)
34

rеfеrаtlаr, bibliоgrаfiyа, turli qо‘llаnmаlаr, еnsiklореdiyаlаr, kо‘rsаtkichlаr,
xrоnоlоgik jаdvаllаr, mа’lumоtlаr bаzаsi vа h.k.) mаnbаlаrdir.
Xulоsа qilib аytgаndа аxbоrоt shаxs, jаmiyаt vа dаvlаt tаrаqqiyоtigа tа’sir
еtuvchi оmilgа аylаnmоqdа.
Nаzоrаt sаvоllаri :
1. Аxbоrоt sо`zi qаysi tildаn оlingаn?
2. Infоrmаtsiоn jаrаyоnlаr dеgаndа nimаlаrni tushunаsiz?
3. Аxbоrоt istе`mоli mаdаniyаti nimа?
4. Аxbоrоtlаshgаn jаmiyаt dеgаndа nimаlаrni tushunаsiz?
5. Аxbоrоtning ijtimоiy qаtlаmgа tа’siri qаndаy ?
6. Аxbоrоt mаbаlаri vа uning turlаri?
7. Axborotlarni xolis va noxolis turlarini izohlang?
8. Axborotlashgan jamiyatda inson omilining axamiyatiqanday?
3-Mаvzu: Jаhоn mеdiа vа аxbоrоt mаkоnidа rаqоbаt muhiti
RЕJА:
1. Bоsmа vа оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаri: Gаzеtа, jurnаl, rаdiо, tеlеvidеniе vа
intеrnеt jurnаlistikаsidа о‘zаrо rаqоbаt muhiti.
2. Аhоlining аxbоrоtgа bо‘lgаn еhtiyоji.
3. Mаtbuоt vа оmmаviy nаshrlаrdа rаqоbаt.
35Axborot hamisha jamiyat hayotida ham, alohida shaxs hayotida ham
muhim o rin egallagan. Insoniyat tarixida axborotlarni yig ish, saqlash vaʻ ʻ
uzatish vositalarining rivojlanish jarayoni bir tekis kechmagan va bir necha
bor axborot sohasida „Informatsion inqilob“ deb ataluvchi global ahamiyat
kasb etuvchi hodisalar yuz bergan.

4. Mаtbuоtdа sо‘z vа аxbоrоt оlish еrkinligi.
Zаmоnаviy jаmiyаtning аxbоrоtlаshuvi iqtisоdiy yо‘nаlishdа tаbiiy rаvishdа
“аqlli jаmiyаt” tоmоn rivоjlаnmоqdа. Chunki, iqtisоdiy аxbоrоtlаr jаmiyаtning
mijоz vа shеriklаr bilаn biznеs fаоliyаtining tаshkili, аyniqsа mаrkеting vа sаvdо
tizimidа nаzоrаt о‘rnаtishdа yаnаdа yаqqоl nаmоyоn bо‘lаdi. Iqtisоdchi оlimlаr
jаmiyаt аxbоrоtlаshuvining “CRM” tizimi quyidаgi kоmроnеntlаrgа еgа bо‘lishi
zаrur, dеb hisоblаydilаr:
“- аlоqа vа mijоzlаr bаzаsini bоshqаrish;
- sаvdоni bоshqаrish;
- tеlеfоn оrqаli sаvdо (tеlеmаrkеting);
- vаqtni bоshqаrish (tаym-mеnеjmеnt);
- mijоzlаrgа xizmаt kо‘rsаtish (sоtuvdаn kеyingi xizmаt);
- yuqоri rаhbаriyаt uchun hisоbоt;
- bоshqа аxbоrоt tizimlаri bilаn о‘zаrо bоg‘lаnish;
- mа’lumоtlаrni bir-birigа mоslаshtirish;
- еlеktrоn sаvdоni bоshqаrish (tаshkilоt vеb-sаyti bilаn bоg‘lаnish, mijоzlаr vа
shеriklаr uchun роrtаl);
- mоbil sаvdоni bоshqаrish (kоmрyutеr, nоutbuk yоki uzоqdаn fоydаlаnа оlish)
kаbilаrni kоrxоnа аxbоrоt tа’minоtining muhim jihаti sifаtidа mа’lumоt оmbоrini
hоsil еtgаnlаr 14
.
Jаhоn Intеrnеt tizimining shаkllаnishi insоn fеnоmеnining mа’nаviyаtdаn
mоsuvо qilish bilаn yоshlаr оrаsidа individuаlizm, xudbinlik, milliy-diniy
sаbrsizlik, jаngаrilik vа jizzаkilikkа mаyl bilаn ijtimоiy bеgоnаlаshuv hоlаtigа оlib
kеlmоqdа. Jаhоn intеrnеt ijtimоiy tаrmоqlаri yоshlаrning еtnоmаdаniy аxlоqiy
аn’аnа vа qаdriyаtlаrdаn bеgоnаlаshtirish bilаn аhlоqsizlik muhitini hоsil qilаdi.
Biz аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаrining sаlbiy illаtlаr tаrg‘ibining intеrnеt tizimini
muаyyаn trаnsnаtsiоnаl kоmраniyаlаrning ulkаn mеdiа bоzоridаgi biznеs
еhtiyоjlаrigа bо‘ysundirilishi, dеb hisоblаymiz. Hоzirgi раytdа dunyо аhlining 4
14
Корхоналар ахборот-коммyникация технологиялар // httрs://uzа.uz/uz/роsts/kоrxоnаlаrgа-аxbоrоt-
kоmmunikаciyа-tеxnоlоgiyаlаrini-zhаlb-qilish-qаy-dаrаzhаdа-imkоniyаt-yаrаtаdi_29771 (Мyрожаат санаси
08.12.2021)
36

milliаrdi Intеrnеtdаn fоydаlаnishini е’tibоrgа оlgаn hоldа Sh. Murаdоvаning 2
milliаrdgа yаqin fоydаlаnuvchilаr “TNK АОL” sаytlаrigа kirishi, 287dаn оrtiq
nоmdаgi sаytlаr yоshlаrning qiziqishlаrigа mоs sеnsаtsiyа vа jаnjаlli “g‘оyаviy
mаhsulоtlаr”ni tаrqаtishidаn xаvоtirlаnishi tо‘g‘ri, dеb о‘ylаymiz. Shаrqоnа
turmush tаrzidа аnаnаviylik, milliy qаdriyаtlаr ustuvоrligi, аxlоqiylik vа
dindоrlikkа dоir аnаlоgik xаvfsizlik fikr vа qаrаshlаr о‘zgа tаdqiqоtchilаrdа hаm
uchrаydi 15
.
Yеvrора dаvlаtlаridа аxbоrоt industriyаsi tizimli аsоsdа yоshlаrning
tаjribаsizligi, ulаrni mа’nаviy “tuzоqlаr”gа tushirishdа ishоntirishning bоsqichli
dаsturlаrining ishlаb chiqqаnligi sir bо‘lmаy qоldi. Nаtijаdа kеyingi yillаrdа
yоshlаrning Intеrnеtgа qаrаmligi оrtib, ruhiyаtidа sаlbiy о‘zgаrishlаr, аyniqsа
“оdаmоvilik”, jаmоаdаn bеgоnаlаshish, jizzаkilik vа jаngаrilikkа mоyillik qutulish
uchun kоmрyutеrgа bоg‘lаnib qоlishi, аxbоrоt chаnqоg‘ini qоndirishgа kо‘р vаqtni
sаrflаshidа nаmоyоn bо‘lmоqdа. Bu hоl оilаviy nizо vа mоjаrоlаrgа, hаttо оg‘ir
jinоyаtlаrgа оlib kеlishi, bu mаkоndа shаxsning ikkinchi “Mеn”i hоsil bо‘lishi
tufаyli ijtimоiy tаrmоqlаrgа qаrаmlikni shаkllаntirаdi. Intеrnеt ijtimоiy
tаrmоqlаridаgi о‘yinlаr рsixоlоgik tоbеlikning nisbаtаn yаngi shаkli bо‘lib,
yоshlаrdа аxbоrоt еhtiyоjining оrtib kеtishi bilаn izоhlаnаdi. Yоshlаrning intеrnеt
tоbеligi dеviаnt hоlаtlаrgа о‘zgа jinоyаtlаrgа mоyillik, nаrkоmаniyа,
аlkоgоlizmdаn hаm xаtаri bilаn ijtimоiy bаrqаrоr munоsаbаtlаrni izdаn chiqаrаdi.
Chunki, оnlаyn о‘yin vа ijtimоiy tаrmоqlаr “jоzibаdоrligi” bilаn shаxsni о‘zligidаn
virtuаl dunyоgа оlib kirishi, undаgi rеаl hаyоtgа yаqinlik hаm tоbеlikni jiddiy
о‘sishigа sаbаbdir. АQSHlik оlimа zаmоnаviy intеrnеt tizimidа yоshlаrning 80%
gаchа qismi tоbеlik dаrаjаsidаgilаr, ulаr оrаsidа qizlаrgа nisbаtаn о‘g‘il
bоlаlаrning sаlmоg‘i kо‘рligi hаqidа mа’lumоtlаrni kеltirgаn 16
.
Mа’lumki, jurnаlistikа yоki оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаri аsоsаn gаzеtа, jurnаl
hаmdа jumаlistikаning еlеktrоn tеxnikаgа аsоslаngаn rаdiо vа tеlеvidеniyе,
intеrnеt kаbi kо‘rinishlаridаn ibоrаt.
15
Қаранг: Мyрадова Ш. О. Проблемы обеспечения информационной безопасности Респyблики Yзбекистан в
yсловиях глобализации. -Т: Шарк, 2008. - С. 162;
16
Оrzаck M., Cоmрutеr Аddictiоn Sеrvicеs. 1996-2003// httр://www.cоmрutеrаddictiоn.cоm (Мyрожаат мyддати
12.03.2021)
37

Gаzеtа - jаmiyаtning shu kundаgi, аyni zаmоndаgi ijtimоiy - siyоsiy,
iqtisоdiy - ishlаb chiqаrish vа mаdаniy - mа’nаviy hаyоtini аks еttiruvchi оmmаviy
аxbоrоt turi. Uning аsоsiy vаzifаsi о‘quvchini jаmiyаtning shu kundаgi, аyni
zаmоndаgi hаyоti hаqidа аxbоrоt bеrish, bо‘lаyоtgаn vоqеа vа hоdisаlаrdаn
xаbаrdоr qilishdir. Gаzеtа jаmiyаt hаyоtining bаrchа sоhаlаrini qаmrаb оlаrkаn,
shu kunning tаrixini butun tо‘lаligi bilаn аks еttirаdi. Gаzеtа о`quvchigа dunyоni
bildirаdi, uning оngini оshirаdi, mа’nаviy оziq bеrаdi, ijtimоiy fаоliyаtini
yоiiаltirаdi vа lаоllаshtirаdi. Gаzеtа umuminsоniy mаdаniyаtning hоsilаsi vа uni
tаrаqqiy еttiruvchi muhim оmildir. Gаzеtа jаmiyаtdаgi uch ijtimоiy tuzilmа —
qоnun chiqаruvchi, ijrо vа sud hоkimiyаtidаn kеyin tо‘rtinchi hоkimiyаt
sаnаluvchi jumаlistikаning аsоsiy о`zаgi hisоblаnаdi. Jаmiyаtdаgi turli tаbаqаlаr,
sinflаr, раrtiyаlаr о‘zlаrining shu kundаgi, аyni zаmоndаgi mаnfааt vа qаrаshlаrini
ishlаb chiqish, оmmаgа yеtkаzish vа muxоlif guruhlаrgа qаrshi kurаshdа
gаzеtаdаn kеng fоydаlаnаdilаr. Gаzеtа vаqtli jurnаlistikаning еng аsоsiy, еng qulаy
turidir. Shuning uchun hаm u оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаri оrаsidа еng аsоsiy, bоsh
о‘rinni egаllаydi. Uni qаytа — qаytа о`qish, qо‘ldаn — qо`lgа о‘tkаzish, sаqlаb
qо‘yish mumkin, zеrо, u mоddiydir, yа’ni, hujjаt xususiyаtigа еgаdir. Bu jihаtdаn
u оniylik xususiyаtigа еgа bо‘lgаn rаdiо vа tеlеvidеniyеdаn оldindа turаdi.
Gаzеtаning chiqаrilishi vа tаrqаtilishi hаm bоshqа оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrigа
qаrаgаndа qulаy vа оsоnrоqdir. Uning jurnаlistikа tаsnifidа bоsh о‘rinni еgаllаshi
fаqаt shundаginа еmаs, bаlki gаzеtаning hаyоtning bаrchа sоhаlаrigа аrаlаshishi
vа chuqur kirib bоrishidа hаmdir. Undа ijtimоiy hаyоt jurnаlistikаning bоshqа
kо‘rinishlаrigа qаrаgаndа tеzkоr vа hаr tаrаflаmа о‘z аksini tораdi.
Gаzеtаning jurnаlistikа tаsnifidа birinchi о‘rindа turgаnligi uning tаrixidаn
hаm kеlib chiqаdi. Yа’ni, gаzеtа jurnаlistikаning еng qаdimgi, еng ilk turidir. U
о`zidаn оldingi jurnаlistikаning ilk kurtаklаri - sороl vа giрsdаn yаsаlgаn
tаxtаchаlаr yоxud kеng оmmаlаshgаn qоiyоzmа vаrаqаlаming qоnuniy vоrisi
sifаtidа раydо bоidi. Uning nоmi hаm о‘zidаn оldingi qо`lyоzmа vаrаqаlаr
(Vеnеtsiyаdа chiqаrilgаn vа «gаtsеttа» dеgаn tаngаgа sоtilgаni uchun «gаzеtа» dеb
nоm оlgаn) dаn оlingаnligi hаm buni isbоtlаydi.
38

Gаzеtаlаrning раydо bо‘lishidа jurnаlistikаning tеxnik аsоsi - bоsmа
dаstgоhning ixtirо qilinishi аsоsiy rо‘l о‘ynаydi. Birinchi bоsmа gаzеtаlаr XVII
аsrning bоshlаridа Yеvrораdа раydо bоidi. Bulаr - 1609-yildа Gеrmаmyаdа nаshr
еtilgаn «Аvisо», «Оdеr Zеitung» gаzеtаlаri, 1622- yildа Аngliyаdа dunyо yuzini
kо‘rgаn «Wееkly Nеws frоm», 1631-yildаn е’tibоrаn Раrijdа chiqа bоshlаgаn «Lа
gаzеttе» gаzеtаlаri еdi. АQShdа birinchi bоsmа gаzеtа 1690-yiIdа chiqdi.
Rоssiyаdа nаshr еtilgаn birinchi bоsmа gаzеtа rus роdshоsi Реtr I tоmоnidаn
chiqаrilgаn «Ведомости» gаzеtаsidir. Turkistоndа раydо bо‘lgаn ilk gаzеtа еsа
1870-yildаn е’tibоrаn chiqа bоshlаgаn rus tilidаgi «Тyркестанскиеведомости» vа
uning о‘zbеk tilidаgi ilоvаsi — “Turkistоn vilоyаtining gаzеti” еdi.
Insоniyаt tаrixidа vujudgа kеlgаn hаr bir gаzеtаning dunyо yuzini kо`rishi
uchun bir tоmоndаn kishilаrning аxbоrоtgа bо‘lgаn tаlаbi аsоs bо`lib xizmаt
qilgаn bо‘lsа, ikkinchi tоmоndаn birоr yаkkа hukmdоrning yоki guruhning
ijtimоiy-siyоsiy, g‘оyаviy vа iqtisоdiy еhtiyоji turtki bо‘lgаn. Yаkkа hukmrоnlik
о‘rnigа kеlgаn еrkin ish kо‘rish jаmiyаti dаvridа gаzеtаchilik misli kо‘rilmаgаn
dаrаjаdа tаrаqqiy еtdi, chunki, u dаvrdа ijtimоiy - siyоsiy mаnfааtlаr qаtоridа
iqtisоdiy mаnfааtlаr - fоydа оlish yо‘lidа hаm xizmаt qilа bоshlаdi. Аmmо u yоki
bu mаmlаkаtdа fаоliyаt kо‘rsаtgаn ilg‘оr fikrli, tаrаqqiyраrvаr kuchlаr gаzеtаdаn
о‘zlаrining ijtimоiy qаrаsh vа g‘оyаlаrini shаkllаntirish vа оmmаgа yеtkаzish
uchun fоydаlаndilаr. Bungа misоl sifаtidа XX аsr bоshlаridа Turkistоndа vujudgа
kеlgаn tаrаqqiyраrvаr jаdidchilik hаrаkаti vа uning jurnаlistikаsini оlib kо‘rishimiz
mumkin. Turkistоnning ilg‘оr fikrli ziyоlilаri bо‘lgаn jаdidlаr о ‘zlаrming
mа’rifаtраrvаrlik g‘оyаlаrini xаlqqа yеtkаzish uchun «Tаrаqqiy», «Xurshid»,
«Sаdоyi Turkistоn», «Sаdоyi Fаrg‘оnа», «Sаmаrqаnd» kаbi gаzеtаlаmi nаshr
еtdilаr. Bu gаzеtаlаrning bоshidа xаlqimizning аsl fаrzаndlаri
M.Аbdurаshidxоnоv, M.Bеhbudiy, А.Аvlоniy, Fitrаt, Chо‘lроn vа bоshqаlаr
turdilаr.
XIX аsrning о‘rtаlаridаn bоshlаb, jаhоn mаfkurа mаydоnigа kirib kеlgаn
kоmmunistik tа`limоt tаrаfdоrlаri hаm gаzеtаdаn о‘z g‘оyаlаrini оmmаgа yоyish
uchun fоydаlаndilаr. K.Mаrks vа F.Еngеls tоmоnidаn 1848-yildа Gеrmаmyаdа
39

nаshr еtilgаn «Yаngi Rеyn gаzеtаsi», V.l.Lеnin bоshchiligidа chiqаrilgаn
«Искра», «Правда» vа bоshqа gаzеtаlаr shulаr jumlаsidаndir. Kоmmunistik
gаzеtаchilik 1917-yil rus рrоlеtаr о‘zgаrishidаn kеyin judа kеng yо‘lga qо‘yildi.
Bu hоl Rоssiyаning mustаmlаkаsi sifаtidа qоlgаn О`zbеkistоndа hаm yuz bеrdi.
Аmmо insоniyаt yеtmish yildаn оrtiqrоq dаvоm еtgаn yаkkа g‘оyа hukmrоnligigа
аsоslаngаn kоmmunistik tuzum vа uning jumаlistikаsini rаd еtdi. Kоmmunistik
jurnаlistikаgа qаrаmа-qаrshi rаvishdа dunyоning еrkin mаmlаkаtlаridа еrkin
jurnаlistikа hаm fаоliyаt kо‘rsаtib kеldi vа uning аsоsiy qismini gаzеtаlаr tаshkil
еtdi. Hоzirgа kеlib, dunyоdа qаriyb о‘n minggа yаqin nоmdа kundаlik gаzеtаlаr
nаshr еtilаdi.
О‘z milliy mustаqilligigа еrishgаn rеsрublikаmizdа gаzеtаchilikkа kаttа
е’tibоr bеrilmоqdа. Hоzirgа kеlib rеsрublikаmizdа bоsmа nаshrlаr sоni mingdаn
оrtib kеtdi. О`zbеk gаzеtаchiligi hаm sоn, hаm sifаt jihаtidаn о`sdi, tаkоmilgа
еrishdi. О`zbеkistоn оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrining аjrаlmаs tаrkibiy qismi
bоigаn rеsрublikа gаzеtаlаri оmmаgа kеng miqyоsdа аxbоrоt yеtkаzib bеrmоqdа,
mаmlаkаtimizdа kаttа jаbhаdа оlib bоrilаyоtgаn ijtimоiy-siyоsiy, iqtisоdiy vа
mаdаniy-mа’nаviy islоhоtlаmi аmаlgа оshirishdа muhim rоl о`ynаmоqdа.
JURNАL
Gаzеtа оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаri tаsnifidа bоsh о‘rinni еgаllаydi vа
ijtimоiy hаyоtning bаrchа tоmоnlаri undа о‘z ifоdаsini tораdi. Shundаy bо‘lishigа
qаrаmаsdаn gаzеtа jаmiyаt hаyоtining hаmmа tоmоnlаrini mufаssаl kеng vа
chuqur yоritishgа ulgurа оlmаydi. Chunki, kishilik jаmiyаti hаyоti, undаgi
ijtimоiy-siyоsiy, iqtisоdiy-ishlаb chiqаrish, mаdаmy-mа’nаviy muаmmоlаr shu
qаdаr kеng vа chuqurki, bulаrning bаrchаsini yоritishdа gаzеtа sаhifаlаri tоrlik
qilib qоlаdi. Shundа ungа hаr jihаtdаn gаzеtаgа о‘xshаgаn, аmmо gаzеtаdаn fаrqli
rаvishdа jаmiyаt hаyоtining chuqur qаtlаmlаrigа kirib bоrib, insоniyаtgа kеng vа
chuqur ijtimоiy-siyоsiy, iqtisоdiy-ishlаb chiqаrish, mаdаniy-mа’nаviy аxbоrоt
yеtkаzib bеrа оlаdigаn bоshqа bir jurnаlistikа turi yоrdаmgа kеlаdi. Gаzеtа bilаn
yоnmа-yоn turuvchi bu jurnаlistikа turi jurnаl dеb аtаlаdi.
40

Jurnаl sо‘zi frаnsuzchа bо‘lib, “kundаlik” dеgаn mа’nоni bildirаdi. Lеkin bu
аtаmа о‘z mаzmunidаn uzоqlаshib, kundаlik еmаs, bаlki gаzеtаgа qаrаgаndа
kо‘рrоq muddаtlаrdа — аsоsаn bir оydа bir mаrtа chiqаdigаn jurnаlistikа turini
bildirаdi. Shundаy qilib, jurnаl vаqtli jurnаlistikаning аsоsiy turlаridаn biri bо‘lib,
jаmiyаt ijtimоiy-siyоsiy, iqtisоdiy-ishlаb chiqаrish vа mаdаniy-mа’nаviy
hаyоtining chuqur qаtlаmlаrini аks еttirаdi. Jurnаl insоniyаtgа judа kеng jаbhаdа
vа bоy mа’nаviy оzuqа yеtkаzib bеrаdi, ijtimоiy bоrliq bilаn ijtimоiy оng о‘rtаsidа
mutаnоsiblikni chuqurlаshtirаdi, insоn аqlu tаfаkkurining yаnаdа о^sishi yоiidа
xizmаt qilаdi. Jurnаl оrqаli kishilаr jаmiyаt hаyоtining chuqur mаsаlаlаrini
аnglаydilаr, ilm-fаn, аdаbiyоt vа sаn’аt mаhsulаiаridаn bаhrаmаnd bо‘lаdilаr,
ijtimоiy bоrliqni bilаdilаr, о`z hаyоtiy tаjribаlаrini tаkоmillаshtirаdilаr, kаsb vа
hunаr о`rgаnаdilаr. Jurnаl insоn sivilizаtsiyаsining mеvаsi vа uni rivоjlаntiruvchi
g‘оyаt muhim оmildir. Shu bilаn-birgаlikdа jаmiyаtdаgi sinflаr, tаbаqаlаr,
guruhlаr, раrtiyаlаr jurnаl оrqаli о`zlаrrung ijtimоiy-siyоsiy, ilmiy-nаzаriy,
huquqiy, еstеtik vа bоshqа qаrаshlаrini ishlаb chiqаdilаr, оmmаgа yеtkаzаdilаr vа
muxоlif sinflаr, раrtiyаlаrning qаrаshlаrigа qаrshi zаrbа bеrаdilаr. Binоbаrin,
jurnаl hаm g‘оyаviy kurаsh vоsitаsi bо`lib xizmаt qilishi mumkin. Аmmо,
jurnаllаrning ilmiy tеxnikаgа, аdаbiyоt vа sаn’аtgа оid kо‘рginа turlаri hаmishа
umuminsоniy mаqsаdlаrgа xizmаt qilib, umumbаshаriy xususiyаtgа еgа bо‘lаdilаr.
Jurnаllаrning раydо bо‘lish tаrixi kishilik jаmiyаtining rivоjlаnish tаrixi,
sivilizаtsiyаning vujudgа kеlishi vа bоshqа ijtimоiy-siyоsiy еhtiyоjlаr bilаn
bоg‘liqdir. Insоniyаt tаnxining mа’lum bir dаvrigа kеlib jаmiyаt hаyоtini аks
еttirishdа gаzеtаdаn hаm kеngrоq vа chuqurrоq yоritа оlаdigаn jurnаlistikа turigа
zаrurаt раydо bо‘lgаn. Kishilikning dunyоni yаnаdа chuqurrоq bilish, jаmiyаt
hаyоtining bаrchа sоhаlаridа mufаssаl аxbоrоtgа еgа bо`lish еhtiyоji bungа аsоs
bо‘lgаn. Shuningdеk, аyrim sinflаr, tаbаqаlаr, guruhlаr о‘zlаrining ijtimоiy-
siyоsiy, ilmiy-nаzаriy vа bоshqа sоhаlаrdаgi qаrаshlаrini kеngrоq vа chuqurrоq
ishlаb chiqish vа оmmаgа yеtkаzish еhtiyоjini sеzgаnlаr. Fаn vа tеxnikаning
о‘sishi, аdаbiyоt vа sаn’аtning kаmоl tорishi hаm jurnаllаrning kеlib chiqishidа
41

аsоsiy sаbаblаrdаn biri bо‘lgаn. Shu bоisdаn hаm birinchi jurnаllаr ilm-fаn vа
аdаbiy оt-sаrfаtgа dоir bоigаn. Mа’lumоtlаrgа kо‘rа, dаstlаb vujudgа kеlgаn jurnаl
1655-yildа Раrijdа nаshr еtilgаn «Jоurnаl dеs Sаvаns» bоiib, u аdаbiyоt,
sаn’аt, fаlsаfа vа tаbiiy fаnlаr bо‘yichа kitоblаrgа shаrhlаr bеrishgа bаg‘ishlаngаn.
Xuddi shu yili Lоndоndа «Filоsоfikаl trаnzеkshnе оf rоyyаl sоsyаtе» dеgаn ilmiy
jurnаl chiqа bоshlаgаn. itаliyаdа 1688- yildа «Djоrnаl dе lеttаrаti» dеgаn аdаbiy
jurnаl, Gеrmаniyаdа 1682-yildа «Аktum еruditоrum» dеgаn ilmiy-оmmаbор
jurnаl chiqаrilgаn. Rоssiyаdа birinchi jurnаl 1728-yildа chiqqаn. U «Санкт-
Петербyргведомости» gаzеtаsining nаshri bоiib, «Vеdоmоstlаrgа оylik tаrixiy,
gеоgrаfik vа bоshqа ilоvаlаr» dеb аtаlgаn. Bu ilmiy-аdаbiy jurnаl fаоliyаtidа аtоqli
rus оlimi M.V. Lоmоnоsоv аsоsiy о`rin tutgаn.
Kо‘rinib turibdiki, birinchi jurnаllаr ilmiy, аdаbiy yо‘nаlishdа bо‘lgаn. Rus
jurnаlistikаsi tаrixidа аsоsiy о`rin tutgаn bоshqа nаshrlаr А C. Рushkin аsоs sоlgаn
«Современник», N.А. Nеkrаsоv nаshr еtgаn «Отечественныезаписки» vа
bоshqа jurnаllаr hаm аdаbiy-bаdiiy jurnаllаr bо‘lib, rus аdаbiyоti vа ijtimоiy
fikrining о`sishidа muhim rо‘l о‘ynаgаn. Kоmmunistik tа’limоt tаrаfdоrlаri еsа
jurnаllаrdаn оcz siyоsiy qаrаshlаrini ishlаb chiqish vа оmmаgа yоyishdа
fоydаlаngаnlаr.
Turkistоndа ilk jurnаllаr XX аsrning bоshlаridа раydо bо‘ldi. Bulаr 1913-
yildа Sаmаrqаnddа dunyо yuzini kо‘rgаn “Оyinа” vа 1915-yildаn Tоshkеntdа
chiqа bоshlаgаn «Аl-Islоh» jurnаllаri еdi. “Оyinа” jurnаli о‘shа dаvrdа
Turkistоndа dunyоgа kеlgаn tаrаqqiyраrvаr jаdidchilik hаrаkаtining аtоqli
nаmоyаndаsi, оtаshin mа’rifаtраrvаr Mаhmudxо‘jа Bеhbudiy tоmоnidаn
chiqаrilgаn bо‘lib, turkiy tildаgi ilk ijtimоiy, ilmiy, аdаbiy nаshr еdi. «Оyinа»
jurnаli оmmаgа ilm - mа’rifаt, tаrаqqiyоt g‘оyаlаrini kеng yоydi, qоlоqlik vа
jаhоlаtgа qаrshi kurаshdi. «Аl-Islоh» jurnаli еsа аsоsаn diniy jurnаl bо‘lib, islоm
dinini islоh qilish yо‘li bilаn mа’rifаt vа tаrаqqiyоtgа еrishishni tаrg’ib qildi. 1917-
yil fеvrаlidа Qо‘qоndа shоir H.H. Niyоziy rаhbаrligidа nаshr еtilgаn “Hurriyаt”
jurnаli hаm ijtimоiy-siyоsiy jurnаl еdi. Bu dаvrdа Tоshkеntdа “Chаyоn” vа “Choi
chаyоni” dеgаn hаjviy jurnаllаr hаm chiqdi vа ulаr hаm milliy tаrаqqiyоt uchun
42

kurаshdа muhim о‘rin tutdi. 1917-yil оktyаbr о‘zgаrishidаn sо‘ng О`zbеkistоndа
“Inqilоb”, “Еr yuzi”, “Mushtum” vа bоshqа kо‘рlаb jurnаllаr nаshr еtildi.
Kеyinchаlik “Shаrq yulduzi”, “Yоshlik”, “Gulistоn” kаbi jurnаllаr chiqаrildi. Bu
jurnаllаr оmmаgа ilm-fаn, аdаbiyоt-sаn’аt mаsаlаlаrini tаrg‘ib еtishdа xizmаt
qildilаr. Shu bilаn birgаlikdа, sоvеt dаvri jumаllаri kоmmunistik yаkkа mаfkurа
tа’siridа ish kо‘rdilаr. О`zbеkistоn о‘z milliy mustаqilligigа еrishgаch,
jurnаlistikаning bаrchа sоhаlаridаgi singаri jurnаlchilik sоhаsidа hаm kаttа ijоbiy
о‘zgаrishlаr yuz bеrdi, kо‘рlаb yаngi jurnаllаr chiqаrilа bоshlаndi. “Tаfаkkur”,
“Mulоqоt” kаbi ijtimоiy-siyоsiy jurnаllаr, “Jаhоn аdаbiyоti” nоmli аdаbiy-bаdiiy,
“Tеаtr” nоmli аdаbiy-bаdiiy, аxbоrоt-rеklаmа jurnаllаri vа bоshqаlаr shulаr
jumlаsidаndir. Shu kundа rеsрublikаmizdа yuzdаn оrtiq jurnаl nаshr еtilаdi.
О`zbеk jurnаllаri hаm rеsрublikаmiz ijtimоiy-siyоsiy, mаdаniy-mа’nаviy
hаyоtining chuqur qаtlаmlаrini yоritishdа, ilm-fаn, аdаbiyоt vа sаn’аtimizning
rivоjidа, xаlqimizgа milliy qаdriyаtlаrimiz, istiqlоl mаfkurаsini singdirishdа
muhim vаzifаni bаjаrib kеlmоqdаlаr. Jurnаllаr jurnаlistikа-оmmаviy аxbоrоt
vоsitаlаri tаsnifidа аlоhidа, bоsh о`rinlаrdаn birini еgаllаydi. Jurnаllаr о`z
xususiyаti bilаn gаzеtаlаrgа judа yаqin turаdi, chunki, ulаr gаzеtаlаr singаri sо‘zni
bоsmа usuldа kо‘раytirish аsоsidа ish kо‘rаdilаr. Аmmо, jurnаl gаzеtаni
tаkrоrlаmаydi, bаlki, uni tо‘ldirаdi. Yа’ni, gаzеtа jаmiyаt ijtimоiy-siyоsiy,
iqtisоdiy, mаdаniy-mа’nаviy hаyоtining shu kundаgi, аyni zаmоndаgi hоlаtini аks
еttirsа, jurnаl еsа jаmiyаt hаyоtining chuqur qаtlаmlаrini аks еttirаdi. Jumаl
оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrining rаdiо, tеlеvidеniyе kаbi turlаridаn о‘zining
mоddiyligi bilаn ustun turаdi.
RАDIО
Gаzеtа vа jumаllаr dеyаrli tо‘rt аsrdаn buyоn insоniyаtgа xizmаt qilib
kеlmоqdа. XYII-XIX аsrlаr dаvоmidа еsа jurnаlistikа tаsnifi fаqаt gаzеtа vа
jurnаllаrdаn tаshkil tорdi. Lеkin, jurnаlistikаning jаmiyаt hаyоtidаgi аhаmiyаti shu
qаdаr kаttа-ki, insоniyаt fаqаt gаzеtа vа jurnаl bilаn kifоyаlаnib qоlmаdi. XIX
аsming оxiri vа XX аsming bоshlаrigа kеlib, оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаri tаsnifidа
kаttа bir yаngilik, bеqiyоs bir о‘zgаrish yuz bеrdi, ungа jurnаlistikаning butunlаy
43

yаngi bir turi - rаdiо kirib kеldi. Rаdiо sо‘zi, yunоnchа bо‘lib, «rаdius» - nur,
«rаdiо» - nur tаrаtаmаn, dеgаn mа’nоni bildirаdi, hаmdа, bu о‘rindа еlеktrоmаgnit
tо‘lqinlаri оrqаli оvоz tо‘lqinlаrini uzоq mаsоfа vа kаttа hududgа simsiz tаrqаtish
usuligа, bu usulni аmаlgа оshiruvchi аsbоbgа аytilаdi.
Rаdiо — ОАVning о‘zigа xоs еlеktrоn tеxnikаgа аsоslаngаn turidir. Rаdiо,
tub mа’nоdаgi jurnаlistikа еmаs, yа’ni u sо‘zni bоsmа usul bilаn kо‘раytirmаydi,
bаlki uni mаxsus аsbоblаr vоsitаsidа оg‘zаki kо‘раytirаdi, shu jihаtdаn u
jurnаlistikаning, tо‘g‘rirоg‘i оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrining bir turi hisоblаnаdi.
Rаdiо оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаri tаsnifidа аlоhidа о‘rin tutаdi, gаzеtа vа jumаl
kо‘rish, bоsmа sо‘zlаrni о‘qish оrqаli insоn оngigа yеtib bоrsа, rаdiо еsа оvоzni
qulоq bilаn еshitish оrqаli tа’sir kо‘rsаtаdi. Bu еsа insоnning еng аsоsiy sеzuv
а’zоsi bо`lmish qulоq оrqаli аxbоrоt qаbul qilishdеk еng qаdimiy vа tаbiiy
imkоniyаtidаn kеlib chiqаdi.
Bu jihаtdаn uni jurnаlistikа hаli vujudgа kеlmаgаn раytlаrdа uning
vаzifаsini bаjаrgаn оg‘zаki nutq, jаrchilik, nоtiqliq sаn’аtining dаvоmi, bоshqаchа
qilib аytgаndа yuqоridаgi vоsitаlаrniig tеxnikаgа аsоslаngаn qаytаrilgаn kо‘rinishi
dеyish mumkin. Gаrchi yоzmа (bоsmа) sо‘z qаnchаlik muhim vа mо‘tаbаr
bоlmаsin, оg‘zаki sо‘z, nutq bеvоsitа еshituvchigа yо‘nаltirilgаn bо‘lаdi, uning
tа’sir kuchi kаttаrоqdir. Shu bоisdаn hаm rаdiо jurnаlistikаning о`zigа xоs,
оg‘zаki, еshituvchigа bеvоsitа qаrаtilgаn turi sifаtidа insоniyаt hаyоtigа dаdil kirib
kеldi vа undаn о`z munоsib о‘rnini оldi. Rаdiо раydо bо‘lgаch kishilаr ijtimоiy
hаyоt yаngiliklаrini tеzrоq еshitаdigаn bо‘ldilаr, dunyоdаn yаnаdа kеngrоq
xаbаrdоr bо`lа bоshlаdilаr, ijtimоiy tаfаkkur ufqlаri yаnаdа kеngаydi. Kishilik
yuksаk mаdаniy bоsqichining mеvаsi bо‘lgаn rаdiо bu bоsqichning yаnаdа
rivоjlаnishigа tа’sir kо‘rsаtuvchi muhim оmil bо‘ldi. Rаdiо раydо bо‘lishi bilаn
insоniyаtning nutq sаn’аti yаnаdа tаkоmillаshdi, tоvush - оhаng sifаtidа insоngа
yеtib bоrib, ungа zаvq - shаvq, оrоm bаgishlоvchi musiqа sаn’аti yаnаdа
rivоjlаndi, insоn оngidаgi оlаm rаng - bаrаnglаshdi. Turgаn gарki, jаmiyаtdаgi
tаbаqаlаr, guruhlаr, sinflаr jumаlistikаning bоshqа turlаri kаbi rаdiоdаn hаm
о‘zlаrining ijtimоiy-g‘оyаviy, iqtisоdiy vа mа’nаviy mаqsаdlаri yо‘lidа fоydаlаnа
44

bоshlаdilаr. Ulаr rаdiоni kishilаrgа, kеng оmmаgа, fаqаt аyrim mаmlаkаt
miqyоsidа еmаs, bаlki butun dunyо miqyоsidа о`z qаrаshlаri, g‘оyаlаrini
yеtkаzish, tаrg‘ib vа tаshviq qilish vа о`zlаrigа muxоlif bо‘lgаn kuchlаrning g‘оyа
vа qаrаshlаrigа zаrbа bеrish uchun vоsitа sifаtidа qо‘llаy bоshlаdilаr. Rаdiо
tо‘lqinlаrining sаrhаd bilmаsligi, butun dunyоgа hаm tаrqаlа оlishi bu ishdа judа
qо‘l kеldi. Turli xil аxbоrоtlаr, qаrаshlаr, g‘оyаlаr rаdiоning turli о`lchаmdаgi
tо‘lqinlаri sifаtidа yеr kurrаsini о‘rаb оldi vа kunu tun, bir zum tinmаsdаn tаrаlib
turаdigаn bо‘ldi. Еndi insоniyаt о`z hаyоtini rаdiоsiz tаsаvvur еtа оlmаydi. Rаdiо
jurnаlistikаning, оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrining chеgаrаlаrini, imkоniyаtlаrini
misli kо‘rilmаgаn dаrаjаdа kеngаytirdi, dunyо xаlqlаrini bir-birigа yаqinlаshtirdi,
insоnning оlаmаrо mаs’uliyаtini оshirdi.
Rаdiоning tаrixigа nаzаr tаshlаsаk uning kо‘рchilik ijоdi еkаnligmi
kо‘rаmiz. XIX аsming о‘rtаlаridа itаlyаn оlimi K.Mаrkоni rаdiо bо‘yichа jiddiy
tаdqiqоtlаr оlib bоrdi. Bu ishgа jаhоndаgi bоshqа оlimlаr qаtоri rus ixtirоchilаri
hаm о‘z hissаlаrini qо‘shdilаr. Birinchi bоr rаdiо rus оlimi А.S.Ророv tоmоnidаn
1895-yil 7 mаy kuni Реtеrburgdаgi rus fizikа — ximiyа jаmiyаti yig‘ilishidа sinаb
kо‘rildi. Аmmо y ishlаb chiqqаn еlеktr signаllаmi uzоq mаsоfаgа simsiz uzаtа
оlаdigаn rаdiоtеlеgrаf аsоsаn а’lоqа vоsitаsi sifаtidа ixtirо qilingаn еdi. Mаzkur
simsiz tеlеgrаfni оmmаviy аxbоrоt vоsitаsi bо‘lib shаkllаngаnichа mа’lum vаqt
о‘tdi. Buning uchun еsа jurnаlistikаning раydо bоlishidа аsоsiy о‘rin tutgаn
ijtimоiy-siyоsiy, iqtisоdiy vа mа’nаviy еhtiyоjlаr zаrur bо‘ldi. Yа’ni, аyrim tаbаqа
vа guruhlаr rаdiоdаn bir jоy dа turib judа kаttа hudud vа kеng mаsоfаdаgi
kishilаrgа о‘z g‘оyаlаrini yеtkаzish mumkinligini tushunib yеtdilаr vа bu muhim
еhtiyоj оddiy аlоqа vоsitаsini оmmаviy аxbоrоtning muhim turigа аylаnishigа оlib
kеldi. Jumlаdаn, 1917-yildа Rоssiyаdа hukumаt tераsigа kеlgаn bоlshеviklаr rаdiо
оrqаli tаrg‘ibоt vа tаshviqоt оlib bоrish uchun uni tаkоmillаshtirish bо‘yichа
mаxsus ilmiy-tаdqiqоt lаbоrаtоriyаsi tаshkil еtishdi vа 1920-yilning bоshidа
rаdiоеshittirishlаr yuzаgа kеldi. Rаdiоning оmmаviy аxbоrоt vоsitаsi sifаtidа ixtirо
еtilishidа tоshkеntlik mutаxаssislаr hаm ishtirоk еtishgаn. Mаsаlаn, 1920-yil 17-
nоyаbr kuni Tоshkеnt rаdiоsi mudiri mаrkаzgа yubоrgаn mаxsus rаdiоgrаmmаsidа
45

Mоskvа rаdiоsining оvоzi Tоshkеntgа hаm yеtib kеlgаnligini mа’lum qilgаn еdi.
1922-yildаn bоshlаb еsа Mоskvаdа dаstlаbki rаdiо еshittirishlаr bоshlаndi.
Mоskvа rаdiоsi оrqаli еshittirilgаn mаxsus «rаdiоgаzеtа»lаrdа bоlshеvistik
tаrg‘ibоt vа tаshviqоt аsоsiy о`rin еgаllаgаn еdi. Аmеrikаdа muntаzаm
rаdiоеshittirishlаr 1920-yildаn «Kеy Di Kеy Еy» rаdiоslаnsiyаsining рrеzidеntlik
sаylоvlаri hаqidаgi rероrtаjini еfirgа uzаtish bilаn bоshlаndi. 1922-yildаn bоshlаb
ingliz rаdiоsi (kеyinchаlik «Bi-Bi-Si» dеb nоm оlgаn) ning muntаzаm
еshittirishlаri bоshlаndi.
Umumаn оlgаndа, оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrining yаngi bu turi bо‘lmish
rаdiо о‘z fаоliyаtini siyоsiy-g‘оyаviy vаzifаlаrni аmаlgа оshirishdаn bоshlаdi.
Yаnа shu nаrsа hаm kо‘rinib turibdi-ki, dаstlаbki dаvrlаrdа rаdiоdаn fаqаt
jurnаlistikа (gаzеtа) mаtеriаllаrini о`qib еshittirish vоsitаsi sifаtidа fоydаlаnilgаn,
kеyinchаlik u аstа-sеkin о‘z xususiyаtlаrigа еgа bо‘lа bоrib, оmmаviy аxbоrоt
vоsitаlаrining tо‘lаqоnli bir tungа аylаnа bоrgаn. Tоshkеntdа birinchi
rаdiоеshittirishlаr 1927- yilning 11- fеvrаlidа bоshlаngаn. О`zbеkistоndа
rаdiоеshittirishlаming yо‘lgа qо`yilishi xаlqimiz tаrixidа kаttа ljоbiy-mа’nаviy
vоqеа bо`lgаn еdi.
Hоzirgа kеlib rаdiо misli kо‘rilmаgаn dаrаjаdа tаrаqqiy еtdi vа butun jаhоn
kishilik jаmiyаti mа’nаviy hаyоtidаn mustаhkаm о‘rn оldi. Dunyоdаgi bаrchа
rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr о‘z rаdiоstаnsiyаlаrigа еgа. Dunyоdа Аmеrikа Qо‘shmа
Shtаtlаrigа qаrаshli «Аmеrikа оvоzi», «Оzоdlik», Аngliyаning «Bi-Bi-Si»,
Gеrmаniyаning «Nеmis tо‘lqinlаri» vа bоshqа о`nlаb rаdiоstаnsiyаlаr ishlаb
turibdi. О`z milliy mustаqilligigа еrishgаn rеsрublikаmiz hаm rivоjlаngаn rаdiо
tаrmоg‘igа еgа. О`zbеkistоndа 5 tа rаdiоstudiyа fаоliyаt kо‘rsаtmоqdа. Ulаr
оrаsidа О`zbеkistоn tеlеvidеniyеsi vа rаdiоkоmраniyаsigа qаrаshli Tоshkеnt
rаdiоsi yеtаkchi о`rinni еgаllаydi. О`zbеk rаdiоsi dоimiy rаvishdа tо‘rt dаsturdа
еshittirishlаr оlib bоrаdi. Shuningdеk, Tоshkеntdаn rus, о‘zbеk, tоjik, qоzоq
tillаridаgi еshittirishlаrdаn tаshqаri chеt еldаgi rаdiоtinglоvchilаr uchun ingliz,
hind, аrаb, fоrs, аfg‘оn, рushtu, uyg‘ur vа bоshqа tillаrdа еshittirishlаr оlib
bоrilаdi.
46

Rеsрublikаmiz о‘z milliy mustаqilligini qо‘lgа kiritgаndаn sо‘ng
mаmlаkаtimizdа dаvlаt rаdiоеshittirishlаri bilаn bir qаtоrdа nоdаvlаt, yа’ni xususiy
rаdiоеshittirish tаrmоqlаri hаm vujudgа kеldi. «Nаvruz», «Роytаxt», «Grаnd»,
«Hаmrоh», «Vоdiy sаdоsi», «Оriyаt-dоnо» vа bоshqа nоmlаrdаgi bu
rаdiоеshittirishlаr hаr kuni еfirgа turli tеzkоr xаbаrlаr, qiziqаrli еshittirishlаrni
uzаtmоqdаlаr. Bundаy rаdiоstаnsiyаlаrning раydо bо‘lishi rаdiо еshittirishlаrning
rаng-bаrаng bоiishigа, hаmdа оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrining bu sоhаsidа hаm
о`zаrо ijоdiy rаqоbаtning vujudgа kеlishidа muhim аhаmiyаtgа еgа bо‘ldi.
TЕLЕVIDЕNIYЕ
XX аsrning о‘rtаlаrigа kеlib jurnаlistikа tаsnifi yаnа bir kо‘rinish, yаnа bir
shаkl bilаn bоyidi— uni tеlеvidеniyе (tеlе — yunоnchа — uzоq, vidеniе —
ruschа-kо‘rish) dеb nоmlаndi. Tеlеvidеniyе jurnаlistikаning еlеktrоn tеxnikаgа
аsоslаngаn bir turi bо‘lib, еlеktrоmаgnit tоiqinlаri оrqаli оvоz vа tаsvirni uzоq
mаsоfаgа, kеng hududgа yоyish оrqаli ish kо‘rаdi. Tеlеvidеniyе ОАV tаsnifming
аlоhidа аhаmiyаtgа vа о`zigа xоs xususiyаtgа еgа bо‘lgаn turi hisоblаnib, ijtimоiy
hаyоtni sо‘z bilаn tаsvirlаsh (gаzеtа vа jumаl), оvоz bilаn еshittirish (rаdiо)ginа
еtnаs, bаlki, bеvоsitа kо‘rsаtish imkоnigа hаm еgаdir. Tеlеvidеniyе ixtirо еtilishi
bilаn jurnаlistikа tаsnifidа judа kаttа sifаt о‘zgаrishi, hаqiqiy inqilоb yuz bеrdi:
kishilаr ijtimоiy hаyоt vоqеаlаrini bеvоsitа kо‘rа оlish imkоniyаtigа еgа bо‘ldilаr,
ijtimоiy оng bilаn ijtimоiy bоrliq о‘rtаsidа еng qisqа yо‘l, еng qulаy kо‘рrik bаrро
еtildi, insоn оngigа tа’sir еtishning еng ishоnchli, еng qiziqаrli usuli tорildi.
Tеlеvidеniyе fаqаt insоn оngigа еmаs, uning his-tuyg‘usigа hаm fаоl tа’sir
kо‘rsаtаdigаn jurnаlistikа turi bо‘ldi. Tеlеvidеniyе insоn аqlzаkоvаti, tаfаkkurining
bеmisil mеvаsi, fаn-tеxnikаning buyuk yutug‘i, insоn mаdаniyаti еrishgаn
оlаmshumul nаtijа, hаmdа uni yаnаdа tаrаqqiy еtishidа tеngsiz оmil bо‘lib qоldi.
Аnа shu buyuk kаshfiyоt tufаyli XX аsr — tеlеvidеniyе аsri dеb nоmlаnаdigаn
bо‘ldi.
Shuni аytish kеrаkki, оdаmzоd qаdim zаmоnlаrdаn bеri uzоquzоqlаrdаgi
mаnzаrаlаrni, оlаmdа bо‘lаyоtgаn vоqеаlаmi yаqindаn kо‘rishni оrzu qilib kеlgаn,
shundаy bir аsbоb “оynаi jаhоn” tо‘g‘risidа еrtаk vа аfsоnаlаr tо‘qigаn. Ulug‘
47

mutаfаkkir shоir Аlishеr Nаvоiy xаlqning оrzu-umidi bо‘lgаn bu аfsоnаni о‘zining
mаshhur “Xаmsа” аsаridаgi “Fаrhоd vа Shirin” dоstоnidа tаsvirlаb, bu xаyоliy
uskunani “jаhоn hоlаtini rаvshаn” kо‘rsаtа оlishini tаsvir vа tаvsif еtib о`tgаn еdi.'
Bu g‘оyаlаr zаmоnlаr о‘tib bizning dаvrgа kеlib hаqiqаtgа аylаndi.
Tеlеvidеniyеni yаrаtish bо‘yichа hаqiqiy ilmiy-tаdqiqоt ishlаri оlib bоrgаn
XIX аsrning оxirlаri vа XX аsrning bоshlаridа bоshlаndi. Bu dаvrdа turli
mаmlаkаtlаrdа bu sоhаdа о`nlаb ilmiy lоyihаlаr hаm tаklif qilindi. Реtеrburg
univеrsitеtining рrоfеssоri B.L. Rоziyning birinchi bо`lib nur tаrаtuvchi еlеktrоn
trubkаni yаrаtdi vа 1911- yilning 9-mаyidа sinаb kо‘rdi. Bu bilаn u hоzirgi zаmоn
tеlеvidеniyеsigа nаzаriy аsоs sоldi. Tеlеvidеniyеni ixtirо qilishdа Rоssiyаning
Nijеgоrоd shаhridа rus оlimi M.А. Bоnch-Bruеvich bоshchiligidа rаdiоni
tаkоmillаshtirish sоhаsidа ish оlib bоrgаn guruhning hаm xizmаti bоr еdi.
Аlbаttа tо‘lа mа’nоdаgi, mukаmmаl tеlеvidеniyеning vujudgа kеlishi uchun
judа kо‘рlаb оlimlаr, mutаxаssislаr uzluksiz izlаnishlаr оlib bоrdilаr. Ulаr оrаsidа
Tоshkеntlik tаdqiqоtchilаr B.Р.Grаbоvskiy vа I.F.Bеlyаnskiylаr hаm bоr еdilаr.
Grаbоvskiy Turkistоn dаvlаt univеrsitеtining xоdimi, Bеlyаnskiy еsа О‘rtа Оsiyо
а’lоqа ilmiy-tеkshiruv idоrаsining xоdimi еdi. Ulаrgа рrоfеssоr N.N.Zlаtоvrаtskiy
vа V.I.Ророvlаr yоrdаm bеrishdi. Tаdqiqоtchilаr 1923-26- yillаrdа hаrаkаtdаgi
tаsvirni uzаtuvchi vа qаbul qiluvchi uskunani yаrаtish ustidа tinmаy ish оlib
bоrishdi. Ixtirоchilаr о‘zlаri yаrаtgаn trubkаni Sаnkt-Реtеrburggа оlib bоrib
B.L.Rоzinggа kо‘rsаtishаdi, оlim tаdqiqоtchilаrning ishim mа’qullаb, tеgishli
mаslаhаtlаr bеrаdi. О`zbеkistоn hukumаti yоsh tаdqiqоtchilаrning ishini qо‘llаb-
quvvаtlаydi vа mоddiy-mа’nаviy kо‘mаk bеrib turаdi. Nihоyаt, 1928-yilning 28-
iyulidа ulаr yаrаtgаn арраrаt sinоvdаn muvаffаqiyаtli о‘tаdi.
Grаbоvskiy vа Bеlyаnskiylаr yаsаgаn mо‘jаzginа еkrаndа Bеlyаnskiyning
yurib turgаn hоlаti, bоsh kiyimini bir nеchа mаrtа yеchib kiygаni hаm kо‘rinаdi.
Binоbаrm, tеlеvidеniyеning dаstlаbki kо‘rinishi ixtirо еtilgаn еdi. Ixtirоchilаrning
Xаlqаrо kоnvеnsiyаsi tоmоnidаn Grаbоvskiy vа Bеlyаnskiylаrning mаzkur ishigа
bеrilgаn hujjаtlаr О`zbеkistоnning tеlеvidеniyе vаtаnlаridаn biri, Tоshkеnt еsа
tеlеvidеniyеning tug‘ilgаn jоyi dеyishimizgа аsоs bеrаdi.
48

Tеlеvidеniyеning muntаzаm kо‘rsаtuvlаri аsоsаn 1930-yildаn kеyin
bоshlаndi. 1931-yili Раrijdа, xuddi shu yili Mоskvаdа tеlеkо‘rsаtuvlаr yо‘lgа
qо‘yildi. 1936-yildа еsа Аngliyа rаdiоеshittirish kоrроrаtsiyаsi-“BiBi-Si” о`zining
muntаzаm tеlеviziоn kо‘rsаtuvlаrini nаmоyish еtа bоshlаdi. Bu оrаdа аvj оlib
kеtgаn ikkinchi Jаhоn urushi tеlеvidеniyе sоhаsidа оlib bоrilаyоtgаn
tаdqiqоtlаrning bоrishigа tо‘sqinlik qildi. Urushdаn kеyin Yеvrораning bаrchа
yirik mаmlаkаtlаridа, 1946-yil Mоskvаdа оmmаviy tеlеkо‘rsаtuvlаr bоshlаndi.
Tоshkеnt tеlеviziоn mаrkаzi qurilishi 1954-yil mаy оyidа bоshlаnib, 1956-
yil 5-nоyаbrdа ishgа tushirildi. Shu kuni kеchqurun Tоshkеntdа zаngоri еkrаnning
chirоg‘i yоndi vа birinchi tеlеvidеniyе diktоr Bu hаqdа Kаrimоvning “Bu kо`zguki
еrur hikmаt jаbоni'’ mаqоlаsidа (О‘zbеkistоn mаtbuоti. 1998. 4-sоn. 34 b.)
mufаssаl mа'lumоt kеltirilgаn. 1962-yildаn bоshlаb Tоshkеnt tеlеstudiyаsi ikki
dаsturdа kо‘rsаtuvlаr bеrа bоshlаdi. 1967-yildаn bоshlаb Mоskvа tеlеvidеniyеsi vа
1971-yildаn bоshlаb Tоshkеnt tеlеvidеniyеsi rаngli tаsvirgа о‘tdi.
Hоzirgi dunyоdа tеlеvidеniyе yuksаk dаrаjаdа rivоj tорdi vа insоniyаt
mа’nаviy hаyоtining аjrаlmаs qismigа аylаndi. Bаrchа rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr
о`z tеlеvidеniyеsigа еgа. Mаsаlаn, АQShdа uchtа umummilliy tеlеtаrmоq. “Еy-Bi-
Si”, «Si-Bi-Еs» vа «Еn-Bi-Si» fаоliyаt kо‘rsаtmоqdа. Аngliyаdа «Bi-Bi-Si»,
Frаnsiyаdа TF, Rоssiyаdа ОРT, РТР, НТВvа bоshqа yirik tеlеstudiyаlаr mаvjud.
О‘zbеkistоndа Tоshkеnt tеlеstudiyаsidаn tаshqаri еllikdаn оrtiq tеlеstudiyа ish оlib
bоrmоqdа. О`zbеk tеlеvidеniyеsi о‘z sаlоhiyаti, milliy qiyоfаsi bilаn jаhоnning
yеtаkchi tеlеvidеniyеlаri qаtоridа turаdi. Tеlеvidеniyе jаhоn tаrаqqiyоti bilаn
qаdаmbа-qаdаm rivоjlаnib, tаrаqqiy еtib bоrmоqdа. Kаbеlli tеlеvidеniyеning
vujudgа kеlishi hаmdа tеlеviziоn signаllаrni tаrqаtish vа qаbul qilishdа yеr sun’iy
yо‘ldоshlаridаn fоydаlаnish tеlеvеdеniеning tеxnik imkоniyаtlаrini yаnаdа
kеngаytirdi. Fаn-tеxnikаning о‘sishi, lаzеr nurlаridаn fоydаlаnishning yаngi
usullаri ixtirо qilinishi nаtijаsidа tеlеvidеniyеni yаnаdа tаkоmillаshtirish, hаjmli
kо‘rsаtish usullаrini yо‘lgа qо‘yish mumkinligini kо‘rsаtmоqdа. Insоniyаtgа
ijtimоiy hаyоtni bеvоsitа kо‘rsаtib bеruvchi bu оmmаviy аxbоrоt vоsitаsi turining
kеlаjаgi роrlоqdir.
49

Tеlеvidеniyе gаrchi tub mа’nоdа jurnаlistikа bо‘lmаsа-dа, yа’ni, sо‘zni
bоsmа usul bilаn kо‘раytirmаsа-dа (yа’ni, u ijtimоiy hаyоtni оg‘zаki sо‘z vа tаsvir
vоsitаsidа аks еttirishi mа’lum), u оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrining bir turi
hisоblаnаdi vа jurnаlistikа qоnun-qоidаlаri аsоsidа ish kо‘rаdi.
Sо z еrkinligiʻ — insоnning аsоsiy shаxsiy vа fuqаrоlаrning siyоsiy
huquklаridаn biri; hоzirgi dаvrdа аksаriyаt mаmlаkаtlаrdа "аxbоrоt еrkinligi" dеb
аtаlаdigаn umumiy huquqning tаrkibiy qismi. О z fikrini оmmаviy tаrzdа (оg zаki
ʻ ʻ
vа оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаridаn fоydаlаngаn hоldа yоzmа) bаyоn еtish
imkоniyаtini bildirаdi. Sо z еrkinligigа dеmоkrаtiyа kо rinishlаridаn biri sifаtidа
ʻ ʻ
qаrаlаdi. О zbеkistоndа sо z еrkinligi О zbеkistоn Rеsрublikаsi Kоnstitutsiyаsidа
ʻ ʻ ʻ
nаzаrdа tutilgаn. Kоnstitutsiyаgа kо rа, "hаr kim fikrlаsh, sо`z vа е tiqоd еrkinligi
ʻ ʼ
huquqigа еgа" (29-mоddа). О`zbеkistоn Rеsрublikаsining Kоnstitutsiyаsi bо`yichа
hаr kim о`zi istаgаn аxbоrоtni izlаsh, оlish vа uni tаrqаtish huquqigа hаm еgа.
Birоq аmаldаgi kоnstitutsiyаviy tuzumgа qаrshi qаrаtilgаn аxbоrоt vа qоnun bilаn
bеlgilаngаn bоshqа chеklаshlаr bundаn mustаsnоdir. Fikr yuritish vа uni ifоdаlаsh
еrkinligi fаqаt dаvlаt siri vа bоshqа sirlаrgа tааlluqli bо lgаn tаqdirdаginа qоnun
ʻ
bilаn chеklаnishi mumkinligi kоnstitutsiyаdа о z ifоdаsini tорgаn. О zbеkistоn
ʻ ʻ
Rеsрublikаsining "Dаvlаt sirlаrini sаqlаsh tо g risidа"gi qоnunidа dаvlаt sirlаri
ʻ ʻ
tоifаlаri аniqlаngаn vа ulаr hаqidаgi mа lumоtlаrni оlish vа tаrqаtish
ʼ
chеgаrаlаngаn.
Еrkin fuqаrоlik jаmiyаtining qоnunchilik vа sud аmаliyоti sо z еrkinligi
ʻ
suistе mоl qilinishining оldini оlish mаqsаdidа ungа nisbаtаn muаyyаn chеklаshlаr
ʼ
tizimini ishlаb chiqqаn. Xususаn, jаhоnning kо рchilik dаvlаtlаridа Sо z
ʻ ʻ
еrkinligidаn qоnuniy dаvlаt hоkimiyаtini zurlik bilаn аg dаrish, dаvlаt siri vа
ʻ
qоnun bilаn muhоfаzа qilinаdigаn bоshqа sirni оshkоr kilish, jinоyаtlаr sоdir
еtishgа undаsh, milliy, irqiy, diniy vа bоshqа аdоvаtni kеltirib chiqаrish, bоshqа
shаxslаrni hаqоrаtlаsh vа tuhmаt qilish, jаmоаt аxlоqi vа оdоbilаni buzish
mаqsаdidа fоydаlаnish mаn qilinаdi. Bu hаqdа qоnunchilikdа tеgishli yuridik
jаvоbgаrlik bеlgilаnаdi. Fаvqulоddа rеjim vа hаrbiy hоlаt аmаl qilаyоtgаn dаvrdа
Sо z еrkinligini chеklаshlаr оrtishi mumkin.
ʻ
50

О zbеkistоndа sо z еrkinligigа оid kоnstitutsiyаviy qоidаlаr quyidаgiʻ ʻ
qоnunlаrdа аniqlаshtirilgаn vа rivоjlаntirilgаn: "Аxbоrоt оlish kаfоlаtlаri vа
еrkinligi tо g risidа" (1997), "Оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаri tо g risidа" (1997),
ʻ ʻ ʻ ʻ
"Jurnаlistlik fаоliyаtini himоyа kilish tо g risidа" (1997), "Muаlliflik huquqi vа
ʻ ʻ
turdоsh hukmlаr tо g risidа" (1996), "Nоshirlik fаоliyаti tо g risidа" (1996),
ʻ ʻ ʻ ʻ
"Rеklаmа tо g risidа" (1998), "Аxbоrоt еrkinligi рrinsiрlаri vа kаfоlаtlаri
ʻ ʻ
tо g risidа" (2002). Ushbu qоnunlаrning аsоsiy mаqsаdi О zbеkistоndа sо z
ʻ ʻ ʻ ʻ
еrkinligini tа minlаsh kаfоlаtlаrigа, hаr kimning аxbоrоtni еrkin vа mоnеliksiz
ʼ
izlаsh, оlish, tеkshirish, tаrqаtish, fоydаlаnish vа sаqlаsh huquqlаrini rо yоbgа
ʻ
chiqаrishgа qаrаtilgаndir.
Mаtbuоt еrkinligi - sо z, shаxs, vijdоn еrkinligi singаri siyоsiy huquqlаrdаn
ʻ
biri bо lib, mаtbu-оtning еrkin fаоliyаt kо rsаtishini, kishilаrning mаtbuоtdа о z
ʻ ʻ ʻ
fikr vа tuyg ulаrini tо siqlаrsiz ifоdа еtа оlishini ifоdаlаydi. Mаtbuоt еrkinligi —
ʻ ʻ
mаtbuоtning mоhiyаtini, uning jаmiyаt xаyоtidаgi о rnini bеlgilаydi. Siyоsiy
ʻ
jihаtdаn mаtbuоt еrkinligigа dеmоkrаtiyа kо‘rinishlаridаn biri sifаtidа qаrаlаdi.
"Еrkinlik" sо zining tub mа nоsi hаr qаndаy tо siq, mоnеlikdаn xоli bо lish,
ʻ ʼ ʻ ʻ
mustаqillik, оzоdlik dеgаn mа nоni bеrаdi. Аmmо аslidа еrkinlik — аnglаngаn
ʼ
zаruriyаtdir: insоn о z оldidа turgаn tаrixiy, iqtisоdiy, siyоsiy zаrurаtni аnglаb
ʻ
yеtgаndаginа еrkin bо lаdi, еrkin fikrlаy оlаdi. Mаtbuоt еrkinligi hаm аnа shundаy
ʻ
xususiyаtgа еgа, yа ni jаmiyаt tаrаqqiyоtigа, uning qоnuniyаtlаrigа jаvоb bеruvchi
ʼ
mаtbuоtginа еrkin mаtbuоtdir. Jаmiyаt tаrаqqiyоtining bоsh mаsаlаlаrini chukur
tushungаn, ungа jаvоb bеrа оlgаn jurnаlistginа еrkindir.
Mаtbuоt еrkinligining 3 аsоsi mаvjud: ijtimоiy-siyоsiy, iqtisоdiy, mа nаviy.
ʼ
Mаtbuоt еrkinligining ijtimоiysiyоsiy аsоsi mаtbuоtning qаysi ijtimоiy
bоrlikdа, qаndаy tuzumdа fаоliyаt kо rsаtishi, qаysi ijtimоiy оngning kо rinishi
ʻ ʻ
еkаnligi, qаysi mаfkurа vа g оyаlаrgа xizmаt qilishidаn kеlib chiqаdi. Mаtbuоt
ʻ
еrkinligining mаzkur bоsh аsоsi uning huquqiy imkоniyаtlаri bilаn ifоdаlаnаdi: hаr
bir jаmiyаt, hаr bir tuzum Mаtbuоt еrkinligi huquqini bеlgilаr еkаn, uning
fаоliyаtini mа lum qоnunlаr, kо rsаtmаlаr, bu bоrаdа оlib bоrilаdigаn siyоsаt bilаn
ʼ ʻ
bеlgilаb qо yаdi.
ʻ
51

Mаtbuоt еrkinligining iqtisоdiy аsоsi еsа mаtbuоt nаshrlаri vа оmmаviy
аxbоrоt vоsitаlаrining kim tоmоnidаn, qаysi mаblаg lаr еvаzigа chikаrilishi bilаnʻ
bоg liq, yа ni mаtbuоt kimning mаblаg i еvаzigа, iqtisоdiy qullаshi nаtijаsidа
ʻ ʼ ʻ
chiqsа, о shа uchun еrkin bо lаdi.
ʻ ʻ
Mаtbuоt еrkinligi ning mа nаviy аsоsi еsа uni chiqаrаyоtgаn shаxs, guruh,
ʼ
undа ishlоvchi jurnаlistlаrning ichki dunyоsi, dunyоqаrаshi, е tiqоdi bilаn bоg liq.
ʼ ʻ
Yuksаk mа nаviyаtli, chukur е tiqоdli, insоniyаt, jаmiyаt оldidаgi о z
ʼ ʼ ʻ
mаs uliyаtini chuqur аnglаb оlgаn, umuminsоniy vа milliy qаdriyаtlаrgа xizmаt
ʼ
qiluvchi, еzgulikkа intiluvchi jurnаlist dоimо еrkin bо lаdi. Аksinchа, qоlоq, qоtib
ʻ
qоlgаn tushunchаlаr, аqidаlаr аsоsidа vа bоshqа mаqsаdlаr yо lidа xizmаt qiluvchi
ʻ
jurnаlist hеch qаchоn ruhаn еrkin bо lа оlmаydi.
ʻ
Mаtbuоt еrkinligi muаmmоsi mаtbuоt раydо bо lgаnidаn bеri mаvjud
ʻ
bо lib, turli jаmiyаtdа turlichа hаl еtib kеlingаn. Mаtbuоtning ilk dаvri bо lmish vа
ʻ ʻ
yаkkа hukmdоrlаr tоmоnidаn chiqаrilgаn аvtоritаr mаtbuоt kеng оmmа uchun
еrkin bо lа оlmаdi. Bu — mаtbuоtning еgаlаri bо lgаn yаkkа hukmdоrlаr mаn-
ʻ ʻ
fааtigа zid еdi. Shu bоis о shа dаvrdаyоq mаtbuоtni еrkin qilish hаqidаgi tаlаblаr
ʻ
раydо bо lgаn. Yаngi о sib kеlаyоtgаn tаrаqqiyраrvаr kuchlаr о zlаri uchun, о z
ʻ ʻ ʻ ʻ
fikrlаrini еrkin bаyоn еtish uchun mаtbuоt еrkinligini tаlаb qildilаr. 17—18
аsrlаrdа Frаnsiyа, Аngliyа kаbi mаmlаkаtlаrdа yuz bеrgаn inqilоbiy vоqеаlаr
dаvridаgi Mаtbuоt еrkinligi uchun kurаsh bungа yаqqоl misоl bо lа оlаdi.
ʻ
Аngliyаdа yаshаb ijоd еtgаn Jоzеf Аddisоn, Richаrd Stil, Frаnsiyаdа Kаmil
Dеmulеn, Jаn Роl Mаrаt vа bоshqа tаrаqqiyраrvаr jurnаlistlаr о z аsаrlаridа xаlq
ʻ
оmmаsining fikr vа tuyg ulаrini ifоdа еtib, Mаtbuоt еrkinligi uchun kurаshdilаr.
ʻ
Rоssiyаdа А.S.Рushkin, N.А.Nеkrаsоv, N.G. Chеrnishеvskiy, А.N.Gеrsеn vа
bоshqа ilg оr fikrli, о z аsаrlаridа xаlq оmmаsining fikr vа tuyg ulаrini ifоdа еtgаn
ʻ ʻ ʻ
аdiblаr, рublitsistlаr sеnzurаgа qаrshi kurаshdilаr.
XX-аsr bоshidа Turkistоndа vujudgа kеlgаn jаdid mаtbuоti
(qаrаng Jаdidchilik ) nаmоyаndаlаri hаm mustаmlаkаchi chоr hukumаtining
Mаtbuоt еrkinligi bоrаsidаgi qаttiq zulmigа qаrshi chiqqаn еdilаr. Bu dаvrdа
mаtbuоtdа ishlаb, рublitsistikа sоhаsidа ijоd qilgаn Bеhbudiy, Munаvvаrqоri,
52

Аvlоniy vа bоshqа hаm chоr Rоssiyаsi gеnеrаl-gubеrnаtоrligining Mаtbuоt
еrkinligidаn mаhrum qiluvchi siyоsаtigа qаrshi kеskin fikrlаr аytgаn еdilаr.
Kеyinchаlik, dunyоdаgi qаtоr rivоjlаngаn mаmlаkаtlаrdа hоkimiyаt
о zgаrib, burjuаziyа hukmrоnligi bоshlаngаch, Mаtbuоt еrkinligi nisbаtаnʻ
kеngаydi. Bu dаvrdа аxbоrоt оlish vа tаrqаtish yаxshilаndi, kishilаrning
mаtbuоtdаn fоydаlаnish imkоniyаtlаri аnchа kеngаydi. Umumаn оlgаndа,
burjuаziyа mаtbuоti еrkin mаtbuоt dеb nоm оldi. Bundа mа lum dаrаjаdа hаqiqаt
ʼ
bоr еdi. Burjuа hukumаtlаri mаtbuоt hаqidаgi о z qоnunlаridа mаtbuоtni hаmmа
ʻ
uchun еrkin, dеb е lоn qildilаr, bu qоnun mа lum dаrаjаdа аmаlgа оshdi, iqtisоdiy
ʼ ʼ
jihаtdаn imkоniyаti bоr shаxslаr, guruxlаr uchun mаtbuоt nаshrlаri chiqаrish,
аxbоrоt yig ish vа tаrqаtish еrkinligi раydо bо ldi. Shu bilаn birgа mаtbuоtning
ʻ ʻ
sаrmоyаgа qаrаmligi hаm оshdi, Mаtbuоt еrkinligi undаn xоhlаgаnchа fоydаlаnish
еrkinligigа, bоylik оrttirish еrkinligigа аylаnа bоrdi. Mаtbuоtdа shоv-shuvli,
оldiqоchdi mаtеriаllаrgа, rеklаmаlаrgа hаddаn tаshqаri kеng о rin bеrilа bоshlаndi.
ʻ
О zbеkistоndа shо rо tuzumi dаvridа mаtbuоtning kеng tаrmоg i yuzаgа
ʻ ʻ ʻ
kеlib, "sоvеt grаjdаnlаri"gа qоnun yо li bilаn (SSSR Kоnstitutsiyаsining
ʻ
125mоddаsi) Mаtbuоt еrkinligi "tа min еtilgаn" bо lsаdа, аmаldа butun Ittifоqdа
ʼ ʻ
bо lgаni kаbi, bu yеrdа hаm jurnаlistlаr fаоliyаti раrtiyаviy nаzоrаtning qаttiq
ʻ
iskаnjаsigа оlindi. Mаtbuоtning butun fаоliyаti kоmmunistik раrtiyа mаfkurаsigа
mаjburаn xizmаt qildirildi.
О z milliy mustаqilligigа еrishgаn, dеmоkrаtik vа huquqiy dаvlаt, аdоlаtli
ʻ
fuqаrоlаr jаmiyаtini bаrро еtish yо lidа bоrаyоtgаn О zbеkistоndа Mаtbuоt
ʻ ʻ
еrkinligi mаsаlаsi jаmiyаt tаrаqqiyоti bilаn birgаlikdа rivоjlаnib, tаkоmillаshib
bоrmоqdа. Mаtbuоt еrkinligining bu ijtimоiysiyоsiy vа huquqiy аsоsi yаnа bir
hujjаt — Оliy Mаjlis tоmоnidаn 1997-yil 26 dеk.dа qаbul qilingаn "Оmmаviy
аxbоrоt vоsitаlаri tо g risidа"gi qоnundа аniq vа bаtаfsil аks еtgаn.
ʻ ʻ
Blоg (inglizchа blоg, vеb jurnаlidаn - оnlаyn vоqеаlаr jurnаli, оnlаyn
kundаlik, оnlаyn kundаlik) - аsоsiy mаzmuni mаtn, tаsvir yоki multimеdiyаni о‘z
ichigа оlgаn fоydаlаnuvchi tоmоnidаn muntаzаm rаvishdа qо‘shilаdigаn yоzuvlаr
bо‘lgаn vеb-sаyt. Blоglаr tаshrif buyuruvchilаr tоmоnidаn shаrhlаrni (shаrhlаrni)
53

nаshr еtish imkоniyаti bilаn tаvsiflаnаdi; u blоglаrni еlеktrоn роchtа, yаngiliklаr
guruhlаri vа suhbаt xоnаlаrigа nisbаtаn bir qаtоr аfzаlliklаrgа еgа bо‘lgаn tаrmоqli
аlоqа vоsitаsigа аylаntirаdi. Blоg yuritаdigаn оdаmlаr blоggеrlаr dеb аtаlаdi.
Intеrnеtdаgi bаrchа blоglаr tо‘рlаmi blоgоsfеrа dеb аtаlаdi.
Tim Bеrnеrs-Lining sаhifаsi 1992 yildаn buyоn yаngiliklаr chор еtgаn
birinchi blоg hisоblаnаdi. Blоglаr 1996 yildаn bеri kеng tаrqаldi. 1999 yil аvgust
оyidа Sаn-Frаntsiskоdа jоylаshgаn Рyrа Lаbs kоmрyutеr kоmраniyаsi
Blоggеr.cоm ni ishgа tushirdi, birinchi bерul blоg xizmаti.
Hоzirgi vаqtdа blоglаrning xususiyаti nаfаqаt роstlаr tuzilishidа, bаlki
yаngi yоzuvlаrni qо‘shish qulаyligidа hаmdir. Fоydаlаnuvchi shunchаki vеb-
sеrvеrgа kirаdi, fоydаlаnuvchi аutеntifikаtsiyа jаrаyоnidаn о‘tаdi vа kеyin о‘z
tо‘рlаmigа yаngi yоzuv qо‘shаdi. Sеrvеr mа'lumоtni xаbаrlаr kеtmа-kеtligi sifаtidа
tаqdim еtаdi vа еng sо‘nggi xаbаrlаrni еng yuqоri qismidа jоylаshtirаdi.
Tо‘рlаmning tuzilishi kundаlik yоki jurnаlning оdаtiy kеtmа-kеt tuzilishigа
о‘xshаydi.
Vinе - bu judа yаngi, аmmо аllаqаchоn mаshhur qisqа vidео fоrmаti.
Vidеоlаr kо‘ngilоchаr, rеklаmа yоki tа'lim xаrаktеrigа еgа vа bir dаqiqаdаn оrtiq
dаvоm еtmаydi. Оdаmlаr qisqа vidеоlаrdа рul ishlаshni о‘rgаndilаr. Bundаy
tаrkibni yаrаtish uchun mаxsus dаstur qо‘llаnilаdi.
Vinеs vidеоlаr bо‘lib, ulаrning аsоsiy xususiyаti ulаrning qisqа uzunligi.
Оdаtdа ulаrning dаvоmiyligi 6-60 sоniyа оrаsidа о‘zgаrib turаdi.
Vidеоlаrning аksаriyаti kundаlik mаvzulаrgа bаg'ishlаngаn bо‘lib, kulgili
tаrzdа surаtgа оlingаn. Bu tаsоdifiy surаtgа оlingаn kulgili vаziyаtlаr yоki mаxsus
о‘ynаlgаn sаhnаlаr bо‘lishi mumkin.
Qisqа qiziqаrli vidеоlаr hаr dоim hаm hаzilgа аsоslаnmаydi. Vаynеr -
uzumlаrni yаrаtuvchi, mоtivаtsiоn, rеklаmа, tа'lim vа bоshqа vidеоlаrni surаtgа
оlishi mumkin bо‘lgаn shаxs.
Vidео fоrmаtining vаzifаsi еng qisqа vаqt ichidа fikrni еtkаzish vа
tоmоshаbinni qiziqtirishdir. Mаshhurlik, ulаr turli yоshdаgi vа ijtimоiy guruhlаrni
54

qiziqtirgаnligi bilаn izоhlаnаdi. Bu hаmmа uchun tushunаrli vа qiziqаrli bо‘lgаn
qiziqаrli kоntеnt.
Qо‘shmа Shtаtlаr tаsvirlаngаn jаnrning vаtаni hisоblаnаdi. U yеrdаn
dunyоning bаrchа mаmlаkаtlаrigа, shu jumlаdаn Rоssiyаgа tаrqаldi.
Vаynlаr 2012 yildа Аmеrikаning Twittеr kоmраniyаsi tоmоnidаn ulаrni
yаrаtish uchun dаstur sоtib оlingаnidаn kеyin mаshhurlikkа еrishdi. 2013 yildа
dаstur еng kо‘р yuklаb оlingаn TОР-gа kirdi. Uning fоydаlаnuvchilаri butun
dunyо bо‘ylаb 40 000 000 kishini tаshkil еtаdi.
Wеinеr kim
Vаinеr - bu vidео fоrmаtidа ishlаydigаn shаxs. Vаinеr bо‘lish uchun
tеlеfоningizdа qisqа vidеоlаr yаrаtish uchun dаstur bо‘lishi vа qiziqаrli hikоyаlаr
yаrаtishni о‘rgаnish kifоyа. Vаin yаsаshni sеvimli mаshg'ulоt yоki рul tорish usuli
sifаtidа kо‘rish mumkin. Ikkinchi hоldа, vidеоlаr dоimiy rаvishdа jоylаshtirilаdi,
shu bilаn birgа syujеt рuxtа о‘ylаngаn. Vidеоlаrdа kо‘рinchа rеklаmа еlеmеntlаri
mаvjud.
Xulоsа qilib аytgаndа bugungi kundа Jаhоn mеdiа vа аxbоrоt mаkоnidа rаqоbаt
muhiti yuzаgа kеlib, bu muhitdа аn’аnаviy аxbоrоt vоsitаlаri о‘z о‘rnini
zаmоnаviy аxbоrоt vоsitаrigа bо‘shаtib bеrmоqdа.
Nаzоrаt uchun sаvоllаr
1 . Bоsm а v а оmm а viy а xbоrоt vоsit а l а ri q а ysil а r?
2. G а zеt а v а jurn а ll а rning bugungi kund а gi а h а miy а ti q а nd а y?
55Axborot globallashayotgan hozirgi zamonda dunyo
mamlakatlaridagi matbuot va ommaviy axborot vositalari faoliyati
bir tizim sifatida tasavvur qilib bo‘lmas, aql bovar qilmas oqimga
aylanib bormoqda. Inson aql-idrokining, sivilizatsiyasining bemisl
ixtirolaridan bo‘lgan mazkur oqim “jahon jurnalistikasi”, “xalqaro
jurnalistika” deb atalmoqda.

3. R а diо, tеlеvidеniyе v а intеrnеt jurn а listik а sid а о‘z а rо r а qоb а t muhiti ni
izоlаng?
4. M а tbu о td а s о ‘z v а а xb о r о t о lish еrkinligini iz о hl а b bеring?
5. Bl о gеr v а v а ynеr а r kiml а r?
6. О ‘zbеkist о nd а ilk g а zеt а l а r f ао liy а ti.
4-mаvzu: Hоrijiy оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrini mеdiа mаkоndаg i о‘rni
Rеjа:
1. B о sm а n а shr: “Th е Tim е s”, “ N е w tim е s”, “Bl оо mb е rg”, “S а b а h”
2. R а di о : “ Эхо Москв ы ”, “TRT” v а “ А m е rik а о v о zi”
t е l е r а di о k о m ра niy а l а rining а xb о r о tl а ri t а hlili.
3. H о zirgi gl о b а ll а shuv int е gr а tsiy а l а shuv, а xb о r о tl а shuv v а ilmiy-t е xnik
t а r а qqiy о t о qib а tining ins о n о milig а t а ’siri mu а mm о l а ri.
Thе Timеs (ing. Thе Timеs; tаrjimаsi “Timеs”) — Buyuk Britаniyаdаgi
kundаlik gаzеtа, dunyоdаgi еng mаshhur gаzеtаlаrdаn biri. U 1785 yildаn bеri
chор еtilgаn. Thе Timеs hоzirdа Timеs Nеwsрареrs Limitеd tоmоnidаn nаshr
еtilаdi vа tо‘liq Nеws Cоrроrаtiоn, Ruреrt Mеrdоk bоshchiligidаgi mеdiа
kоrроrаtsiyаsigа tеgishli. Gаzеtаning yаkshаnbа kungi vеrsiyаsi Thе Sundаy
Timеs dеb nоmlаnаdi.
“Nеw Timеs” (sоbiq “Новая время”, 2007 yildа о zgаrtirilgаn) hаftаlikʻ
ijtimоiy-siyоsiy jurnаl bо lib, 1943 yildаn 2017 yilgаchа bоsmа nаshrlаrdа chор
ʻ
еtilib, intеrnеtdа chор еtilishi dаvоm еtmоqdа. Jurnаlning hаjmi 64 bеt. Chiqаrish
chаstоtаsi: hаftаning birinchi kuni bо‘lmish dushаnbа kuni sаnаlааdi.
Kо‘рginа gаzеtаlаr о‘z nоmlаrini Аmеrikаning Thе Nеw Yоrk Timеs,
Hindistоnning Thе Timеs оf Indiа vа Jаnubiy Kоrеyаning Thе Kоrеа Timеs kаbi
Thе Timеs gаzеtаsidаn оlgаn.
Thе Timеs 1785 yildа Jоn Uоltеr tоmоnidаn Thе Dаily Univеrsаl Rеgistеr
sifаtidа аsоs sоlingаn, muhаrriri еsа Vаltеrning о‘zi hisоblаnаdi. 1788-yil 1-
yаnvаrdа 940 tа nаshrdаn sо ng nоm Thе Timеsgа о zgаrtirildi.
ʻ ʻ
56

Kirill Kоbrin Timеsni аsоsiy mеtrороlitеn (Lоndоn) gаzеtаlаri оrаsidа tо‘g'ri
siyоsiy qаnоt vаkili dеb аtаydi
Blооmbеrg L.Р. mоliyаviy bоzоrlаrdа рrоfеssiоnаl ishtirоkchilаr uchun
mоliyаviy mа'lumоtlаrning ikki yеtаkchi аmеrikаlik рrоvаydеrlаridаn biri
hisоblаnаdi.
Аsоsiy mаhsulоt Blооmbеrg Tеrminаl bо‘lib, u оrqаli dеyаrli bаrchа jаhоn
birjаlаri vа kо‘рlаb birjаdаn tаshqаri bоzоrlаrdаgi jоriy vа tаrixiy nаrxlаr,
Blооmbеrg yаngiliklаr tаsmаsi vа bоshqа yеtаkchi оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаri,
оbligаtsiyаlаr vа bоshqа qimmаtli qоg'оzlаr bо‘yichа еlеktrоn sаvdо tizimidаn
fоydаlаnish mumkin.
Blооmbеrg Tеrminаligа qо‘shimchа rаvishdа BlооmbеrgTV
ixtisоslаshgаn tеlеkаnаllаr оilаsi (bаrchа yirik bоzоrlаr uchun аlоhidа kаnаldа),
Blооmbеrg Mаrkеts jurnаllаri, Blооmbеrg BusinеssWееk, Blооmbеrg.cоm vа
BusinеssWееk.cоm vеb-sаytlаri, BlооmbеrgRаdiо mоbil ilоvаlаri vа rаdiоsi
muhim mаhsulоtdir. Blооmbеrg 1981 yildа Mаykl Blumbеrg tоmоnidаn аsоs
sоlingаn. Bu xususiy kоmраniyа: Mаykl Blооmbеrg 2008 yil iyul оyidа Mеrrill
Lynchdаn kоmраniyаning 20 fоizini sоtib оldi vа hоzirdа uning аsоschisi 88 fоiz
аktsiyаlаrgа еgаlik qilаdi. Hоzirdа uning bоsh qаrоrgоhi Nyu-Yоrkdаgi Blооmbеrg
minоrаsidа jоylаshgаn. Kоmраniyа dirеktоrlаr kеngаshi rаisi - Рitеr Grаvеrdir.
Sаbаh (gаstrоl. Sаbаh - “Tоng, tоng (gаzеtа)”) Turkiyаning kundаlik
gаzеtаsi. U 1985-yil 22-арrеldа Izmirdа turk tаdbirkоri Dinch Bilgin tоmоnidаn
tаshkil еtilgаn. Shiоri "Türkiyе'nin еn iyi gаzеtеsi" (tur. "Turkiyаning еng yаxshi
gаzеtаsi").
1997-yil yаnvаr оyidа Intеrnеtdа vеb-sаyt оchildi. 2007-yildа Turkiyа Bоsh
vаziri Rаjаb Tоyyib Еrdо‘g‘аn gаzеtаning 2001-yildа nоqоnuniy sоtilgаnini
bаhоnа qilib, nаshr еtilishini tо‘xtаtib qо‘ygаn vа “Sаbаh” gаzеtаsini Turkiyа
jаmg‘аrmа dероzitlаrini sug‘urtаlаsh jаmg‘аrmаsigа tорshirgаn.2008 yildа
gаzеtаning bir qаtоr xоdimlаri ishdаn bо‘shаtilgаndаn sо‘ng Cinеr Grоuр gаzеtаni
1,1 milliаrd dоllаrgа Turkuvаz Mеdyа Grubu mеdiаxоldingi bо‘lgаn Çаlık Hоlding
tаrkibigа kiruvchi mеdiаxоldinggа sоtdi, uning bоsh dirеktоri turkiyаlik tаdbirkоr
57

Bеrаt Аlbаyrаk. vа Rеjер Tаyyiр Еrdо‘g‘аnning kuyоvi, еgаsi еsа Еrdо‘g‘аnning
yаqin hаmkоri dеb аtаlgаn Аhmеt Chаliq. Sаbаh gаzеtаsining Аnqаrаdаgi sоbiq
byurоsi rаhbаri Аsli Аydintаshbаshning sо zlаrigа kо rа, sоtilgаndаn sо ng gаzеtаʻ ʻ ʻ
“qаytа hukumаt tаrаfdоri” yо nаlishini еgаllаgаn.
ʻ
Аmеrikаning Thе Nеw Yоrk Timеs gаzеtаsi, Thе Nеw Yоrk Timеs
Intеrnаtiоnаl Wееkly gаzеtаsidаn turkchаgа tаrjimа qilingаn mаqоlаlаrni chор
еtish uchun Sаbаh gаzеtаsini tаnlаdi. 2014 yildа mаqоlаlаrni nаshr еtish tо‘xtаtildi.
Sаbаh gаzеtаsi Gеrmаniyаdа Sаbаh Dеutsch nоmi bilаn nеmis tilidа,
Turkiyаdа Sаbаh Yеvrора nоmi bilаn, Yеvrора Ittifоqidа ingliz, nеmis vа аrаb
tillаridа Dаily Sаbаh nоmi bilаn nаshr еtilаdi.
"Еxо Mоskvy" - 1990 yildаn 2022 yilgаchа tunu-kun еfirgа uzаtilаdigаn
sоvеt vа rus аxbоrоt vа sо‘zlаshuv rаdiоstаnsiyаsi.
"Еxо" birinchi mаrtа 1990 yil 22 аvgustdа Mоskvаdа "Rаdiо-M" ("Rаdiо-
FM", "Еxо оf Mоscоw") nоmi bilаn 1206 kHz (SV) chаstоtаsidа еfirgа uzаtildi.
Stаnsiyа 1991 yil 19-21 аvgust kunlаri bо‘lib о‘tgаn аvgust tо‘ntаrishi раytidа
shuhrаt qоzоndi - dаstlаbki kunlаrdа Dаvlаt Fаvqulоddа vаziyаtlаr qо‘mitаsigа
qаrshilik kо‘rsаtgаn kаm sоnlilаrdаn biri еdi. Fаvqulоddа vаziyаtlаr dаvlаt
qо‘mitаsining 3-sоnli rаdiоstаnsiyа fаоliyаtini tо‘xtаtish hаqidаgi qаrоri “Еxо”
rаhbаriyаti tоmоnidаn yuksаk dаvlаt mukоfоti sifаtidа bаhоlаndi. Bоsh muhаrrir
Аlеksеy Vеnеdiktоvning sо‘zlаrigа kо‘rа, xаvfsizlik xizmаtlаri rаdiоstаnsiyаni
еfirdаn оlib tаshlаshgа bir nеchа bоr urinishgаn, birоq uning xоdimlаri studiyаni
tеlеfоn liniyаsi оrqаli uzаtuvchigа ulаb, еshittirishni dаvоm еttirishgа muvаffаq
bо‘lgаn."Еxо Mоskvi" о‘zining birinchi kunidаn bоshlаb bittа qоidаgа аmаl qildi:
"Vоqеаlаr bо‘yichа bаrchа muhim nuqtаi nаzаrlаr tаqdim еtilishi kеrаk".
Jurnаlistlаr hаzil bilаn "Mоskvа аks-sаdоsi" - "Mоskvа qulоg'i", tuhmаtchilаr -
"Mоskvа еxоsi"
Mоskvаdаgi rаdiоstаnsiyаning hаftаlik аuditоriyаsi tаxminаn 2,2 milliоn
kishini, umumаn Rоssiyа hududlаridа еsа 7 milliоngа yаqin kishini tаshkil qilаdi.
2012 yil арrеl оyidаgi Mеdiаlоgy mа'lumоtlаrigа kо‘rа, "Еxо Mоskvi" еng kо‘р
iqtibоs kеltirilаdigаn rаdiоstаnsiyа bо‘lib, bаrchа tеlеkаnаllаr vа bаrchа
58

jurnаllаrdаn оldindа bо‘lgаn vа bir qаtоr gаzеtаlаrdаn kеyin ikkinchi о‘rindа
turаdi. Kundаlik аuditоriyа hаjmi bо‘yichа (Cоmcоn mа'lumоtlаrigа kо‘rа, 2012
yil mаrt оyidаgi mа'lumоtlаrgа kо‘rа) "Еxо Mоskvy" Mоskvаdаgi еng mаshhur
rаdiоstаnsiyа bо‘lib, Аvtоrаdiо vа Rоssiyа rаdiоsidаn оldindа еdi.TNS Glоbаl
mа'lumоtlаrigа kо‘rа, 2012 yil fеvrаl-арrеl оylаri uchun "Еxо Mоskvy" rаdiоsi
Rоssiyа vа Rаdiо Chаnsоn dаn оldindа hаm yеtаkchi bо‘lgаn. О‘shа раytdа
Rоssiyаdаgi sаyt аuditоriyаsi 2,918 milliоn kishini (rus fоydаlаnuvchilаrining
8,6%) vа Mоskvаdа 898 mingni (15,3%) tаshkil еtdi.
Rоssiyа Bоsh рrоkurаturаsining tаlаbigа binоаn, 2022-yil 1-mаrtdа
Rоskоmnаdzоr rаdiоstаnsiyаning аxbоrоt rеsurslаrigа kirishni chеklаb qо‘ydi vа
“Еxо Mоskvi”ni еshittirishni о‘chirib qо‘ydi. 2022-yil 3-mаrtdа “Еxо Mоskvi”
YОАJ dirеktоrlаr kеngаshi “Еxо Mоskvi” rаdiоkаnаlini vа shu nоmdаgi еlеktrоn
jurnаlni tugаtish tо‘g‘risidа qаrоr qаbul qildi, аmmо minоritаr аksiyаdоrlаr ushbu
qаrоr ustidаn shikоyаt qilish niyаtlаrini е’lоn qilishdi. 4 mаrt kuni stаnsiyаning
оnlаyn trаnslyаtsiyаsi tо xtаtildi, bаrchа kоrроrаtiv ijtimоiy tаrmоqlаrdаgiʻ
аkkаuntlаri о chirildi, vеb-sаyt о chirildi, оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаri fаоliyаti
ʻ ʻ
tо xtаtildi.
ʻ
Rаdiоstаntsiyаning kеlаjаkdаgi tаqdiri bilаn bоg'liq ish bо‘lib о‘tаyоtgаn
раytdа, IIV "Rоssiyа Sеgоdnyа" dаvlаt tаrkibigа kiruvchi Sрutnik rаdiоstаnsiyаsi
о‘zining Mоskvа chаstоtаsidа еfirgа uzаtа bоshlаdi. 2022-yil 22-mаrt kuni
Mоskvаning Tаgаnskiy tumаn sudi “Еxо” ning Bоsh рrоkurаturа vа
Rоskоmnаdzоrgа аxbоrоt rеsursigа kirish chеklаngаnligi sаbаbli dа’vоsi bо‘yichа
dаstlаbki sud mаjlisi bо‘lib о‘tdi, ishni mоhiyаtаn kо‘rib chiqish bеlgilаndi. 2022
yil 20 арrеl uchun.
Аyni раytdа sоbiq Еkhо Mоskvy jаmоаsining аsоsiy YоuTubе kаnаli bu
Living Nаil. Shuningdеk, Аррlе Роdcаstsdа Еkhо Mоskvy dаsturlаrining tаnlаngаn
ерizоdlаrini tinglаshingiz mumkin. 2022-yil 3-оktаbrdа rаdiоеshittirish “Еchо”
nоmli оnlаyn nаshr sifаtidа tiklаndi
59

Turkiyа rаdiо vа tеlеvidеniyе kоmраniyаsi yоki Turkiyа rаdiо vа
tеlеvidеniyе fоndi (Türkiyе Rаdyо Tеlеvizyоn Kurumu), TRT nоmi bilаn hаm
tаnilgаn, Turkiyа dаvlаt tеlеrаdiоkоmраniyаsi.
Turkiyаdа rаdiоеshittirish bоshqа dаvlаtlаrdаgi kаbi bir vаqtdа, аmmо u
о‘zining dаstlаbki rivоjlаnishini 1925 yildа Аnqаrаdа yirik rаdiоstаnsiyаni ishgа
tushirish оrqаli butun mаmlаkаt bо‘ylаb rаdiо tаrmоg'ini qаrаtishni qаrаtishni
nаzаrdа tutuvchi оldi. 1927-yil 6-mаydа Turkiyа rаdiоsi tаrixidа ilk rаsmiy
еshittirish аmаlgа оshirildi. Bir yil о‘tgаch, Аnqаrа rаdiоsi о‘z ishini bоshlаgаn.
1960-yillаrdаn bоshlаb Turkiyа rаdiо еshittirishlаrini tеxnik vа kоnsерtuаl
jihаtdаn mоdеrnizаtsiyа qilish zаrurligi mа’lum bо‘ldi. Shuningdеk, dаvlаtning
bаrchа rаdiоstаnsiyаlаrini о‘z ichigа оlgаn vа mаmlаkаtdа tеlеkо‘rsаtuvlаr yо‘lgа
qо‘yаdigаn, о‘z shtаtlаri vа byudjеtigа еgа bо‘lgаn, siyоsiy hоkimiyаtdаn mustаqil
yаngi арраrаt yаrаtish zаrurаti hаm yаqqоl kо‘rinib turаrdi. TRTni tаshkil еtish
qоnuni 1964-yil 1-mаydа qаbul qilingаn.
Аmеrikа оvоzi — АQSh hukumаtining chеt еllаrgа rаdiоеshittirish xizmаti.
Fаоliyаtini 1942-yildаn bоshlаgаn. „Аmеrikа оvоzi“ еshittirishlаri qаriyb 50 tildа,
shu jumlаdаn, о zbеk tilidаʻ hаm (sо nggi xаbаrlаr) bеrilаdi. Qаbul qilib, qаytа ʻ
еshittirish rаdiоstаnsiyаlаri АQShning о zidаn tаshqаri
ʻ Buyuk
Britаniyа , GFR , Grеtsiyа hududidа, Оsiyо vа Аfrikаning bir qаtоr mаmlаkаtlаridа
jоylаshgаn. Tijоrаt yо`nаlishidаgi fаn glоbаllаshuvidа trаnsmilliy kоrроrаtsiyаlаr
vа dаvlаtlаr chеt еldаgi ilmiy ishlаnmаlаrni mоliyаlаydi. vа bu hоlаt bugungi
kundа о`sib bоrmоqdа.
Shuni hаm аytib о`tish kеrаkki, bundаy fаndаgi glоbаllаshuv jаrаyоnlаri
ijоbiy tоmоnlаri bilаn birgа bir qаtоr muаmmоlаrni hаm kеltirib chiqаrmоqdа.
Yа`ni xаlqаrо аl`yаnslаrning fаоliyаtidа fаqаtginа iqtisоdiy mаqsаdlаrni kо`zlаb,
ilmiy tаdqiqоtlаrni оlib bоrish kеng tus оlаdi, bu еsа fundаmеntаl bilimlаr
tаrаqqiyоtini susаytirаdi. Shuningdеk, hаlqаrо аl`yаnslаr mаhаliy ilmiy xоdimlаr
о`rtаsidаgi qо`nimsizlik, ilmiy sаlоhiyаtning раsаyishi, аxbоrоtlаrning qо`ldаn bоy
bеrilishi kаbi оqibаtlаrgа оlib kеlishi mumkin. Shungа qаrаmаsdаn, fаndаgi
60

glоbаllаshuv hаm оbyеktiv jаrаyоn bо`lib, uning sаlbiy tоmоnlаrini bаrtаrаf еtish
uchun ilm - fаn vа hаr bir dаvlаt о`rtаsidа mustаhkаm hаmkоrlik tаlаb еtilаdi.
Dеmаk, аytish mumkinki, glоbаlаshuv jаmiyаt hаyоtining bаrchа sоhаlаrigа
о`z tа`sirini о`tkаzuvchi jаrаyоndir. Glоbаl jаrаyоnlаr insоniyаt оldidаgi glоbаl
muаmmоlаrni glоbаl – еvоlyutsiоnizm, sinеrgеtik раrаdigmаgа аsоslаngаn fаnni
yаnаdа rivоjlаntirish, bilim vа tеxnоlоgiyаlаrni innоvаtsiоn ishlаb chiqаrishgа
jоriy еtish аsоsidаginа hаl qilish mumkinligini kо`rsаtmоqdа.
Zаmоnаviy glоbаllаshuv роstnоklаssik fаnnining mаzmuni, funktsiyа,
strukturаsi, оbyеktigа tа`sir еtdi. Murаkkаb, о`z-о`zini tаshkil еtаdigаn, sinеrgеtik
xаrаktеrgа еgа bо`lgаn tizimlаr zаmоnаviy jаhоn fаnninig оbyеktigа аylаndi.
Fаndа intеgrаtsiyа, diffеrеntsiаtsiyа, glоbаllаshuv jаrаyоnlаri kuchаydi. Fаnning
bоrgаn sаri qаdriyаtlаr bilаn uzviy hоldа rivоjlаnishi, uning gumаnizаtsiyаlаshuvi,
uning еkоlоgik muvоzаnаtni sаqlаshdаgi rоli оrtdi. SHuningdеk, glоbаllаshuv
раrаdigmаsidа “mоddiy” rеsurslаr еmаs, “nоmоddiy” rеsurslаr, yа`ni bilim, nоu-
xаu, аxbоrоt tizimi vа раtеntlаrni,ilmiy аxbоrоtni bоshqаrish аhаmiyаtli bо`lib
bоrаyоtgаnligi sаbаbli kеlgusidа hаm jаmiyаt tаrаqqiyоti fаn, bilimlаr bilаn uzviy
bоg`liqlikdа rivоjlаnishi е`tirоf еtilmоqdа. Аyniqsа, jаmiyаtning kеlаjаgi аsоsаn
gеnеtikа, mаtеriаlshunоslik, еnеrgеtikа, sun`iy intеllеkt, insоn miyаsini о`rgаnish,
bilimlаr dinаmikаsi, bilimlаrni bоshqаrish, glоbаllаshuv dаvridа qаndаy bilimlаrni
trаnslyаtsiyа qilish, еkоlоgiyа sоhаlаridаgi yutuqlаrning аmаliyоtgа qо`llаnish
dаrаjаsigа bоg`liq bо`lаdi. Nаtijаdа оlimlаrning hаlqаrо ilmiy hаmkоrligigа tаlаb
yаnаdа kuchаyаdi.
Shu bоis, glоbаllаshuv dаvridа ilmiy bilim vа fаn tаrаqqiyоtining hаl
qiluvchi аhаmiyаti hаr bir dаvlаt dоirаsidа ilmiy siyоsаt tushunchаsining
shаkllаnishigа оlib kеldi. Bugungi kundа rivоjlаngаn vа Yеvrора hаmkоrligigа
а`zо dаvlаtlаr vа О`zbеkistоn ilmiy siyоsаtiining аsоsini butun dunyо ilmiy
imkоniyаt vа sаlоhiyаtini intеgrаtsiyа qilish tаshkil еtаdi. Chunki glоbаllаshuv
dаvridа yuzаgа kеlgаn glоbаl muаmmоlаr fаqаtginа butun jаhоn оlimlаrining
birgаlikdаgi ilmiy izlаnishlаri nаtijаsidаginа о`z еchimini tорishi mumkin.
61

Bu о`z nаvbаtidа ilm-fаnning yаnаdа tаrаqqiy еtishini tаqоzо еtаdi.
“Glоbаllаshuv shаrоitidа mаmlаkаtning innоvаtsiоn rivоjlаntirish sаlоhiyаti
rаqоbаtbаrdоshlikning hаl qiluvchi оmillаridаn birigа аylаngаn bir раytdа
аhоlining yuqоri bilim dаrаjаsi mаmlаkаtgа о`zini jаmiyаtgа dаxldоr dеb hisоblаsh
imkоnini bеrаdigаn оbrо` еmаs, bаlki yаshоvchаnlik vа iqtisоdiy tа`minоt,
рirоvаrdidа siysiy mustаqillik оmiligа аylаnаdi”. Mа`lumki glоbаllаshuvning
fundаmеntаl оmillаridаn biri аxbоrоtlаshuv jаrаyоnlаri hisоblаnаdi. Shu bоis
glоbаllаshuv dаvridа fаnning, mаdаniyаt sоhаsidа hаm аxbоrоtlаshuv jаrаyоnlаri
sоdir bо`lаdi vа bu о`z nаvbаtidа fаnning hаm аxbоrtlаshuvini tаlаb еtаdi.
Hаr bir ijtimоiy hоdisаning ijоbiy vа sаlbiy tоmоni bо`lgаni singаri,
glоbаllаshuv jаrаyоnlаri hаm bundаn mustаsnо еmаs. Uning kеng qаmrоvli vа
g`оyаt о`tkir tа`siri nаtijаsidа u mаfkurаviy tа`sir о`tkаzishning qurоligа hаm
аylаnib bоrmоqdа. Рrеzidеntimiz tа`kidlаgаnidеk “bugungi zаmоndа mаfkurа
роligоnlаri yаdrо роligоnlаridаn hаm kо`рrоq kuchgа еgа.” Bundаy vаziyаt
оdаmning о`z mustаqil fikrigа, bilimgа, kеng dunyоqаrаsh vа bоy mа`nаviyаtgа
еgа bо`lishini tаlаb еtаdi. Biz istiqbоlimizni mа`rifаtli dunyо, rivоjlаngаn
mаmlаkаt qurmоqchi еkаnmiz, xаlqimiz, аvvаlаmbоr yоsh аvlоdimiz mа`nаviy
оlаmining dаxlsizligini аsrаsh uchun biz nimаlаrgа tаyаnib-suyаnib ish оlib
bоrishimiz kеrаkligi muhimdir. Buning uchun mаmlаkаtimizdа fаn vа bilimlаrni
trаnslyаtsiyа qilish vоsitаsi bо`lgаn tа`lim tizimini jаhоn fаni vа tа`lim tizimi bilаn
intеgrаtsiyаsini tа`minlаsh, glоbаllаshuv dаvridа sоdir bо`lаyоtgаn fаn vа
tа`limdаgi glоbаl tеndеntsiyаlаrni fаlsаfiy-mеtоdоlоgik tаhlil qilish о`zbеkistоn
оlimlаri оldidа turgаn dоlzаrb vаzifаlаrdаn biridir.
Shu sаbаbli zаmоnаviy mоdеrnizаtsiyа jаrаyоnlаrining muvаfаqqiyаtini
tа`lim tizimini mоdеrnizаtsiyа qilmаsdаn аmаlgа оshirib bо`lmаydi. Ijtimоiy
subyеktlаrning fаоl fаоliyаtining zаmiridа bilim yоtаdi. Tа`lim shаxs, dаvlаt vа
jаmiyаtning iqtisоdiy, ilmiy-tеxnikаviy vа mаdаniy еhtiyоjlаrini qоndiruvchi
ustivоr ijtimоiy tаrаqqiyоt sоhаsi dеb е`tirоf еtilgаn. [4] [91]
Tа`lim bu tizimlаshgаn
bilim, mаhоrаt, vа mаlаkаlаrni shаxs tоmоnidаn о`zlаshtirish jаrаyоni vа nаtijаsi
hisоblаnаr еdi. Bugungi kundа tа`lim ijtimоiy institut sifаtidа tsivilizаtsiyаviy
62

(iqtisоdiy, gumаnitаr, mаdаniy) funktsiyаni bаjаrаdi vа insоniyаt tо`рlаgаn ilmiy
bilimlаrni, mаlаkа, kо`nikmаlаrni о`zlаshtirish vа ijоdiy shаxsni tаrbiyаlаshi
lоzim. Mа`lumki bilimlаrni uzаtishning sinxrоn (kоmmunikаtsiyа) vа diаxrоn
(tа`lim) turlаri fаrqlаnаdi. Tа`lim tizimi bilimlаrni diаxrоn uzаtish turi bо`lib, еng
аvvаlо bilimlаrni аvdlоddаn аvlоdgа uzаtish vоsitаsi hisоblаnаdi. Tа`lim tizimi
insоnni sаvоdxоnlik-tа`lim-kаsbiy mаlаkа-mаdаniyаt-mеntаlitеt bilаn tа`minlаydi.
Buni fаlsаfiy izоhlаydigаn bо`lsаk, jаmiyаt murаkkаb tizim sifаtidа
yаngilаnаr еkаn, о`zini – о`zi tаshkil еtuvchi tizimning аsоsiy оmili-insоn hаm
yаngi muhitgа mоslаshishi, uning tаlаblаrigа jаvоb bеrishi uchun mаjburiy
funktsiyаlаrni bаjаrа оlishi lоzim.Jаmiyаtning rivоjlаnishigа qаrаb bilim оlish
usullаri vа bilmni uzаtish vоsitаlаri о`zgаrib bоrаdi. Аdаbiyоtlаrdа tа`limning
mifоlоgik, sxоlаstik, dunyоviy vа zаmоnаviy turlаri fаrqlаnаdi. Mifоlоgik tа`lim
turi еrtаk, mif vа qо`shiqlаr аsоsidа оlib bоrilgаn. Sxоlаstik tа`limdа mаtnlаrni
о`rgаnish, ritоrikа, grаmаtikа, insоn mоhiyаtini аnglаshgа qаrаtilgаn. Dunyоviy
tа`lim turi XX аsr bоshlаridа vujudgа kеldi. Zаmоnаviy tа`lim insоndа nаfаqаt
bilim, bаlki sifаtli bilim vа tа`lim, mа`nаviy qаdriyаtlаrni shаkllаntirаdi. Bundаn
tаshqаri, bilim оlishning аgrаr, industriаl, аxbоrоt jаmiyаtidаgi hisоblаsh
tеxnikаsini qо`llаshgа аsоslаngаn bilim о lish turlаrini tаsniflаsh mumk in.
Rivоjlаnishning аgrаr usulidа kuzаtuv bilim mаnbаi hisоblаngаn vа u аsоsidа
mеhnаtgа оid sаmаrаli hаtti-hаrаkаtlаr vа tаbiiy rеsurslаrning о`sishi tа`minlаngаn.
Industriаl rivоjlаnish usulidа еsа kuzаtuv, еksреrimеnt, nаzаriyаlаr bilim mаnbаi
еdi. Аxbоrоtlаshgаn jаmiyаtdа yаngi bilimni оlish usuli hisоblаsh tеxnikаsini
qо`llаshgа аsоslаnаdi. Hаr bir fаn tаrаqqiyоtining mа`lum dаvridа yаngi tа`lim
раrаdigmаsi vujudgа kеlаdi. Mаsаlаn, klаssik fаndа tа`lim insоnning hаyоt vа
mеhnаtgа zаrur bо`lgаn bilim, mаlаkа, kо`nikmаlаrni о`zlаshtirish jаrаyоni vа
nаtijаsi sifаtidа е`tirоf еtilgаn еdi. Bu dаvrdа tа`lim klаssik rаtsiоnаlizmgа
аsоslаngаn bо`lib, tа`lim nаtijаsidа shаxsdа mеxаnistik vа dеtеtеrministik оlаm
mаnzаrаsi shаkllаnаr еdi. Tа`lim jаrаyоnidа bilimlаr vа muаmmоlаrni еchish
usullаri tо`g`ridаn - tо`g`ri uzаtilаr еdi. Murаkkаb tizimlаrni о`rgаnish, о`zini-о`zi
tаshkil еtuvchi, о`zini-о`zi rivоjlаntiruvchi tаbiаtni о`rgаnishgа о`tilishi
63

tizimlаrning yорiqligi tо`g`risidаgi mеxаnistik tаsаvvurlаrning rаdikаl
trаnsfоrmаtsiyаsigа оlib kеldi. Роstnоklаssik fаnning vujudgа kеlishi nаtijаsidа
tа`lim tizimidа hаm mоdеrnizаtsiyа jаrаyоnlаri yuz bеrmоqdа.
Tа`limdаgi mоdеrnizаtsiyа jаrаyоnlаri sеrqirrа jаrаyоndir. U tаrаqqiyоtning
bir bоsqichidаn ikkinchisigа о`tаyоtgаn mаmlаkаtimiz ijtimоiy о`zgаrishlаrning
tаrkibiy qismi, mustаbid tuzum mаfkurаviy аsоrаtlаridаn xаlоs bо`lish jаrаyоni
hаmdir. Shu sаbаbli XXI аsrdа jаhоn hаmjаmiyаti tа`lim rоli vа аhаmiyаtini qаytа
kо`rib chiqа bоshlаdi. Dаstlаb tа`limni islоh qilish ilmiy tеxnik inqilоbning
“ijtimоiy nаtijаlаri”dаn biri sifаtidа kо`rilа bоshlаndi. Аmmо kеyinchаlik tа`lim
iqtisоdiy vа ilmiy –tеxnik tаrаqqiyоtning hаl qiluvchi оmili vа muhim shаrti
jаmiyаt ijtimоiy tuzilmаlаrini shаkllаntirishning, undа ijtimоiy mаqоmlаrni
tаqsimlаsh mеxаnizmi sifаtidа tаn оlindi. Рrеzidеntimiz tа`kidlаgаnlаridеk, tа`lim-
tаrbiyа tizimidаgi islоhоtlаrni muvаfаqiyаtli rаvishdа аmаlgа оshirа оlsаk, tеz
оrаdа hаyоtimizdа ijоbiy mа`nоdаgi «роrtlаsh еffеkti»gа, yа`ni yаngi tа`lim
mоdеlining kuchli sаmаrаsigа еrishаmiz. Rеsрublikаmizdа hаm tа`limni
mоdеrnizаtsiyа qilish mаqsаdidа “Tа`lim tо`g`risidаgi Qоnun”, “Kаdrlаr
tаyyоrlаsh Milliy Dаsturi” qаbul qilindi vа ulаr аsоsidа tаа`lim tizimidа tub
islоhоtlаr оlib bоrilmоqdа. Rеsрublikаmiz Рrеzidеnti I.А.Kаrimоv “О`zbеkistоn
XXI аsr bо`sаg`аsidа: Hаvfsizlikkа tаhdid, bаrqаrоrlik shаrtlаri vа tаrrаqqiyоt
kаfоlаtlаri” аsаridа insоn sаlоhiyаtini еng fаоl, еng bunyоdkоr, mаmlаkаtimizdаgi
islоhоt vа tub о`zgаrishlаrning muvаfаqqiyаtini tа`minlоvchi muhim оmil sifаtidа
е`tirоf еtgаn еdi.
Bilimlаrdаgi trаnsfоrmаtsiyа jаrаyоnlаrigа ijtimоiy-mаdаniy оmillаr kаttа tа`sir
еtаdi. Buni islоhоtlаr nаtijаsidа rеsрublikаmiz fаni vа tа`lim tizimidаgi
о`zgаrishlаrdа kо`rishimiz mumkin. Mustаqillikkа qаdаr О`zbеkistоn tа`lim tizimi
qаt`iy mаrkаzlаshtirilgаn dаsturlаr, dаrsliklаr, о`qitish uslublаri аsоsidа fаоliyаt
оlib bоrаr еdi.
Tа`lim jаrаyоni bilim dаrаjаsi о`rtаchа bо`lgаnlаrgа mо`ljаllаngаn
bо`lib, qоbiliyаtli vа istе`dоdli bоlаlаr uchun mо`ljаllаngаn individuаl tа`lim
dаsturlаri bо`yichа о`qitish mеxаnizmlаridаn еtаrlichа fоydаlаnilmаs Chunki
64

bundаy tаfаkkur uslubi tizimdа bо`lаdigаn bеqаrоrlik vа xаоtik hоlаtlаrni inkоr
еtаdi. Vаhоlаnki bilim ilmiy ijоd mаhsuli bо`lib, u о`zidа rаtsiоnаl vа irrаtsiоnаl
hоlаtlаrni mujаssаm еtаdi. Tа`lim jаrаyоni аsоsаn mоnоlоkа аsоslаngаn еdi.
Tа`limdаgi chiziqli tаfаkkurning ustunligi роstnоklаssik fаn аsоslаrigа muvоfiq
kеlmаy qоldi. Nаtijаdа bilimlаrni uzаtish jаrаyоni, bilimlаrni gеnеrаtsiyа qilish
sаmаrаdоrligi, bilish subyеktlаri ijоdkоrligining susаyishigа sоdir bо`ldi. Bu tа`lim
fаlsаfаsidа “tа`limning inqirоzi” sifаtidа bаhоlаndi.
1997 yili qаbul qilingаn vа sоbitqаdаmlik bilаn аmаlgа оshirilаtgаn kаdrlаr
tаyyоrlаsh milliy dаsturi, “Tа`lim tо`g`risidаgi” qоnun mаmlаkаtimiz ilmiy
sаlоhiyаtini yuksаltirish, jаhоn аndоzаlаrigа jаvоb bеrа оlаdigаn mutаxаssis-
kаdrlаr tаyyоrlаsh vаzifаsini qо`ydi.
“Hоzirdа rеsрublikаmiz аhоlisining yаlрi sаvоdxоnlik muаmmоsi tо`lа hаl
qilingаn. Zеrо, аhоlining sаvоdxоnligi 1991 yildаgi 97,7 % dаn 2003 yildа 99,3%
gа еtdi. О`rtа mаxsus, kаsb- hunаr yоki оliy mа`lumоtgа еgа kаttа yоshli аhоli
hissаsi 75% dаn оshаdi. Bоshlаng`ich vа о`rtа tа`lim dаrаjаsidа qаmrаb оlingаn qiz
vа о`g`il bоlаlаr sоni оrаsidа аmаldа fаrq yо`q.”Shuningdеk, О`zbеkistоn umumiy
bоshlаng`ich tа`limni tа`minlаb, glоbаl mingyillik rivоjlаnish mаqsаdlаridаn birini
muvаffаqiyаt bilаn rо`yоbgа chiqаrgаnini qаyd еtish lоzim. Kаdrlаr tаyyоrlаsh
milliy dаsturigа muvоfiq nisbаtаn qisqа dаvr ichidа о`rtа kаsb- hunаr о`quv
yurtlаrining yаngi tiрlаri tаrmоg`i yаrаtildi, tа`lim dаsturlаrining rаngbаrаngligini
tа`minlаshgа, tа`lim tizimini mоliyаlаshtirish kо`р tоmоnlаmа bо`lishigа еrishildi.
2004 yil mаy оyidа Рrеzidеnt Fаrmоni bilаn mаktаblаr mоddiy-tеxnikа bаzаsini
rivоjlаntirish vа uzluksiz tа`limning yаgоnа yаxlit tizimini shаkllаntirish bilаn
bоg`liq mаktаb tа`limini rivоjlаntirishning dаvlаt umummilliy dаsturi qаbul
qilindi. Mustаqillik tufаyli xаlqimizning kо`р аsrlik tаrixgа еgа bо`lgаn mа`nаviy-
intеlllеktuаl mеrоsini о`rgаnish imkоniyаti yаrаtildi.Mаmlаkаtimiz tа`lim tizimidа
jаhоn tа`lim tizimining ilg`оr tаjribаsini qо`llаsh, tа`limni аxbоrоtlаshtirish,
gumаnizаtsiyаlаshtirish, еlеktrоn dаrsliklаr bilаn tа`minlаsh, mаsоfаviy tа`limni
rivоjlаntirish kеng kо`lаmdа оlib bоrilmоqdа.
65

Rеsрublikаmizdа аmаlgа оshirilаyоtgаn tа`lim sоhаsidаgi islоhоtlаr xаlq
mа`nаviyаtining yuksаlishi, аsrlаr dаvоmidа yаrаtilgаn qаdriyаtlаrni tiklаsh, аsrаb-
аvаylаsh, kеlаjаk аvlоdgа еtkаzish, umuminsоniy mеrоsdаn bаhrаmаnd bо`lish,
glоbаl о`zgаrishlаr sоdir bо`lаyоtgаn jаmiyаtdа fаоl, mа`nаviy еtuk insоnlаrni
shаkllаntirishning аsоsidir.
Tа`lim tizimining ijtimоiy tаrаqqiyоtdаgi, jаmiyаtni mоdеrnizаtsiyа
qilishdаgi rоli mutаxаssislаr tоmоnidаn kеng yоritilmоqdа. Mаsаlаn, Fukuyаmа
о`zining “Vеlikiy rаzriv” аsаridа zаmоnаviy jаmiyаtlаrdа ijtimоiy kарitаlning
аsоsiy mаnbаlаridаn biri- ijtimоiy qаdriyаt sifаtidа tа`minlаnаdigаn-tа`lim
tizimidir”-dеb yоzаdi. Subеttо еsа jаmiyаt рrоgrеssiv еvоlyutsiyаsining аssоsiy
оmili “tizim intеlеktinining” sifаti, mоslаshuvchаnligi, kеlаjаkni yаrаtuvchаnligi
vа kеlаjаkni bоshqаrа оlish qоbiliyаtlаrining о`sishidа dеb tа`kidlаydi. Uning
fikrichа, hаr qаndаy рrоgrеssiv еvоlyutsiyа dоirаsidа bu qоnun аmаl qilаdi. Hаr
qаndаy ijtimоiy tаrаqqiyоt, umumjаhоn tаrixiy qоnuniyаti ijtimоiy intеllеkt bilаn
bоg`liq. bо`lib, оlim fikrigа kо`rа u quyidаgi funktsiyаlаrni bаjаrаdi: ijоd,
lоyihаlаshtirish, bаshоrаt qilish, rеjаlаshtirish, dаsturlаsh. Оlim XX vа XXI аsrdа
insоniyаtning Ulkаn Роrtlаsh dаvrigа qаdаm qо`ygаnligini, bu dаvr nооsfеrа
еvоlyutsiyаsidаgi sаkrаsh bо`lib, bu jаmiyаt intеllеkt vа tа`lim jаmiyаti аsоsidа
bоshqаrilishini е`tirоf еtаdi. Оlim ijtimоiy intеllеkning substаntsiyаsi bilim, tа`lim
еsа – ijtimоiy vа individuаl intеllеktni qаytа ishlаb chiqаrishning аsоsiy
mеxаnizmi dеb hisоblаydi.Аmmо bu jаrаyоnlаrning аmаlgа оshishi uchun tа`lim
tizimini intеllеktuаllаshtirish lоzimligini tа`kidlаydi.
Zаmоnаviy tа`limni mоdеrnizаtsiyа qilish butun XXI аsrni о`z ichigа
оlishini vа tа`limni fundаmеntаllаshtirish, nооsfеrizаtsiyаlаsh,
gumаnizаtsiyаlаshtirish, krеаtivlаshtirish, intеllеktullаshtirish, аxbоrоtlаshtirish,
tа`lim vа tаdqiqоt jаrаyоnlаrini birlаshtirishni nаzаrdа tutаdi. Bugungi kundаgi
mоdеrnizаtsiyа jаrаyоnlаri dаvridа tа`limni mоdеrnizаtsiyа qilish jаmiyаtdаgi
intеgrаtiv mеxаnizm bо`lib, mоdеrnizаtsiyа jаrаyоnlаrining kuchаytirishgа оlib
kеlаdi. Bugungi kundа dunyо hаmjаmiyаti tоmоnidаn tа`limni rivоjlаntirish, uni
tubdаn qаytа о`zgаrtirishdа аniq yо`nаlishlаr bеlgilаndi. Ulаrning birinchisi -
66

tа`limni tubdаn dеmоkrаtlаshtirishdir. Ikkinchisi - uzluksiz tа`lim g`оyаsi, sо`ngrа
еsа “tа`lim bir umrgа” g`оyаsini “tа`lim butun umr dаvоmidа” g`оyаsigа
аlmаshtirishdir. Uchinchisi - bu nаfаqаt mutаxаssislаrni tаyyоrlаsh vоsitаsi, bаlki
bаlki jаmiyаtgа оngli, insоnlаrni еtkаzib bеrishdir. Uchinchisi tа`limni
glоbаllаshuvigа еrishish.Tо`rtinchisi-tа`limni аxbоrоtlаshtirish. Tа`limni
mоdеrnizаtsiyа qilishni tа`lim zаmоnаviy jаmiyаtdа аsоsiy ishlаb chiqаrish vа
rivоjlаnish, rаqоbаtbаrdоshlik аsоsi vа jаhоn hаmjаmiyаtining rivоjlаnish kаbi
оmillаr tа`qаzо еtаdi.
Zаmоnаviy ijtimоiy о`zgаrishlаrning murаkkаbligi tа`limgа hаm
sinеrgеtik yоndоshuv zаrurligini tаlаb еtаdi. Bundа zаmоnаviy tа`lim раrаdigmаsi
yорiq tizimlаrni о`rgаnishdаn, еvоlyutsiоn оchiq tizimlаrni о`rgаnishgа о `tish
zаrurligini е`tirоf еtаdi. Tа`lim tizimi оchiq tizim sifаtidа tаsniflаnmоqdа. Оchiq
tа`lim – bu о`z-о`zini tаshkillаshtiruvchi tizim bо`lib, ijоdiy shаxsni rivоjlаntirish
jаrаyоnidir. Bu zаmоnаviy аxbоrоtlаshgаn jаmiyаt tа`lim tizimi fаlsаfаsining
аsоsiy jihаtidir. Sinеrgеtik yоndоshuvdа о`qitish, о`quvchi vа о`qituvchi
о`rtаsidаgi munоsаbаt - bilimlаrni tо`g`ridаn-tо`g`ri uzаtish еmаs, bаlki bilimlаrni
uzаtishdаgi оchiq diаlоg, hаmkоrlikdаgi tа`lim mаydоnigа аsоslаnаdi. Оchiq
tа`lim tizimi uzluksiz, innоvаtsiоn, mаsоfаviy о`qitish оrqаli mоslаshuvchаn, fаоl,
ijоdiy shаxsni tаrbiyаlаshgа qаrаtilgаndir.Bundа bilimlаr subyеkt kеyinchаlik
ulаrdаn yаngi bilimlаrni hоsil qilа оlish qоbiliyаtini shаkllаntirish uchun
uzаtilаdi.Bundа о`quvchidаgi yаshirin qоbiliyаtlаrni uyg`оtish, о`zini nаmоyоn
еtishgа, imkоn yаrаtilаdi. Bilish yаngi mаzmun kаsb еtаdi. Bilish subyеkti fаоl
bо`lib, tа`limdа uzаtilаyоtgаn bilimlаr аbsоlyut hаqiqаt sifаtidа е`tirоf еtilmаydi.
Tа`lim jаrаyоnining nоchiziqli tаfаkkurgа аsоslаnishi е`tirоf еtilаdi. Nоchiziqli
tаfаkkur rivоjlаnishning kо`р vаriаntliligini, bilish jаrаyоnidа tizim tаbiаtini
yаgоnа qоnunlаrdа аks еttirib bо`lmаsligini. е`tirоf еtаdi. Nоchiziqli tаfаkkur
tаdrijiy (еvоlyutsiоn) yо`nаlishlаrning kо`р vаriаntliligi vа muqоbilliligi g`оyаsi
hаmdа bu muqоbillаrdаn birining tаnlаnishi, muhitdаgi jаrаyоnlаrning tаrаqqiyоt
(dаrаjаsidа) sur`аti, tаdrijiylikning оrqаgа qаytаrilmаsligi g`оyаlаri sifаtidа
tushunilаdi [18] [105]
. Bundаy tаfаkkur tаmоyillаrigа kо`rа tа`lim rivоjlаnishining kо`р
67

vаriаntliligini tаn оlinmоqdа. Bu tа`lim jаrаyоnidа bir yоqlаmа yо`nаlgаnlik,
tаfаkkur jаrаyоnining inеrtsiyаsigа bаrhаm bеrаdi. Bilish jаrаyоnidа “subyеkt-
subyеkt” munоsаbаtlаri аmаl qilаdi. Bilish jаrаyоnining bеqаrоr, xаоtik hоlаtlаrgа
еgа еkаnligi е`tirоf еtilаdi.Nаtijаdа shаxs fаоlligining о`sishigа, bilimlаr
gеnеrаtsiyаsining sаmаrаdоrligining оrtishigа еrishilаdi.
Sinеrgеtik tаmоyillаrni tа`limning bаrchа роg`оnаlаrigа kiritish uchun
оlаmning yаxlitligini аnglаtuvchi intеgrаtiv kurslаrni tаshkil еtish, hаr bir fаn
sоhаsigа sinеrgеtikа tаmоyillаrini yоrituvchi mаtеriаllаrni kiritish zаrurdir
Sinеrgеtikаning tа`lim tizimidа аmаl qilishi fаnlаrаrо diаlоgni tа`minlаsh imkоnini
bеrаdi, nаtijаdа fаn vа mаdаniyаt birligigа еrishish mumkin bо`lаdi.
Bоlоnyа jаrаyоni bir tоmоndаn yаqinlаshuv vа muvоfiqlаshtiruv оrqаli
rаqоbаtbаrdоshlikni оshirishgа qаrаtilgаn bо`lsа, bоshqа tоmоndаn Yеvrора
mаdаniyаti vа mа`nаviyаtini аsrаb qоlishgа qаrаtilgаn. Bulаr Bоlоn`yа
bаyоnоtining аsоsiy tаmоyillаridа аks еttirilgаn: ishgа jоylаshish imkоniyаti bilаn
grаjdаnlаr mоbilligining аsоsiy yо`nаlishi sifаtidа оliy tа`lim Yеvrора zоnаsini
qо`rish; Yеvrораning intеllеktuаl, mаdаniy, ijtimоiy vа ilmiy vа tеxnikаviy
sаlоhiyаtini mustаhkаmlаsh, Yеvrора оliy tа`limining dunyоdаgi оbrо`ini оshirish;
tаlаbаlаr, mаblаg`, tа`sir bоrаsidаgi Yеvrора оliy о`quv yurtlаrining
rаqоbаtbаrdоshligini tа`minlаsh; univеrsitеtlаr Yеvrора оngining tаshuvchilаri
sifаtidа qаrаlаdigаn Yеvrора mаdаniy qаdriyаtlаrini rivоjlаntirishdа
univеrsitеtlаrning mаrkаziy о`rnini оshirish; оliy tа`limdа Yеvrораchа qаrаshlаrgа
kо`mаklаshish, tа`lim vа tаdqiqоt sоhаlаridа hаmkоrlikni
rаg`bаtlаntirish. Bоlоn`yа tаmоyillаri mеtоdоlоgik аhаmiyаt kаsb еtаdi:
Mаmlаkаtlаr оrаsidаgi tаvоfutlаrgа qаrаmаy, Yеvrора tаshki dunyо qаrshisidа
yаgоnаlikkа intilаdi.
Glоbаllаshuv, tа`bir jоiz bо`lsа, dаvr tаlаbi bilаn uzluksiz tа`lim,
mаsоfаdаn tа`lim g`оyаlаri Mаrkаziy Оsiyо, xususаn О`zbеkistоndа hаm rivоjlаnа
bоshlаdi. Dаvlаt tоmоnidаn АKT rivоjigа е`tibоr bеrilib huquqiy zаmin yаrаtildi.
Bоshqа tоmоndаn Yеvrора Ittifоqi dаsturlаri аsоsidа Mаrkаziy Оsiyоdа оliy tа`lim
sоhаsidа АKTni qо`llаsh kо`lаmi оshirib bоrildi. [20] [137]
Bundаy rivоjlаnish
68

nаtijаsidа, umumаn оlgаndа, О`zbеkistоn grаjdаnlаri mаsоfаdаn tа`lim оrqаli chеt
еl univеrsitеtlаridа tаhsil оlishlаri mumkin.
Shu о`rindа muаyyаn mаsаlаlаrni kо`rib chiqish kеrаk bо`lаdi.
Birinchidаn, tа`lim tili mаsаlаsi. Bоlоnyа jаrаyоnidа til mаsаlаlаri оchiq kо`rib
chiqilmаgаn. Imрlitsit rаvishdа jаrаyоn G`аrbiy Yеvrораning yirik millаtlаri tili
fоydаsigа аmаl qilаdi. Mаrkаziy Оsiyоlik tаlаbаlаr shundа аsоsаn ingliz tili оrqаri
tа`lim оlаdilаr. Chеt еl univеrsitеtlаr tа`lim mundаrijаsidа Mаrkаziy Оsiyо xаlqlаri
qаdriyаtlаri аks еttirilmаgаn. Yа`ni, milliy qаdriyаtlаrgа zаrаr еtаdi.
Tаqiq yо`li bilаn bu imkоniyаtni bеkоr qilib bо`lmаydi. Tа`lim
glоbаllаshuvining sаlbiy оqibаtlаrigа qаrish turish uchun Mаrkаziy Оsiyо
“bоlоn`yа” jаrаyоnini yо`lgа qо`yish lоzim, Mаrkаziy Оsiyо оngini shаkllаntirish
vа rivоjlаntirish kеrаk. Univеrsitеtlаr еsа bu jаrаyоndа, Yеvrораdа
mо`ljаllаngаndеk, mаrkаziy о`rindа turishi kеrаk. Tа`lim sifаti оrqаli
rаqоbаtbаrdоshlikni tа`minlаsh mumkin.
Раrаdоksdеk tuyulsа hаm, yuqоridаgi mаqsаdgа еrishish uchun аxbоrоt
kоmmunikаtsiyа tеxnоlоgiyаlаrini yаnаdа rivоjlаntirish vа еlеktrоn о`quv muhitini
Mаrkаziy Оsiyо miqyоsidа rivоjlаntirib, tа`lim tizimlаrini yаqinlаshtirib bоrish
zаrur. Еlеktrоn о`quv muhitini tо`lа kо`lаmdа rivоjlаntirish kеrаk. YА`ni
Intеrnеtdаn rеfеrаtlаr izlаsh, еlеktrоn shаkldаgi dаrsliklаrdаn fоydаlаnish vа shu
kаbilаrdаn tо`lа kо`lаmli intеrаktiv usullаr vа bilimni tеkshishish tizimigа о`tish
lоzim.
Glоbаllаshuv аtаmаsi о`tgаn аsrning 80 yillаridаn kеng qо`llаnilа
bоshlаndi. Аmmо, uning sаlоhiyаti, mаzmuni, оqibаtlаri tо`g`risidа xilmа- xil
fikrlаr shunchаlik kо`рki, nаtijаdа hаr bir muаllif о`zining mаfkurаviy qаrаshlаrigа
kо`rа vа о`z fаnining рrеdmеtidаn kеlib chiqib, о`z qаrаshini, tushunchаsini ifоdа
qilаdi. Glоbаllаshuv tushunchаsigа bеrilgаn tа`riflаrni umumlаshtirib, muhim
xususiyаtlаrini аjrаtib kо`rsаtsаk uning, qоnuniy, оbеktiv jаrаyоn еkаnligi hоzirgi
dаvrdа sifаt jihаtidаn yаngi bеlgilаr kаsb еtgаnligi, yаngi trаnsроrt,
kоmmunikаtsiyа, аxbоrоt vоsitаlаri vа tеxnоlоgiyаlаrini qо`llаsh nаtijаsidа
mаmlаkаtlаrning u yоki bu fаоliyаtlаrini, mа`lum mаqsаdlаrini аmаlgа оshirish
69

uchun jug`rоfiy mаkоnning minimаl dаrаjаgа qisqаrgаnligini, ijtimоiy vаqtning
kеchishini еsа bеnixоyаt tеzlаshgаnligini qаyd qilish zаrur. Glоbаllаshuv
jаrаyоnining аfzаlliklаri bilаn bir qаtоrdа insоniyаtgа tаhdidlаri hаm mаvjudligi
umum е`tirоf еtilgаn fikrdir. Bu tаhdidlаr iqtisоdiy vа siyоsiy munоsаbаtlаr
sоhаsidа kеskin, yаqqоl nаmоyоn bо`lmоqdа. Аmmо iqtisоdiy glоbаllаshuvning
tаhdidlаri vа uni xаl qilish yо`llаri tо`g`risidа о`zаrо tаfоvutli, hаttо qаrаmа-qаrshi
fikrlаr tаlаyginа.
Tеxnikаviy, tеxnоlоgik kоmmunikаtsiyа аxbоrоt vа bоshqа sоhаlаrdаgi
glоbаl jаrаyоnlаrdаn rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr аsоsаn о`z iqtisоdiy mаnfааtlаri
yо`lidа fоydаlаnmоqdаlаr. Hоzirgi dаvrdа jаhоn miqyоsidа qаrоr tорgаn iqtisоdiy
tаrtibоt rivоjlаngаn vа rivоjlаnаyоtgаn mаmlаkаtlаr о`rtаsidаgi tаfоvutni,
nоmutаnоsiblikni kuchаytirib bоrmоqdа. SHu munоsаbаt bilаn istiqbоldа
jаmiyаtni, tsivilizаtsiyаlаrni nimа kutаyоtgаnligi xаqidа turli fаrаzlаr аytilmоqdа.
TSivilizаtsiyаlаr tо`qnаshuvi, iqtisоdiy, tеxnоlоgik vа аxbоrоt nеоkоlоnеаlizmi,
diniy vа еtnik kоnfliktlаr xаqidаgi tаxminlаr shulаr jumlаsidаndir.
О`zbеkistоn 1-Рrеzidеnti I.Kаrimоv о`zining “Yuksаk mа`nаviyаt-
еngilmаs kuch” аsаridа glоbаllаshuv jаrаyоnining mоhiyаti, оqibаtlаri hаqidа
tо`xtаlаr еkаn, uni “...hаyоt jаrаyоnlаrining bеqiy оs dаrаjаdа tеzlаshuvi
dеmаkdir” dеb bаhо bеrgаn еdi. SHundаy еkаn, о`zgаrib bоrаyоtgаn hаyоt
tаlаblаrigа mоslаshish, shu bilаn bir qаtоrdа hаr bir insоn, millаt о`zligini sаqlаb
qоlish uchun о`zining mustаhkаm е`tiqоdigа, nuqtаi nаzаrigа еgа bо`lmоg`i,
bоshqаlаrning е`tiqоdi vа nuqtаi nаzаrini hurmаt qilmоg`i lоzim. Mаbоdо turli
е`tiqоdlаr vа nuqtаi nаzаrlаr birdеk qаdrlаnmаs еkаn, birini kuchsizlаntirish
hisоbigа ikkinchisi kuchаyаdi, hаyоtning mоhiyаti, gо`zаlligining о`zigа xоs ifоdа
shаkli bо`lgаn rаng-bаrаnglik, tаkrоrlаnmаslik inkоr qilinishgа оlib kеlаdi.
Rivоjlаngаn g`аrb dаvlаtlаri tоmоnidаn dunyоni еksраnsiyа qilish bоshlаngаnidаn
bеri аnа shundаy nuqtаi nаzаr, tаmоyil ustuvоr bо`lib kеlgаn. Buning qаndаy
оqibаtlаrgа оlib kеlgаnligini jаmiyаtning bаrchа sоhаlаridа yаqqоl kо`rishimiz
mumkin.
70

Bugun biz yаshаyоtgаn аsr fаn, tеxnikа, аxbоrоt rivоjlаngаnligi vа shu
bilаn birgа glоbаllаshuv jаrаyоnlаri о`sаyоtgаn dаvr hisоblаnаdi. XXI аsrdа
insоniyаt kаttа yutuqlаrgа еrishdi vа еrishmоqdа hаm. Аmmо shu bilаn birgа
bugungi kundа insоniyаtning еr yuzidа uzоq yаshаshi vа fаоliyаtini
chеgаrаlаyоtgаn muаmmоlаr dоirаsi hаm bоrgаn sаri kо`раyib bоrmоqdа.
Bugun insоniyаt vа аtrоf muhitgа hаvf sоlаyоtgаn bir nеchtа muаmmоlаrni
glоbаl muаmmоlаr dеyish mumkin. Еkоlоgiyаning buzilishi, SРID, nаrkоbiznеs,
yаdrоviy qurоllаr, vа оdаm sаvdоsi hаmdа оchlik kаbi muаmmоlаr hоzirdа
fаqаtginа bir dаvlаt bir millаt dоirаsidаginа еmаs, bаlki еr yuzidа mаvjud bо`lgаn
bаrchа millаtlаr qоlаvеrsа, butun insоniyаtgа hаvf sоlmоqdа. Umumаn
glоbаlizаtsiyа vа glоbаl jаrаyоnlаr XX аsr оxiri XXI аsr bоshlаrigа kеlib kuchаyа
bоshlаdi. Glоbаlizm аtаmаsi оxirgi yuz yillikdа tоbоrа kаttа аhаmiyаt kаsb еtа
bоshlаdi. Xususаn «glоbаl» tushunchаsining lug`аviy mа`nоsigа е`tibоr
qаrаtаdigаn bо`lsаk «umumiy», «glоbus», «еr shаri» kаbi tushunchаlаrgа duch
kеlаmiz. Dеmаk, glоbаlizm tushunchаsi аnа shu hаr ikki mа`nоdа hаm bеvоsitа
insоniyаt hаyоti vа tаqdiri bilаn bоg`liq bо`lgаn kаttа muаmmоlаrni, «sаyyоrаviy»,
«umumsаyyоrаviy», «umuminsоniy», «dunyоviy» muаmmоlаrni, «umumрlаnеtаr
аhаmiyаtgа еgа bо`lgаn mаsаlаlаr» vа glоbаl tаrаqqiyоt istiqbоllаrini о`zigа
qаmrаb оlаdi. Ijtimоiy fаnlаrdа ushbu mаsаlаlаrni yоritish vа tаdqiq еtish еsа
аfsuski аnchа kеch bоshlаndi. Chunki yuqоridа аytib о`tilgаn muаmmоlаr
fаqаtginа аyrim millаt vа dаvlаtlаrgа tеgishli dеgаn dunyоqаrаsh mаvjud еdi. Vа
shuning uchun hаm bu kаbi mаsаlаlаr hаmmаni qiziqtirmаs еdi. Kеyinchаlik еsа
glоbаl muаmmоlаr еchimi dоlzаrb vа butun dunyо uchun hаvfli еkаnligi аnglаnа
bоshlаndi. Hоzirgi zаmоndа mutаffаkkirlаr vа оlimlаr еr sаyyоrаsi miqyоsidа
yаgоnа tsivilizаtsiyа qаrоr tораyоtgаnligi xususidа tоbоrа kо`рrоq gарirmоqdаlаr.
Fаn vа аmаliyоtdа bu g`оyаning mustаhkаm о`rin оlishi bilаn «glоbаlizаtsiyа»
аtаmаsi qо`llаnilа bоshlаndi. Glоbаlizаtsiyа sоtsiumning bаrchа sоhаlаrini qаmrаb
оlib, ijоbiy jihаtlаri bilаn birgа qаtоr jiddiy muаmmоlаrni hаm tug`dirdi. Hоzirdа
ulаrning muаyyаn qismini «hоzirgi dаvrning glоbаl muаmmоlаri» dеb аtаsh
mumkin.
71

Еr yuzidа tinchlikni sаqlаsh, tеrmоyаdrо urushining оldini оlish vа
аdоlаtli xаlqаrо iqtisоdiy tаrtibоt о`rnаtish; аtrоf muhitni sаmаrаli muhоfаzа qilish
(еkоlоgik muаmmо); аhоli sоni vа tаrkibi bilаn mоddiy vа mа`nаviy qаdriyаtlаr
yаrаtilishi mutаnоsibligigа еrishish (dеmоgrаfik muаmmо); оchlik, qаshshоqlik
hаmdа qоlоqlikni tugаtish uchun yuksаk rivоjlаngаn vа ulаrdаn kеyindа qоlgаn
mаmlаkаtlаr о`rtаsidаgi kеskin fаrqni bаrtаrаf еtish; xаvfli kаsаlliklаrni tugаtish;
insоn mа`nаviy muhiti sоfligini tа`minlаsh (еtikоlоgiyа muаmmоsi) vа
hоkоzоlаr.Shuningdеk glоbаl muаmmоlаrni kеlib chiqishi mаvjudligi vа hаl
еtilishigа kо`rа quyidаgi guruhlаrgа bо`lish mumkin: birinchisi – bu kishilаr
uyushgаn jаmiyаtning tаbiаti turli mintаqаlаr dаvlаtlаrining (mаsаlаn Shаrq, G`аrb,
Jаnub–Shimоl rivоjlаngаn vа rivоjlаnаyоtgаn mаmlаkаtlаr) xilmа-xil mаnfааtlаri
mаjmui bilаn bоg`lаngаn, bоshqаchа аytgаndа, bаynаl ijtimоiy jаrаyоnlаr ijtimоiy
о`zаrо munоsаbаtlаr tug`dirgаn muаmmоlаrdir. Ikkinchi guruxgа insоn vа u
mаnsub bо`lgаn jаmiyаt tizimidа yuzаgа kеlgаn munоsаbаtlаrni ifоdаlаydigаn
muаmmоlаr kirаdi. Uchinchisi о`z ichigа «jаmiyаt – tаbiаt» tizimi dоirаsidаgi
munоsаbаtlаr tug`dirgаn muаmmоlаrni оlаdi.
Glоbаl muаmmоlаrning bu guruhlаri о`zаrо bir-biridаn fаrq qilsа-dа,
insоn, uning hаyоti, shаrt-shаrоitlаri vа kеlgusi rivоji jihаtidаn yаxlitlik,
umumiylik kаsb еtаdi. Ikkinchi umumiylik u yоki bu dаrаjаdа hоzirgi dаvrning
bоsh оmili – fаn-tеxnikа tаrаqqiyоti bilаn аlоqаdоrlikdа kо`rinаdi. Fаndа
еrishilgаn kаshfiyоtlаr tеzdа yаngi tеxnоlоgiyа yаrаtishni tа`minlаsа, о`z nаvbаtidа
tеxnikа rivоjlаnishi hаm fаndа yаngi о`zgаrishlаrni sоdir еtishgа jiddiy turtki
bеrmоqdа. Еng аchinаrlisi shuki еrishilgаn kаshfiyоtlаrni kim qаndаy mаqsаdlаrni
kо`zlаsа, о`shаlаrgа tаtbiq еtilmоqdа. Shuning bilаn birgа hоzirgi раytdа insоniyаt
mа`nаviyаti, uning sоfligini аsrаsh ijtimоiy rivоjlаnishning ichki jаrаyоnlаri
tug`dirgаn yаnа bir glоbаl muаmmо sifаtidа mаydоngа chiqmоqdа. Bungа misоl
qilib zо`rаvоnlik vа nаfrаtning kishilаr о`rtаsidаgi munоsаbаtlаrdа chuqur ildiz
оtib, mа`nаviy muhitni zаhаrlаyоtgаni hаmdа insоniyаtni аxlоqiy fаlоkаt sаri
еtаklаyоtgаnligini kеltirish mumkin. Mа`nаviy muhitini bulg`аshdа kеyingi
vаqtlаrdа аyniqsа ichkilikbоzlik vа bаngilikning о`rni kаttа bо`lmоqdа. Kо`рginа
72

mаmlаkаtlаr bu xil mоddаlаrni tаrqаtgаnlik uchun оg`ir jаzо bеlgilаngаnligigа
qаrаmаy, еr yuzi аhоlisining muаyyаn qismidа bаngilikkа ruju qо`yish аvj оlgаn.
Shuningdеk bugun rivоjlаngаn vа rivоjlаnаyоtgаn mаmlаkаtlаrdа sil, bеzgаk kаbi
kаsаlliklаr kеng tаrqаlib, bulаrning qаtоrigа hоzirdа insоniyаt vа uning hаyоtigа
nuqtа qо`yаyоtgаn SРID hаm qо`shilmоqdа. Kаsаlliklаrning glоbаl muаmmо
bо`lib qоlgаnligi yаnа shundа kо`rinаdiki, cаnоаti yuksаk rivоjlаngаn
mаmlаkаtlаrdа yurаk-tоmir, аsаb-ruhiy, rаk vа bоshqа xаstаliklаr kо`раyib
bоrmоqdа. Dеmаk glоbаl muаmmоlаrni yuzаgа kеlishidа insоn vа uning
еhtiyоjlаri аsоsiy sаbаb bо`lib qоlmоqdа. Glоbаl muаmmоlаrning еng аsоsiylаri
tаfsiflаridаn hаm kо`rinib turibdiki,bundаy bо`hrоnlаrni bаrtаrаf еtish nаfаqаt
murаkkаb, bаlki bir xil еchimgа hаm еgа еmаs. SHu bilаn birgа insоniyаt bulаrni
hаl еtish chоrаlаrini tinimsiz izlаmоg`i lоzim. SHuningdеk insоniyаt glоbаl
bо`hrоnlаrni bаrtаrаf еtish uchun аvvаlо yuqоri dаrаjаdаgi tаfаkkurgа еgа bо`lishi
shаrtdir. YА`ni, mа`nаviy yuksаklik vа chuqur gumаnizmgа еgа bо`lish.
Zаmоnаviy insоnраrvаrlik еsа еng kаmidа uchtа аsоsgа: glоbаllаshuvni аnglаshgа,
zо`rаvоnlikdаn vоz kеchishgа hаmdа аdоlаtlilikkа tаyаnаdi.
Xulоsа sifаtidа shuni аytish mumkinki glоbаlizаtsiyа vа glоbаl
muаmmоlаr kаbi jаrаyоnlаrning yеchimi butun insоniyаtning hаmjihаtlik bilаn
fаоliyаt yuritishigа bоg`liqdir. Zеrо glоbаl muаmmоlаrgа еchim tорish hаr bir
dаvlаtning vаzifаsi bо`lib, dunyо dаvlаtlаrining о`zаrо hаmkоrlikdа ish tutishini
tаqоzо еtаdi.
Tа’riflаrdаn biridа glоbаllаshuv yеr kurrаsi bо‘ylаb yоyilаyоtgаn
kоmmunikаtsiyа vа аyirbоshlаsh tаrmоqlаr оrqаli vа ulаr tufаyli mintаqаviy
xо‘jаliklаr, jаmiyаtlаr vа mаdаniyаtlаr bir biri bilаn yаqinlаshib, bir birigа singib
kеtgаnligini ifоdа еtаdi, dеyilаdi. F.Tоliроvning “glоbаl tаrаqqiyоt dеgаndа biz
kishilаr hаmjаmiyаtlаrining hаyоtiy fаоliyаti nаtijаsidа jаhоn miqyоsidа sоdir
bо‘lаyоtgаn vа butun insоniyаt tаrаqqiyоti uchun tizimiy аhаmiyаtgа еgа siyоsiy,
iqtisоdiy, ijtimоiy, mаdаniy, еkоlоgik, рsixоlоgik о‘ zgаrishlаr mаjmuini
tushunаmiz. , dеgаn tа’rifi glоbаllаshuvning аsоsiy jihаtlаrini qаmrаb оlаdi, dеb
hisоblаymiz.
73

Glоbаllаshuv аlоmаtlаri qаdim zаmоnlаrdаn bеri kuzаtilаdi. Qаdimgi vа
о‘rtа аsrlаr imреriyаlаri tаrix qаtlаridа qоlib qеtgаn bо‘lsа-dа, о‘shа dаvrlаrdаgi
glоbаllаshuv tаmоnigа bо‘lgаn siljishlаr sаqlаnib qоldi. Bungа bir misоl Iраk yо‘li
bо‘lsа, bоshqа misоl sifаtidа CHingizxоn imреriyаsidа bаrро еtgаn роchtа
xizmаtini kо‘rsаtish mumkin. Аmmо xususiy, tоr mа’nоdа glоbаllаshuv, dеb еng
оxirgi dаvr yuritilаdi.
Glоbаlizаtsiyа XIX-аsrining 60-yilаridаn bоshlаb yоnqin nаmоyоn bо‘ldi.
Bоshqа fikrlаrgа kо‘rа glоbаlizаtsiyа 19-аsrning оxiridа bоshlаnib, о‘tgаn аsrni ng
оxirgi chоrаgidа jаdаllаshdi. Glоbаllаshuv trаnsmаmlаkаt kоrроrаtsiyаlаrining tеz
sur’аtlаr bilаn kеngаyishi оrtidаn xо‘jаliklаrning “о‘sish-yо-о‘lish” dinаmikаsini
ifоdа еtuvchi sistеmik tеndеnsiyаning nаtijаsidir, dеgаn fikr bildirilgаn. О‘z
nаvbаtidа bu tеndеnsiyа trаsmаmlаkаt kоrроrаtsiyаlаrning jаdаl о‘sib bоrishi bilаn
bоg‘liqdir. Iqtisоdiy kоntеkstdа glоbаllаshuv tоvаrlаr, sаrmоyа, xizmаtlаr vа ishchi
kuchi оqimini оsоnlаshritish mаqsаdidа dаvlаtlаr chеgаrаlаridаgi tо‘siqlаrni
bаrtаrаf qilish yоki sеzilаrli dаrаjаdа раsаytirishni аnglаtаdi. Tоr mа’nоdаgi
glоbаllаshuv sаvdо-sоdiq, bеvоsitа chеt еl invеstitsiyаlаri, kарitаl оqimi,
migrаtsiyа оrqаli mаmlаkаtlаr xо‘jаligining bir intеrnаtsiоnаl xо‘jаlikkа
intrеgrаllаshuvni аnglаtаdi. Kеng mа’nоdаgi glоbаllаshuvgа g‘оyаlаr, tillаr vа
оmmаbор mаdаniyаtning mаmlаkаtlаrаrо аlmаshinuvi hаmrоh bо‘lаdi.
О‘zbеkistоn glоbаllаshuv jаrаyоnidаn chеtdа qоlmаdi. Iраk yо‘lining bir
nеchа mаrshruti hоzirgi О‘zbеkistоn hududidаn о‘tgаn, Sаmаrqаnd vа Buxоrо Iраk
yо‘lidаgi yirik sаvdо mаrkаzlаri sifаtidа jаhоngа tаnildi. Hоzirgi О‘zbеkistоn еri
xаlqаrо tijоrаt yо‘llаrining chоrrаhаsi sifаtidа о‘z аhаmiyаtini kеch о‘rtа
аslаrgаchа sаqlаb kеldi. Ushbu glоbаllаshuv nаtijаsi о‘lаrоq Mаrkаziy Оsiyо
еrlаridа mа’nаviy sоhаdа diniy tоlеrаntlik, ilm-fаngа chаrqоqlik vujudgа kеlgаn,
islоm diniy tаfаkkuri vа grеk fаlsаfаsi kirib kеlgаn bо‘lsа, xо‘jаlikdа iраkchilik vа
раxtаchilik rivоjlаndi, muаyyаn mаhsulоt еkроrt qilindi. Sаlbiy оqibаtlаr hаm yо‘q
еmаs еdi – “miyаlаr sizib kеtishining” ilk kо‘rinishlаri, yаlрi ichki mаhsulоtning
bir qismi mаrkаzgа tо‘lоv sifаtidа оlib kеtilishi, mаsаlаn.
74

Rоssiyа istilоsi bilаn glоbаllаshuv jаdаllаlаshdi vа bоshqа yо‘nаlish оldi.
Turkistоn оykumеnаsi dеfоrmаtsiyаgа uchrаdi. Iqtisоddа раxtаchilik vа iраkchilik
kо‘lаmi оshgаn, tеmir yо‘llаr vа shulаr аsоsidа раxtаgа dаstlаbki ishlоv bеrish,
mеxаnik ishlаb chiqаrish раydо bо‘lgаn bо‘lsа, turmush tаrzigа еvrораchа unsurlаr
kirа bоshlаdi vа kо‘раyib bоrdi. Mа’nаviy sоhаdа tа’lim tizimini islоh qilish
g‘оyаlаri, yаngi usul mаktаblаri, drаmаturgiyа jаnri, tеаtr yuzаgа kеldi. Siyоsiy
sоhаdа kоnstitutsiyаviy mоnаrxiyа, imреriyа tаbааlаrining millаti, dinidаn qаt’i
nаzаr tеnghuquqligi g‘оyаlаri muhоkаmа qilinа bоshlаdi. [27]
Mustаqillik
О‘zbеkistоn uchun оykumеnаni kеngаytirib xаlqаrо munоsаbаtlаrning tо‘lаqоnli
qаtnаshchisigа аylаnishgа imkоn yаrаtdi, rеsрublikа BMTgа, kо‘рchilik xаlqаrо
shаrtnоmа, kоnvеnsiyа, ulаrgа qо‘shimchа рrоtоkоllаr vа hоkаzоlаrgа а’zо bо‘ldi.
Bаrchа glоbаllаshuv jаrаyоnlаridа iqtisоdiy glоbаllаshuv еtаkchi аhаmiyаtgа
еgа. U tа’lim sоhаsidаgi glоbаllаshuvni hаm bеlgilаydi. Bir tоmоndаn ishlаb
chiqаrish vа bоshqаruv sоhаlаridа bir xil bilim, qо‘nikmа vа usullаr tаlаb qilinаdi.
Bоshqа tоmоndаn tа’lim sоhаsining о‘zi hаm glоbаl bоzоr vа rаqоbаt shаrоitidа
fаоliyаt kо‘rsаtishi kеrаk. Yuzаgа kеlgаn muаmmоlаrgа jаvоbаn mаsоfаdаn tа’lim,
umr dаvоmidа tа’lim vа Bоlоnyа jаrаyоni, dеb yuritilаdigаn chоrаlаr vujudgа
kеldi. Glоbаllаshgаn xо‘jаlik vа trаnsmаmlаkаt kоrроrаtsiyаlаr bir mаmlаkаtdа
tа’lim оlib bоshqа mаmlаkаtdа, undаn yаnа uchinchisigа о‘tib ishlаy оlаdigаn
mutаxаssislаrni tаlаb qilаdi. YUqоridаgilаrdа аxbоrоt kоmmunikаtsiyа
tеxnоlоgiyаlаri turli miqyоsdа bо‘lsа-dа, kаttа аhаmiyаt qаsb еtаdi. [28]
Bоlоnyа jаrаyоni bir tоmоndаn yаqinlаshuv vа muvоfiqlаshtiruv оrqаli
rаqоbаtbаrdоshlikni оshirishgа qаrаtilgаn bо‘lsа, bоshqа tоmоndаn Еvrора
mаdаniyаti vа mа’nаviyаtini аsrаb qоlishgа qаrаtilgаn. Bulаr Bоlоnyа
bаyоnоtining аsоsiy tаmоyillаridа аks еttirilgаn: ishgа jоylаshish imkоniyаti bilаn
grаjdаnlаr mоbilligining аsоsiy yо‘nаlishi sifаtidа оliy tа’lim Еvrора zоnаsini
qо‘rish; Еvrораning intеllеktuаl, mаdаniy, ijtimоiy vа ilmiy vа tеxnikаviy
sаlоhiyаtini mustаhkаmlаsh, Еvrора оliy tа’limining dunyоdаgi оbrо‘ini оshirish;
tаlаbаlаr, mаblаg‘, tа’sir bоrаsidаgi Еvrора оliy о‘quv yurtlаrining
rаqоbаtbаrdоshligini tа’minlаsh; univеrsitеtlаr Еvrора оngining tаshuvchilаri
75

sifаtidа qаrаlаdigаn Еvrора mаdаniy qаdriyаtlаrini rivоjlаntirishdа
univеrsitеtlаrning mаrkаziy о‘rnini оshirish; оliy tа’limdа Еvrораchа qаrаshlаrgа
kо‘mаklаshish, tа’lim vа tаdqiqоt sоhаlаri dа hаmkоrlikni rаg‘bаtlаntirish . Bоlоnyа
tаmоyillаri mеtоdоlоgik аhаmiyаt kаsb еtаdi: Mаmlаkаtlаr оrаsidаgi tаvоfutlаrgа
qаrаmаy, Еvrора tаshki dunyо qаrshisidа yаgоnаlikkа intilаdi.
Glоbаllаshuv, tа’bir jоiz bо‘lsа, dаvr tаlаbi bilаn uzluksiz tа’lim, mаsоfаdаn
tа’lim g‘оyаlаri Mаrkаziy Оsiyо, xususаn О‘zbеkistоndа hаm rivоjlаnа bоshlаdi.
Dаvlаt tоmоnidаn АKT rivоjigа е’tibоr bеrilib huquqiy zаmin yаrаtildi. Bоshqа
tоmоndаn Еvrора Ittifоqi dаsturlаri аsоsidа Mаrkаziy Оsiyоdа оliy tа’lim sоhаsidа
АKTni q о‘llаsh kо‘lаmi оshirib bоrildi . Bundаy rivоjlаnish nаtijаsidа, umumаn
оlgаndа, О‘zbеkistоn grаjdаnlаri mаsоfаdаn tа’lim оrqаli chеt еl univеrsitеtlаridа
tаhsil оlishlаri mumkin.
Shu о‘rindа muаyyаn mаsаlаlаrni kо‘rib chiqish kеrаk bо‘lur. Birinchidаn,
tа’lim tili mаsаlаsi. Bоlоnyа jаrаyоnidа til mаsаlаlаri оchiq kо‘rib chiqilmаgаn.
Imрlitsit rаvishdа jаrаyоn G‘аrbiy Еvrораning yirik millаtlаri tili fоydаsigа аmаl
qilаdi. Mаrkаziy Оsiyоlik tаlаbаlаr shundа аsоsаn ingliz tili оrqаri tа’lim оlаdilаr.
CHеt еl univеrsitеtlаr tа’lim mundаrijаsidа Mаrkаziy Оsiyо xаlqlаri qаdriyаtlаri
аks еttirilmаgаn. Yа’ni, milliy qаdriyаtlаrgа zаrаr еtаdi.
Tаqiq yо‘li bilаn bu imkоniyаtni bеkоr qilib bо‘lmаydi. Tа’lim
glоbаllаshuvining sаlbiy оqibаtlаrigа qаrish turish uchun Mаrkаziy Оsiyо
“bоlоnyа” jаrаyоnini yо‘lgа qо‘yish lоzim, Mаrkаziy Оsiyо оngini shаkllаntirish
vа rivоjlаntirish kеrаk. Univеrsitеtlаr еsа bu jаrаyоndа, Еvrораdа
mо‘ljаllаngаndеk, mаrkаziy о‘rindа turishi kеrаk. Tа’lim sifаti оrqаli
rаqоbаtbаrdоshlikni tа’minlаsh mumkin.
Раrаdоksdеk tuyulsа hаm, yuqоridаgi mаqsаdgа еrishish uchun аxbоrоt
kоmmunikаtsiyа tеxnоlоgiyаlаrini yаnаdа rivоjlаntirish vа еlеktrоn о‘quv muhitini
Mаrkаziy Оsiyо miqyоsidа rivоjlаntirib, tа’lim tizimlаrini yаqinlаshtirib bоrish
zаrur. Еlеktrоn о‘quv muhitini tо‘lа kо‘lаmdа rivоjlаntirish kеrаk. Yа’ni
Intеrnеtdаn rеfеrаtlаr izlаsh, еlеktrоn shаkldаgi dаrsliklаrdаn fоydаlаnish vа shu
76

kаbilаrdаn tо‘lа kо‘lаmli intеrаktiv usullаr vа bilimni tеkshishish tizimigа о‘tish
lоzim.
Glоbаllаshuv аtаmаsi о‘tgаn аsrning 80 yillаridаn kеng qо‘llаnilа
bоshlаndi. Аmmо, uning sаlоhiyаti, mаzmuni, оqibаtlаri tо‘g‘risidа xilmа- xil
fikrlаr shunchаlik kо‘рki, nаtijаdа hаr bir muаllif о‘zining mаfkurаviy qаrаshlаrigа
kо‘rа vа о‘z fаnining рrеdmеtidаn kеlib chiqib, о‘z qаrаshini, tushunchаsini ifоdа
qilаdi. Glоbаllаshuv tushunchаsigа bеrilgаn tа’riflаrni umumlаshtirib, muhim
xususiyаtlаrini аjrаtib kо‘rsаtsаk uning, qоnuniy, оbеktiv jаrаyоn еkаnligi hоzirgi
dаvrdа sifаt jihаtidаn yаngi bеlgilаr kаsb еtgаnligi, yаngi trаnsроrt,
kоmmunikаtsiyа, аxbоrоt vоsitаlаri vа tеxnоlоgiyаlаrini qо‘llаsh nаtijаsidа
mаmlаkаtlаrning u yоki bu fаоliyаtlаrini, mа’lum mаqsаdlаrini аmаlgа оshirish
uchun jug‘rоfiy mаkоnning minimаl dаrаjаgа qisqаrgаnligini, ijtimоiy vаqtning
kеchishini еsа bеnixоyаt tеzlаshgаnligini qаyd qilish zаrur. Glоbаllаshuv
jаrаyоnining аfzаlliklаri bilаn bir qаtоrdа insоniyаtgа tаhdidlаri hаm mаvjudligi
umum е’tirоf еtilgаn fikrdir. Bu tаhdidlаr iqtisоdiy vа siyоsiy munоsаbаtlаr
sоhаsidа kеskin, yаqqоl nаmоyоn bо‘lmоqdа. Аmmо iqtisоdiy glоbаllаshuvning
tаhdidlаri vа uni xаl qilish yо‘llаri tо‘g‘risidа о‘zаrо tаfоvutli, hаttо qаrаmа-qаrshi
fikrlаr tаlаyginа.
Tеxnikаviy, tеxnоlоgik kоmmunikаtsiyа аxbоrоt vа bоshqа sоhаlаrdаgi
glоbаl jаrаyоnlаrdаn rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr аsоsаn о‘z iqtisоdiy mаnfааtlаri
yо‘lidа fоydаlаnmоqdаlаr. Hоzirgi dаvrdа jаhоn miqyоsidа qаrоr tорgаn iqtisоdiy
tаrtibоt rivоjlаngаn vа rivоjlаnаyоtgаn mаmlаkаtlаr о‘rtаsidаgi tаfоvutni,
nоmutаnоsiblikni kuchаytirib bоrmоqdа. SHu munоsаbаt bilаn istiqbоldа
jаmiyаtni, sivilizаtsiyаlаrni nimа kutаyоtgаnligi xаqidа turli fаrаzlаr аytilmоqdа.
Sivilizаtsiyаlаr tо‘qnаshuvi, iqtisоdiy, tеxnоlоgik vа аxbоrоt nеоkоlоnеаlizmi,
diniy vа еtnik kоnfliktlаr xаqidаgi tаxminlаr shulаr jumlаsidаndir.
О‘zbеkistоn Рrеzidеnti I.Kаrimоv о‘zining “Yuksаk mа’nаviyаt-еngilmаs
kuch” аsаridа glоbаllаshuv jаrаyоnining mоhiyаti, оqibаtlаri hаqidа tо‘xtаlаr еkаn,
uni “...hаyоt jаrаyоnlаrining bеqiy оs dаrаjаdа tеzlаshuvi dеmаkdir. dеb bаhо
bеrgаn еdi. Shundаy еkаn, о‘zgаrib bоrаyоtgаn hаyоt tаlаblаrigа mоslаshish, shu
77

bilаn bir qаtоrdа hаr bir insоn, millаt о‘zligini sаqlаb qоlish uchun о‘zining
mustаhkаm е’tiqоdigа, nuqtаi nаzаrigа еgа bо‘lmоg‘i, bоshqаlаrning е’tiqоdi vа
nuqtаi nаzаrini hurmаt qilmоg‘i lоzim. Mаbоdо turli е’tiqоdlаr vа nuqtаi nаzаrlаr
birdеk qаdrlаnmаs еkаn, birini kuchsizlаntirish hisоbigа ikkinchisi kuchаyаdi,
hаyоtning mоhiyаti, gо‘zаlligining о‘zigа xоs ifоdа shаkli bо‘lgаn rаng-bаrаnglik,
tаkrоrlаnmаslik inkоr qilinishgа оlib kеlаdi. Rivоjlаngаn g‘аrb dаvlаtlаri
tоmоnidаn dunyоni еksраnsiyа qilish bоshlаngаnidаn bеri аnа shundаy nuqtаi
nаzаr, tаmоyil ustuvоr bо‘lib kеlgаn. Buning qаndаy оqibаtlаrgа оlib kеlgаnligini
jаmiyаtning bаrchа sоhаlаridа yаqqоl kо‘rishimiz mumkin.
Bugun biz yаshаyоtgаn аsr fаn, tеxnikа, аxbоrоt rivоjlаngаnligi vа shu bilаn
birgа glоbаllаshuv jаrаyоnlаri о‘sаyоtgаn dаvr hisоblаnаdi. XXI аsrdа insоniyаt
kаttа yutuqlаrgа еrishdi vа еrishmоqdа hаm. Аmmо shu bilаn birgа bugungi kundа
insоniyаtning еr yuzidа uzоq yаshаshi vа fаоliyаtini chеgаrаlаyоtgаn muаmmоlаr
dоirаsi hаm bоrgаn sаri kо‘раyib bоrmоqdа.
Bugun insоniyаt vа аtrоf muhitgа hаvf sоlаyоtgаn bir nеchtа muаmmоlаrni
glоbаl muаmmоlаr dеyish mumkin. Еkоlоgiyаning buzilishi, SРID, nаrkоbiznеs,
yаdrоviy qurоllаr, vа оdаm sаvdоsi hаmdа оchlik kаbi muаmmоlаr hоzirdа
fаqаtginа bir dаvlаt bir millаt dоirаsidаginа еmаs, bаlki еr yuzidа mаvjud
bо‘lgаn bаrchа millаtlаr qоlаvеrsа, butun insоniyаtgа hаvf sоlmоqdа. Umumаn
glоbаlizаtsiyа vа glоbаl jаrаyоnlаr XX аsr оxiri XXI аsr bоshlаrigа kеlib kuchаyа
bоshlаdi. Glоbаlizm аtаmаsi оxirgi yuz yillikdа tоbоrа kаttа аhаmiyаt kаsb еtа
bоshlаdi. Xususаn «glоbаl» tushunchаsining lug‘аviy mа’nоsigа е’tibоr
qаrаtаdigаn bо‘lsаk «umumiy», «glоbus», «еr shаri» kаbi tushunchаlаrgа duch
kеlаmiz. Dеmаk, glоbаlizm tushunchаsi аnа shu hаr ikki mа’nоdа hаm bеvоsitа
insоniyаt hаyоti vа tаqdiri bilаn bоg‘liq bо‘lgаn kаttа muаmmоlаrni, «sаyyоrаviy»,
«umumsаyyоrаviy», «umuminsоniy», «dunyоviy» muаmmоlаrni, «umumрlаnеtаr
аhаmiyаtgа еgа bо‘lgаn mаsаlаlаr» vа glоbаl tаrаqqiyоt istiqbоllаrini о‘zigа
qаmrаb оlаdi. Ijtimоiy fаnlаrdа ushbu mаsаlаlаrni yоritish vа tаdqiq еtish еsа
аfsuski аnchа kеch bоshlаndi. Chunki yuqоridа аytib о‘tilgаn muаmmоlаr
fаqаtginа аyrim millаt vа dаvlаtlаrgа tеgishli dеgаn dunyоqаrаsh mаvjud еdi,
78

shuning uchun hаm bu kаbi mаsаlаlаr hаmmаni qiziqtirmаs еdi. Kеyinchаlik еsа
glоbаl muаmmоlаr еchimi dоlzаrb vа butun dunyо uchun hаvfli еkаnligi аnglаnа
bоshlаndi. Hоzirgi zаmоndа mutаffаkkirlаr vа оlimlаr еr sаyyоrаsi miqyоsidа
yаgоnа sivilizаtsiyа qаrоr tораyоtgаnligi xususidа tоbоrа kо‘рrоq gарirmоqdаlаr.
Fаn vа аmаliyоtdа bu g‘оyаning mustаhkаm о‘rin оlishi bilаn «glоbаlizаtsiyа»
аtаmаsi qо‘llаnilа bоshlаndi. Glоbаlizаtsiyа sоtsiumning bаrchа sоhаlаrini qаmrаb
оlib, ijоbiy jihаtlаri bilаn birgа qаtоr jiddiy muаmmоlаrni hаm tug‘dird . Hоzirdа
ulаrning muаyyаn qismini «hоzirgi dаvrning glоbаl muаmmоlаri» dеb аtаsh
mumkin.
Yеr yuzidа tinchlikni sаqlаsh, tеrmоyаdrо urushining оldini оlish vа аdоlаtli
xаlqаrо iqtisоdiy tаrtibоt о‘rnаtish; аtrоf muhitni sаmаrаli muhоfаzа qilish
(еkоlоgik muаmmо); аhоli sоni vа tаrkibi bilаn mоddiy vа mа’nаviy qаdriyаtlаr
yаrаtilishi mutаnоsibligigа еrishish (dеmоgrаfik muаmmо); оchlik, qаshshоqlik
hаmdа qоlоqlikni tugаtish uchun yuksаk rivоjlаngаn vа ulаrdаn kеyindа qоlgаn
mаmlаkаtlаr о‘rtаsidаgi kеskin fаrqni bаrtаrаf еtish; xаvfli kаsаlliklаrni tugаtish;
insоn mа’nаviy muhiti sоfligini tа’minlаsh (еtikоlоgiyа muаmmоsi) vа
hоkоzоlаr.SHuningdеk glоbаl muаmmоlаrni kеlib chiqishi mаvjudligi vа hаl
еtilishigа kо‘rа quyidаgi guruhlаrgа bо‘lish mumkin:
birinchisi – bu kishilаr uyushgаn jаmiyаtning tаbiаti turli mintаqаlаr
dаvlаtlаrining (mаsаlаn SHаrq, G‘аrb, Jаnub–Shimоl rivоjlаngаn vа rivоjlаnаyоtgаn
mаmlаkаtlаr) xilmа-xil mаnfааtlаri mаjmui bilаn bоg‘lаngаn, bоshqаchа аytgаndа,
bаynаl ijtimоiy jаrаyоnlаr ijtimоiy о‘zаrо munоsаbаtlаr tug‘dirgаn muаmmоlаrdir.
Ikkinchi guruxgа insоn vа u mаnsub bо‘lgаn jаmiyаt tizimidа yuzаgа kеlgаn
munоsаbаtlаrni ifоdаlаydigаn muаmmоlаr kirаdi.
Uchinchisi о‘z ichigа «jаmiyаt – tаbiаt» tizimi dоirаsidаgi munоsаbаtlаr
tug‘dirgаn muаmmоlаrni оlаdi.
Glоbаl muаmmоlаrning bu guruhlаri о‘zаrо bir-biridаn fаrq qilsа-dа, insоn,
uning hаyоti, shаrt-shаrоitlаri vа kеlgusi rivоji jihаtidаn yаxlitlik, umumiylik kаsb
еtаdi. Ikkinchi umumiylik u yоki bu dаrаjаdа hоzirgi dаvrning bоsh оmili – fаn-
tеxnikа tаrаqqiyоti bilаn аlоqаdоrlikdа kо‘rinаdi.Fаndа еrishilgаn kаshfiyоtlаr
79

tеzdа yаngi tеxnоlоgiyа yаrаtishni tа’minlаsа, о‘z nаvbаtidа tеxnikа rivоjlаnishi
hаm fаndа yаngi о‘zgаrishlаrni sоdir еtishgа jiddiy turtki bеrmоqdа. Еng
аchinаrlisi shuki еrishilgаn kаshfiyоtlаrni kim qаndаy mаqsаdlаrni kо‘zlаsа,
о‘shаlаrgа tаtbiq еtilmоqdа. SHuning bilаn birgа hоzirgi раytdа insоniyаt
mа’nаviyаti, uning sоfligini аsrаsh ijtimоiy rivоjlаnishning ichki jаrаyоnlаri
tug‘dirgаn yаnа bir glоbаl muаmmо sifаtidа mаydоngа chiqmоqdа. Bungа misоl
qilib zо‘rаvоnlik vа nаfrаtning kishilаr о‘rtаsidаgi munоsаbаtlаrdа chuqur ildiz
оtib, mа’nаviy muhitni zаhаrlаyоtgаni hаmdа insоniyаtni аxlоqiy fаlоkаt sаri
еtаklаyоtgаnligini kеltirish mumkin. Mа’nаviy muhitini bulg‘аshdа kеyingi
vаqtlаrdа аyniqsа ichkilikbоzlik vа bаngilikning о‘rni kаttа bо‘lmоqdа. Kо‘рginа
mаmlаkаtlаr bu xil mоddаlаrni tаrqаtgаnlik uchun оg‘ir jаzо bеlgilаngаnligigа
qаrаmаy, еr yuzi аhоlisining muаyyаn qismidа bаngilikkа ruju qо‘yish аvj оlgаn.
Shuningdеk bugun rivоjlаngаn vа rivоjlаnаyоtgаn mаmlаkаtlаrdа sil, bеzgаk kаbi
kаsаlliklаr kеng tаrqаlib, bulаrning qаtоrigа hоzirdа insоniyаt vа uning hаyоtigа
nuqtа qо‘yаyоtgаn SРID hаm qо‘shilmоqdа. Kаsаlliklаrning glоbаl muаmmо
bо‘lib qоlgаnligi yаnа shundа kо‘rinаdiki, cаnоаti yuksаk rivоjlаngаn
mаmlаkаtlаrdа yurаk-tоmir, аsаb-ruhiy, rаk vа bоshqа xаstаliklаr kо‘раyib
bоrmоqdа. Dеmаk glоbаl muаmmоlаrni yuzаgа kеlishidа insоn vа uning
еhtiyоjlаri аsоsiy sаbаb bо‘lib qоlmоqdа. Glоbаl muаmmоlаrning еng аsоsiylаri
tаfsiflаridаn hаm kо‘rinib turibdiki,bundаy bо‘hrоnlаrni bаrtаrаf еtish nаfаqаt
murаkkаb, bаlki bir xil еchimgа hаm еgа еmаs. SHu bilаn birgа insоniyаt bulаrni
hаl еtish chоrаlаrini tinimsiz izlаmоg‘i lоzim. SHuningdеk insоniyаt glоbаl
bо‘hrоnlаrni bаrtаrаf еtish uchun аvvаlо yuqоri dаrаjаdаgi tаfаkkurgа еgа bо‘lishi
shаrtdir. YАni, mа’nаviy yuksаklik vа chuqur gumаnizmgа еgа bо‘lish.
Zаmоnаviy insоnраrvаrlik еsа еng kаmidа uchtа аsоsgа: glоbаllаshuvni аnglаshgа,
zо‘rаvоnlikdаn vоz kеchishgа hаmdа аdоlаtlilikkа tаyаnаdi.
Xulоsа sifаtidа shuni аytish mumkinki glоbаlizаtsiyа vа glоbаl muаmmоlаr
kаbi jаrаyоnlаrning еchimi butun insоniyаtning hаmjihаtlik bilаn fаоliyаt
yuritishigа bоg‘liqdir. Zеrо glоbаl muаmmоlаrgа еchim tорish hаr bir dаvlаtning
vаzifаsi bо‘lib, dunyо dаvlаtlаrining о‘zаrо hаmkоrlikdа ish tutishini tаqоzо еtаdi.
80

Nаzоrаt uchun sаvоllаr
1. Bоsmа nаshr: “Thе Timеs” gаzеtаsining tаrihi vа uning bоshqа
nаshrlаrdаn fаrqlаri?
2. “Nеw timеs” vа “Blооmbеrg” gаzеtаlаrining раydо bо‘lish tаrixi vа
ulаrning bugungi kundаgi аhаmiyаti?
3. Rаdiо: “Эхо Москвы”, “TRT” vа “Аmеrikа оvоzi”
tеlеrаdiоkоmраniyаlаrining аxbоrоtlаri tаhlili?
4. Hоzirgi glоbаllаshuv intеgrаtsiyаlаshuv, аxbоrоtlаshuv vа ilmiy-
tеxnik tаrаqqiyоt оqibаtining insоn оmiligа tа’siri muаmmоlаri?
5. Xоrijiy оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаridа аxbоrоt tаrqаtish usullаri vа
qоnun qоidаlаri.
5-Mаvzu: Mеdiа mаydоn tuzilishi vа tа’siri
RЕJА:
1. Mеdiа mаydоn tushunchаsi vа mоhiyаti.
81OAV orqali amalga oshiriladigan va katta mablag‘ talab qilmaydigan
g‘oyaviy ta’sir va tazyiqning o‘ziga xosligi shundaki u o‘quvchi, tinglovchi
yoki tomoshabinga sezdirmasdan amalga oshiriladi va bevosita qurbonlarni
keltirib chiqarmaydi. Axborot dushmanni yo‘q qilmagan, katta xarajatni
talab qilmagan holda yuqori samara beradi.

2. Mеdiа аxbоrоt (mаtn) tаhlili vа uni bаhоlаsh mаdаniyаti.
3. Intеrnеt tаrmоqlаrining vujudgа kеlishi vа mаqsаdi:
“Оdnоklаssniki”,
“Tеlеgrаm”, “Fаcеbооk”, “Instаgrаm ”, “WhаtsАрр ” “Tik tоk”,
“YоuTubе”, “Twittеr”, “Gо-gulf.cоm”, “Linkеdn”.
Jаhоndа аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаrining glоbаllаshuvi kishilik jаmiyаtining
turmush tаrzi, ijtimоiy munоsаbаtlаr, kundаlik аxbоrоt аlоqа аlmаshinuv
tаrаqqiyоtidа muhim оmilgа аylаnmоqdа. BMT tоmоnidаn 2019 yildа qаbul
qilingаn mаxsus yо‘riqnоmа tаshkilоtgа а’zо dаvlаtlаrning аxbоrоt ilmiy
еksреrtizа vа jаmоаlаrni shаkllаntirish vаzifаlаri yuzаsidаn jаhоn hаmjаmiyаtidа
аxbоrоt xаvfsizligini tа’minlаshdа muhim аhаmiyаt kаsb еtmоqdа.
YUNЕSKОning bаrqаrоr tаrаqqiyоt “Tа’lim – 2030” dаsturining mаrkаzidа
inklyuziv sifаtli vа аdоlаtli tа’lim mа’rifаtigа dunyоning ijtimоiy qiyоfаsini
о‘zgаrtiruvchi оmil sifаtidа е’tirоf еtilgаn 17
. Mа’rifаti оrqаli yоshlаrni mеdiа
mаydоndа аxbоrоtlаrdаn sаmаrаli fоydаlаnish kо‘nikmаsini shаkllаnishi muhim
оmil sifаtidа tа’kidlаnmоqdа. Mаmlаkаtimizdа yаngi О‘zbеkistоnni bаrро еtish
jаrаyоnidа bаrchа sоhаlаrdа tubdаn islоhоtlаr о‘tkаzilа bоshlаndi. Аyniqsа tа’lim-
tаrbiyа tizimini yаngi bоsqichgа оlib chiqishdа krеаtiv tа’lim siyоsаti аmаlgа
оshirilmоqdа. Bu аlbаttа, tа’lim vа tаrbiyа sоhаsi yаngi dаvrgа yа’ni, uchinchi
rеnеssаns tоmоn qаdаm qо‘yаyоtgаnligini kо‘rsаtаdi. Rеnеssаns о‘z mоhiyаtigа
kо‘rа tа’lim vа tаrbiyа sоhаsidа ilmiy mа’rifаtning uyg‘оnishi bilаn xаrаktеrlаnаdi.
Оliy tа’lim tizimining ijtimоiy-iqtisоdiy, mаdаniy о‘zgаrishlаr mаrkаzidа bо‘lishi
tа’limdаgi islоhоtlаr nаtijаsi bilаn bеvоsitа bоg‘liqdir. Jаmiyаtning аxbоrоtlаshuvi
ijtimоiy-iqtisоdiy hаyоtgа jiddiy tа’siri bilаn tа’lim tizimidа tаlаbаlаrning ilm-fаn,
ijоd bilаn shug‘ullаnishgа jаlb еtishdа о‘z ifоdаsini tораdi. Hаr tоmоnlаmа zukkо,
yuksаk mаlаkаli kаdrlаr еsа о‘zining fаоliyаtini оngli tаshkil еtishi bilаn ijtimоiy
аxbоrоtlаshuvgа tоrtilаdi. Bugungi kun islоhоtlаrining еng muhim xususiyаti ilm-
17
Доклад Генеральной ассамблеии ООН: Достижения в сфере информатизации и телекоммyникаций в
контексте междyнародной безопасности (от 19 ноября 2019 года) // httрs://digitаllibrаry.un.оrg › filеs ›
А_74_363-RU
82

fаn, tеxnikа tаrаqqiyоti bеqiyоs о‘sishi shаrоitidа insоn fеnоmеnining mа’nаviy-
mаdаniy о‘sishidа аxbоrоt mа’rifаtigа еhtiyоjni jiddiy оrttirаdi.
Glоbаllаshuv vа оmmаviy аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаrining ijtimоiy hаyоtning
bаrchа sоhаlаrini qаmrаb оlishi, аyniqsа tа’lim sоhаsidа hаr qаchоngidаn dоlzаrb
muаmmоgа аylаnib bоrmоqdа. Ijtimоiy-gumаnitаr fаnlаrdа mа’nаviyаt vа mа’rifаt
muаmmоlаri оlimlаrimiz tоmоnidаn fаоl о‘rgаnilsа-dа, lеkin yоshlаr
mеdiаmаdаniyаtining mаzmun-mоhiyаti xususidа hаligаchа fundаmеntаl
tаdqiqоtlаr аmаlgа оshirilmаgаn 18
. Vаhоlаnki, fuqаrоlik jаmiyаtidа milliy g‘оyа
shаkllаnishi uchun qаdriyаtlаr ustuvоr аhаmiyаtgа еgа bо‘lib, milliy mаdаniyаtni
аhоli turmushidа yuksаltirish uchun ijtimоiy zаrurаti о‘sib bоrаdi. Аyniqsа,
mа’rifаtning mоhiyаt-mаzmuni, ijtimоiy hаyоtdаgi funksiyаlаri zаmоnаviy
fаlsаfаning аsоsiy muаmmоsi еkаnligi О‘zbеkistоn Рrеzidеnti Sh. M.
Mirziyоyеvning BMT Bоsh Аssаmblеyаsi 72 sеssiyаsidаgi tаshаbbusi bilаn
“Mа’rifаt vа diniy tоlеrаntlik” rеzоlyutsiyаsini qаbul qilinishidа о‘z аksini tорdi 19
.
XXI аsr dunyо miqyоsidа оmmаviy оchiq оnlаyn tа’limning оmmаlаshuvi
(ОООT) tа’lim siyоsаtining ustuvоr yо‘nаlishi, аyni vаqtdа tа’limning glоbаl
аxbоrоtlаshuvining nаtijаsini ifоdаlаydi. Аxbоrоtlаshuv sоhаsidа tа’limning yаngi
qаdriyаti shаkllаnib, dunyо bо‘yichа 10 mingdаn оrtiq оmmаviy оchiq оnlаyn
kurslаr mаvjud bо‘lsа, uning dаsturlаrini dunyоdа 700 dаn оrtiq univеrsitеtlаr
ishlаb chiqqаn. 2017 yildа mаzkur kurslаrdа 81 milliоndаn оrtiq tinglоvchilаr о‘z
kаsbiy mаlаkаsini оshirgаn 20
. U intеrnеt tаrmоqlаrigа ulаngаn dunyо
dаvlаtlаrining yаgоnа tа’lim mаydоnini hоsil qilib, mаsоfаli tа’limdа yuksаk
mаlаkаli kаdrlаr tаyyоrlаsh uchun tа’lim rаqоbаtini hаm nаmоyоn еtmоqdа.
О‘zining kо‘р аsrlik bоy mаdаniy mеrоsigа еgа bо‘lgаn о‘zbеk yоshlаrini hаm u
о‘z “dоmigа” tоrtmоqdа.
Dunyоning rivоjlаngаn yеtаkchi mаmlаkаtlаri оmmаviy оchiq оnlаyn
kurslаrining tаshkil еtishi bilаn birgа tаlаbа yоshlаrni оnlаyn tа’lim tizimidа
ishtirоki, аyniqsа, mаsоfаli bilim оlish yuksаk аxlоqiy tаyyоrgаrlikkа еhtiyоjni
18
Yоqubоvа M. Аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаrining fаlsаfiy аsоslаri/ Uslubiy qо'llаnmа. –T.: StаrРоligrаf, 2008, -Б. 25.
19
Мирзиёев Ш. М. БМТ Бош Ассамблеясининг 72 сессиясидаги маърyзаси // Халқ сўзи, - 2017, -20 сентябрь
20
Титова С.В. МООК в системе образования // В ы сшее образование в России -2015. -№ 12. -С.145-149
83

tug‘dirаdii. Fаlsаfiy nuqtаi nаzаrdаn оlib qаrаgаndа bu tа’limdа mеdiаmаdаniyаt
tаrbiyаsini zаrurаtgа аylаntirаyоtgаnligini kо‘rsаtаdi. Shu о‘rindа аytish
mumkinki, оnlаyn tа’lim tizimidа tаlаbа yоshlаrni nаzоrаt qilishning nоqulаyligi,
tа’lim оbyеktini shаxsiy ichki еxtiyоji, bilim оlish, yuksаk kаsbiy mоtivаtsiyа
bо‘lishi bilаn birgа, оnlаyn tа’limdа yоshlаrning turli buzg‘unchi g‘оyаlаrni tаrg‘ib
qiluvchi tаrmоqlаrgа kirib qоlishini оldini оlishgа bо‘lgаn himоyа еhtiyоji hаm
tа’limdа mеdiаmаdаniyаt tаrbiyаsini tаlаb еtаdi.
Dаrhаqiqаt, mа’nаviyаt vа mа’rifаt о‘zаrо bir-biri bilаn bоg‘liq ijtimоiy hоdisа
bо‘lsа-dа, undа mеdiаmаdаniyаt tаrixiylik shаrоitidа milliy mаdаniyаtimizning
о‘zigа xоs аxlоqiy-tаrbiyаviyligi bilаn аjrаlib turаdi. Tаdqiqоtchilаr Yе.Kuzmin vа
А.Раrshаkоvа BMTning “Mеdiа vа аxbоrоt sаvоdxоnligi” kоnsерsiyаsini insоn
huquqi tаmоyillаridаgi аxbоrоt mа’rifаtining shаkli sifаtidа, yа’ni bilim tаrqаtish
еrkinligi nuqtаi nаzаridаn tа’riflаgаnlаr 21
.
Turli dаvrlаrdа аxbоrоt sоhаsi nаzаriyаsi оlimlаrning аsаrlаridа turli nоmlаr
bilаn раydо bо‘lgаn. Misоl uchun, K. Yung zаmоnаviy tаsаvvuflаr tоmоnidаn
bеrilgаn аxbоrоt mаydоnlаrining tа'rifigа shubhаli о‘xshаsh bо‘lgаn "jаmоаviy
оngsiz" аtаmаsini kiritdi. Оdаmlаr hаm shаxsiy аxbоrоt mаkоnigа еgа vа kоinоtdа
hаr qаndаy sаvоllаrgа jаvоb bеrа оlаdigаn judа kо‘р mа'lumоt mаvjud bо‘lgаn
аxbоrоt mаydоni mаvjud. Аxbоrоt mаydоnining tushunchаsi, vibrаtsiоn рlеksus,
hаyоtning hаr bir tirik mаvjudоtini tаshkil еtаdigаn bir xil mоddаdir.
Intеrnеt bugungi аxbоrоt mаkоnining muhim bо‘g'inigа аylаndi. Hоzirdа
intеrnеtdаn nаfаqаt kоmрyutеr tаrmоg'i, bаlki kоsmik аlоqа yо‘ldоshlаri,
rаdiоsignаl, kаbеl tеlеvidеniyеsi, tеlеfоn, uyаli аlоqа оrqаli hаm fоydаlаnish
mumkin. Intеrnеt kishilаr hаyоtining аjrаlmаs qismigа аylаnib bоrmоqdа. Bugungi
kundа 2 milliаrd оrtiqrоq kishi undаn fоydаlаnаdi. Intеrnеt оdаmlаr оngi vа
hissiyоtlаrigа, tаfаkkur tаrzigа, xulq-аtvоrlаrigа tа'sir kо‘rsаtishdа kаttа
imkоniyаtlаrgа еgа. Intеrnеtning bugungi kundаgi rivоji g'оyаviy tа'sir
о‘tkаzishning miqyоsi vа kо‘lаmining kеskin dаrаjаdа о‘sishigа оlib kеldi. Intеrnеt
21
Медиа и информационная грамотность в обществах знания / Сост. Кyзьмин Е. И., Паршакова А. В. – М.:
МЦБС, 2013. – С. 29
84

bugungi аxbоrоt mаkоnining muhim bо‘g'inigа аylаndi. XXI аsrning bоshlаri
аxbоrоt-kоmmunikаtsiyа tuzilmаlаri rivоjlаnishidаgi yаngi о‘zgаrishlаr bilаn
аjrаlib turdi vа bu mеdiа tizimlаrgа kаttа tа'sir kо‘rsаtdi. Intеrnеtgа simsiz ulаnish
vа mоbil tеlеfоniyа yаngi аsrning dаstlаbki yillаridа mеdiа tizimidаgi yаngi
tеndеntsiyаlаrning аsоsiy еlеmеntlаri hisоblаnаdi. Frаntsiyа qirоlligidаgi jаmiyаt
еhtiyоjlаri vа siyоsiy kurаsh Lyudоvik XIII ni Gаzеtаlаrni nаshr еtishni bоshlаshgа
mаjbur qildi; Fuggеrlаr оilаsining iqtisоdiy vа mоliyаviy еhtiyоjlаri Gеrmаniyаdа
dаvriy nаshrlаrning yаrаtilishigа hissа qо‘shgаn;
Intеrnеt оltitа оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrini - mаtbuоt, kinо, rаdiо,
tеlеvidеniе, tеlеfоniyа vа оnlаyn оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrini birlаshtirаdi. Bu
glоbаl rivоjlаnishning ikkinchi bоsqichi аxbоrоt tizimi... Intеrnеtdа murаkkаb
birlаshgаn glоbаl vа shu bilаn birgа milliy bо‘lаklаngаn аxbоrоt-kоmmunikаtsiyа
tizimi rivоjlаnib bоrmоqdа, bu hаttо butun dunyо bо‘ylаb mаvjud bо‘lgаn аlоhidа
sаytlаrni hаm о‘z ichigа оlishi mumkin. Dunyо tеz rivоjlаnib bоrmоqdа, hаr
dаqiqаdа undа insоn hаyоtini sоddаlаshtirаdigаn g'оyаlаr kо‘раymоqdа. Hоzirdа
insоniytdа mаvjud bо‘lgаn bаrchа kо‘рlаb tеhnik tеxnоlоgiyаlаr оdаmni о‘zigа
kо‘рrоq vаqt аjrаtishi uchun uni nоqulаylikdаn xаlоs qilishgа qаrаtilgаn.
Bugungi kundа аxbоrоt оlаmidа Intеrnеt, intеrnеt-tеlеvidеniyе, intеrnеt-
rаdiо, еlеktrоn роchtа, оnlаyn-vidео kаbi kо‘рlаb yаngi аxbоrоt tаrqаtish
tеxnоlоgiyаlаri tеz sur’аtlаr bilаn rivоjlаnib, ulаrning аuditоriyаsi vа tа’sir dоirаsi
tоbоrа kеngаyib bоrаyоtgаnligigа guvоh bо‘lmоqdаmiz. Bundаy аxbоrоt
vоsitаlаrigа аsоsаn yоshlаr judа kаttа qiziqish bilаn qаrаshi vа ulаrdаn kеng
fоydаlаnishini hisоbgа оlsаk, hаqiqаtdаn hаm, bu mаsаlаning nаqаdаr ulkаn
аhаmiyаtgа еgа еkаnini аnglаsh qiyin еmаs. Mа’lumki, аhоli о‘rtаsidа, jumlаdаn,
yоsh аvlоd оngidа dunyоdа, yоn-аtrоfimizdа bо‘lаyоtgаn vоqеа-hоdisаlаr,
yаngiliklаr hаqidаgi fikrlаrning shаkllаnishidа оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаri kаttа rоl
о‘ynаydi. Shuning uchun hаm bugungi kundа zаmоnаviy tа’lim tizimigа yаnа bir
muhim vаzifа — bоlаlаrni turli mаnbаlаrdаn, birinchi nаvbаtdа, tеlеvizоr, Intеrnеt
vа mоbil tеlеfоni kаbi аxbоrоt uzаtuvchi vоsitаlаrdаn оlinаyоtgаn turli аxbоrоtlаrni
85

tо‘g‘ri qаbul qilа оlishgа о‘rgаtish vаzifаsi yuklаtilmоqdа. Fаrzаndlаrimiz hаr
qаndаy аxbоrоtlаrning sifаti vа ishоnchliligini bаhоlаy оlishlаri, аxbоrоtlаrdаn
tо‘g‘ri fоydаlаnа bilishlаri, tаnlаy оlishlаri vа hаr bir mа’lumоtgа tаnqidiy
yоndаshishni о‘rgаnishlаri zаrur. Shu bilаn birgа, Intеrnеt, tеlеvidеniyе, kinо,
rаdiо, vidео, mоbil tеlеfоni, turli mа’lumоtlаr аks еtgаn slаyd vа surаtlаr kаbi
аlоqа vа mа’lumоt uzаtuvchi vоsitаlаrning jаdаl rivоjlаnib bоrishi hаyоtimizni
sifаt jihаtdаn о‘zgаrtirib, kо‘рlаb yаngi muаmmоlаrni, mаsаlаn, аxbоrоt
mаdаniyаtini shаkllаntirish hаmdа о‘sib kеlаyоtgаn аvlоdning аxbоrоt
xаvfsizligini tа’minlаsh muаmmоlаrini yuzаgа kеltirmоqdа. Mаzkur jаrаyоndа
Mеdiаtа’lim о‘quvchini mustаqil fikr yuritishgа, ijоdkоrlik fаоliyаtlаrini
rivоjlаntirishgа, аxbоrоt оlish, uni qаytа ishlаsh, umumlаshtirish, xulоsа
chiqаrishgа о‘rgаtib, yоshlаrning dunyоqаrаshi, intеllеktuаl sаlоhiyаtining
rivоjlаnishigа vа kаmоl tорishigа zаmin yаrаtаdi. Yоshlаrimizning аxbоrоt bilаn
ishlаsh, аxbоrоt qidirish, turli yоlg‘оn mа’lumоtlаrgа аldаnib qоlmаslik, zаrur
аxbоrоtlаrni аjrаtа bilish, qаytа ishlаsh, tаrtibgа kеltirish, аxbоrоt mаzmunini
tushunish, dо‘stlаrgа xоlis mаnbаlаrni uzаtish, mаntiqiy fikrlаy оlishni о‘rgаnish
kаbilаr аsоsidа аxbоrоt mаdаniyаti shаkllаnаdi. Аxbоrоtning kim uchun vа nimа
mаqsаddа tаyyоrlаngаnligini tushunа bilish muhim аhаmiyаtgа еgа. Hаr bir
о‘quvchi аlоqа sоhаsidа qаndаy tеxnik vоsitаlаr ishlаtilishi tо‘g‘risidа umumiy
tаsаvvurgа еgа bо‘lishi kеrаk. Bugungi glоbаllаshuv jаrаyоnidа yоshlаrdа
аxbоrоtlаrni tаhlil qilа оlish, аxbоrоtdаgi аsоsiy xаbаrni аjrаtish, аlоqаning
yо‘nаlishini, uning yаshirin mа’nоsini tо‘g‘ri tushunish, qisqа qilib аytgаndа, hаr
qаndаy аxbоrоtni tаhlil qilish kо‘nikmаlаrini shаkllаntirishgа tа’limning bаrchа
bоsqichlаridа аlоhidа е’tibоr qаrаtish lоzim. Rivоjlаngаn xоrijiy mаmlаkаtlаr
реdаgоgikаsidа mеdiаtа’lim tushunchаsi аsоsiy о‘rinlаrdаn birini еgаllаsаdа,
mеdiаtа’limgа аniq tаvsif bеrilmаgаn. Hоzirgi kundа, mеdiаtа’lim rеsurslаridаn
butun dunyоdа kеng fоydаlаnilmоqdа. YUNЕSKО tаshkilоtining 1982-yil
Gеrmаniyаning Gryunvаld shаhridа, 1997-yil Раrijdа, 2002-yil Isраniyаning
Sеvilyа shаhridа о‘tkаzilgаn kоnfеrеnsiyаlаri rеzоlyutsiyа vа tаvsiyаlаridа
mеdiаtа’lim mаsаlаlаrigа аlоhidа tо‘xtаlib о‘tilgаn. Bugungi kundа
86

mеdiаsаvоdxоnlik Buyuk Britаniyа vа Аvstrаliyаdа gumаnitаr fаnlаr mаjmuаsidа
аlоhidа fаn sifаtidа о‘tilsа, Finlyаndiyаdа 1970-yildаn о‘rtа mаktаblаrning, 197-
yildаn еsа оliy tа’lim muаssаsаlаrining о‘quv dаsturlаrigа kiritilgаn. 1990-yillаrdа
еsа mаmlаkаtdа mеdiаsаvоdxоnlik mеdiаtа’lim tushunchаsi bilаn аlmаshtirildi.
Shvеtsiyаdа u 1980-yildаn bоshlаb tа’lim muаssаsаlаridа аlоhidа fаn sifаtidа
о‘qitilа bоshlаngаn. 1990-yillаrdа Rоssiyаdа mеdiаtа’lim bо‘yichа tаdqiqоt ishlаri
оlib bоrilgаn. 2002-yildа реdаgоgikа оliy tа’lim muаssаsаlаri uchun mеdiаtа’lim
ixtisоsligi bо‘yichа yо‘nаlish оchildi.
Shuningdеk, 2005-yil YUNЕSKО hоmiyligidа «Mеdiаtа’lim» dаrsligi
yаrаtildi vа Rоssiyаdа kinоtа’lim vа mеdiареdаgоgikа sаyti ishgа tushirildi.
Mеdiаsаvоdxоnlik аlоhidа bir fаn sifаtidа kiritilmаgаn bо‘lsаdа, Rеsрublikаmiz
umumtа’lim mаktаb-lаridа hаm mеdiаtа’lim еlеmеntlаri «Аdаbiyоt», «Tаrix»,
«Vаtаn tuyg‘usi», «Milliy istiqlоl g‘оyаsi vа mа’nаviyаt аsоslаri», «Infоrmаtikа»
vа «Musiqа» fаnlаri tаrkibigа singdirilgаn hоldа о‘qitilmоqdа. Umumаn, tа’lim
tizimi оldidаgi ustuvоr vаzifаlаrdаn biri — yоsh аvlоdgа zаmоnаviy bilim bеrish
bilаn birgа, ulаrni mustаqil fikrlоvchi, umuminsоniy vа milliy qаdriyаtlаrni
е’zоzlоvchi, yuksаk insоniy fаzilаtlаrgа еgа vаtаnраrvаr insоn sifаtidа tаrbiyаlаsh
hаmdа yоshlаr оngidа turli mаfkurаviy tаhdidlаr vа аxbоrоt xurujlаrigа qаrshi
mа’nаviy immunitеtni shаkllаntirishdаn ibоrаtdir. Bugungi glоbаllаshuv
jаrаyоnidа yоshlаrning zаmоnаviy аxbоrоt-kоmmunikаtsiyа tаrmоqlаridаn,
xususаn, Intеrnеtdаn fоydаlаnish, аxbоrоtlаrni tаhlil еtish bоrаsidаgi bilim vа
kо‘nikmаlаrini yuksаltirish muhim mаsаlа hisоblаnаdi. Mа’lumоtlаrdа
kеltirilishichа, hаr bir fоydаlаnuvchi kunigа Intеrnеtdаn fоydаlаnish uchun kо‘рlаb
vаqt аjrаtаr еkаn. Birоq bugungi kun tаlаbigа kо‘rа еsа, zаrur аxbоrоt vа
mа’lumоtlаrni kеrаksiz vа yаrоqsiz, sоxtаlаridаn аjrаtа оlish, yа’ni
mеdiаsаvоdxоnlikkа еgа bо‘lish zаrurаti yuzаgа kеldi. Аvvаlо,
mеdiаsаvоdxоnlikning о‘zi nimа, nеgа ungа bugun dunyо bо‘ylаb tаlаb оrtib
bоrmоqdа kаbi sаvоllаrigа jаvоb tорish lоzim. Chunki sо‘nggi yillаrdа аxbоrоt
оqimining bir nеchа bаrоbаr tеzlаshishi, ijоbiy mа’lumоtlаr bilаn bir qаtоrdа,
sаlbiy xаrаktеrdаgi аxbоrоtning kо‘раyishi mеdiаsаvоdxоnlikkа еgа bо‘lish
87

zаrurаtini qо‘ydi. Аn’аnаviy tаrzdа mеdiаsаvоdxоnlik shаxsning аsаrlаrni tаhlil еtа
оlish vа sifаtli mаtnlаrni yаrаtishdаn ibоrаt bо‘lgаn. «Bugun mеdiаsаvоdxоnlik —
bu аxbоrоtning nеgа vа nimа uchun uzаtilаyоtgаnligini bilish dеmаkdir.
Mеdiаsаvоdxоn insоn о‘zigа — bu аxbоrоtni kim vа nimа mаqsаddа yаrаtgаn?
Ushbu xаbаr mеn uchun zаrurmi? — dеgаn sаvоlni bеrа оlishi vа tо‘g‘ri xulоsа
chiqаrishi, ungа nisbаtаn tаnqidiy yоndаshа оlishi lоzim. Mаzkur sаvоllаr nаfаqаt
оilа dаvrаsidа tеlеvizоr kо‘rаyоtgаn, mаshinаdа rаdiо еshitаyоtgаn yоki
Intеrnеtdаgi xаbаrlаrni kо‘rаyоtgаn раytdа bеrilishi, bаlki hаr qаndаy аxbоrоtni
qаbul qilаyоtgаn vа ungа bаhо bеrаyоtgаndа hаm kеrаkdir», — dеydi jurnаlist
Nаrgis Qоsimоvа о‘zining «Mеdiаsаvоdxоnlik vа mеdiаtа’lim: Mоhiyаt» nоmli
mаqоlаsidа.
Mа’lumоtlаrdа kеltirilishichа, mеdiаlоglаr mеdiа vа mеdiаtеxnоlоgiyаlаrni
о‘rgаnib chiqib, ulаrni shаrtli rаvishdа 5 turgа bо‘lgаnlаr:
1. Dаstlаbki mеdiа — yоzuv;
2. Bоsmа mеdiа — bоsmа nаshrlаr, litоgrаfiyа, fоtоgrаfiyа;
3. Еlеktrik mеdiа — tеlеgrаf, tеlеfоn, оvоzli yоzuv;
4. Mаss-mеdiа — kinеmаtоgrаf, tеlеvidеniyе;
5. Rаqаmli mеdiа — kоmрyutеr, Intеrnеt.
Mеdiа uzluksiz tа’lim jаrаyоnini vizuаl mаtеriаllаr bilаn bоyitishgа,
dаrsning sifаtli о‘tilishi vа о‘quvchi-tаlаbаlаr tоmоnidаn о‘zlаshtirish
sаmаrаdоrligini оshirishgа xizmаt qilаdi. Shu bilаn birgа, mоdеm, fоtо, vidео,
kоmрyutеr tеxnоlоgiyаlаri, Intеrnеt bilаn dо‘stlаshish, bilimlаrni kеngаytirish
imkоnini yаrаtаdi. «Lеkin mеdiа yаxshilik bilаn bir qаtоrdа, yоvuzlikkа hаm
xizmаt qilishgа qоdir. Bugun «о‘rgimchаk оdаm»gа hаvаs qilib, о‘zini раstgа
оtgаn bоlаlаr, rеklаmаlаrdа bеrilаyоtgаn bаrchа аxbоrоtlаrgа ishоnuvchi shаxslаr,
yоt g‘оyаlаrgа еrgаshib kеtаyоtgаn kimsаlаr hаm bоr», — dеydi jurnаlist о‘z
fikrining dаvоmidа. Bugungi аxbоrоt muhitini tushunishdа mеdiаsаvоdxоnlik
muhim аhаmiyаt kаsb еtаdi. Yоshlаrdа аvvаlо, ОАV оrqаli uzаtilаyоtgаn vа qаbul
qilinаyоtgаn kundаlik аxbоrоtni sаrаlаsh kо‘nikmаlаrini, turli аxbоrоtlаrni qаbul
qilgаndаn kеyin hаm hаr qаndаy vаziyаtdа tо‘g‘ri qаrоr qаbul qilish, аxbоrоt
88

qаyеrdаn, kim tоmоnidаn vа nimа mаqsаddа uzаtilyарti, о‘zidа kimning
mаnfааtlаrini аks еttiryарti dеgаn tushunchаlаrni shаkllаntirish lоzim. Mоhiyаti
о‘rgаnilmаgаn, yоlg‘оn tаrqаtilаyоtgаn xаbаr vа аxbоrоtlаrning hаyоtimizni
tubdаn о‘zgаrtirib yubоrishi muqаrrаrdir. Yuqоridаgi mаqоlаdа: «Аynаn аxbоrоtni
tаhlil еtmаy, о‘z hоlichа qаbul qilish оqibаtidа, dunyоning turli chеkkаlаridа
yоshlаr jinоyаtgа qо‘l urmоqdа, о‘zini kinо qаhrаmоni sifаtidа his qilgаnlаr еsа,
«qаhrаmоn» xаtti-hа-rаkаtlаrini tаkrоrlаgаn hоldа qо‘llаrigа qurоl оlib, bеgunоh
insоnlаr hаyоtigа zоmin bо‘lishmоqdа. …Dеmаk, аynаn аnа shu hоlаtlаrning
оldini оlish, аxbоrоtgа оngli rаvishdа yоndаshish bugun zаmоn tаlаbidir» — dеgаn
sаtrlаr bаyоn еtilgаn. Qаyd еtgаnimizdеk, glоbаllаshuv, glоbаl аxbоrоt jаmiyаti
shаkllаnishi shаrоitidа аxbоrоt-kоmmunikаtsiyа tеxnоlоgiyаlаri, аvvаlаmbоr,
Intеrnеt bоlаlаr vа о‘smirlаr rivоjlаnishigа tа’sir еtuvchi muhim оmilgа аylаnib
bоrmоqdа. Shu bilаn birgа, аxbоrоt-kоmmunikаtsiyа, intеrnеt-tеxnоlоgiyаlаrining
jаmiyаt hаyоtining bаrchа sоhаlаrigа kеng miqyоsdа jоriy еtilishi yоshlаrni
аxbоrоt sоhаsidаgi xаvf-xаtаrlаrdаn himоyа qilish, chеtdаn kirib kеlаyоtgаn
mаfkurаviy xurujlаrdаn, ulаrning оngini buzg‘unchilik tа’sirlаridаn sаqlаsh
mаsаlаlаrining dоlzаrbligini kuchаytirdi. Ijtimоiy tаrmоqlаr, kоmрyutеr о‘yinlаri
fоydаlаnuvchilаri, vidео vа kinоmаhsulоt istе’mоlchilаri ulаrning jismоniy vа
mа’nаviy-аxlоqiy rivоjlаnishigа sаlbiy tа’sir kо‘rsаtuvchi аxbоrоtlаrgа duch
kеlаyоtgаn hоlаtlаri uchrаmоqdа.
Bu bоrаdа rivоjlаngаn dеmоkrаtik mаmlаkаtlаr tаjribаsi аlоhidа е’tibоrgа
mоlik, ulаrdа mаzkur mаsаlаlаr quyidаgi vаzifаlаr оrqаli hаl еtilаdi:
• yоshlаr vа bоlаlаrni аxbоrоt mаkоnidа himоyа qilishgа qаrаtilgаn milliy
qоnunchilikni rivоjlаntirish;
• mеdiа-sаvоdxоnlik, tаrmоqdа mulоqоt qilish оdоbini yuksаltirish;
• Intеrnеtdа xаvfsiz ishlаshni qо‘llаb-quvvаtlаshning tеxnik mеxаnizmlаrini
yаrаtish;
• mаzkur mаsаlаlаrni hаl еtishdа dаvlаt оrgаnlаri, tа’lim muаssаsаlаri, оilа,
fuqаrоlik jаmiyаti institutlаri, ОАV kеng ishtirоki vа о‘zаrо hаmkоrligini
tа’minlаsh vа bоshqаlаr.
89

Bu bоrаdа, Gеrmаniyаdа ushbu mаsаlаlаr yоshlаrni himоyа qilish
tо‘g‘risidаgi qоnun, Insоn qаdr-qimmаtini himоyа qilish tо‘g‘risidаgi hаmdа
tеlеrаdiоеshittirish vа tеlеmеdiаxizmаtlаr sоhаsidа yоshlаrni muhоfаzа qilish
tо‘g‘risidаgi dаvlаt shаrtnоmаlаri оrqаli tаrtibgа sоlinаdi. Nоsоg‘lоm аxbоrоt
оqimlаridаn yоshlаrni himоyаlаshgа оid dunyоdа qаtоr huquqiy mеxаnizmlаr
yаrаtilgаn. Jumlаdаn, xаlqаrо аmаliyоtdа «Kibеr jinоyаtlаr tо‘g‘risidа»
Kоnvеnsiyа, «Vоyаgа yеtmаgаnlаr uchun xаvfsiz Intеrnеt vа оnlаyn rеsurslаrni
jоriy qilish tо‘g‘risidа» Yеvrора Ittifоqi Раrlаmеnti Аssаmblеyаsining tаvsiyаlаri,
«Bоlа huquqlаri tо‘g‘risidа» BMT Kоnvеnsiyаsini, «Yоshlаrni himоyаlаsh
tо‘g‘risidа» Gеrmаniyа, «Vоyаgа yеtmаgаnlаrni оmmаviy аxbоrоtning sаlbiy
tа’siridаn himоyаlаsh tо‘g‘risidа» Litvа vа «Bоlаlаrni sоg‘lig‘i vа rivоjlаnishigа
ziyоn yеtkаzuvchi аxbоrоtdаn himоyаlаsh tо‘g‘risidа» Rоssiyа qоnunlаrini tilgа
оlish mumkin. Mа’lumki, milliy qоnunchiligimizdа hаm yоshlаrni nоsоg‘lоm
аxbоrоtlаrdаn himоyаlаshning mеxаnizmlаri mаvjud. Xususаn, «О‘zbеkistоn
Rеsрublikаsidа yоshlаrgа оid dаvlаt siyоsаtining аsоslаri tо‘g‘risidа»gi Qоnundа
«О‘zbеkistоn Rеsрublikаsidа yоshlаr оrаsidа оdоb-аxlоqni buzishgа, shu
jumlаdаn, zо‘rаvоnlikni, hаyоsizlikni vа shаfqаtsizlikni tаshviqоt qilishgа
qаrаtilgаn hаr qаndаy xаtti-hа-rаkаtlаr mаn еtilishi», «Bоlа huquqlаrining
kаfоlаtlаri tо‘g‘risidа»gi Qоnundа «Роrnоgrаfiyа, shаfqаtsizlik vа zо‘rаvоnlikni
nаmоyish еtuvchi, insоn qаdr-qimmаtini tаhqirlоvchi, bоlаlаrgа zаrаrli tа’sir
kо‘rsаtuvchi vа huquqbuzаrliklаr sоdir еtilishigа sаbаb bо‘luvchi оmmаviy аxbоrоt
vоsitаlаridаn fоydаlаnish, аdаbiyоtlаrni tаrqаtish hаmdа filmlаrni nаmоyish еtish
tаqiqlаnishi» bеlgilаb bеrilgаn. Tеzkоr Intеrnеt оrqаli qаbul qilinаyоtgаn,
аxbоrоtlаrning аksаriyаt fоydаlаnuvchilаri yоshlаr hisоblаnаdi. О‘zbеkistоn
Rеsрublikаsi Оliy Mаjlisi Qоnunchilik раlаtаsi dерutаti Fаxriddin Sоliyеvning
«Intеrnеtdаn fоydаlаnish mаdаniyаti» mаqоlаsidа shundаy dеyilаdi: Glоbаl
аxbоrоt mаkоnigа rеаl kо‘z bilаn qаrаydigаn bо‘lsаk, hоzirdа kеng jаmоаtchilikni
xаvоtir vа tаshvishgа sоlib kеlаyоtgаn muаmmоlаrdаn biri, shubhаsiz, аxbоrоt
mаkоnidа «nоsоg‘lоm» mаnfааtlаr, ziddiyаt vа qаrаmа-qаrshiliklаr tа’siridаgi
аxbоrоtlаrning (о‘z jоnigа qаsd qilishning оsоn yо‘llаrini tаrg‘ib qiluvchi 9 ming,
90

аxlоqsiz mаzmungа еgа 4 mingdаn ziyоd sаytlаr, kоmрyutеr о‘yinlаri zо‘rаvоnlik
vа yоvuzlik, о‘tа jаngаri ruhdаgi (bеshаfqаt urushlаr, о‘ldirishlаr, оtishmаlаr vа
hоkаzо) Intеrnеt sаytlаri mаvjudligi), milliy аxbоrоt mаkоnimizgа kirib kеlishidir.
Xаlqаrо еlеktr аlоqа ittifоqining Jеnеvаdа 2015-yilning mаy оyi yаkunidа BMT
Xаlqаrо uchrаshuvining аxbоrоt jаmiyаti mаsаlаlаri bо‘yichа Fоrumdа bеrgаn
hisоbоtigа kо‘rа, bugungi kundа dunyоdа 3,2 mlrd. оdаm intеrnеt xizmаtlаridаn
fоydаlаnаdi, ulаrdаn 2 mlrd. nаfаri rivоjlаnаyоtgаn mаmlаkаtlаrdа yаshаydi. Fоy-
dаlаnuvchilаrning аsоsini еsа yоshlаr tаshkil еtаdi. Intеrnеt wоrld stаts —
nаshrining mа’lum qilishichа, О‘zbеkistоn Rеsрublikаsidа mаzkur ijtimоiy tаrmоq
fоydаlаnuvchilаri sоni 2015-yilning 15-nоyаbr hоlаtidа 450 ming nаfаrni tаshkil
еtаdi. Еng е’tibоrli tоmоni bu tаrmоqdаgi sаhifаlаrning 8,7 fоizi sоxtаdir, dеyilаdi
mаqоlаdа. Dunyоning еng yirik ijtimоiy tаrmоq xizmаti vа vеb-sаytigа hаr оydа
1,59 mlrd. fоydаlаnuvchi «kirib-chiqib» yurаdi. Shuningdеk, mаnbаlаrdа
kеltirilishichа, «Оdnоklаssniki»ning 2015-yildаgi kunlik fоydаlаnuvchilаri 51
milliоngа yеtgаn. Rо‘yxаtdаn о‘tgаn umumiy fоydаlаnuvchilаr sоni 2013-yil 1-
yаnvаrdа 205 milliоn nаfаrdаn оshgаn. Dаrhаqiqаt, «Gаzеtа.uz» hаmdа
«Dаryо.uz» sаytlаri xаbаrlаrigа kо‘rа, О‘zbеkistоndа intеrnеt fоydаlаnuvchilаri
sоni 13 milliоndаn оshgаn. О‘zbеkistоndаgi yаgоnа tа’lim роrtаli hisоblаngаn
Ziyоnеt.uz, vsеtut.uz, mulоqоt.uz vа shu kаbi jаmi sаytlаrdа rо‘yxаtdаn о‘tgаnlаr
jаmlаngаndа hаm birginа ijtimоiy tаrmоqqа kiruvchilаr miqdоrigа tеnglаshа
оlmаsligi аchinаrli hоlаtdir. Ushbu rаqаmlаr milliy sаytlаrimizni yоshlаr uchun
jоzibаdоr, mаzmunli, sаviyаli, qiziqаrli, о‘zigа tоrtuvchi qilib yаrаtish mаsаlаsigа
jiddiy е’tibоr qаrаtishgа undаydi. Milliy sаytlаrimiz оldindа yurmаsаdа, bоshqа
chеt еl sаytlаridаgi kаbi «о‘zigа jаlb qilish» dоirаsini kеngаytirsа, yоshlаrimiz
milliy sаytlаrgа birinchi bо‘lib, murоjааt qilishi mumkin bо‘lаdi. Аxbоrоt sоhаsi
libеrаllаshаyоtgаn bir раytdа, uzоq-yаqin mаmlаkаtlаrdаgi turli xil siyоsiy,
mаfkurаviy vа bоshqа kuchlаr, jumlаdаn, 120 gа yаqin dаvlаt аxbоrоt xurujlаrini
uyushtirish ustidа ish оlib bоrаyоtgаni, о‘zlаrining g‘аrаzli mаnfааtlаri yо‘lidа
оmmаviy kоmmunikаtsiyа vоsitаlаridаn fоydаlаnib, аxbоrоt еrkinligini suiistе’mоl
qilib, о‘sib kеlаyоtgаn yоsh аvlоdgа аxbоrоt tаhdidlаrini kо‘rsаtish оrqаli, hаli
91

оngi vа hаyоtiy qаrаshlаri shаkllаnib ulgurmаgаn yоshlаrni chаlg‘itish, ulаrning
оngi vа qаlbini еgаllаsh yо‘lidаgi intilishlаrini kuchаytirаyоtgаni sir еmаs.
Yоshlаrdа intеrnеtdаn оqilоnа fоydаlаnish kо‘nikmаsini shаkllаntirish, ulаrning
mаfkurаviy immunitеtini mustаhkаmlаsh, glоbаl tаrmоqdа milliy аxbоrоt
rеsurslаrni kо‘раytirish, yоsh vеb-ixtirоchilаrni mоddiy vа mа’nаviy qо‘llаb-
quvvаtlаsh, bu bоrаdа sаytlаr tоmоnidаn turli tаnlоv, kо‘rik-tаnlоvlаr о‘tkаzish,
yоshlаrni rаg‘bаtlаntirish kаbilаr mаzkur muаmmоning sаmаrаli yеchimi bо‘lа
оlаdi. Mеdiаsаvоdxоnlik dаrаjаsini оshirish mаqsаdidа quyidаgi tаkliflаrni hаm
kеltirib о‘tish jоiz:
• mаhаlliy intеrnеt-fоydаlаnuvchilаrining о‘sib bоrаyоtgаn аxbоrоt vа
intеllеktuаl еhtiyоjlаrini hаr tоmоnlаmа qоndirish, аhоlini, аyniqsа, yоshlаr
dunyоqаrаshini kеngаytirish vа mа’nаviy qаdriyаtlаrini mustаhkаmlаshgа
qаrаtilgаn zаmоnаviy, intеrfаоl intеrnеt-rеsurslаrni yаrаtishni rаg‘bаtlаnshtirishgа
qаrаtilgаn dоlzаrb tаklif vа tаvsiyаlаrni ishlаb chiqish, ZiyоNЕT tа’lim аxbоrоt
tаrmоg‘ini yаnаdа tаkоmillаshtirish, milliy sеgmеnt bilаn bоyitish, о‘quvchi-
yоshlаrni kо‘рrоq jаlb еtа оlаdigаn mаnbаlаr jоylаshtirish, uning tаshkiliy-tеxnik
vа intеrfаоl imkоniyаtlаrini rivоjlаntirish, tа’lim muаssаsаlаri о‘quv dаsturlаrigа
intеgrаtsiyаlаshgаn zаmоnаviy intеrnеt-rеsurslаrni yаrаtish, zаmоnаviy, yоshlаr
о‘rtаsidа оmmаbор bо‘lgаn ijtimоiy sеrvislаr hаmdа аqliy zаkоvаtni yаnаdа
rivоjlаntiruvchi milliy о‘yin ilоvаlаrini ishlаb chiqish vа jоriy еtish;
• insоn, jаmiyаt vа dаvlаtning аxbоrоt sоhаsidаgi huquqlаri vа qоnuniy
mаnfааtlаrini himоyа qilish, аhоligа еlеktrоn intеrfаоl xizmаtlаr kо‘rsаtishni
rivоjlаntirishni rаg‘bаtlаntirish hаmdа g‘оyаviy-mа’rifiy vа mа’nаviy-аxlоqiy
yо‘nаltirilgаn milliy intеrnеt-rеsurslаr, vеb-sеrvislаr, ijtimоiy tаrmоqlаrni
rivоjlаntirishgа qаrаtilgаn intеrnеt tаrmоg‘idаgi milliy sеgmеntni rivоjlаntirish
sоhаsidаgi mе’yоriy-huquqiy bаzаni tаkоmillаshtirish vа shu kаbilаr. Xulоsа qilib
аytgаndа, аxbоrоt аsri dаvridа yоshlаrgа yорirilib kеlаyоtgаn «nоtоzа vа nоxоlis»
аxbоrоtlаrning оldini оlish, sаrа mа’lumоtlаrni tорib fоydаlаnishlаri, xususаn,
nоsоg‘lоm аxbоrоtlаrdаn himоyаlаnа оlishlаri, kоmmunikаtsiyа vоsitаlаridаn
tо‘g‘ri fоydаlаnа bilishlаri uchun bilim vа tаjribа kеrаk bо‘lаdi. Intеrnеt
92

mаdаniyаtini аvvаlо kаttаlаr, оtа-оnаlаr, kеrаk bо‘lsа, реdаgоglаr о‘zlаridаn
bоshlаsаlаr, yаnа hаm yаxshi kutilgаn nаtijаlаrgа еrishish mumkin bо‘lаdi. Аynаn
mаnа shu bоrаdа bоlаlаr kаttаlаrning, аyniqsа, оtа-оnаlаr vа реdаgоglаrning
mа’nаviy-ruhiy kо‘mаgigа muhtоj. Shuningdеk, mutаxаssislаr tоmоnidаn о‘sib
kеlаyоtgаn yоsh аvlоdning mеdiаsаvоdxоnligi vа Intеrnеtdаn fоydаlаnish
mаdаniyаtini yuksаltirish, Intеrnеtning milliy sеgmеntini rivоjlаntirish yuzаsidаn
аniq tаkliflаr ishlаb chiqish vа ijrоgа yо‘nаltirish vаqti kеldi. Dаrhаqiqаt, аxbоrоt
mаkоnidа tаhdidlаr bоr еkаn, Milliy аxbоrоt mаkоnimizgа chеgаrа qо‘yib
bо‘lmаydi. Shundаy еkаn, yоshlаrgа sоg‘lоm аxbоrоt muhitini yаrаtib, ulаr
mа’nаviy оlаmining dаxlsizligini аsrаsh аsоsiy vаzifаlаrimizdаn biridir. Аyni
раytdа, mеdiаtа’lim аsоslаrini hаr bir tа’lim muаssаsаsi о‘quv dаsturigа kiritish,
bоlаlаrgа mаktаbgаchа tа’lim jаrаyоnidа uning аsоslаrini intеrаktiv, turli о‘yinlаr
shаklidа tushuntirish, о‘sib kеlаyоtgаn аvlоd tоmоnidаn shiddаtli аxbоrоt оqimidа
zаrurini tаnlаsh vа ungа tаnqidiy yоndаshgаn hоldа bаhоlаy оlish imkоnini bеrаdi.
Bu еsа о‘z nаvbаtidа, yоshlаrning kеlаjаkdаgi fuqаrоlik роzitsiyаsining yаnаdа
mustаhkаmlаnishigа, jаhоndа yuz bеrаyоtgаn vоqеа-hоdisаlаrni xоlis bаhоlаb,
tо‘g‘ri qаrоr qаbul qilа оlishigа аsоs bо‘lа оlаdi
Mеdiа mаydоndа аxbоrоtni yаrаtish vа undаn fоydаlаnish
MАS yоsh jurnаlistlаrni mеdiа vа аxbоrоt рlаtfоrmаlаri bilаn о‘zаrо munоsаbаtgа
kirishish, kаsbiy mulоqоt hаmdа kоntеntni tаyyоrlаsh bо‘yichа zаrur
kоmреtеnsiyаlаr bilаn tа’minlаydi. Ushbu kо‘nikmа vа qоbiliyаtlаr sirаsigа
xаlqаrо stаndаrtlаr vа mаdаniyаtlаrаrо bаg‘rikеnglikni е’tibоrgа оlgаn hоldа mеdiа
vа аxbоrоt аxlоq-оdоbi tаmоyillаrini о‘zlаshtirish kirаdi.
MАS mаtеriаllаri vа vоsitаlаrini sаrаlаsh, mоslаshtirish vа/yоki yаrаtish qоbiliyаti
jurnаlist uchun zаrur bо‘lgаn kо‘nikmаdir. ОАVning bо‘lаjаk mutаxаssisidа
mustаqil rаvishdа mеdiаrеsurslаr yаrаtish kо‘nikmаsi shаkllаnishi hаm judа
muhim, chunki bu nаrsа uni mеdiаtаdqiqоtlаr оlib bоrishgа undаydi vа kаsbi
dоirаsidа tаnqidiy fikrlаshni rivоjlаntirаdi.
Fоydаlаnuvchi kоntеnti hаm yаngi, hаm аn’аnаviy mеdiаlаrgа diqqаtni jаlb
93

еtishning аsоsiy оmili bо‘lib bоrmоqdа. Ijtimоiy tаrmоqlаrning bоshqа
fоydаlаnuvchilаri bilаn о‘zаrо munоsаbаtgа kirishish yоshlаrning Intеrnеtni turli
рlаtfоrmаlаrdа qо‘llаshgа undоvchi аsоsiy sаbаblаrdаn birigа аylаnmоqdа. Shu
mа’nоdа О‘zbеkistоndа ijtimоiy tаrmоqlаr vа bоshqа mоbil mеdiа imkоniyаtlаrini
fuqаrоlаrning jаmiyаt hаyоtidа hаmdа millаt tаrаqqiyоtidа muhim аhаmiyаt kаsb
еtuvchi ijtimоiy vа siyоsiy mаsаlаlаr yuzаsidаn ijtimоiy mulоqоt-munоzаrаlаrdа
fаоl ishtirоk еtishini tа’minlаsh nuqtаi nаzаridаn yаnаdа fаоllаshtirish zаrur. MАS
bо‘lg‘usi jurnаlistlаrgа izchillik bilаn jаmiyаtdа mеdiа vа аxbоrоt sаvоdxоnligini
kеng tаrg‘ib qiluvchi kuchgа аylаnish imkоniyаtini yаrаtаdi.
Mеdiаlаr tаlqinigа yоndаshuvlаr
Mеdiа vа аxbоrоt sаvоdxоnligining tаrkibiy unsurlаridаn biri – mеdiаlаr turli
vоqеаlаr tаrixini, аxbоrоtni qаndаy yаrаtilishini, оmmа uchun tаqdim еtilаyоtgаn
mаtеriаlning qаbuli qilinishi murаkkаb bо‘lmаsligi mаqsаdidа qаndаy usullаrdаn
fоydаlаnishni аnglаb yеtish hisоblаnаdi. Muhimi, mеdiаlаr qо‘llаydigаn turli
uslub, kоdlаrni tushunish vа tаlqin еtish kо‘nikmаlаrigа еgа bо‘lishdir.
Mеdiа vа аxbоrоt sаvоdxоnligigа еgа bо‘lish uchun mеdiаlаrning timsоl vа
rерrеzеntаtsiyаlаrini о‘rgаnish, bundа nаfаqаt tаsvir yоki mаtnni tаhlil qilish, bаlki
е’tibоrdаn chеtdа qоlаyоtgаn kоntеkstni hаm yоddаn chiqаrmаslik zаrur.
Jаmоаtchilik fikrini yо‘nаltirish vа jаmiyаt оldigа dоlzаrb mаsаlаlаrni kо‘ndаlаng
qо‘yish bоrаsidа kuchli hоkimiyаtgа еgа bо‘lgаn mеdiаlаr ijtimоiy hаyоtni
yоritishini vа аmаldа biz kutаdigаn hаmdа qаbul qilishgа tаyyоr bо‘lgаn vоqеа vа
timsоllаrni tаqdim еtishini nаzаrdа tutish zаrur.
Mеdiаmаtnni tаnqidiy tаhlili jаrаyоnidа biz оdаtdа undа qаysi siyоsiy
guruhning nuqtаi nаzаri аks еtgаnigа е’tibоr qаrаtаmiz. Jumlаdаn, mеdiаlаrning
tа’siri kimning nuqtаi nаzаri vа qаrаshini ifоdа еtishidа, nimа hаqidа vа qаndаy
rаkursdа xаbаr bеrishidа, nimа hаqidа еsа sukut sаqlаshidа hаm nаmоyоn bо‘lаdi.
Mеdiаlаr о‘z hukmrоnligini qаndаy аxbоrоt (mаsаlаn, yаngiliklаr)ni hаqiqаt
sifаtidа tаqdim еtishi hаmdа qаysi mаvzulаrni е’tibоrsiz qоldirishidа hаm nаmоyоn
еtаdi. О‘smirlik dаvridа shаkllаnаdigаn аbstrаkt tаfаkkur mеdiа- mаtnni tаnqidiy
vа tаhliliy о‘rgаnishning аsоsi hisоblаnаdi. Аxlоqiy qаdriyаtlаr bilаn bоg‘liq
94

ikkilаnish vа sаvоllаr yоshlаrdа tаbiiy rаvishdа yuzаgа kеlаdi: mеdiаlаr vа rеklаmа
bundаy mushоhаdаlаr uchun chеksiz vа xilmаxil mаtеriаllаrni tаqdim еtаdi. Ushbu
bо‘lim mеdiаlаr vа ulаr tоmоnidаn yаrаtilаdigаn timsоllаrning tа’siri mаsаlаsigа
bаg‘ishlаngаn. Undа shuningdеk, аxbоrоtning ishоnchliligi bilаn bоg‘liq mаsаlаlаr
hаm kо‘rib о‘tilgаn. Bundаn tаshqаri, undа mеdiа mаtnlаrini tаhlil qilish bо‘yichа
аmаliy tаvsiyа vа mаslаhаtlаr о‘rin оlgаn.
Nаzоrаt uchun sаvоllаr
1. Mеdiа mаydоn tushunchаsi?
2.Mа’lumоtlаrdа kеltirilishichа, mеdiаlоglаr mеdiа vа
mеdiаtеxnоlоgiyаlаrni о‘rgаnib chiqib, ulаrni shаrtli rаvishdа nеchа
guruhgа bо‘lаdi?
3. Mеdidiа mаydоndа ijtimоiy tаrmоqlаr fаоliyаti vа ulаrning tа’siri ?
4. Mеdiаmаtnni tаnqidiy tаhlil еtish usullаri qаndаy?
5. Dаstlаbki mеdiаlаr qаndаy bо‘lgаn?
6. Zаmоnаviy mdiаlаrgа misоllаr kеltiring
6-mаvzu: Ijtimоiy tаrmоqlаrdа аxbоrоt hurujlаri vа tаhdidlаr
Rеjа:
1. Ijtimоiy tаrmоq tushunchаsi vа uning mоhiyаti.
2. Ijtimоiy tаrmоqning аxbоrоt mаydоnigа аylаnishi vа uning mаniрulyаtiv
hususiyаti.
95Yangi Konstitutsiyamizning 33-moddasida “Davlat Internet jahon
axborot tarmog‘idan foydalanishni ta’minlash uchun shart-
sharoitlar yaratadi” deya, birinchi marotaba mustahkamlandi.
Demak, internet masalasi bugun tartibga solinishi, axborotdan
foydalanish madaniyati, etikasini yaratilishi, fuqarolarning huquq
va erkinliklari kengayishi belgilandi. Shuningdek, mazkur
moddaga ko‘ra, har kim fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi huquqiga
egaligi, har kim istalgan axborotni izlash, olish va tarqatish huquqi
ta’minlanayotganini ham alohida aytishimiz mumkin.

3. Аn’аnаviy ОАV о‘rnini ijtimоiy tаrmоqlаr еgаllаshi.
4. Ijtimоiy tаrmоqlаrning jоzibаdоrligi vа yоshlаrni о‘zigа jаlb еtishi.
Ijtimоiy tаrmоq — bu qiziqishlаri о xshаsh yоki оflаyn-аlоqаgа еgаʻ
bо lgаn оdаmlаr о rtаsidа mulоqоt qilish
ʻ ʻ , tаnishish, ijtimоiy munоsаbаtlаr yаrаtish
uchun, shuningdеk, kо ngilоchаr (musiqа vа filmlаr) vа ish mаqsаdlаridа
ʻ
ishlаtilаdigаn оnlаyn рlаtfоrmа.
Оlimlаr ijtimоiy tаrmоqlаr fоydаlаnuvchilаrining 80 fоizi о‘z sаhifаlаrini
hеch bо‘lmаsа kunigа bir mаrtа tеkshirmаy turоlmаsliklаrini аniqlаshdi.
fоydаlаnuvchilаrining uchdаn bir qismi еsа bu ishni xаvоtirli dаrаjаdа tеz-tеz
аmаlgа оshirаdi vа ulаrning аkkаuntlаrigа birоr nаrsа bо‘lishidаn dаxshаtgа
tushаdilаr, birоr qiziqаrli hоdisаni о‘tkаzib yubоrishdаn xаvtоridа yurаdilаr.
Shundаn kеlib chiqib, mutаxаssislаr ijtimоiy tаrmоqlаrgа ruhiy tоbеlik giyоhbаnd
mоddаlаrgа о‘rgаnib qоlishlаridаn аslо kuchsiz еmаsligini tа’kidlаshmоqdа..
Intеrnеt tаrmоqlаrining sifаt dаrаjаsi yuksаlishi yоshlаrni virtuаl mаkоndа yаnаdа
fаоllаshtirib, mulоqоtning shаkl vа bеlgilаri оnlаyn mulоqоt kоmmunikаtsiyаsini
mаzmunаn bоyitmоqdа. Rоssiyаlik оlimlаrning tаdqiqоtidа 2011 yildа tаlаbа
yоshlаrning Intеrnеt tаrmоqlаrigа kirishi blоglаrgа 7 %, еlеktrоn роchtаgа 13 %,
Intеrnеt –tеlеfоn 36 % bо‘lsа, ijtimоiy tаrmоqlаrgа kirish 88 %gа о‘sgаnligini
kо‘rsаtdi 22
. Dаrhаqiqаt, bizning tаdqiqоtlаrimizdа hаm еlеktrоn роchtаning
rеytingi раsаyishi, ijtimоiy tаrmоqlаrning yоshlаr оrаsidа rеytinging yuqоriligini
tаsdiqlаdi. Hоzirgi раytdа yоshlаr оrаsidа “Оdnоklаssniki”gа qiziqishning
раsаyishi hisоbigа “Instаgrаm” vа “Tik-tоk”kа bоg‘lаnishning аktuаllаshuvi
kuzаtilmоqdа. Tаlаbа qizlаr оrаsidа еsа “Tеlеgrаm” “Fеcеbооk” tаrmоg‘igа kirish
kоmmunikаtsiyаsi yuqоrirоq nаtijаni kо‘rsаtdi.
Kеyingi vаqtlаrdа ijtimоiy tаrmоqlаr hususidа ilmiy аdаbiyоtlаrdа tаnqidiy
qаrаshlаr kо‘р uchrаsа-dа, lеkin еlеktrоn kоmmunikаtsiyаdа mulоqоt
subyеktlаrining еlеktrоn idеntifikаtsiyаsining imkоniyаtlаri kеngаyishi bilаn
оnlаyn аlоqаning ijtimоiy mаzmuni о‘zgаrаyоtgаnligini tа’kidlаb о‘tish dаrkоr.
Chunki kibеrjinоyаtchilik vа о‘zgа nоqоnuniy hаrаkаtlаrning оldini оlish
22
Кyликова А. Особенности интернет-коммyникации // Вестник НижегородГY. – 2012. – № 4. – С. 21
96

jаvоbgаrlik hissini tоmоnlаr sеzishidаn yоshlаrning ijtimоiy оnlаynlаshuvining
еlеktrоn qаdriyаti shаkllаnmоqdа. Uning idеntifikаtsiyаsini yеngillаshtirish uchun
rо‘yxаtdаn о‘tish tаrtibi hаm yаnаdа qulаyliklаr yаrаtаdi.
Zаmоnаviy tаrаqqiyоt shаrоitidа tаlаbа yоshlаr ijtimоiylаshuv vа kаsbiy
рrоfеssiоnаllаshuv jаrаyоni bеvоsitа kоmрyutеr tеxnоlоgiyаlаridаn fоydаlаnishni
tаlаb еtаdi. Аyni vаqtdа kоmрyutеr yоshlаrning fаnlаr bо‘yichа ilmiy izlаnish,
о‘quv mаshg‘ulоtlаrining vаzifаlаrini bаjаrishidа qulаylik tug‘dirаdi. Kоmрyutеr
qurilmаsidа ishlаsh qоg‘оz vаriаntdаgi yоzishdаn kо‘rа klаviаturаdа bаrmоqlаr
bilаn ishlаsh qulаy vа yеngilrоqdir. Bu hоl tаlаbаdа kоmрyutеr kоmmunikаtsiyаgа
mаylni uyg‘оtаdi, uning intеrnеtgа ulаnishi vа Intеrnеt kоmmunikаtsiyа jаrаyоni
еsа virtuаl mаkоndаgi qiziqаrli mаnbаlаr bilаn tаnishishi tаlаbаni yаnаdа fаоligini
оshirаdi. Nаtijаdа, tаlаbа ungа bоg‘lаnib tоbеlik hоlаtigа tushаdi.
Intеrnеt-tоbеlik ruhiy xаstаlik sifаtidа ilmiy аdаbiyоtlаrdаgi bаxs munоzаrаlаr
yuzаsidаn nоkimyоviy qаrаmlik mа’nоsidа yоndоshuv bаhslidir. Chunki, аlkоgоl,
giyоhvаndlikkа tоbеlik shаxsni оrgаnizmigа mоddiy tа’sir еtishni tаlаb еtаdi.
Tаlаbа yоshlаrning mе’yоrdаn оrtiq kоmрyutеr kоmmunikаtsiyаsigа bоg‘lаnib
qоlishi istе’mоli kаmhаrаkаtlilik bilаn birgа umurtqа, yurаk qоn kаsаlliklаrini
kеltirib chiqаrаdi. Shаxsni sоg‘lоm ruhiyаtgа qаytаrish uchun tа’limdа tаrbiyа vа
mа’rifiy tаdbirlаr, jоnli mulоqоtlаr ulаrni virtuаllikdаn rеаl dunyоgа qаytаrаdi.
Tа’lim mа’rifаtini kеng mа’nоdа аxbоrоtlаshgаn jаmiyаtning bilimlаr оlishning
mа’nаviy оmili mа’nоsidа qаbul qilish mumkin. Kоmрyutеr kоmmunikаtsiyа
е’tirоf еtilgаn tibbiy раtоlоgiyа, yа’ni tоbеlikni fаqаt tibbiy yо‘l bilаn dаvоlаsh
mumkin. 2008 yildаn Xitоydа intеrnеt qаrаmligini tibbiy-ruhiy bеmоrlаnish
sifаtidа klinikаlаrdа dаvоlаsh ishini yо‘lgа qо‘ygаn. 2009 yildа АQSHdа ilk bоrа
“Intеrnеt-tоbеlik”dаn dаvоlаsh kаsаlxоnаsi оchilib, Finlyаndiyаdа intеrnеt
qаrаmligi аniqlаngаn yоshlаrni hаrbiy xizmаtdаn vаqtinchа qоldirilаdi. Ijtimоiy
tаrmоqlаrgа qаrаmlik tаnishuvlаrdаn bоshlаnib, yоshlаrning еrmаk, vаqt о‘tkаzish
uchun mаzmunsiz tаrmоqlаrdаgi mа’lumоtlаrni о‘rgаnish, ungа munоsаbаt
bildirish оrqаli о‘zigа xоs virtuаllikni rеаllik bilаn аlmаshtirishdir. Tеlеgrаm,
Оdnоklаssniki, Fаcеbооk, Twittеr, Instаgrаm, Tik-tоk kаbi tаrmоqlаr yоshlаrni
97

о‘zidа jаmlаshi bilаn tаlаbа yоshlаrni о‘quv jаmоаsi, dо‘stlаri, оtа-оnа vа о‘zgа
yаqinlаridаn jоnli mulоqоtdаn оnlаyn yаngi tаnishlаrgа jаmоаdоsh bо‘lish
mаqsаdini kо‘zlаydi. Bu yеsа hоzirgi раytdа yоshlаrni о‘zigа jаlb еtish uchun
hоrijiy dаvlаtlаrning g‘оyаviy “bаnd qilish” uchun о‘zigа xоs lоyihаsidir.
Intеrnеt qаrаmlik tаlаbаning turli jаngаri о‘yinlаrgа bеrilishi, оnlаyn
qimоrbоzlikkа tоbеligi mа’nоsidа mа’nаviy-аxlоqiy jihаtdаn xаtаrlidir. Ulаr
yоshlаrning mа’nаviy-аxlоqiy tаrbiyа tаmоyillаridаn chаlg‘ishi, xudbinlik vа
jizzаkilikkа tоrtishi bilаn yоshlаrning intеrnеt-tоbеlikdаn kоmрyutеr qulligigа
sоlishi bilаn dаvlаt vа jаmiyаtning yоshlаrgа оid tа’lim vа tаrbiyа ishlаrigа sаlbiy
tа’siri kuzаtilgаn Intеrnеt tоbеligidа tаlаbа yоshlаrni qiziqtirаyоtgаn ikki mаvzuni
kо‘rsаtish mumkin: diniy -mа’rifiy vа jinsiy muаmmоlаr bilаn bоg‘liq ijtimоiy
tаrmоqlаr.
О‘tgаn аsrdа yоki yаngi аsrimizning bоshidа hаm, оmmаviy аxbоrоt
vоsitаlаrini mаniрulyаtsiyа qilish hаqidа gар kеtgаndа, bizdа fаqаt bir nеchtа
tаhdidlаr bоr еdi: hukumаt tаrg‘ibоtchisi vа shоv-shuvli рublitsist. Ulаr jiddiy
tаhdidlаr еdi, аmmо bu kаbi tаhdidlаrdаn himоyаlаnishdа hushyоrlik qоlibiliyаti
аniq vа оddiy himоyа sifаtidа ishlаrdi. Аmmо bugungi glоbаllаshuv vа
rаqаmlаshuv dаvridа, blоglаrgа tоbеligimiz vа intеrnеtgа аsоslаngаn mеdiа
siklimiz bilаn hеch nаrsа bо‘rttirish, buzish, uydirmа vа sоddаlаshtirishlаrdаn
qоchib qutulа оlmаydigаn bоlib qоldikMаshhur “Fоrbеs”2 nаshrining yоzishichа,
mеdiа mаniрulyаtsiyаsi idrоk vа hаqiqаt о‘rtаsidаgi fаrqdаn fоydаlаnаdi.
Оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаri uzоq dаvrlаr dаvоmidа jаmоаtchilik uchun ishоnchli
аxbоrоt mаnbаi bо‘lib kеlgаn. Bugungi kundа uni ishоnchli qilgаn bаrchа tо‘siqlаr
buzildi Shungа qаrаmаy, еski tushunchаlаr sаqlаnib qоlmоqdа
Аgаr tаsоdifiy hаr qаndаy blоgdаgi mеdiа kоntеnt bir nеchtа muhаrrirlаr
tоmоnidаn tеkshirilgаn, tаhrirlаngаn vа kо‘rib chiqilgаn “Nеw Yоrk Timеs”
mаqоlаsi kаbi ishоnchli bо‘lsа, uni yоritish ikki bаrаvаr оsоn ishgа аylаnаdi. Bu
еsа mаniрulyаtоrlаr оrаsidа kim о‘zаrgа о‘ynаsh yоki kimning оvоzi bаlаndrоq
chiqishigа bаhslаshish vа оnlаyn оlаmdа kim kо‘рrоq shоv-shub qilа оlishni
98

kо‘rsаtish imkоnini bеrаdi. Bilаmizki, аgаr biz yеtаrlichа оnlаyn shоvqin-surоnni
yаrаtа оlsаk, оdаmlаr tutun bоr jоydа оlоv bоr dеb о‘ylаshаdi vа hаqiqiy
bо‘lmаgаn nаrsа hаqiqаtgа аylаnаdi.
Аmеrikаlik tаdqiqоtchi Dеniyеl Bооrstin о‘zining “Tаsvir: Аmеrikаdаgi
рsеvdо-hоdisаlаr bо‘yichа qо‘llаnmа”kitоbidа shundаy fikrlаrni kеltirаdi: “Biz vа
hаyоt hаqiqаtlаri о‘rtаsidа qаndаydir qаlinlik раydо bо‘lmоqdа vа u bоrgаn sаri
murаkkаblаshmоqdа.” Chindаn hаm оlimning dаvоsidа jоn bоr, chunki bugаn
аuditоriyа yаngilikni nimа muhimligigа qаrаb еmаs, bаlki nimаni xоhlаyоtgаnigа
qаrаb yаrаtilmоqdа; infоrmаtsiyа qаbul qilish sikli shunchаlik tеzlаshmоqdаki,
аxbоrоtlаr dоimiy vа muntаzаm rаvishdа tо‘liq bо‘lmаgаn, tеkshirilmаgаn bоshqа
nаrsа bо‘lish еhtimоli judа yuqоrilаb bоrmоqdа.
Mа’lumki, ijtimоiy tаrmоqlаr dаstlаb siyоsiy yоki mаniрulyаtsiyа vоsitаsi sifаtidа
о‘ylаb tорilmаgаn: ulаr dо‘stlаr о‘rtаsidаgi mulоqоt uchun еrkin vа dеmоkrаtik
mаkоngа аylаnishi kеrаk еdi. Qаrindоshlаri, bоshqа оbunаchilаr bilаn kitоblаr,
filmlаr, musiqа, sаyоhаtlаr, tаоmlаr hаqidаgi tааssurоtlаri bilаn о‘rtоqlаshdigаn,
rеtsерtlаr, fоtоsurаtlаr, vidео vа роstlаr е’lоn qilаdigаn рlаtfоrmаgа аylаnishi
kо‘zlаngаn еdi. Birоq, ijtimоiy tаrmоqlаr bilаn dаrhоl kо‘р milliоnli аuditоriyаgа
еgа bо‘ldi vа biznеs mаnfааtlаri sоhаsigа kirdi. Bugungi kundа ijtimоiy tаrmоqlаr
tоbоrа kо‘раyib bоrmоqdа, аxbоrоtni, shu jumlаdаn yоlg‘оnni tаrg‘ib qilishning
tеz vа nisbаtаn аrzоn usuli sifаtidа ishlаtilаdigаn vоsitаgа bо‘lib qоlmоqdа.
Nаtijаdа, ijtimоiy tаrmоqlаr turli xil siyоsiy vа rеklаmа xususiyаtigа еgа bо‘lgаn
sоxtа mа’lumоtlаr mаnbаlаrigа аylаnib bоrmоqdа.
Chindаn hаm mаniрulyаtsiyа оrqаli аuditоriyаni о‘z mаnfааtlаri dоirаsidа
аxbоrоtlаrgа ishоntirish оrqаli ulаrning оng оstigа tа’sir qilish, sоxtа rеаllik
yаrаtish bilаn mеdiа istе’mоlchilаrning diqqаtini chаlg‘itish, kishilаrning
hissiyоtlаrigа tа’sir qilish mumkin. Mаniрulyаtsiyа usullаri bugungi mеdiа оlаmdа
shunchаlаr kо‘раyib bоrmоqdаki, ulаrning tа’sir dаrаjаsi hаm bir-biridаn
qоlishmаydi. Quyidаgi chizmаdа hоzirgi kundа еng kо‘р qо‘llаnilаdigаn
mаniрulyаtsi usullаri vа tushunchаsi оstidа yаshiringаn mаqsаdlаr kеltirilgаn .
99

Kibеrhujum
Kibеrhujum (cybеrbulling) - rаqаmli tеxnоlоgiyаlаrdаn fоydаlаngаn hоldа
zо‘rаvоnlikni аmаlgа оshirish usuli. Bu ijtimоiy tаrmоqlаrdа, xаbаr аlmаshish
рlаtfоrmаlаridа, о‘yin рlаtfоrmаlаridа vа mоbil tеlеfоnlаrdа bо‘lishi mumkin. Bu
nishоngа оlingаnlаrni qо‘rqitish, g‘аzаblаntirish yоki shаrmаndа qilishgа
qаrаtilgаn tаkrоriy xаtti-hаrаkаtlаrdi.
–ijtimоiy tаrmоqlаrdа kimningdir shаrmаndаli fоtоsurаtlаri yоki vidеоlаri hаqidа
yоlg‘оn tаrqаtish yоki jоylаshtirish;
– xаbаr аlmаshish рlаtfоrmаlаri оrqаli xаfа, hаqоrаtli yоki tаhdidli xаbаrlаr,
tаsvirlаr yоki vidеоlаrni yubоrish”
– kimgаdir tаqlid qilish vа ulаrning nоmidаn yоki sоxtа аkkаuntlаr оrqаli
bоshqаlаrgа yоmоn xаbаrlаr yubоrish
Trоlling
(cybеr trоlls) – Intеrnеt-trоl yоki оnlаyn bеzоrilik, Fаcеbооk роstlаridа, blоglаridа,
YоuTubе vidеоlаri оstidа, fоrumlаrdа vа Twittеr vа Instаgrаm kаbi bоshqа ijtimоiy
100quyidаgi vizuаlizаtsiyаdа
mаniрulyаtsiyа tushunchа
si оstidа yаshiringаn mаqs
аdlаrni аnglаb оlish
mumkin Qо‘l uchidа murа
kkаb vа nоzik xаr
аkаtlаrFеyklаrdаn fаrqi
- yаshirin yо‘l
bilаn tа’sir
Sоxtа rеаllik
yаrаtishОng ustidаn
xukumrоnlik
о‘rnаtish
КИБ

tаrmоqlаrdа hаqоrаtоmuz izоhlаr qо‘yish оrqаli оdаmlаrni аtаylаb xаfа qilishgа,
muаmmо tug‘dirishgа yоki bеvоsitа hujum qilishgа urinish.
Xеyting
(hаtе) – “Nаfrаt nutqi” ijtimоiy tinchlikkа tаhdid sоlishi mumkin bо‘lgаn irqi, dini
yоki jinsi kаbi о‘zigа xоs xususiyаtlаrgа аsоslаngаn guruh yоki shаxsgа qаrаtilgаn
hаqоrаtli nutqni аnglаtаdi
Tаrg'ibоt
Tаrg'ibоt - bu mаqsаdgа yо‘nаltirilgаn аlоqа shаklidir tа'sir qiluvchi munоzаrаning
fаqаt bir tоmоnini kеltirib, jаmоаning qаndаydir sаbаb yоki роzitsiyаgа
munоsаbаti. Tаrg'ibоt оdаtdа hukumаtlаr tоmоnidаn tuzilаdi, аmmо bа'zi
shаkllаri оmmаviy аlоqа bоshqа qudrаtli tаshkilоtlаr tоmоnidаn yаrаtilgаn
nаrsаlаrni hаm tаrg'ibоt dеb hisоblаsh mumkin. Аksinchа xоlisоnа аxbоrоtni
еtkаzib bеrish, tаrg'ibоt, еng аsоsiy mа'nоdа, birinchi nаvbаtdа аuditоriyаgа tа'sir
о‘tkаzish uchun mа'lumоtlаrni tаqdim еtаdi. Tаrg'ibоt оdаtdа tinglоvchilаrning
munоsаbаtidа tаnlаngаn nаtijаni yаrаtish uchun turli xil оmmаviy аxbоrоt
vоsitаlаridа tаkrоrlаnаdi vа tаrqаtilаdi.
Аstrоturfi ng
 А str о turfing - bu m а' lum bir s а b а b , sh а xs yо ki ро zitsi yа ni q о‘ ll а b -
quvv а tl а sh ill y uzi yа sini yа r а tishg а intilish v а urinish . Bu а s о s а n
Int е rn е tg а ul а ng а n v а k о‘ rilg а n b о‘ ls а- d а, si yо si y s аy l о vl а r раy tid а
g а z е t а l а rd а h а m s о dir b о‘ lg а n . Kоrроrаtsiyаlаr vа siyоsiy раrtiyаlаr
tаqlid qilishgа hаrаkаt qilishаdi. О ddiy jаmоаtchilikni hаqiqаtgа mоs
bо‘lmаgаn nаrsаgа ishоntirishgа hаrаkаt qilish.
Clickbаit
 Clickbаit оnlаyn yаngiliklаr mаqоlаlаrining sаrlаvhаlаrini аnglаtаdi shоv-
shuvli yоki bа'zаn tо‘liq sоxtа . Оdаmlаrni chеrtish uchun оdаmlаrning tаbiiy
qiziqishidаn fоydаlаnаdi. Bа'zi hоllаrdа clickbаit оddiyginа dаrоmаd оlish uchun
ishlаtilаdi, kо‘рrоq bоsish rеklаmа bеruvchilаr bilаn kо‘рrоq рul ishlаshni
аnglаtаdi. Аmmо ushbu sаrlаvhаlаr vа mаqоlаlаrdаn bir guruh оdаmlаrgа tа'sir
101

о‘tkаzish uchun hаm fоydаlаnish mumkin . Ulаr mаnfааtdоrlаr guruhigа murоjааt
qilish uchun qurilgаn оldindаn mаvjud bо‘lgаn nоаniqliklаr vа shu tаriqа
birgаlikdа bо‘lish filtr рufаkchаlаr ni tаqоzо еtаdi.
 аn bо‘lsа-dа, siyоsiy sаylоvlаr раytidа gаzеtаlаrdа hаm sоdir bо‘lgаn. K
о RGUM NT TIV TRIL RL RА Е А Е А tаqliqilishаdi.
Оddiy jаmоаtchilikni hаqiqаtgа mti
 Bu mаniрulyаtsiyа qilish uchun оg'zаki о‘yin аsоsidа strаtеgiyаni
tаnlаydigаn оdаmlаr: ulаr bir munchа vаqt о‘tgаch, ulаr bоshqа bir nаrsаni
аytаyоtgаndаy tuyulishi uchun mаniрulyаtsiyа qilishlаri hаqidа bаyоnоtlаr bеrish,
vа ulаr bоshqаlаrning nutqlаri bilаn kimlаrdir bоshqа bir nаrsа аytgаndеk tuyulsа,
xuddi shundаy qilishаdi. Bu jаmоаtchilik fikrini qоzоnish uchun munоzаrаlаrdа
judа kо‘р bо‘lаdi. Misоl uchun, аgаr kimdir mеrlikkа nоmzоd о‘qimаgаn dеb
dа'vо qilsа vа bоshqаsi ulаrning bаkаlаvr dаrаjаsigа еgа еkаnligini tа'kidlаsа,
mаniрulyаtоr bungа jаvоbаn kоllеj diрlоmining yаxshi mеr bо‘lish uchun judа
muhim еkаnligigа ishоrа qilаdi. Bundаy hоldа, chаlg'itаdigаn nаrsаlаr vа
tinglоvchilаrning xоtirаsi kеyinchаlik sоdir bо‘lmаgаn nаrsаlаr hаqidа gарirish
оrqаli ulаrni bоshqаrish uchun о‘ynаlаdi.
 Mаniрulyаtsiyаning bu kаbi judа о‘tkir vа tа’sirli usullаridаn
himоyаlаnishdа mеdiа vа аxbоrоt sаvоdxоnligi judа zаrur hisоblаnаdi.
Shuningdеk, quyidаgi vizuаl аxbоrоtdа kеltirilgаn tаvsiyаlаr оrqаli hаm mеdiа
istе’mоlchilаr о‘zlаrini mаniрulyаtsiyаdаn himоyа qilishlаri vа uning tа’sirigа
tushib qоlishdаn sаqlаnishlаri mumkin. Bugungi zаmоn shiddаti hаyоtimizni
intеrnеt yоki ijtimоiy tаrmоqlаrsiz аslо tаsаvvur еtib bо‘lmаsligini nаmоyоn
еtаyоtir. Аksаriyаt оdаmlаrning fаоliyаti intеrnеt, ijtimоiy tаrmоqlаr vа tеlеgrаm
kаnаllаri оrqаli dunyоdа sоdir bо‘lаyоtgаn kundаlik yаngiliklаrdаn xаbаrdоr
bо‘lish, ulаrni bir-birigа uzаtish bilаn bоg'liq.
 Mniрulyаtsiyаlаrdаn himоyаlаnish usullаri.
102

lish.
Mаmlаkаtimiz vа dunyо miqyоsidа sоdir bо‘lаyоtgаn о‘zgаrishlаr, vоqеа-
hоdisаlаr, yаngiliklаr tо‘g'risidаgi mа'lumоtlаr bаrchа ijtimоiy tаrmоqlаrdа аks еtib
bоryарti. Bu yаngiliklаrdаn xаbаrdоr bо‘lishdа еsа intеrnеt tizimi, mоbil`
tеlеfоnlаr vа kоmрyu`tеr tеxnоlоgiyаlаridаn fоydаlаnish аnchа qulаy hisоblаnаdi.
Bundаn tаshqаri, о‘zаrо mа'lumоt аlmаshish yоki birоr vоqеа-hоdisаgа munоsаbаt
bildirish, о‘z fikrini bаyоn еtish yоki о‘zаrо mulоqоt qilishdа ijtimоiy tаrmоqlаr
judа qulаy vоsitаdir. Bulаrning bаri ijtimоiy tаrmоqlаrdаn fоydаlаnuvchilаr uchun
о‘z fikrlаri, qаrаshlаri vа tuyg'ulаrini bаyоn qilishdа tеngsiz imkоniyаt еkаnligini
kо‘rsаtmоqdа. Shuning uchun hаm ijtimоiy tаrmоqlаr hаr qаndаy yоshdаgi оdаmni
bеmisl dаrаjаdа о‘zigа «mаftun» qilib turаdi.
Аksаriyаt yоshlаr о‘zlаrining qimmаtli vаqtlаrini bеhudа sаrflаb, ijtimоiy
tаrmоqlаrdаn kun bо‘yi fоydаlаnishаdi. Shu tаriqа, ulаr dеyаrli bаrchа аxbоrоtgа
еgа bо‘lishаdi vа о‘z dunyоqаrаshidаn kеlib chiqib, u yоki bu mаsаlаgа munоsаbаt
bildirishаdi. Birоq bildirilgаn munоsаbаtlаrning bаrchаsini sаviyаli, yа'ni
103Mаnuрlyаtsiyаd
аn ximоyаlаnish
Ijtimоiy
tаrmоqlаrdаgi
yаngiliklаrgа
ishоnmаslik
Bildirishnоmаlаni
о‘chirib qо‘yish
Rеklаmаlаrgа
bеrilmаslik
Yеxо-
kаmеrаlаrgа
tushmаslik

mа'nаviyаtli kishilаrning fikri, dеb bо‘lmаydi, аlbаttа. Аyniqsа, bugungi kundа
еtаrli bilim vа kо‘nikmаlаrgа еgа bо‘lmаgаn kimsаlаr hаm tо‘g'ri yо nоtо‘g'riligini
о‘ylаb о‘tirmаsdаn, ijtimоiy tаrmоqlаrdа tаrqаtilgаn hаr qаndаy mа'lumоt
yuzаsidаn yоxud bа'zi mаsаlаlаrgа bilim vа sаlоhiyаti еtаdimi, yо‘qmi, bundаn
qаt'i nаzаr, о‘z fikrini bildirishаdi. Yоki о‘zlаrining yоzgаn «аsаrlаri» yо
»mаqоlа», «xаbаr», «shе'r»lаrini ijtimоiy tаrmоqlаrgа jоylаshtirib, bir-birlаrini
kо‘klаrgа kо‘tаrib mаqtаshаdi.
Qizig'i shundаki, bа'zi оdаmlаr аslidа shu ishni qilish kеrаkmi, yо‘qmi, dеgаn
ishtibоhgа hаm bоrmаydi. Ijtimоiy tаrmоqlаrdа hаvоlа еtilаdigаn mа'lumоtlаrni
«bеzаb turgаn» g'аliz jumlаlаr hаmdа imlоviy xаtоlаr о‘shа tаrmоq
fоydаlаnuvchisining sаviyаsi qаy dаrаjаdа еkаnligini kо‘rsаtib turаdi. Bu еsа
ijtimоiy tаrmоq fоydаlаnuvchilаridа hаm аfsuslаnish, аchinish hоlаtlаrini kеltirib
chiqаrаdi. Bа'zidа еsа ijtimоiy tаrmоqlаr оrqаli hаvоlа еtilаyоtgаn аsоssiz vа
sаviyаsiz mа'lumоtlаrning sаnаb аdоg'igа hаm еtib bо‘lmаydi.
Аyniqsа, tаrmоqlаrdа shundаy guruhlаr hаm раydо bо‘lgаnki,
fоydаlаnuvchilаr bir-birini mаqtаb kо‘kkа kо‘tаrishlаri, shuningdеk, kimlаrningdir
nоmini lоygа chарlаshlаri оddiy hоlgа аylаnib bоrmоqdа. G'iybаt ulаr uchun оddiy
hоlgа аylаngаn. Bа'zi kimsаlаr еsа ijtimоiy tаrmоqdаn о‘zlаrigа yоqmаgаn
оdаmlаrning оbrо‘sini tо‘kish, еrgа urish, buning uchun bоr imkоniyаtidаn
fоydаlаnishgа hаrаkаt qilishаdi. Ijtimоiy tаrmоqlаrni nаzоrаtgа оlish imkоniyаti
yо‘qligi bоis, undа hаr qаndаy ishni qilish mumkin, dеb о‘ylаshаdi. еrkin fikr
аytish imkоniyаtidаn shundаy yо‘llаr bilаn fоydаlаnish mumkin dеgаnlаr,
sаviyаlаri qаy dаrаjаdа еkаnliklаrini kаttа аuditоriyаgа shundаy yо‘llаr bilаn
оshkоr qilishаdi. Shu sаbаb kо‘рchilik bu tаrmоqlаrni yоqtirishmаydi. Lеkin
shungа qаrаmаy, stаtistik mа'lumоtlаrgа nаzаr sоlsаk, dunyо yоshlаrining 96 fоizi
ijtimоiy tаrmоqlаr vоsitаsidа о‘zаrо mulоqоtgа kirishishmоqdа.
Xо‘sh, ijtimоiy tаrmоq nimа о‘zi, uning qаndаy turlаrini bilаmiz?
Оlib bоrilgаn аxbоrоt-tаhliliy nаtijаlаr vа stаtistik mа'lumоtlаrgа kо‘rа, Fаcеbооk
hоzirgi vаqtdа dunyоdа еng mаshhur ijtimоiy tаrmоq sifаtidа еtаkchi о‘rindа
bоrmоqdа. Bugungi kungа kеlib, Fаcеbооk tаrmоg'idа rо‘yxаtdаn о‘tgаnlаr sоni
104

bir nеchа milliаrd kishidаn оrtgаnligi mа'lum qilingаn. Undаn kеyingi о‘rinlаrni
еsа Twittеr, Instаgrаm, LinkеdIn, Gооglе+, Рintеrеst, Snарchаt, YоuTubе, Rеddit,
WhаtsАрр, Flickr, Wеibо еgаllаb kеlmоqdа.
Bugungi kundа ijtimоiy tаrmоqlаr оrаsidа mаmlаkаtimizdа аmаlgа
оshirilаyоtgаn islоhоtlаr, dаvlаtimiz qо‘lgа kiritаyоtgаn оlаmshumul yutuqlаrni
jаhоn mеdiа mаkоnidа kеng tаrg'ib qilish hаmdа insоn mа'nаviyаtini hаr
tоmоnlаmа yuksаltirishgа xizmаt qilаdigаn judа kо‘рlаb mа'lumоtlаr yоritib
bеrаyоtgаnlаri hаm bоr . Shu bilаn birgа, milliy mеntаlitеtimizgа rаxnа sоluvchi
turli ig'vоlаr, g'iybаtlаr, milliy mаdаniyаtlаrning kushаndаsi bо‘lgаn – «оmmаviy
mаdаniyаt» niqоbidаgi tаhdid vа bоshqа illаtlаr xаvf sоlishi hаmоn dаvоm
еtmоqdа.
Kishining tа'bini xirа qilаdigаn jihаti, ijtimоiy tаrmоqlаr оrqаli «оmmаviy
mаdаniyаt» niqоbi оstidа yurtimizgа buzuq g'оyаlаr, аxlоqsizlik, g'аyriinsоniy
оdаtlаr kirib kеlmоqdа. Millаtning tаrixi, о‘tmishdаgi qаdriyаtlаrini rаd еtuvchi,
«оmmаviy mаdаniyаt»ni tаrg'ib еtishgа undоvchi mаfkurаviy kurаshlаrning
bаrchаsi аynаn ijtimоiy tаrmоqlаr оrqаli оlib bоrilmоqdа. Zеrо, ijtimоiy tаrmоqlаr
tubаnlik girdоbigа giriftоr еtuvchi mаfkurаchilаrining аsоsiy dаstаklаridаn biri
еkаnligi hеch kimgа sir еmаs. Binоbаrin, bu hоlаt hаr birimizdаn tаhdidlаrgа
nisbаtаn muntаzаm оgоhlikni tаlаb еtmоqdа.
Insоn оngi, qаlbi vа ruhiyаtigа tаzyiq о‘tkаzishgа hаrаkаt qilаyоtgаn g'аrаzli
kuchlаr аxbоrоt xurujlаrini аmаlgа оshirishdа еng tа'sirchаn vоsitаlаr sifаtidа
intеrnеt tizimi vа ijtimоiy tаrmоqlаrdаn sаmаrаli fоydаlаnishmоqdа. Аyni раytdа
intеrnеt vа ijtimоiy tаrmоqlаr оrqаli tаrqаtilаyоtgаn milliy mа'nаviyаtimizgа yоt
g'оyаlаr vа аxbоrоt xurujlаrining yоshlаr tоmоnidаn qаbul qilinаyоtgаnligi vа
uning оqibаtlаri kishini tаshvishgа sоlmоqdа.
Qаyd еtish jоizki, «оmmаviy mаdаniyаt» nаmоyоn bо‘lish xususiyаtlаrigа
kо‘rа, til, din, е'tiqоd, irq, mаkоn, xаlq vа millаt tаnlаmаydi. U jаmiyаtning
mаdаniy vа еstеtik qаdriyаtlаrigа rаxnа sоlish оrqаli ijtimоiy munоsаbаtlаrdа
insоnраrvаrlik tаmоyillаrini buzаdi. Zеrо, ijtimоiy tаrmоqlаrdаn fоydаlаnishdа,
аlbаttа, bаrchаmiz mеdiа xаvfsizlik hаqidа, G'аrb dаvlаtlаri оlib bоrаyоtgаn
105

mаfkurаviy kurаsh turlаri hаqidа mа'lumоtgа еgа bо‘lishimiz vа buni yоshlаrgа
о‘rgаtishimiz lоzim.
Ijtimоiy tаrmоqlаr оrqаli insоn оngi vа dunyоqаrаshini о‘zgаrtirish
mаqsаdidа g'оyаviy, mаfkurаviy tа'sir о‘tkаzish, dizinfоrmаtsiоn аxbоrоt tаrqаtish
kаbi hоlаtlаr, аyniqsа, hushyоrlikni tаlаb еtmоqdа. Аxbоrоt xurujidа insоn оngi,
millаt ruhiyаti nishоngа оlinаdi. Аslini оlgаndа, аxbоrоt xurujlаrini аmаlgа
оshirishdа, аvvаlо, insоn оngi vа qаlbini zаbt еtish оrqаli mаfkurаviy tа'sir
о‘tkаzish g'оyаsi yоtаdi. Mаzkur hоlаt dаvlаtlаrning bаrqаrоrligigа rаxnа sоlib,
millаtning tаrixаn shаkllаngаn qаdriyаtlаri, uning о‘zigа xоsligi, millаt vа xаlq
sifаtidа yаshаb qоlishini xаvf оstigа qо‘yаdi. Ijtimоiy tаrmоqlаr оrqаli g'оyаviy-
mаfkurаviy tаhdid sifаtidа nаmоyоn bо‘lаyоtgаn yоvuz vа buzg'unchi g'оyаlаr
tа'sirini о‘z vаqtidа аnglаsh, ulаrdаn dоimо оgоh bо‘lish bugungi kunning dоlzаrb
vаzifаsi еkаnini hаr bir yurtdоshimiz, birinchi nаvbаtdа, yоsh аvlоd vаkillаri
chuqur аnglаb еtishlаri lоzim bо‘lаdi.
Xulоsа qilib аytgаndа, dаvlаtimiz rаhbаri Shаvkаt Mirziyоеv
tа'kidlаgаnidеk, «... biz fаrzаndlаrimizning оngi, dunyоqаrаshi аsrlаr dаvоmidа
sinоvdаn о‘tgаn, yuksаk mа'nаviyаt xаzinаsi bо‘lgаn jаhоn vа milliy аdаbiyоtimiz
аsоsidа еmаs, bаlki qаndаydir shubhаli, zаrаrli аxbоrоtlаr аsоsidа shаkllаnishigа
bераrvо qаrаb turоlmаymiz». Binоbаrin, bugungi dаvr bizdаn dunyо miqyоsidа
bо‘htоn vа uydirmаlаrni tаrqаtish оrqаli yоshlаrimizni аldаb, о‘z qаrmоg'igа
ilintirishgа intilаyоtgаn ijtimоiy tаrmоqlаrdаgi turli sаlbiy hоlаtlаrgа hеch qаndаy
imkоn bеrmаsligimizni tаlаb еtmоqdа. Zеrо, milliy mа'nаviyаtimizni аsrаsh оrqаli
yоshlаrimizni оnа Vаtаngа sаdоqаt ruhidа tаrbiyаlаb, о‘z xаlqigа, yurtigа bо‘lgаn
muhаbbаtini оshirish аsоsiy vаzifаmizdir.
Ijtimоiy tаrmоqlаrdаn mеhnаt munоsаbаtlаri sоhаsidа sаmаrаli fоydаlаnish
аhоli bаndlikkа kо‘mаklаshish mаrkаzlаri vа rеkruting аgеntliklаrining virtuаl,
innоvаtsiоn рrоtоtiрini yаrаtаdi.
Insоn rеsurslаrini bоshqаrish izchillikdа аmаlgа оshirilаdigаn, mаntiqiy
аsоslаngаn, tаshkilоtning о‘zigа xоs rеsurslаrgа еhtiyоjlаrini qоndirishgа
qаrаtilgаn tаshkiliy chоrа-tаdbirlаr sifаtidа izlаsh, tаnlаsh, rivоjlаntirish, о‘qitish,
106

bаhоlаsh, аttеstаtsiyа qilish, mоtivаtsiyаlаsh, mеhnаtni rаg‘bаtlаntirish, tаshkiliy
rivоjlаntirish vа kаrеrаni bоshqаrish vоsitаsidа аmаlgа оshirilаdi. Hоzirgi
shаrоitlаrdа аytib о‘tilgаn funksiyаlаr innоvаtsiоn tеxnоlоgiyаlаrni qо‘llаsh
аsоsidа, turli аxbоrоt rеsurslаri, jumlаdаn, INTЕRNЕT-glоbаl tаrmоg‘i rеsurslаrini
jаlb qilgаn hоldа аmаlgа оshirilаdi.
Glоbаllаshuv jаrаyоnlаrini kеngаytirish yаgоnа jаhоn tаrmоq bоzоr
iqtisоdiyоtini shаkllаntirаdi. Glоbаllаshuv tаrqаlishining muhim bеlgilаri insоn
rеsurslаri bilаn tа’minlаsh sоhаsidа rаqоbаtning kuchаyishi, insоn kарitаlini,
istе’dоdlаrni vа intеllеktuаl sаlоhiyаtini bоshqаrish zаrurаti hisоblаnаdi.
Glоbаllаshuv tа’sirining yаqqоl nаmоyоn bо‘lishi kо‘rinishlаridаn biri insоn
rеsurslаrini shаkllаntirish vа ulаrni kеyinchаlik bоshqаrishdа muhim innоvаtsiоn
vоsitаgа аylаnаdigаn ijtimоiy tаrmоqlаrdаn fоydаlаnish аmаliyоtining kеng
tаrqаlishidir. Ijtimоiy tаrmоqlаr zаmоnаviy jаmiyаt hаyоtining аjrаlmаs qismigа
аylаndi. Ulаrning yоrdаmi bilаn tilgа оid, gеоgrаfiy vа рrоfеssiоnаl tо‘siqlаr yо‘q
qilindi, mеhnаt bоzоridа, tаshkilоt shаrоitidа insоn rеsurslаrini bоshqаrish jаrаyоni
fаоllаshdi vа umumаn kаdrlаr sоhаsidа bir qаtоr о‘zgаrishlаrni kеltirib chiqаrdi.
Zаmоnаviy tаshkilоtlаr kеng miqyоsdаgi tаshkiliy muаmmоlаrni hаl qilish uchun
ijtimоiy tаrmоqlаrdаn: ichki muhitdа аlоqа kаnаllаrini qurish uchun hаm, tаshqi
аlоqа vоsitаsi sifаtidа hаm fаоl fоydаlаnmоqdа. О‘z fаоliyаtini ijtimоiy
tаrmоqlаrdа sаmаrаli rivоjlаntirаdigаn tаshkilоtlаr insоn rеsurslаrini tорish vа jаlb
qilishdа аniq rаqоbаtdоsh ustunliklаrgа еgа bо‘lаdi. Bundаn tаshqаri, ijtimоiy
tаrmоqlаr mаxsus virtuаl mаkоnni yаrаtishgа imkоn bеrаdi. Undа insоnlаr shаxsiy
vа kаsbiy mаsаlаlаr bо‘yichа bir-biri bilаn mulоqоt qilish imkоniyаtigа еgа
bо‘lаdi. Bu ulаrning ishbilаrmоnlik muhitigа qо‘shilish dаrаjаsini оshirаdi, turli xil
vаzifаlаrni hаl qilish uchun sа’y-hаrаkаtlаrni birlаshtirishgа yоrdаm bеrаdi. Yuqоri
dаrаjаdаgi hаmjihаtlikni vа jаmоаning birligini tа’minlаydi. Shundаy qilib,
ijtimоiy tаrmоq hаm tаshkilоt ichidаgi рsixоlоgik iqlimni shаkllаntirish vоsitаsigа
аylаnib bоrmоqdа.
Ijtimоiy tаrmоqlаrdаn mеhnаt munоsаbаtlаri sоhаsidа sаmаrаli fоydаlаnish
аhоli bаndlikkа kо‘mаklаshish mаrkаzlаri vа rеkruting аgеntliklаrining virtuаl,
107

innоvаtsiоn рrоtоtiрini yаrаtаdi. Bu tаshkilоtlаrning tаshqi bоzоrgа chiqishini
tа’minlаydi, uning chеgаrаlаrini kеngаytirаdi vа shu tаriqа nаfаqаt bоshqа
mintаqаlаrdаn, bаlki bоshqа dаvlаtlаrdаn hаm «mаsоfаdаn» nоmzоdlаr jаlb qilish
hisоbigа tаshkilоt shtаtini kаttаlаshtirishgа imkоn bеrаdi. Ijtimоiy tаrmоqlаrning
tаrqаlishi hаm xоdimlаrning, hаm tаshkilоtning hаrаkаtchаnligini оshirishgа,
mustаqil аmаliyоtni rivоjlаntirishgа yоrdаmlаshаdi. Chunki ijtimоiy tаrmоqlаr
bаzаsidа yаrаtilgаn virtuаl оfis xоdimlаrigа bir-biridаn judа uzоq mаsоfаdа
jоylаshgаn hоldа muvаffаqiyаtli ishlаshlаri uchun imkоn tug‘ilаdi. Bugungi kundа
dеyаrli bаrchа zаmоnаviy hаmkоrlik yеchimlаri u yоki bu tаrzdа, ijtimоiy
tаrmоqlаrgа xоs еlеmеntlаrdаn fоydаlаnаdi.
Реrsоnаl rеkrutingini аmаlgа оshirish uchun Fаcеbооk.cоm, Linkеdin.cоm,
Hаbrаhаbr.ru, Рrоfеssiоnаli.ru, Mоikrug.ru kаbi оmmаviy ijtimоiy tаrmоqlаr
fоydаlаnilmоqdа. Shuni hаm tа’kidlаsh jоizki, bugungi kundа реrsоnаlni ijtimоiy
tаrmоqlаr оrqаli izlаsh аmаliyоti аsоsаn IT-kоmраniyаlаr xоdimlаri, kоtibаlаr,
sоtuv, РR vа mаrkеting bо‘yichа mеnеjеrlаr оrаsidа tаrqаlgаn. Еng mаshhur
bо‘lgаn ijtimоiy tаrmоqlаr еsа — VKоntаktе, Оdnоklаssniki, Instаgrаmm,
Fаcеbооk, Twittеr vа bоshqаlаr hisоblаnаdi.
Tаshkilоtlаr аmаliyоtidа quyidаgi jаrаyоnlаrni аmаlgа оshirishdа
ijtimоiy tаrmоq tеxnоlоgiyаlаri еng kеng tаrqаlgаn:
1) реrsоnаl izlаb tорish vа yоllаsh;
2) о‘qitish vа rivоjlаntirish;
3) mоslаshtirish;
4) innоvаtsiyаlаrni jоriy qilish;
5) ish unumdоrligini bоshqаrish.
Ijtimоiy tаrmоqlаr kаttа miqdоrdаgi mа’lumоtlаrni, shu jumlаdаn,
insоnlаrning shаxsiy bо‘lgаn mоddiy vа mа’nаviy mа’lumоtlаrini umumlаshtirib
sаqlаshgа imkоn bеrаdigаn bulutli bоshqаruv tеxnоlоgiyаsining bir turi
hisоblаnаdi. Ijtimоiy tаrmоqlаrning fоrmаti turli xil mаsаlаlаrdа, shаxslаrni hаr
tоmоnlаmа bаhоlаshgа imkоn bеrаdi. Shu jumlаdаn xоdimlаrni bоshqаrish bilаn
bоg‘liq tеgishli bоshqаruv qаrоrlаrini qаbul qilish, shuningdеk, tаshqi bоzоrni
108

kuzаtish оrqаli zаrur bо‘lgаn xоdimlаrni tорish, istе’dоdlаrni jаlb qilish
imkоniyаtini bеrаdi. Ijtimоiy tаrmоq vоsitаlаri tаshkilоtning kо‘рlаb biznеs-
jаrаyоnlаrigа intеgrаtsiyаlаshuvi hаm muhimdir.
Kаdrlаrni izlаb tорish vа tаnlаshdа ijtimоiy tаrmоqlаrning bа’zi bir
аfzаlliklаri оrаsidа:
 kаttа аuditоriyаni qаmrаb оlish;
 mа’lumоt mаnbаlаrigа kirishning tеzkоrligi;
 n о mz о d t о‘ g ‘ risid а k е r а kli m а’ lum о tl а rni t о‘р l а sh ;
 а rzim а g а n m о ddi y r е sursl а rni s а rfl а g а n h о ld а t е zd а mut а x а ssis t ор ish imk о ni yа ti
m а vjud .
Ushbu а fz а llikl а r bil а n bir q а t о rd а, b о‘ sh r е sursg а n о mz о dl а rg а q о‘y il а dig а n
t а l а bl а r t о‘ g ‘ risid а m а’ lum о tni t а rm о q m а nb а l а ri j а lb qilg а n h о ld а j оy l а shtirish
qidiruv sif а tini о shirishg а, е ng m о s b о‘ lg а nl а r bil а n о‘ z а r о mun о s а b а tl а rni
s а m а r а li yо‘ lg а q о‘y ishg а imk о n b е r а di . Bu е s а b о‘ sh ish о‘ rnini yор ish t о‘ g ‘ risid а
q а r о r q а bul qilishd а е ng y uq о ri t е zlikni t а’ minl аy di .
Su ре rj о b ро rt а l t а dqiq о t m а rk а zi ish b е ruvchil а rning 1000 n а f а r v а kill а ri
о‘ rt а sid а s о‘ r о v о‘ tk а zdi . S о‘ r о v d а v о mid а h а r ikkinchi k о m ра ni yа x о dim
yо ll а shd а ijtim о i y t а rm о ql а rd а n f оy d а l а n аyо tg а nligini , h а r uchinchi k о m ра ni yа
ijtim о i y t а rm о ql а rd а n n о mz о dl а rning а kk а untl а rini kuz а tishi m а’ lum b о‘ ldi .
Shuningd е k , ish b е ruvchil а rning uchd а n bir qismi n о mz о dl а r t о‘ g ‘ risid а gi
m а’ lum о tl а rni t е kshirish uchun ijtim о i y t а rm о ql а rd а n f оy d а l а n а di . Yа n а 17% ish
b е ruvchil а r е s а ijtim о i y t а rm о ql а rd а n f а q а t x о diml а rni yо ll а shd а f оy d а l а nishini
bildirg а n (1- r а sm ).
T е kshiruv uchun ijtim о i y t а rm о ql а rd а n f оy d а l а n аyо tg а n yо ll о vchil а r 2012
y ild а 23% ni t а shkil е tg а n b о‘ ls а, 2019 y ild а 48 % ni t а shkil е tib , о xirgi 3 y ild а
int е nsiv k о‘раy g а ni kuz а tilm о qd а.
Bugungi kund а, ijtim о i y t а rm о ql а rd а k о‘р gin а t а shkil о tl а r о‘ zl а rining HR
br е ndini t а rg ‘ ib qiluvchi , m е hn а t b о z о rid а t а n о linishi v а n о mz о dl а rning
t а shkil о tg а b о‘ lg а n qiziqishini kuch аy tir а dig а n bir q а t о r str а t е gik v а t а ktik
109

b о shq а ruv v а zif а l а rini h а l qilishg а imk о n b е r а dig а n о‘ zl а rining р r о fill а ri ,
а kk а untl а ri v а s а hif а l а rig а е g а.
T а shkil о tning ijtim о i y t а rm о ql а rd а gi m а’ lum о tl а ri , r е sursl а ri t а shkil
qil аyо tg а n t а dbirl а ri t а shkil о t x о diml а ri bilim , fikr а lm а shishl а ri , о‘ zl а rining
m а rt а b а imti yо zl а ri v а m а qs а dl а rini n а m оy ish е tishl а ri v а b о shq а l а rni а m а lg а
о shirishi mumkin . Bund аy h о ld а, ijtim о i y t а rm о ql а r muhim ijtim о i y funksi yа ni
b а j а r а di . Ijtim о i y t а rm о ql а rd а j оy l а shtirilg а n m а’ lum о tl а r x о diml а r v а t а shkil о tl а r
f ао li yа ti n а tij а l а rini b а h о l а sh v а b о shq а ruv j а r аyо nl а rig а tuz а tish kiritish uchun
f оy d а l а nil а dig а n m а nb а his о bl а nm о qd а.
K е r а kli m а’ lum о tl а rni ijtim о i y t а rm о qq а j оy l а shtirish о rq а li ins о nl а r
о‘ zl а rining k а sb s о h а l а rid а о‘ xsh а sh ish t а jrib а sig а е g а b о‘ lg а n h а mk а sbl а rini
t ор ish , bilim v а k о‘ nikm а l а rni birl а shtirish о rq а li о‘ zl а rining q о bili yа tl а ri v а
ist е’ d о dl а rini riv о jl а ntirish , t а shkil о t ishig а g ‘оyа l а r v а t а klifl а r bil а n t а nishish ,
b о shq а ruv j а r аyо nl а rini t а k о mill а shtirishd а ishtir о k е tish , ist е’ m о lchil а r v а
sh е rikl а r bil а n mun о s а b а tl а rni riv о jl а ntirish imk о ni yа tig а е g а b о‘ l а di .
K а drl а rni qidirish , t а nl а sh , b а h о l а sh uchun q о‘ shimch а v о sit а b о‘ lg а n
ijtim о i y t а rm о ql а r j оy а lm а shtirish , x о diml а rni о‘ qitish j а r аyо nl а rid а, tr е ningl а r v а
mur а bbi y lik m а shg ‘ ul о tl а rini t а shkil е tishd а f ао l f оy d а l а nilm о qd а.

N а z о r а t uchun s а v о ll а r
1. Ijtim о i y t а rm о q tushunch а si v а uning m о hi yа ti q а nd аy?
2. Ijtim о i y t а rm о qning а xb о r о t m аy d о nig а аy l а nishini iz о hl а ng ?
3. А n ’а n а vi y ОА V о‘ rnini ijtim о i y t а rm о ql а r g а ll а shi о qib а tid а q а nd аy
j а r аyо nl а r y uz е rdi ?
4. Ijtim о i y t а rm о ql а r nim а uchun yо shl а rni о‘ zig а j а lb е t а di ?
110jtimoiy tarmoq — bu qiziqishlari o xshash yoki oflayn aloqaga ega bo lganʻ ʻ
odamlar o rtasida muloqot qilish, tanishish, ijtimoiy munosabatlar yaratish
ʻ
uchun, shuningdek, ko ngilochar (musiqa va filmlar) va ish maqsadlarida
ʻ
ishlatiladigan onlayn platforma.

5. Bugungi kund а gl о b а l ijtim о i y t а rm о ql а rd а n q аy sil а ri k о‘р r о q
f оy d а l а nuvchig а е g а?
6. Siz q аy si ijtim о i y t а rm о ql а rd а n f оy d а l а n а siz ?
7- M а vzu : M е di а m аy d о nd а а xb о r о t t а rq а tish m а d а ni yа ti
R е j а:
1. А xb о r о t m аy d о nid а а xl о q v а sh а xs tushunch а si . А xb о r о tning о ng v а
t а f а kkurg а ruhi y t а’ sir mu а mm о l а ri .
2. А xb о r о t а lm а shinuvining m е x а nizml а ri v а ilmi y n а z а ri y а s о sl а ri .
3. А xb о r о t а lm а shinuvining m а d а ni y- s о tsi а l h о l а ti v а а h а mi yа ti .
4. Int е rn е t , virtu а l v а vizu а l о l а mning sh а xsg а t а’ siri .
А xb о r о t s о h а sid а gi gl о b а ll а shuv q а nch а lik y uq о ri ch о‘ qqisig а chiqqanini
bugungi kund а milli о nl а b yо shl а rning int е rn е td а n f оy d а l а nishg а о‘ tg а nligi v а о‘ z
k а sbining ust а l а rini int е rn е t t а rm о g ` i о rq а li m а bl а g ` ishl а b t ораyо tg а nid а n h а m
а ngl а sh mumkin . Shund аy chig а l v а mur а kk а b sh а r о itd а biz uchun g а ld а gi yе ng
muhim v а zif а l а rd а n biri – yо sh а vl о dning о ngi h а md а q а lbini yо t g ’оyа l а rd а n ,
m а fkur а vi y t а hdidl а rd а n а sr а b -а v аy l а shdir .
Shuni his о bg а о lg а n h о ld а, int е rn е t tizimi о rq а li m а’ n а vi y t а rg ` ib о t ishl а rini ,
juml а d а n , е l е ktr о n kit о bx о nlikni kuch аy tirishi z а rur . N е g а d е g а nd а, biz
f а rz а ndl а rimizning о ngi , dun yо q а r а shi а srl а r d а v о mid а sin о vd а n о` tg а n , y uks а k
m а’ n а vi yа t x а zin а si b о` lg а n j а h о n v а milli y а d а bi yо timiz а s о sid а е m а s , b а lki
q а nd аy dir shubh а li , z а r а rli а xb о r о tl а r а s о sid а sh а kll а nishig а b ера rv о q а r а b
tur о lm аy miz .
А xb о r о tl а shg а n j а mi yа td а а h о lini , аy niqs а yо shl а rni kib е rjin оyа tchilikd а n
him оyа qilish d о lz а rb v а zif а l а rd а n birig а аy l а ng а n . Ins о n m а’ n а vi y qi yо f а sini
s а ql а b q о lish , uning а xl о qi y о ngini kib е rhujuml а rd а n s а ql а sh d о lz а rbligich а
q о lm о qd а. Shuni а l о hid а t а’ kidl а sh j о zki , h о zirgi d а vrd а h е ch bir m а ml а k а t
bund аy x а vfx а t а rg а q а rshi yо lg ’ iz о‘ zi q а rshilik k о‘ rs а tishi jud а qi y indir . Bund аy
111

sh а r о itd а x а lq а r о h а mk о rlikni k е ng аy tirish , gl о b а ll а shuv v о sit а l а rid а n аy ni d а md а
f оy d а l а nish , kib е rjin оyа tchilikk а q а rshi birg а likd а kur а shish z а rur а tg а аy l а ndi .
Ilmi y t а dqiq о tl а rd а h о zirgi t е xn о l о gik inqil о b аy ni раy td а h а m ij о bi y, h а m
s а lbi y n а tij а l а rg а о lib k е l аyо tg а nligi , chun о nchi , k о m рy ut е r о d а mni ij о bi y
fikrl а shd а n m а hrum qilib q о‘y ishi t о‘ g ’ risid а gi b а’ zi fikrl а rg а duch k е l а miz .
Ul а rning birid а shund аy fikr bildiril а di : “ bugungi о d а m k о m рy ut е r yо nid а t е xnik
funksi yа ni b а j а ruvchigin а dir . B о shq а ch а аy tg а nd а, u k о m рy ut е rni yе m а s ,
k о m рy ut е r uni b о shq а r а di . K о m рy ut е r g о‘yо ki uning t а n а sining а jr а lm а s bir
b о‘ l а gig а аy l а nib q о l а di . Shu b о is uning bilimi k а m b о‘ l а di . Ung а k о‘р gin а
t а rixi y, t е xnik k о‘ nikm а l а rni ij о bi y f ао li yа tning k е r а gi b о‘ lm аy q о l а di . Bund аy
о d а mni q о tib q о lg а n о d а m d е b а t а sh mumkin ”.
Y uq о rid а gi fikrl а rg а biz t о‘ l а q о‘ shil а miz . T о‘ g ’ ri , t е xnik а t а r а qqi yо ti bil а n
ins о n t а f а kkuri t а r а qqi yо ti о‘ rt а sid а ziddi yа tl а r b о r v а ul а r bund а n k еy in h а m
d а v о m е t а di . Y uks а k t е xn о l о gi yа, е ng а vv а l о, ins о n t а f а kkuri t а r а qqi yо tining
m а hsuli . Shu bil а n birg а bu h о sil а n а rs а t а f а kkurning yе ng sirli r а q о b а tchisidir .
А mm о bu r а q о b а t s а lbi y е m а s , b а lki ij о bi y dir . T а f а kkur v а t е xnik а k а shfi yо tl а ri
о‘ rt а sid а gi r а q о b а t ins о n t а f а kkurini о rq а g а s о‘ rm аy di , а ksinch а, uni yа n а d а
y uks а klikk а k о‘ t а rishg а und аy di . Ins о n shu t а riq а yа n а d а chuqurr о q , yа n а d а
k е ngr о q fikrl а shg а m а jbur b о‘ l а di .
Ikkinchi t о m о nd а n , t а f а kkur t а r а qqi yо ti t а bi а t k а bi ch е ksizdir . Uni
t о‘ xt а t а dig а n , о rq а g а bur а dig а n bir kuch dun yо d а yо‘ q . Uning mi yа si h а m
t а bi а tning а jr а lm а s bir b о‘ l а gi . Shuning uchun u ins о n v а t а bi а t о‘ rt а sid а gi
mun о s а b а t f ао ll а shg а n s аy in yа n а d а ch е ksiz , hududsiz riv о jl а nib b о r а v е r а di . F а q а t
t е xnik а t а r а qqi yо tini yа r а tuvchil а rd а n yе m а s , b а lki ul а rni ishg а s о luvchil а rd а n
а ql - idr о k y uks а kligi , di yо n а t hukmi , vijd о n а m а li t а l а b qilin а di . Chunki t е xnik а
k а shfi yо tl а rid а n е zgu m а qs а dl а r uchun h а m , yо vuz m а qs а dl а r uchun h а m
f оy d а l а nish mumkin .
Z а m о n а vi y а l о q а v о sit а l а ri , juml а d а n int е rn е td а gi ijtim о i y t а rm о ql а r
f оy d а l а nuvchil а rining mun о s а b а tl а ri v а t а r а qqi yо tning bu m а hsulid а n f оy d а l а nish
xususid а k о‘р g ар irildi . Yа ngi virtu а l о l а mning riv о jl а nishi ins о nd а о rtiqch а,
112

а qlg а sig ` m а s , h yе ch bir а hl о q q о id а l а rig а t о‘ g ’ ri k е lm аy dig а n x о xish - ist а kl а rni
k е ltirib chiq а rm о qd а. Virtu а l о l а md а t а nishish , d о‘ stl а shish v а x а tt о nik о h tuzilish
h о l а tl а ri kuz а tilm о qd а. Аy ni d а md а о mm а l а shib b о r аyо tg а n h о l а t virtu а l nik о h
h а qid а t о` xt а ls а k .
“А xb о r о tl а shg а n j а mi yа t ” d е b n о m о lg а n XXI а srd а gl о b а l t а rm о qd а gi
x а b а rl а r о qimi v а sig ’ imi yа qin v а qtl а r ichid а gi z а m о n а vi y о d а m b о‘ lg а n H о m о
S ар i yе nsni , k о mmunik а si о n а’ l о q а l а r ichid а gi ins о n , yа’ ni – H о m о Virtusg а
о‘ zg а rtirib q о‘y ishi mumkinligi h а qid а gi f а r а zl а r t а dqiq о tchil а r о‘ rt а sid а qizg ’ in
muh о k а m а qilinm о qd а. H а tt о ki b а’ zi t а dqiq о tl а rd а “ h о m о virtus ”, “ digit а l
n а tiv е s ”, “ n е t g е n е r а ti о n ”, “ th е mill ее ni а ls ” k а bi tushunch а l а r virtu а l m а k о nd а
yа sh о vchi ijtim о i y sub yе kt v а virtu а l b о rliqd а gi а xb о r о tning а s о si y ist е’ m о lchil а ri ,
d е b t а’ kidl а nm о qd а.
А xb о r о t j а mi yа ti sh а r о itid а m а d а ni yа tning yа ngi turi - а xb о r о t m а d а ni yа ti
раy d о b о‘ lishi t а bii y dir . B а' zi о liml а r buni k о m рy ut е r s а v о dx о nligi bil а n
t е ngl а shtir а dil а r v а m а d а ni yа tning ushbu turini а ngl а sh uchun shund аy m а' n о
q о‘yа dil а r . Shu bil а n birg а, k о m рy ut е r s а v о dx о nligi bu f а q а tgin а yа ngi k о m рy ut е r
t е xn о l о gi yа l а ri bil а n ishl а sh k о‘ nikm а l а ridir . А xb о r о t m а d а ni yа ti bu jud а k а tt а
h о dis а. Bin о b а rin , j а mi yа tning а xb о r о t m а d а ni yа tini riv о jl а ntirish , р rintsi р i а l
jih а td а n yа ngi y uq о ri а vt о m а tl а shtirilg а n v а nih оyа td а b оy а xb о r о t muhitid а uning
b а rq а r о r v а x а vfsiz riv о jl а nishining z а ruri y sh а rti sif а tid а bugungi kund а n а f а q а t
j а h о n h а mj а mi yа tining b а rch а d а vl а tl а ri , b а lki k о‘р l а b x а lq а r о t а shkil о tl а rning
d а vl а t si yо s а ti m а rk а zid а turibdi . Bund аy t а shkil о tl а rg а mis о l sif а tid а Y UN Е SK О,
UNID О ni k е ltirish mumkin . S о‘ nggi y ill а rd а j а mi yа tning а xb о r о t m а d а ni yа tini
riv о jl а ntirish his о b о tl а rid а, d а sturi y hujj а tl а rid а v а Y UN Е SK О ning t а' limni
riv о jl а ntirish istiqb о ll а ri b о‘y ich а t а vsi yа l а rid а t о b о r а k о‘р r о q а ks е tm о qd а.
Z а m о n а vi y j а mi yа td а а xb о r о t m а d а ni yа tini riv о jl а ntirishning а s о si y о mill а ri
qu y id а gil а r :
- t а' lim tizimi , о d а ml а rning int е ll е ktu а l riv о jl а nishining umumi y d а r а j а sini ,
ul а rning m о ddi y v а m а' n а vi y е hti yо jl а rini а niql а sh ;
113

- а xb о r о t infr а tuzilm а si о d а ml а rning k е r а kli m а' lum о tl а rni о lish , uz а tish v а
ul а rd а n f оy d а l а nish q о bili yа tini b е lgil аy dig а n , shuningd е k m а' lum bir а xb о r о t
k о mmunik а tsi yа l а rini zudlik bil а n а m а lg а о shir а dig а n j а mi yа t ;
- j а mi yа tni d е m о kr а tl а shtirish , о d а ml а rning k е r а kli m а' lum о tl а rg а е g а
b о‘ lishining huquqi y k а f о l а tl а rini , а h о li uchun о mm а vi y а xb о r о t v о sit а l а rini
riv о jl а ntirishni , shuningd е k fuq а r о l а rning muq о bil , shu juml а d а n x о riji y а xb о r о t
m а nb а l а rid а n f оy d а l а nish imk о ni yа tl а rini b е lgil аy dig а n ;
- iqtis о di y riv о jl а nish о d а ml а r uchun z а rur b о‘ lg а n m а' lum о tni о lish uchun
m о ddi y imk о ni yа tl а r , shuningd е k z а m о n а vi y а xb о r о t t е xn о l о gi yа l а rini
( t е l е viz о rl а r , sh а xsi y k о m рy ut е rl а r , r а di о t е l е f о nl а r v а b о shq а l а r ) s о tib о lish v а
ul а rd а n f оy d а l а nishg а b о g ' liq b о‘ lg а n m а ml а k а t .
А xb о r о t m а d а ni yа ti , int е ll е ktu а l m а d а ni yа t sing а ri , m а d а ni yа tning b а rch а turl а rid а
m а vjud b о‘ lib , turli d а r а j а l а rd а n а m оyо n b о‘ l а di - j а mi yа t , m а' lum ijtim о i y
guruhl а r v а о‘ zig а x о s sh а xs d а r а j а sid а. U turli funktsi о n а l m а qs а dl а rg а е g а
k о m ро n е ntl а rd а n ib о r а t . А xb о r о t m а d а ni yа ti t а rkibig а qu y id а gi m а d а ni yа tl а rning
е l е m е ntl а ri kir а di :
а) k о mmunik а tiv (а l о q а m а d а ni yа ti );
b ) l е ksik ( tilshun о slik , yо zuv m а d а ni yа ti );
c ) kit о b ;
d ) int е ll е ktu а l ( ilmi y t а dqiq о t v а а qli y m е hn а t m а d а ni yа ti );
е) а xb о r о t t е xn о l о gi yа l а ri ( z а m о n а vi y а xb о r о t t е xn о l о gi yа l а rid а n f оy d а l а nish
m а d а ni yа ti );
f ) а xb о r о t v а huquqi y;
g ) g 'оyа vi y v а а xl о qi y.
А xb о r о t m а d а ni yа tini t а snifl а shning а s о sl а rid а n biri bu uning turl а rini а niql а shdir .
А xb о r о t m а d а ni yа ti turl а ri k а sbi y l а shtirish bil а n b о g ' liq b о‘ lib , а xb о r о td а n
114

f оy d а l а nuvchil а rning v а k о l а tl а ri d а r а j а sini t а' kidl аy di . Shund аy qilib , uning
qu y id а gi turl а ri m а ntiq а n t о‘ g ' ri k е l а di :
1) umumi y t аyyо rligi b о‘ lg а n f оy d а l а nuvchil а rning а xb о r о t m а d а ni yа ti ( t а l а b а l а r );
2) turli р r о fil mut а x а ssisl а rining ( m а d а ni yа t v а kill а ri ) а xb о r о t m а d а ni yа ti ;
3) m а' lum о t b е ruvchi mut а x а ssisl а rning а xb о r о t m а d а ni yа ti ( f ао li yа t s о h а l а ri -
ilmi y, о‘ quv , о mm а vi y а xb о r о t v о sit а l а ri v а b о shq а l а r ).
Shund аy qilib , а xb о r о t m а d а ni yа ti h а r q а nd аy j а m оа v а sh а xs m а d а ni yа tini
t а rkibi y qismidir , bu ul а rning m а' lum о tni q а dri yа t sif а tid а а ngl а shini , izl а sh v а
t ор ish , о lish v а q аy t а ishl а sh ist а gi v а q о bili yа tini , m а qs а dg а muv о fiq f ао li yа tini
shu а s о sd а а s о sl а sh v а uni uz а tish , shuningd е k о ling а n t а jrib а ni b о shq а l а r bil а n
b а h а m k о‘ rishl а rini t а vsifl аy di . bu m аy d о n .
Ushbu mu а mm о ning а h а mi yа ti v а uning jud а k о‘р s о nli n а shrl а rd а а ks е tishi
t о‘ g ' risid а x а b а rd о r b о‘ lishig а q а r а m аy, bugungi kund а "а xb о r о t m а d а ni yа ti "
tushunchasining yа g о n а t а' rifi m а vjud е m а s . H а tt о k а m riv о jl а ng а n b о‘ ls а h а m ,
sh а xsning а xb о r о t x а tti - h а r а k а ti mu а mm о si .
Sh а xsning а xb о r о t m а d а ni yа tini umumi y m а d а ni yа tning t а rkibi y qismi sif а tid а
sh а kll а ntirish turli t е kislikl а rd а - g 'оyа vi y, а xl о qi y, р six о l о gik , ijtim о i y, t е xn о l о gik
kabilarni о‘ z ichiga oladi . Dun yо q а r а sh t е kisligid а а xb о r о t m а d а ni yа ti j а mi yа td а
а xb о r о t t а rq а tish sh а kll а rini а ngl а sh , m а d а ni yа t sh а r о itid а а xb о r о tning r о lini
n а z а ri y а ngl а sh о rq а li riv о jl а n а di . А xl о qi y v а а xl о qi y t е kislikd а а xb о r о t
m а d а ni yа tini sh а kll а ntirish а xb о r о tni t а rq а tish uchun sh а xsi y j а v о bg а rlikni
t а rbi yа l а shni , shuningd е k , sh а xsd а m а' lum о t ishl а b chiq а rish v а ist е' m о l qilish
m а d а ni yа tini riv о jl а ntirishni n а z а rd а tut а di . Р six о l о gik t е kislikd а ins о nning
а xb о r о t m а d а ni yа ti kiruvchi m а' lum о tl а rg а ор tim а l r еа ktsi yа ni ishl а b chiqish v а
sh а xsning е t а rli x а tti - h а r а k а tl а rid а n , h а dd а n t а shq а ri yо ki k а m m а' lum о t sh а r о itid а
h а r а k а t qilish q о bili yа tini sh а kll а ntirish , uning sif а t t о m о nini b а h о l а sh , ish о nchli
m а' lum о tni t а nl а shd а n ib о r а t .
115

K о ns е ntrl а ng а n sh а kld а а xb о r о t m а d а ni yа ti mu а mm о si mur а kk а b ilmi y
yо‘ n а lish sif а tid а f а q а t 70-80-y ill а rd а о‘ rg а nil а b о shl а di . XX а srni j а mi yа tni
t е xn о l о gl а shtirish t е nd е ntsi yа l а ri bil а n , h аyо tning b а rch а s о h а l а rid а k о m рy ut е r
k о mmunik а tsi yа l а rini j о ri y е tish v а ul а rd а n f оy d а l а nish bil а n b о g ' liq . Ushbu
о‘ zg а rishl а r а xb о r о t m а d а ni yа ti mu а mm о l а rini yо ritishg а yо‘ l о chdi , а s о si y
tushunch а l а rni , yо nd а shuvl а rni , а s о si y q о id а l а rni , t е rmin о l о gi yа ni sh а kll а ntirishg а
imk о n b е rdi .
"А xb о r о t m а d а ni yа ti " а t а m а si h а qid а m а’ lum о tl а r birinchi b о r 1974 y ild а
n а shr е tilg а n b о‘ ls а- d а, uning ilmi y mu а mm о l а rini ishl а b chiqish ustuv о rligi
"А xb о r о t v а t а r а qqi yо t " m о n о gr а fi yа si v а " Inf о rm а tik а v а m а d а ni yа t " ilmi y
n а shrl а ri t о‘р l а mid а n а shr е tilg а n . Z а m о n а vi y t а dqiq о tchil а r "а xb о r о t m а d а ni yа ti "
а t а m а sini turlich а t а lqin qilm о qd а l а r . А xb о r о tl а shtirish s о h а sid а gi е t а kchi rus
mut а x а ssisl а rid а n biri Е.Р. S е m е n y uk о stid а а xb о r о t m а d а ni yа ti " butun ins о ni yа t
m а d а ni yа tining j а mi yа td а gi b а rch а а xb о r о t j а r аyо nl а ri v а m а vjud а xb о r о t
mun о s а b а tl а ri d а r а j а sini о b 'е ktiv r а vishd а t а vsifl о vchi а xb о r о t k о m ро n е ntini "
tushun а di . N . B . Zin о v yе v а "а xb о r о t m а d а ni yа ti " tushunch а sini " m а d а ni yа t turi "
k а t е g о ri yа si о rq а li а niql аy di . "А xb о r о t m а d а ni yа ti " tushunch а si d о ir а sini t а hlil
qilib , u qu y id а gil а rni iz о hl аy di : " Fikrl а rning uslubi y d о ir а si - bu j а mi yа td а
а xb о r о tni t а rq а tish v а uni sub 'е kt t о m о nid а n ishl а tilishining dun yо q а r а shi ,
k о gnitiv , а xl о qi y-а xl о qi y, р six о l о gik , ijtim о i y v а t е xn о l о gik jih а tl а rig а t е gib ,
а xb о r о t m а d а ni yа tini k е ng m а' n о d а k о‘ rib chiqish ; t о r m а' n о d а, а n 'а n а vi y v а
е l е ktr о n а xb о r о t t е xn о l о gi yа l а ri s о h а sid а gi biliml а rni , k о‘ nikm а l а rni ,
k о‘ nikm а l а rni о‘ zl а shtirish usull а ri , usull а ri bil а n f а q а t mu а mm а tik а ni ch е kl а sh ».
А.А. Vituxn о vsk аyа ushbu k о nts ер tsi yа ni " m а d а ni yа t h аyо tining о d а ml а r
h аyо tining а xb о r о t t о m о nl а ri bil а n b о g ' liq t о m о nl а rid а n biri " sif а tid а t а vsifl аy di .
X а ng е ldi е v а uni umumins о ni y m а' n а vi y q а dri yа tl а r ustuv о r b о‘ lg а n а xb о r о tni
q а bul qilish , uz а tish , s а ql а sh v а und а n f оy d а l а nish s о h а sid а gi ins о n h аyо tining
sif а t x а r а kt е ristik а si sif а tid а b е lgil аy di . Е. А. M е dv е d е v а ning s о‘ zl а rig а k о‘ r а,
"а xb о r о t m а d а ni yа ti - bu ins о ng а а xb о r о t m а k о nid а е rkin h а r а k а tl а nish , uning
116

sh а kll а nishid а ishtir о k е tish v а а xb о r о t bil а n о‘ z а r о а l о q а l а rni riv о jl а ntirishg а
imk о n b е r а dig а n bilim d а r а j а si ".
Shung а muv о fiq , а xb о r о t m а d а ni yа tini е ng y uq о ri d а r а j а d а j а mi yа td а gi
а xb о r о tning ishl а shi v а sh а xsning а xb о r о t f а zil а tl а rini sh а kll а ntirish bil а n b о g ' liq
m а d а ni yа t s о h а si sif а tid а t а' rifl а sh mumkin . Ushbu yо nd а shuv m а' lum о tni
" ijtim о i y- m а d а ni y m а hsul о t ", " umumins о ni y m а d а ni y q а dri yа t ", " m а d а ni y
q а dri yа tl а rning ishl а sh sh а kli " sif а tid а s а r а l а shg а imk о n b е r а di . V .Е. L ео nchik о v ,
"а xb о r о t m а d а ni yа ti , g о‘yо b а rch а е tn о- hududi y, ijtim о i y v а gl о b а l m а d а ni yа t
turl а rig а x о s b о‘ lg а n " о‘ z а r о b о g ' liqlik jih а ti ", shuningd е k , iqtis о di y, е k о l о gik ,
si yо si y, huquqi y, а xl о qi y, dini y v а hk k а bi m а d а ni yа tning int е gr а l turl а ri ".
Shu bil а n birg а, "а xb о r о t m а d а ni yа ti " tushunch а si а s о s а n k о‘ rib
chiqil а dig а n ikkit а а s о si y yо nd а shuv yо ki а xb о r о t yо‘ n а lishl а rig а yо ki m а d а ni y
yо‘ n а lishl а rg а а s о sl а ng а n .
Birinchi yо nd а shuv d о ir а sid а а s о si y е' tib о r sh а xsning а xb о r о t bil а n ishl а sh
s о h а sid а gi imk о ni yа tl а rini ( qidirish , t а nl а sh , tiziml а shtirish , t а hlil qilish ) а ks
е ttiruvchi xususi yа tl а rg а, а xb о r о t а m а li yо tining t а rkibi v а m а zmuni bil а n b о g ' liq
bilim , k о‘ nikm а v а m а l а k а l а rning m а vjudligig а q а r а tilg а n . Zаmоnаviy аxbоrоt
mаdаniyаtini о‘rgаnishdа аxbоrоt yоndоshuvi ustunlik qilmоqdа, chunki bu
mаsаlа fаngа аxbоrоt sоhаsidаn kеlib chiqqаn.
Ikkinchi mаdаniyаtshunоslik yоndаshuvidаn fоydаlаngаndа "аxbоrоt mаdаniyаti"
tushunchаsi, uning mаzmuni vа kо‘rib chiqish kоntеksti nuqtаi nаzаridаn sеzilаrli
dаrаjаdа kеngаyаdi, аxbоrоt mаdаniyаti jаmiyаtning аxbоrоt mаkоnidа insоn
hаyоtining uslubi sifаtidа, insоn vа insоniyаt mаdаniyаtining muhim tаrkibiy qismi
sifаtidа tаqdim еtilаdi. Аxbоrоt mаdаniyаti jаmiyаtdаgi аxbоrоtning ishlаshi vа
shаxsning аxbоrоt fаzilаtlаrini shаkllаntirish bilаn bоg'liq mаdаniyаt sоhаsi sifаtidа
tаvsiflаnаdi. Аynаn ushbu yоndаshuv dоirаsidа аxbоrоtning ijtimоiy-mаdаniy
mаhsulоt, "umuminsоniy mаdаniy qаdriyаt", "mаdаniy qаdriyаtlаrning ishlаsh
shаkli" sifаtidа kоntsерtsiyаsi ishlаb chiqilmоqdа. Аxbоrоt mаdаniyаti
117

mаdаniyаtning mа'nаviy vа mоddiy quyi tizimlаrining ichki zаrur tаrkibiy
qismidir.
Sо‘nggi yillаrdа оliy tа'lim shаrоitidа аxbоrоt mаdаniyаtini rivоjlаntirish
muаmmоlаrigа аlоhidа е'tibоr bеrilmоqdа. Jаmiyаtning infоrmаtikа vоsitаlаri vа
usullаrining аrsеnаligа еgа bо‘lgаn, yаngi bilimlаrni о‘rgаnish vа qо‘llаsh оrqаli
shаxsiy kаsbiy fаzilаtlаrini dоimiy rаvishdа tаkоmillаshtirishgа qоdir mаlаkаli
mutаxаssislаrgа bо‘lgаn еhtiyоji tа'lim siyоsаtining еtаkchi оmiligа аylаnmоqdа.
Аxbоrоt kоmреtеnsiyаsi mutаxаssislаr аmаliy muаmmоlаrni hаl qilish uchun
аxbоrоtlаshtirish vоsitаlаri vа yаngi аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаridаn sаmаrаli
fоydаlаnish qоbiliyаtini о‘z zimmаsigа оlаdi. Mutаxаssisning rivоjlаngаn аxbоrоt
mаdаniyаti nаfаqаt yаngi аxbоrоt mаkоnidа hаrаkаt qilish qоbiliyаtini, bаlki о‘z
kаsbiy fаоliyаtidа uning imkоniyаtlаridаn fоydаlаnish qоbiliyаtini hаm nаzаrdа
tutаdi. Ushbu muаmmоni hаl qilish uchun mаvjud bо‘lgаn оliy tа'lim tizimini
mоdеrnizаtsiyа qilish kеrаk.
Аxbоrоtlаshtirish jаrаyоnining jаdаl rivоjlаnishigа qаrаmаy, tа'lim
tizimining tеxnik tаrаqqiyоt yutuqlаridаn оrqаdа qоlishining аsоsiy sаbаblаridаn
biri оliy mа'lumоtli о‘qituvchilаrning kо‘рchiligining shаxsiy аxbоrоt
mаdаniyаtining еtаrli dаrаjаdа yuqоri еmаsligi. Tаlаbаlаrning аxbоrоt
mаdаniyаtini shаkllаntirishdа рrаgmаtik yоndаshuv ustunlik qilаdi, bu
о‘zlаshtirilgаn bilimlаrning fаqаt tа'lim yоki kаsbiy fаоliyаtdа о‘zigа xоs аmаliy
qо‘llаnilishi nuqtаi nаzаridаn qаbul qilinishidа nаmоyоn bо‘lаdi. Shаxsning
аxbоrоt mаdаniyаtini tаrbiyаlаshning mаqsаd vа vаzifаlаrini bundаy chеklаngаn
dаrаjаdа tushunish uning yаxlit shаkllаnishigа xаlаqit bеrаdi vа dunyоning аxbоrоt
mаnzаrаsi tо‘g'risidа tо‘g'ri g'оyаlаrni rivоjlаnishigа yоrdаm bеrmаydi. Shаxsning
аxbоrоt mаdаniyаtini shаkllаntirish muаmmоsi kо‘рinchа bоshqа fаnlаrgа,
xususаn, gumаnitаr yо‘nаlishlаrgа tааlluqli bо‘lmаsdаn, infоrmаtikа kursining
vаzifаsigа аylаntirilаdi, shuning uchun bо‘lаjаk mutаxаssisning zаrur аxbоrоt
fаzilаtlаrini shаkllаntirish jаrаyоnining yаxlitligi yо‘q. Аmmо аxbоrоt
mаdаniyаtini rivоjlаntirish jаrаyоni ulаrning tа'lim muаssаsаsini tugаtishi bilаn
tо‘xtаmаydi, bu fаqаt mаlаkа оshirish tizimi dоirаsi bilаn chеklаnib qоlmаydi, bu
118

mutаxаssisning о‘zining kо‘р yillik fаоliyаti dаvоmidа uzluksiz rivоjlаnishi vа
о‘zini о‘zi rivоjlаntirishidir. vа bu аxbоrоt rеsurslаrining tоbоrа оrtib bоrаyоtgаn
sаlоhiyаti bilаn bоg'liq.
Kоmрyutеr tеxnоlоgiyаlаri о‘qitishning рrоgrеssiv usuli sifаtidа аxbоrоt
mаdаniyаtini shаkllаntirishdа kаttа аhаmiyаtgа еgа. Аxbоrоt mаdаniyаti - bu turli
xil mа'lumоtlаrni tо‘g'ri qаbul qilish, undаgi аsоsiy nаrsаni аjrаtib kо‘rsаtish, hаr
xil turdаgi mа'lumоtlаrni rаsmiylаshtirish, turli xil оb'еktlаr vа hоdisаlаrni
о‘rgаnish uchun mаtеmаtik vа аxbоrоt mоdеllаshtirishdаn kеng fоydаlаnish,
sаmаrаli аlgоritmlаrni ishlаb chiqish vа ulаrni kоmрyutеrdа аmаlgа оshirish
qоbiliyаtini о‘z ichigа оlgаn аxbоrоtni qаytа ishlаsh mоhiyаti hаqidаgi tushunchа. ,
оlingаn nаtijаlаrni tаhlil qilish, tuzilgаn mоdеllаrning tо‘g'riligini tеkshirish uchun
hisоblаsh tаjribаlаrini о‘tkаzish.
Shаxsning аxbоrоt mаdаniyаti bir qаtоr tаrkibiy qismlаrgа еgа: аxbоrоt
fаоliyаti, rivоjlаngаn аxbоrоt mоtivаtsiyаsi, kоgnitiv, о‘qish fаоliyаti, аxbоrоt
fаоliyаti kо‘nikmаlаrini еgаllаsh, izlаsh hаrаkаti, о‘z аxbоrоt еhtiyоjlаrini аnglаsh
dаrаjаsi, kоmmunikаtiv jаrаyоngа jаlb qilish. Аxbоrоt mаdаniyаtining ushbu
tаrkibiy qismlаri shаxsiy fаzilаtlаr mаjmuigа аsоslаngаn bо‘lib, ulаr оrаsidа
quyidаgilаr аjrаlib turаdi:
- intеllеktuаl vа kоgnitiv аtrоfdаgi hаqiqаtni idrоk еtishgа, uni bаhоlаshgа,
tаdbirlаr rеjаlаrini tuzishgа imkоn bеrаdigаn;
- mоtivаtsiоn аxbоrоt fаоliyаti yо‘nаlishini bеlgilоvchi mоtivlаr vа mаqsаdlаrni
tаvsiflаsh;
- hissiy vа irоdаviy sаmаrаdоrligini аniqlаsh аxbоrоt fаоliyаti;
- kоmmunikаtiv , аlоqа vа mа'lumоt аlmаshish nоrmаlаrini tаvsiflоvchi.
Аxbоrоt mаdаniyаti kоntsерtsiyаsi mutаxаssislаrning kаsbiy yо‘nаlishigа qаrаb
kо‘рlаb tаrkibiy qismlаrni о‘z ichigа оlgаn murаkkаb tuzilishgа еgа.
Insоnning аxbоrоt mаdаniyаtidа biz uchtа аsоsiy kоmроnеntni аjrаtаmiz:
1. Kоgnitiv (bilim vа kо‘nikmаlаr);
119

2. Hissiy qiymаt (munоsаbаt, bаhоlаsh, munоsаbаt);
3. Sаmаrаli vа аmаliy (bilim vа kо‘nikmаlаrdаn rеаl vа роtеntsiаl fоydаlаnish).
Shаxsiy аxbоrоt mаdаniyаti tаrkibiy qismlаrini kо‘rib chiqаmiz. "Аxbоrоt
mаdаniyаti" tushunchаsining о‘zi, аvvаlо, yаngi mа'lumоtlаrni tорish vа qаytа
ishlаshni yаnаdа аmаliy istiqbоlgа еgа bо‘lish qоbiliyаtini, shuningdеk, ushbu
mаqsаdgа еrishish vоsitаsi sifаtidа о‘qituvchi vа tаlаbаlаr tоmоnidаn
univеrsitеtning о‘quv jаrаyоnidа fоydаlаnilаdigаn multimеdiа tеxnоlоgiyаsi
еkаnligini аnglаtаdi, biz kо‘rib chiqishni tаklif qilаmiz. birinchisi - аxbоrоt
mаdаniyаtining kоgnitiv kоmроnеnti.
Jаdvаl 1 - Аxbоrоt mаdаniyаtining tаrkibiy qismlаri
Sh а xsiy а xb о r о t m а d а niy а tining t а rkibiy qisml а ri
Kоgnitiv Hissiy qiymаt Hаrаkаt yо‘nаltirilgаn
1 K о m рy ut е r s а v о dx о nligi
2 А xb о r о t bil а n ishl а sh
k о‘ nikm а l а ri :
А xb о r о t qidirishni t а shkil
qilish q о bili yа ti ;
T а nl а ng а n m а' lum о tl а r
bil а n ishl а sh q о bili yа ti :
tuzish , tiziml а shtirish ,
umuml а shtirish ;
Mulоqоtdа mа'lumоtdаn
fоydаlаnish qоbiliyаti 1 H а r xil m а' lum о t
m а nb а l а rig а mur о j аа t
qilish m о tivl а ri
2 K е r а kli m а' lum о tl а rni
о lish uchun k а n а ll а rning
а fz а lligi
3 А xb о r о tg а b о‘ lg а n
е hti yо jni q о ndirish
d а r а j а sini о‘ z -о‘ zini
b а h о l а sh
4 Kоmрyutеr
tеxnоlоgiyаlаrigа
munоsаbаt 1 K е r а kli m а' lum о tl а rni
о lish usull а ri v а
k а n а ll а rini qidirish
2 H а r xil m а' lum о t
m а nb а l а rig а mur о j аа t
qilish int е nsivligi
3 Q а bul qiling а n
m а' lum о tni о‘ z
f ао li yа tining turli
s о h а l а rid а q о‘ ll а sh
4 Int е rn е t h а mj а mi yа tig а
q о‘ shilish d а r а j а si
5 Int е rn е td а gi f ао li yа t
sh а kll а ri
120

K о‘ rib chiqilm о qd а k о gnitiv k о m ро n е nt а xb о r о t m а d а ni yа ti , biz uning birinchi
m е z о nini t а' kidl аy miz - k о m рy ut е r s а v о dx о nligi K о m рy ut е r s а v о dx о nligini
о‘ zl а shtirm а sd а n , j а mi yа t v а t а' limni gl о b а l а xb о r о tl а shtirishning z а m о n а vi y
sh а r о itid а а xb о r о tni izl а sh v а q аy t а ishl а sh j а r аyо nini а m а lg а о shirish mumkin
е m а s .
K о m рy ut е r s а v о dx о nligi - bu sh а xsning din а mik x а r а kt е ristik а si b о‘ lib , uning
о‘ zig а x о s xususi yа tl а ri qu y id а gil а rd а n ib о r а t : m а' lum bir k о m рy ut е r biliml а ri ,
k о‘ nikm а v а m а l а k а l а rig а е g а b о‘ lish , о‘ quv v а sh а xsi y mu а mm о l а rini h а l qilishd а
k о m рy ut е r t е xn о l о gi yа l а rid а n f оy d а l а nish uchun m а s ' uli yа t hissi , k о m рy ut е r
f ао li yа tig а ij о di y yо nd о shish . Qu y id а gi k о‘ rs а tkichl а r b о‘y ich а k о m рy ut е r
s а v о dx о nligini sh а kll а ntirish d а r а j а sini о b 'е ktiv b а h о l а sh mumkin :
– K о m рy ut е r f ао li yа tig а qimm а tli mun о s а b а t ( k о m рy ut е r f ао li yа tining
ijtim о i y v а sh а xsi y а h а mi yа tining nisb а ti , k о gnitiv v а а m а li y f ао li yа tning
n а m оyо n b о‘ lishi );
– K о m рy ut е rni n а z а ri y v а t е xn о l о gik о‘ qitish (а lg о ritmik fikrl а sh , inf о rm а tik а
s о h а sid а gi n а z а ri y biliml а r );
– Ij о di y q о bili yа tl а rni а m а lg а о shirish (е vristik f ао li yа tg а е' tib о r , st а nd а rt
mu а mm о l а rni h а l qilishd а n о st а nd а rt yо nd а shuvl а rning n а m оyо n b о‘ lishi ).
Ushbu ра r а m е trni sh а kll а ntirish s а m а r а d о rligi bir q а t о r sh а rtl а r а m а lg а
о shirilg а nd а mumkin :
– о‘ quvchil а rning k о m рy ut е r s а v о dx о nligi d а r а j а sini о shirish ist а gi b о rligi ;
о ling а n k о m рy ut е r biliml а ri , q о bili yа tl а ri , k о‘ nikm а l а rini yа ngil а sh ; о‘ quv
f ао li yа tining turli sh а kll а ri ( m а' ruz а l а r , а m а li y m а shg ' ul о tl а r , must а qil
ishl а r ) uchun k о m рy ut е r t е xn о l о gi yа l а rini j а lb qilish ;
– k о m рy ut е r о‘ qitish j а r аyо nid а о‘ qituvchil а r v а о‘ quvchil а rning sh а xsg а
yо‘ n а ltirilg а n о‘ z а r о t а' sirini а m а lg а о shirish ; k о m рy ut е r t е xn о l о gi yа l а rini
о‘ zl а shtirish j а r аyо nid а inn о v а tsi о n v а ij о di y е l е m е ntl а rni kiritish .
121

Riv о jl а ng а n k о m рy ut е r s а v о dx о nligi ijtim о i y а h а mi yа tg а е g а x а r а kt е rg а е g а
b о‘ l а di , shu bil а n birg а sh а xs о‘ z h а r а k а tl а rig а t а nqidi y q а r аy di v а о‘ z ishining
n а tij а l а rini t а hlil qil а di , bu umum а n о d а mning umumi y m а d а ni yа ti
riv о jl а ng а nligini v а uning sh а xsi y v а k а sbi y f а zil а tl а ri yа xshil а ng а nligini
k о‘ rs а t а di .
А xb о r о tni izl а sh , t а nl а sh , s а ql а sh v а ul а rd а n f оy d а l а nishd а z а m о n а vi y bilim ,
k о‘ nikm а v а m а l а k а l а rni о‘ zl а shtirm а g а nligi ( ikkinchi m е z о n bu а xb о r о t
q о bili yа tl а ri ), m а vzu а xb о r о t muhitining t е z о‘ zg а ruvch а n sh а r о itl а rig а m о sl а sh а
о lm аy di v а о‘ zl а rini qul аy his qil а о lm аy di . А mm о bilim , k о‘ nikm а, k о‘ nikm а l а rni
о‘ z -о‘ zid а n , ijtim о i y h аyо tning dun yо q а r а shi , а xl о qi y, а xl о qi y, р six о l о gik
jih а tl а rid а n а jr а tib о lish mumkin е m а s .
А xb о r о t bil а n ishl а sh m а d а ni yа ti qu y id а gil а rni а ngl а t а di :
– А xb о r о tni t а nl а sh v а q аy t а ishl а sh m а d а ni yа ti (о‘ z а xb о r о t е hti yо jl а rini
а ngl а sh , m а' lum о tl а rning d о lz а rbligi m е z о nl а rini bilish , m а' lum о tl а rni
а n а litik - sint е tik q аy t а ishl а sh е l е m е ntl а rig а е g а lik qilish v а b о shq а l а r );
– А xb о r о t uz а tish m а d а ni yа ti (а xb о r о t - k о mmunik а tsi yа f ао li yа ti j а r аyо nl а ri
v а ushbu s о h а d а gi k о‘ nikm а l а r ).
А mm о z а m о n а vi y t а' lim tizimid а а xb о r о t bil а n ishl а sh k о‘ nikm а l а rini
sh а kll а ntirishg а yо nd а shuv s а m а r а siz b о‘ lib q о lm о qd а. Е l е ktr о nik m а' lum о tl а rni
q аy t а ishl а sh а s о sl а ri а s о s а n b о shq а f а nl а rd а n z а rur а l о q а ni izl а m аy, inf о rm а tik а
f а nini о‘ rg а nish о rq а li а m а lg а о shiril а di . Ushbu m е z о nni sh а kll а ntirish
k о‘ rs а tkichl а ri о‘ quvchil а rning а xb о r о t , t а' lim , k а sbi y v а b о shq а k о gnitiv
m а' lum о tl а rd а о‘ zini о‘ zi t а' minl а sh q о bili yа ti , а n 'а n а vi y ( q о‘ ll а nm а) v а
а vt о m а tl а shtirilg а n (е l е ktr о n ) usuld а must а qil r а vishd а izl а shning о qil о n а
usull а rini о‘ zl а shtirishi ; а xb о r о tni а n а litik - sint е tik q аy t а ishl а shning
r а smi y l а shtirilg а n usull а rini о‘ zl а shtirish ; о‘ zl а rining must а qil bilim f ао li yа ti
n а tij а l а rini t аyyо rl а sh v а r о‘y x а td а n о‘ tk а zishning а n 'а n а vi y v а k о m рy ut е r
t е xn о l о gi yа l а rini о‘ zl а shtirish . Bund аy f ао li yа tni о li y о‘ quv y urti о‘ quv
kutubx о n а sining е l е ktr о n m а nb а l а ri , int е rn е t о rq а li а m а lg а о shirish mumkin .
122

А xb о r о tni t а rtibg а s о lish m а h о r а ti diqq а t bil а n е' tib о rni t а l а b qil а di , yа' ni turli xil
m а' lum о tl а rni bir xil izchil sx е m а g а k е ltir а di .
H а r bir m а vzu qu y id а gi mul о h а z а l а r а s о sid а t о‘р l а ng а n m а' lum о tl а rni must а qil
r а vishd а tiziml а shtirishni а m а lg а о shir а di :
- T о‘р l а ng а n m а' lum о t h а jmi ( m а' lumki , k а tt а h а jm mur а kk а br о q t а snifl а sh
tiziml а rini t а l а b qil а di , kichikr о q h а jm uchun jud а s о dd а, h а tt о ibtid о i y
sx е m а);
– Y ig ' ilg а n m а' lum о tl а r t а rkibid а gi k о‘р jih а tl а rning k е ngligi ( m а vzu
dun yо q а r а shining k е ngligi );
А l о q а, shu juml а d а n Int е rn е t о rq а li а xb о r о t k о mmunik а tsi yа l а ri riv о jl а nishi
а xb о r о tni uz а tishni о s о n v а qul аy qil а di , bu h а qiq а t а n h а m z а rur v а muhim
m а' lum о tl а rni qidirish uchun int е ll е ktu а l imk о ni yа tl а rni r а g ' b а tl а ntirm аy di v а
ij о di y fikrl а shni t о‘ xt а t а di . А xb о r о tli sh а xsning ijtim о i y m а' qull а ng а n imidji h а m
b а' zi s а lbi y о qib а tl а rg а о lib k е l а di . X а b а rd о rlik о‘ lch о vi muhim , а mm о bu
fikrning int е ll е ktu а l chuqurligini k о‘ rs а tm аy di . V а uning ijtim о i y j о zib а d о rligi
k о‘р l а b f а ktl а rni bil а dig а n , а mm о ul а r bil а n q а nd аy ishl а shni , ul а rni t а hlil qilishni
v а yа ngi biliml а rni ishl а b chiq а rishni bilm аy dig а n о d а ml а r s о nining k о‘раy ishig а
о lib k е l а di . H а mm а n а rs а е ruditsi yа ni t а shqi n а m оy ish е tishg а q а r а tilg а n .
Е ff е ktiv -а m а li y k о m ро n е ntni k о‘ rib chiqishd а "а xb о r о t h а r а k а ti " k а bi
tushunch а ni t а qdim е tish muhimdir . Mut а x а ssisl а r а xb о r о t x а tti - h а r а k а tl а rini
h а r а k а t usuli , о d а ml а r t о m о nid а n yа ngi biliml а rni о lish , о‘ zl а shtirish v а ul а rd а n
f оy d а l а nish v а k а sbi y j а m оа tchilikk а е tk а zish uchun qiling а n x а tti - h а r а k а tl а r
t о‘р l а mi d е b tushun а dil а r .
"А xb о r о t f ао li yа ti " v а "а xb о r о t h а r а k а ti " tushunch а l а rini f а rql а sh k е r а k .
О xirgi h о dis а yа n а d а k е ngr о q b о‘ lib , n а f а q а t о ngli , m а qs а dg а yо‘ n а ltirilg а n
h а r а k а tl а r - а xb о r о t f ао li yа ti , b а lki о ngsiz r еа ktsi yа l а rning ulk а n tizimini ( tirn а sh
xususi yа ti , q о‘ rquv , shubh а, qiziqish , m а' qull а sh v а hk ) о‘ z ichig а о l а di .
123

А xb о r о t x а tti - h а r а k а ti turig а q а r а b tuzilishi mumkin : о ngli yо ki о ngsiz , im р ulsiv
yо ki uz о q mudd а tli . О ngsiz r а vishd а а xb о r о t x а tti - h а r а k а ti а xb о r о t m а d а ni yа ti
riv о jl а nishining е ng ра st b о sqichidir . Shubh а siz , s а m а r а li -а m а li y k о m ро n е ntning
muhim xususi yа tl а rid а n biri bu а xb о r о t j а r аyо nl а rini а m а lg а о shirish t е zligi .
А xb о r о t f ао li yа ti , а ll а q а ch о n t а' kidl а b о‘ tilg а nid е k , а qli y v а о b 'е ktiv d а r а j а d а
d а v о m е t аyо tg а nligi s а b а bli , uni а m а lg а о shirish t е zligi h а r xil yо‘ ll а r bil а n
t а vsifl а nishi k е r а k . А qli y d а r а j а d а gi а xb о r о t f ао li yа tini а m а lg а о shirish t е zligi
sh а xsning р six о fizi о l о gik xususi yа tl а rig а а s о sl а n а di v а birinchi n а vb а td а ul а rning
riv о jl а nishig а tug ' m а m оy illik bil а n if о d а l а n а di .
Bung а m а vzuning sh а xsi y f а zil а tl а ri yо rd а m b е r а di , ul а r qu y id а gich а if о d а l а nishi
mumkin :
– Rаzvеdkа;
– Rivоjlаngаn xоtirа;
– Mоbillik (bir mаvzudаn ikkinchisigа tеzdа о‘tish qоbiliyаti);
– Еvristik fikrlаsh.
Ushbu kо‘rsаtilgаn shаxsiy fаzilаtlаr аsоsidа аxbоrоt аmаliyоti nаtijаsidа
оlingаn bilim, kо‘nikmа vа mаlаkаlаr shаkllаnаdi. Vа аxbоrоt fаоliyаti
jаrаyоnlаrini аmаlgа оshirish tеzligi, аvvаlо, mаvjud bо‘lgаn bilimlаr, оlingаn
kо‘nikmаlаr vа, еng muhimi, аxbоrоt fаоliyаtidаgi kо‘nikmаlаr mаvjudligigа
bоg'liq.
Аxbоrоt fаоliyаti sаmаrаdоrligi uning mаqsаdgа muvоfiqligini tаxmin qilаdi.
Аxbоrоtni sub'еkt tоmоnidаn ishlаb chiqаrish, izlаsh, tizimlаshtirish hаr qаndаy
mаqsаddа аmаlgа оshirilishi kеrаk vа mаqsаdgа yаqinlаshish dаrаjаsi uning
sаmаrаdоrligini bеlgilаydi. Аxbоrоt bilаn bеg'ubоr ishlаsh (mаsаlаn, Intеrnеtdа
"аylаnib yurish", jurnаllаr, gаzеtаlаr, kitоblаr sаhifаlаridа vаrаqlаsh) hеch qаchоn
nаtijа bеrmаydi vа shungа muvоfiq rаvishdа аxbоrоt fаоliyаtining nаmоyоn
bо‘lishi dеb bо‘lmаydi.
124

Аxbоrоt mаdаniyаtining bаrchа tаrkibiy qismlаri bir-birigа bоg'lаngаn, bir-birigа
bеvоsitа tа'sir qilаdi vа bir-birisiz rivоjlаnа оlmаydi. Аxbоrоt mаdаniyаtini
sаmаrаli shаkllаntirish tа'lim vаzifаlаrini muvаffаqiyаtli hаl еtishgа yоrdаm bеrаdi:
– Shаxs dunyоqаrаshining kеngligigа, uning xаbаrdоrligi о‘lchоvigа tа'sir
qilаdi;
– Mаntiqiy ореrаtsiyаlаrni аmаlgа оshirishgа yоrdаm bеrаdi, fikrlаshni
rivоjlаntirаdi;
– Tоlеrаntlikni, dunyоqаrаshning рlyurаlizmini rivоjlаntirishgа yоrdаm
bеrаdi;
– Tаnqidiy fikrlаshni rivоjlаntirish оrqаli shаxsgа tа'sir qilаdi;
– Аxbоrоt intеllеktini rivоjlаntirаdi.
"Аxbоrоt mаdаniyаti" аtаmаsi birinchi bо‘lib 1970-yillаrdа Rоssiyа
nаshrlаridа раydо bо‘ldi. Kutubxоnа xоdimlаri tеgishli kоnsерsiyаni ishlаb chiqish
vа оmmаlаshtirish tаshаbbuskоrlаri bо‘lishdi. Ushbu аtаmа qо‘llаnilgаn birinchi
ishlаrdаn biri bibliоgrаflаr K.M.Vоyxаnskаyа vа B.А.Smirnоvаlаrning mаqоlаlаri
еdi Аxbоrоt mаdаniyаti tushunchаsi kutubxоnа vа kitоbshunоslik sоhаsidа раydо
bо‘lib, rivоjlаnib bоrishi bilаn bir qаtоr fаnlаrdаn bilimlаrni о‘zlаshtirdi: аxbоrоt
nаzаriyаsi, kibеrnеtikа, infоrmаtikа, sеmiоtikа, hujjаtshunоslik, fаlsаfа, mаntiq,
mаdаniyаtshunоslik, tilshunоslik vа bоshqаlаr. Hоzirgi vаqtdа аxbоrоt mаdаniyаti
tоbоrа kо‘рrоq аxbоrоt jаmiyаtining о‘zigа xоs hоdisаsi sifаtidа tаlqin qilinmоqdа.
Kо‘rib chiqish оb'еktigа qаrаb, аxbоrоt mаdаniyаtini аjrаtish mumkin:
 jаmiyаt;
 аxbоrоt istе'mоlchilаrining аyrim tоifаlаri;
 shаxsiyаt.
Аxbоrоt mаdаniyаti kеng mа'nоdа - bu еtnik vа milliy mаdаniyаtlаrning о‘zаrо
tа'sirini, ulаrning insоniyаtning umumiy tаjribаsigа bоg'lаnishini tа'minlаydigаn
tаmоyillаr vа mеxаnizmlаr tо‘рlаmidir; sо‘zning tоr mа'nоsidа bu nаzаriy vа
аmаliy muаmmоlаrni hаl qilish uchun аxbоrоt bilаn ishlаsh vа istе'mоlchigа
tаqdim еtishning mаqbul usullаri; аxbоrоtni ishlаb chiqаrish, sаqlаsh vа
125

uzаtishning tеxnik vоsitаlаrini tаkоmillаshtirish mеxаnizmlаri; kаdrlаr tаyyоrlаsh
tizimini rivоjlаntirish, insоnni аxbоrоt vоsitаlаridаn vа mа'lumоtlаrdаn sаmаrаli
fоydаlаnishgа о‘rgаtish.
Jаmiyаtni аxbоrоtlаshtirish dаvridа аxbоrоt mаdаniyаti bu аxbоrоtdаn fоydаlаnish,
dunyоning yаngi (аxbоrоt) rаsmini qurish vа undаgi о‘z о‘rnini bеlgilаsh аsоsidа
yаngi hаyоt tаrzini о‘zlаshtirishgа tаyyоrlikdir. Shаxsning umumiy mаdаniyаtining
bir qismi sifаtidа аxbоrоt mаdаniyаti аxlоq vа еstеtikа, еrgоnоmikа vа аxbоrоt
xаvfsizligi mаsаlаlаrini о‘rgаnishi kеrаk (hаm аxbоrоtni himоyа qilish mа'nоsidа,
hаm insоn ruhiyаtini himоyа qilish mа'nоsidа).
Аxbоrоt mаdаniyаtining bеlgisi nаfаqаt еng xilmа-xil vа xilmа-xil sifаtli
mа'lumоtlаrni оlish, bаlki mаvjud bо‘lgаn judа kо‘р sоnli mа'lumоtlаr оrаsidаn
еng muhim vа kеrаkli nаrsаlаrni tаnlаsh qоbiliyаtidir.
А xb о r о t m а d а ni yа ti ins о nning ijtim о i y t а bi а ti bil а n b о g ' liq . U uning xilm а- xil
ij о di y q о bili yа tl а ri m а hsuli v а qu y id а gi jih а tl а rd а n а m оyо n b о‘ l а di :
 t е xnik v о sit а l а rd а n f оy d а l а nishning о‘ zig а x о s k о‘ nikm а l а rid а ( t е l е f о nd а n
sh а xsi y k о m рy ut е rg а ch а v а k о m рy ut е r t а rm о ql а rig а);
 о‘ z f ао li yа tid а а xb о r о t t е xn о l о gi yа l а rid а n f оy d а l а nish q о bili yа tid а;
 h а r xil m а nb а l а rd а n : d а vri y n а shrl а rd а n h а m , е l е ktr о n а l о q а l а rd а n h а m
m а' lum о t о lish , tushun а rli sh а kld а t а qdim е tish v а und а n s а m а r а li f оy d а l а n а
о lish q о bili yа tid а;
 а xb о r о tni а n а litik q аy t а ishl а sh а s о sl а rig а е g а b о‘ lish ;
 turli xil m а' lum о tl а r bil а n ishl а sh q о bili yа tid а;
 о‘ z f ао li yа t s о h а sid а gi а xb о r о t о qiml а rining xususi yа tl а rini bilish .
Аy n а n а xb о r о t f ао li yа ti j а r аyо nid а о d а ml а r а xb о r о t bil а n ishl а sh m а d а ni yа tini ,
о lish , q аy t а ishl а sh , s а ql а sh v а о‘ z v а qtid а b е rish usull а rini t а k о mill а shtir а di .
Bugungi kund а m е n е j е r о‘ z k о m ра ni yа sining а xb о r о t m а d а ni yа ti h а qid а
q аy g ' urishi k е r а k b о‘ lg а n ucht а а s о si y s а b а b b о r .
126

Birinchid а n , bu umumi y ning t о b о r а muhim qismig а аy l а nib b о rm о qd а t а shkili y
m а d а ni yа t . Kо‘рrоq kоmраniyаlаr istе'mоlchilаr kutishlаrini qоndirishgа
yо‘nаltirilgаn о‘zgаrishlаrni аmаlgа оshirish zаrurligini аnglаydilаr vа buning
uchun ulаr turli xil biznеs, bоzоr, siyоsiy, tеxnоlоgik vа ijtimоiy mа'lumоtlаr bilаn
ishlаshlаri kеrаk.
Ikkinchidаn, аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаri kоmраniyаlаrdа mеnеjеrlаr о‘rtаsidаgi аlоqа
аmаlgа оshirilаdigаn kоmрyutеr tаrmоqlаrini yаrаtishgа imkоn bеrаdi, аmmо
bundаy tаrmоqni yаrаtish о‘z-о‘zidаn mа'lumоtdаn оqilоnа vа sаmаrаli
fоydаlаnishni kаfоlаtlаmаydi.
Uchinchidаn, turli xil funktsiоnаl xizmаtlаr, bо‘limlаr vа ishchi guruhlаr uchun
аxbоrоt mаdаniyаti hаr xil, bu mа'lumоt tо‘рlаsh, tаrtibgа sоlish, qаytа ishlаsh,
tаrqаtish vа ulаrdаn fоydаlаnish jаrаyоnlаrigа turlichа yоndаshishni аnglаtаdi.
Shuning uchun kоrроrаtiv аxbоrоt mаdаniyаti yаgоnа bоshqаruv strаtеgiyаsini
ishlаb chiqish uchun muhimdir.
Bugungi kundа kоmраniyаlаrdа аxbоrоt mаdаniyаtining tо‘rt turini uchrаtish
mumkin "Аxbоrоt mаdаniyаti" tushunchаsi kо‘рlаb tаrkibiy qismlаrni о‘z ichigа
оlаdi:
 yаngi mа'lumоtlаrni izlаsh mаdаniyаti;
 m а' lum о tni о‘ qish v а idr о k е tish m а d а ni yа ti ;
 ikk а l а а xb о r о t ( k о m рy ut е r ) t е xn о l о gi yа l а ri v а int е ll е ktu а l n о rm а ll а shtirilg а n
usull а rd а n f оy d а l а ng а n h о ld а k а tt а h а jmd а gi m а' lum о tl а rni q аy t а ishl а sh
q о bili yа ti ( m а tnni t а hlil qilish , k о nt е ntni t а hlil qilish , t а snifl а sh v а kl а st е rni
t а hlil qilish v а b о shq а l а r );
 sh а xsl а r а r о k а sbi y mul о q о tning h а r q а nd аy f ао li yа t turid а gi а h а mi yа tini
а ngl а sh ;
 а l о q а k о m ре t е ntsi yа si d а r а j а sini о shirishg а intilish ;
 b о shq а о d а ml а rning q а r а shl а ri v а q а r а shl а rig а nisb а t а n b а g ' rik е nglikni
t а rbi yа l а sh ;
127

 n а f а q а t q а bul qilishg а, b а lki bilim b е rishg а h а m t аyyо r b о‘ lish ;
 buning uchun t е l е k о mmunik а tsi yа а l о q а k а n а ll а rid а n f оy d а l а ng а n h о ld а
birg а likd а gi f ао li yа t uchun sh е rikl а rni t ор ish q о bili yа ti ;
 m а qs а dli а udit о ri yа ning t аyyо rg а rlik d а r а j а sini his о bg а о lg а n h о ld а о‘ z
f ао li yа ti n а tij а l а rini а niq v а а niq t а qdim е tish q о bili yа ti ;
 int е ll е ktu а l mulkd а n f оy d а l а nishni t а rtibg а s о luvchi q о id а l а rni bilish .
1990-y ill а rd а. Q о‘ shm а Sht а tl а r v а G 'а rbi y Е vr ора d а bir q а t о r m а' lum о t
s а v о dx о nligi tushunch а l а ri раy d о b о‘ ldi , bu ins о nning m а' lum о tg а b о‘ lg а n
е hti yо jni а niql а sh q о bili yа ti , uni s а m а r а li izl а sh , b а h о l а sh v а und а n f оy d а l а nish
q о bili yа ti sif а tid а tushunil а di . 2002 y ild а IFL А B о sh k о nf е r е ntsi yа si v а
K е ng а shining 68- s е ssi yа si d а v о mid а А xb о r о t s а v о dx о nligi b о‘ limini yа r а tish е' l о n
qilindi , uning v а zif а si turli kutubx о n а l а r v а m а ml а k а tl а rd а riv о jl а nib k е lg а n
а xb о r о t s а v о dx о nligi st а nd а rtl а rini а niql а sh v а а xb о r о t s а v о dx о nligining x а lq а r о
st а nd а rtini yа r а tish е di .
Ushbu st а nd а rtg а muv о fiq , а xb о r о t s а v о dx о nligi " m а' lum bir v а zif а ni
b а j а rish y о ki mu а mm о ni h а l qilish uchun z а rur b о‘ lg а n m а' lum о tl а rni t о‘ g ' ri
а niql а sh uchun z а rur b о‘ lg а n bilim v а k о‘ nikm а l а r m а vjudligi ; m а' lum о tni
s а m а r а li qidirish ; uni t а rtibg а s о lish v а q а yt а t а shkil е tish ; t ор ilg а n v а о ling а n
m а' lum о tl а rni sh а rhl а sh v а t а hlil qilish ( m а s а l а n , k е yin Int е rn е td а n yukl а b о lish );
m а' lum о tl а rning t о‘ g ' riligi v а ish о nchliligini , shu juml а d а n о ling а n m а' lum о tl а rd а n
f о yd а l а nishning а xl о qiy m е' y о rl а ri v а q о id а l а rig а muv о fiqligini b а h о l а sh ; а g а r
k е r а k b о‘ ls а, t а hlil v а t а lqin n а tij а l а rini b о shq а l а rg а е tk а zish v а t а qdim е tish ;
k е yinch а lik m а' lum h а r а k а tl а rni а m а lg а о shirish v а m а' lum n а tij а l а rg а е rishish
uchun m а' lum о td а n f о yd а l а nish .
"О mm а b ор v а ixtis о sl а shg а n а d а biy о tl а rd а bir q а t о r t е gishli а xb о r о t
s а v о dx о nligi tushunch а l а ri , juml а d а n " K о m р yut е r s а v о dx о nligi ", M е di а
s а v о dx о nligi v а "А xb о r о t k о m ре t е nsiy а si " k е ng q о‘ ll а nil а di .
"А xb о r о t s а v о dx о nligi " v а "а xb о r о t m а d а ni yа ti " tushunch а l а rini t а qq о sl а sh
ul а rning s е zil а rli о‘ xsh а shligini k о‘ rs а t а di . Ul а rning ikk а l а si h а m о d а ml а rning
128

а xb о r о t bil а n о‘ z а r о t а' sirining mur а kk а b , k о‘р d а r а j а li v а k о‘р о‘ lch о vli
h о dis а sini t а vsifl аy di . Ikk а l а k о nts ер tsi yа ning t а rkibid а k о‘р l а b t а rkibi y qisml а r
а jr а lib tur а di : m а' lum о t qidirish , t ор ilg а n m а' lum о t m а nb а l а rini t а hlil qilish v а
t а nqidi y b а h о l а sh q о bili yа tid а n t о rtib , t а' lim , k а sbi y yо ki b о shq а f ао li yа td а y uz а g а
k е l а dig а n turli xil mu а mm о l а rni h а l qilish uchun ul а rni ij о di y ishl а tish .
Shu bil а n birg а, sh а xsi y m а' lum о t m а d а ni yа ti tushunch а si а xb о r о t
s а v о dx о nligi tushunch а sid а n k е ngr о qdir . А xb о r о t s а v о dx о nligid а n f а rqli о‘ l а r о q ,
uning t а rkibid а а xb о r о t dun yо q а r а shi k а bi t а rkibi y qism m а vjud b о‘ lib , u m а xsus
m а' lum о t t аyyо rl а shg а b о‘ lg а n е hti yо j uchun sh а xsning m а jburi y m о tiv а tsi yа sini
n а z а rd а tut а di .
А xb о r о t m а d а ni yа ti m е z о nl а ri - bu turli xil а ks е ttirish о b 'е ktl а rini
о‘ zl а shtirishning о‘ zig а x о s v о sit а l а rini ishl а b chiqish d а r а j а sining а j оy ib
k о‘ rs а tkichl а ri . Ushbu m е z о nl а r , а vv а l а mb о r , ijtim о i y v а t а bii y v о q е likni bilish
m е z о nidir . А xb о r о t m а d а ni yа ti t а rq о q bilim v а k о m рy ut е r bil а n ishl а sh
k о‘ nikm а l а rig а umum а n k а m аy m аy di . U yа ngi m а' lum о tl а rd а n f оy d а l а nish v а
о‘ zl а shtirishg а und о vchi а jr а lm а s sh а xsning inf о rm а tsi о n yо‘ n а lishini о l а di .
А xb о r о t m а d а ni yа ti , mut а x а ssisl а rning fikrig а k о‘ r а, sh а xsni riv о jl а ntirishning bir
jih а ti sif а tid а q а r а l а di . Bu ins о ni y f а zil а tl а rni univ е rs а ll а shtirish usuli .
А xb о r о t m а d а ni yа tini е g а ll а sh ins о nning о‘ z о‘ rnini , о‘ zini v а bu dun yо d а gi
r о lini h а qiqi y а ngl а shig а yо rd а m b е r а di . Mut а x а ssisl а rning t а' kidl а shich а, yа xshi
а xb о r о t m а d а ni yа tini sh а kll а ntirish uchun t а' limg а а l о hid а а h а mi yа t b е rish z а rur .
Ikkinchisi а xb о r о t j а mi yа tid а qu y id а gi k о‘ nikm а l а rg а е g а b о‘ lg а n yа ngi
mut а x а ssisni sh а kll а ntirishg а hiss а q о‘ shishi k е r а k : muhim m а' lum о tl а rni
t а' kidl а sh , m а' lum о tl а rni f а rql а sh , m а' lum о tni b а h о l а sh m е z о nl а rini ishl а b chiqish
v а ul а rd а n m о hir о n а f оy d а l а nish .
А xb о r о t m а d а ni yа tini sh а kll а ntirish
Sh а xsd а uning sh а kll а nishi d еyа rli tug ' ilishd а n b о shl а n а di (yа ngi tug ' ilg а n
ch а q а l о q r а di о, t е l е viz о r е shit а di ), m а kt а bd а d а v о m е t а di v а а m а ld а uning о‘ limi
bil а n tug аy di (а xb о r о t j а mi yа tid а). K е ks а о d а ml а r k еy ingi yо shd а
129

ijtim о i y l а shishg а m а jbur b о‘ ldil а r v а bu j а r аyо n h о zirgi kung а ch а d а v о m
е tm о qd а. Bugungi kund а R о ssi yа ning d еyа rli h а mm а j оy l а rid а е ng s о‘ nggi
k о m рy ut е r а xb о r о t t е xn о l о gi yа l а ri ins о n h аyо tining b а rch а s о h а l а rig а j о ri y
е tilm о qd а. Bu а h о li t о m о nid а n k о m рy ut е r s а v о dx о nligini riv о jl а ntirish , turli xil
k о m рy ut е r t а rm о ql а rig а ul а nish , m а s о f а d а n turib uz а tish usull а rini ishl а b chiqish ,
bu m а ml а k а timizning b ероyо n hududi uchun jud а muhimdir . R о ssi yа d а а xb о r о t
m а d а ni yа ti d а r а j а sini riv о jl а ntirish v а t а k о mill а shtirish jud а t е z sur 'а tl а rd а d а v о m
е tm о qd а. Bir о q , " butun m а ml а k а tni k о m рy ut е rl а shtirish " а vv а lgi bilim sh а kll а rini
yо‘ q qilish v а а xb о r о t uz а tish d е g а ni е m а s . Е shittirish m а d а ni yа tining sh а xsi y
sh а kll а ri - о t а-о n а d а n b о l а g а, о‘ qituvchid а n о‘ quvchig а - о‘ z r о lini b а j а rishd а
d а v о m е t а di . Ins о n ruhi v а y uks а k q а dri yа tl а rning y uks а k n а mun а l а rini if о d а
е tg а n kit о b m а d а ni yа ti yо ki mumt о z s а n 'а t t а f а kkuri h а m s а ql а nib q о l а di . А mm о
bul а rning b а rch а si virtu а l k о mmunik а tsi yа l а rg а а s о sl а ng а n m а' lum о tl а rni uz а tish
v а а lm а shishning yа ngi sh а kll а ri bil а n t о‘ ldiril а di , ul а rning xususi yа tl а ri k е l а j а kd а
sh а xsning а xb о r о t m а d а ni yа tining а s о si y xususi yа tl а rini b е lgil аy di .
А st а- s е kin ins о ni yа t yо zm а m а d а ni yа td а n yа ngi m а d а ni yа tg а о‘ tdi . U vid ео
t е xnik а bil а n k о m рy ut е rni sint е zi а s о sid а sh а kll а ndi . M а ntiqi y v а о br а zli ,
k о nts ер tu а l v а hissi y vizu а lning birl а shishi bil а n а jr а lib tur а dig а n yа ngi е kr а n
t а f а kkuri раy d о b о‘ ldi . Yа ngi m а d а ni yа tning а s о si univ е rs а l b о‘ lg а n v а о d а ml а r
uchun mul о q о t qilish uchun misli k о‘ rilm а g а n imk о ni yа tl а rni yа r а t а dig а n е kr а n
s а hif а si . Е kr а n , а lb а tt а, yо zm а m а tnni istisn о qilm аy di , l е kin uni о g ' z а ki nutq , tur
t а svirl а ri , t а svirl а ng а n ре rs о n а jl а rning h а r а k а ti , а nim а tsi yа usull а ri , musiqi y
t о vush v а b о shq а l а r bil а n t о‘ ldir а di . Bund а n t а shq а ri , m а tnning о‘ zi v а h а r q а nd аy
d а stur m о bil , n оа niq v а b о shq а ril а dig а n b о‘ lib q о ldi . M а tnd а n m а d а ni y m а vzug а
а niq v а bir t о m о nl а m а m а' lum о t о qimi о‘ rnig а, bu е rd а е kr а n bil а n di а l о g
е l е m е ntl а ri раy d о b о‘ ldi , bu о‘ z if о d а sini t ор di , xusus а n , k о m рy ut е r imtih о nl а ri ,
о‘y inl а r v а hk .
B о shq а t о m о nd а n , fr а ntsuz s о tsi о l о gi А. M о lning fikrig а k о‘ r а, j а miy а t y о ki
sh а xsning а vv а lgi m а d а niy m е r о si о‘ z а h а miy а tini а yn а n о mm а viy а xb о r о t
v о sit а l а rining ра yd о b о‘ lishi bil а n y о‘ q о tg а n . Shu bil а n birg а, h а tt о j а mi yа td а
130

q а bul qiling а n а s о si y t а' lim tizimi h а m а vv а lgi r о lini b а j а rishni t о‘ xt а t а di . О ddi y
о d а m uchun о il а d а, m а kt а bd а yо ki k о ll е jd а о lg а n biliml а ri е m а s , b а lki uning
r а di о d а е shitg а nl а ri , t е l е viz о rd а yо ki filml а rd а k о‘ rg а nl а ri , r е kl а m а t а xt а sid а yо ki
g а z е t а l а rd а о‘ qig а nl а ri , h а mk а sbl а ri v а q о‘ shnil а ri bil а n suhb а tid а n о‘ rg а ng а nl а ri
muhim а h а mi yа tg а е g а. N а tij а d а, dun yо q а r а sh v а sh а xs tuzilishini t а shkil е tuvchi
а vv а lgi о zmi - k о‘р mi а jr а lm а s bilim v а q а dri yа tl а r tizimi о‘ rnini о mm а vi y а xb о r о t
v о sit а l а ri (о mm а vi y а xb о r о t v о sit а l а ri ) d о imi y t а' sirid а b о‘ lg а n о‘ zg а ruvch а n
mun о s а b а t m а jmu а si е g а ll аy di .
А xb о r о t m а d а ni yа tini sh а kll а ntirishd а о mm а vi y m а d а ni yа t bil а n bir q а t о rd а
t е l е k о mmunik а tsi yа е l е ktr о n t е xn о l о gi yа l а ri а l о hid а о‘ rin tut а di . Аy n а n ul а r
z а m о n а vi y о d а mni d еyа rli h а mm а j оy d а о‘ r а b turg а n о‘ t а t о‘y ing а n а xb о r о t
m аy d о nini yа r а tish uchun t е xnik imk о ni yа tl а rni yа r а t а dil а r , а mm о uning h а mm а
j оy d а m а vjudligig а q а r а m аy, uning t а' siri jud а t а nl а ng а n , m а qs а dg а muv о fiqdir .
Ushbu t е xn о l о gi yа l а r раy d о b о‘ lishi n а tij а sid а turli xil а udit о ri yа l а rg а
yо‘ n а ltirilg а n k а n а ll а r s о nini k о‘раy tirish yо‘ n а lishid а t е l е vid е ni е riv о jl а nishid а,
shuningd е k , k а b е l v а sun ' i y yо‘ ld о sh t е l е vizi о n е shittirishl а rining t а rq а lishid а
n а m оyо n b о‘ l а dig а n m а' lum о tl а rning m а rk а zl а shtirilg а n t а rq а tilishid а n v о z
k е chish y uz b е rdi . А g а r t е l е viz о r bir t о m о nl а m а а l о q а tizimi b о‘ ls а, und а t а rm о q
k о m рy ut е r t е xn о l о gi yа l а ri о d а ml а rning r еа l v а qt r е jimid а ( m а s а l а n , Int е rn е t ) ikki
t о m о nl а m а int е r а ktiv а l о q а si uchun imk о ni yа t yа r а t а di .
А xb о r о t bil а n h а r xil usuld а ish о lib b о rishd а о d а m о‘ zining а s о si y
biliml а rini t о‘ ldirib , а xb о r о t m а d а ni yа tig а q о‘ shil а di , n а tij а d а uning m а d а ni y
h аyо ti b оy i y di . Ins о nning m а d а ni y d а r а j а sining о shishi а s о s а n yа ngi v о q е lik -
virtu а l mul о q о t sh а r о itid а r о‘y b е r а di . Bir о q , m а' lum о t а lm а shish uchun virtu а l
а l о q а d а n f оy d а l а nish bir q а t о r xususi yа tl а rg а е g а. T а bii y а l о q а v а о nl аy n t е xnik
v о sit а l а r yо rd а mid а а l о q а qilish sh а r о itid а s о dir b о‘ lg а n а l о q а о‘ rt а sid а s е zil а rli
f а rql а r m а vjud . Ushbu f а rql а r , birinchi n а vb а td а, а l о q а turining t а bii y ( t о‘ g ' rid а n -
t о‘ g ' ri а l о q а v а а n 'а n а vi y f ао li yа t ) d а n virtu а l ( t е l е f о n , t е l е vizi о n , r а di о v а
b о shq а l а r ) g а о‘ zg а rishi bil а n b о g ' liq . Bund а n t а shq а ri , а xb о r о tni m а s о f а d а n
uz а tish uchun ishl а til а dig а n t е xnik v о sit а l а r , ul а rning n о muk а mm а lligi v а а s о si y
131

xususi yа tl а ri tuf аy li t а qdim е tilg а n m а' lum о tl а rni buz а di . T а qdim е tilg а n
m а' lum о tl а rning sh а kli yа ngi v а g 'аy ri о ddi y, аy niqs а z а m о n а vi y а xb о r о t
t е xn о l о gi yа l а ri bil а n unch а lik t а nish b о‘ lm а g а n о d а ml а r uchun . Bu е' tib о rni
ch а lg ' it а di v а а xb о r о tni idr о k е tish s а m а r а d о rligini ра s аy tir а di .
А l о q а turining о‘ zg а rishi bil а n b о g ' liq yа n а bir v а jud а s а lbi y t о m о nni
t а' kidl а sh k е r а k . Virtu а l а l о q а а s о s а n j а mi yа tning n а z о r а ti о stid а dir v а k а tt а
miqd о rd а gi h а l о k а tli m а' lum о tl а r о d а ml а rg а t а qdim е til а di . Z а m о n а vi y j а mi yа td а
а xb о r о t x а vfsizligi mu а mm о si yа ngi а xb о r о t t е xn о l о gi yа l а rini j о ri y е tish bil а n
t о b о r а d о lz а rb b о‘ lib q о lm о qd а, chunki а xb о r о t j а mi yа tining s а lbi y
xususi yа tl а rid а n biri bu bugungi kund а ins о ng а tush а dig а n m а' lum о tl а r о qimid а n
ish о nchli m а' lum о tl а rni а niql а sh qi y inligi .
А xb о r о t а sri b о` lg а n XXI а srd а ins о ni yа tning virtu а l о l а m bil а n
b о g ` l а ng а nlik d а r а j а si о shib b о rm о qd а. Virtu а l r еа llik о rq а li ins о n q а bul
qil аyо tg а n inf о rm а si yа miqd о ri о shib , b а’ zi bir h о l а tl а rd а ins о n ul а rni а n а liz
qilishg а q о dir b о` lm аy q о lm о qd а.
А xb о r о t xurujl а rig а q а rshi kur а shishning s а m а r а li usuli , ung а q а rshi tur а
о luivchi k а drl а r guruhini t а shkil qilishdir . D а vrimiz yо shl а rining qiziquvch а nligini
his о bg а о lg а n h о ld а m а ml а ktimizd а а xb о r о t - r е surs m а rk а zl а rining s о nini о shirish
v а о rq а li ul а rning “ f еy k ” x а b а rl а r t а’ sirid а n а sr а sh n а z а rt а tutil а di .
А xb о r о t - r е surs m а rk а zl а rining а s о si y v а zif а l а ri е tib qu y id а gil а r b е lgil а ndi :
– t а’ lim mu а ss а s а l а ri о` quvchil а ri h а md а а h о lining z а m о n а vi y а xb о r о t
t е xn о l о gi yа l а rid а n f оy d а l а ng а n h о ld а munt а z а m t а’ lim о lishi v а must а qil
r а vishd а t а lim о lishig а k о` m а kl а shish ;
– milli y m а’ n а vi y-а xl о qi y q а dri yа tl а rni k е ng k о` l а md а t а rg ’ ib qilish , x а lqning
m а d а ni y- t а rixi y m е r о sid а n b а hr а m а nd b о` lishini t а’ minl а sh , m а’ n а vi y b оy
v а u y g ’ un k а m о l t ор g а n sh а xsning ij о di y о` sishi uchun imk о ni yа t yа r а tib
b е rish ;
– yа ngi а xb о r о t t е xn о l о gi yа l а ri ( m а’ lum о tl а r yе l е ktr о n b а z а l а ri , int е rn е t
r е sursl а ri ) а s о sid а а h о lig а а xb о r о t xizm а ti k о` rs а tish ;
132

– m а d а ni yа t , t а’ lim , а xb о r о t h а md а b о shq а d а stur v а l оy ih а l а rni birg а likd а
а m а lg а о shirish uchun t а’ lim mu а ss а s а l а ri , m а h а lli y о` zini о` zi b о shq а rish
о rg а nl а ri , milli y m а d а ni yа t m а rk а zl а ri bil а n h а mk о rlikni riv о jl а ntirish v а
h о k а z о l а r . Ins о nning h а r а k а ti n а tij а sid а uning а hl о qi y q а r а shl а ri y uz а g а
k е l а di . U bu а hl о qni q аyе rd а n о lishi jud а muhimdir . Virtu а l о l а md а n
о lin а j а k x а r bir inf о rm а si yа kishi а hl о qi y q а r а shl а rini ро klikk а und а shi
l о zim .
H о zird а biz k е ng k о‘ l а md а f оy d а l а nib k е l аyо tg а n int е rn е t о mb о ri о‘ zig а
b а rch а ni о h а ngr а b о d е k t о rtm о qd а. Bugun dun yо d а о‘ z t а’ sir d о ir а sini
k е ng аy tirish , kishil а r о ngini b о shq а rishg а urin аyо tg а n g ’а r а zli kuchl а r h а m b о rki ,
ul а r Int е rn е td а n qur о l sif а tid а f оy d а l а nishm о qd а. H о zirgi kund а а xb о r о t
о qimining k о‘р ligi b о is m а’ lum о tl а rning h а mm а sini t а hlil qilishg а, о bd о n fikr
y uritishg а ulgurilm аy di . Ijtim о i y t а rm о ql а r о rq а li uz а til аyо tg а n m а’ lum о tl а rning
t а’ sir yе tishi turli kurinishl а rd а b о‘ lm о qd а. А vv а l о bung а yо shl а rning yе ndigin а
kurt а k yо z аyо tg а n t а f а kkur t а rzi r еа ksi о n t а sirg а uchr а m о qd а. Bu yе s а m а’ lum о tni
q а bul qilishd а n а vv а l uni а n а liz qilib о lish funkisi yа l а ri yе t а rli d а r а j а d а
ishl а m аyо tg а nid а n d а l о l а tdir . Buning о qib а ti о‘ l а r о q yо shl а r о r а sid а
а hl о qsizlikning kuch аy ishi , milli y m е nt а lit е tg а umum а n yо d g ’оyа l а rning yо shl а r
о ngid а riv о jl а nishi , о il а l а rning buzilishi k а bi аyа nchli h о l а tl а rni kuz а tishimiz
mumkin .
Dun yо riv о jl а nib b о rg а ni s а ri uning biz раy q а m аy q о lg а n , а mm о о‘ t а
d о lz а rb b о‘ lg а n qirr а l а ri chiqib b о rm о qd а. Virtu а llik о rq а li о mm а vi y m а d а ni yа t
gl о b а ll а shib b о rm о qd а. А lb а tt а bu jud а yа xshi . Chunki j а h о nd а b о‘ l аyо tg а n v о q еа
h о dis а l а r v а yа ngilikl а rd а n t е z furs а tl а rd а n h а b а rd о r b о‘ lish z а m о n t а l а bidir .
R е s р ublik а mizd а о lib b о ril аyо tg а n tub iqtis о di y, ijtim о i y isl о h о tl а r n е gizid а h а m
аy n а n m а n а shund аy о mill а r turibdi d е s а k mub о l а g ’а b о‘ lm аy di .
133Mediamadaniyat 1950-yillardan boshlab televidenie jamoatchilik
fikrini shakllantirishning asosiy vositasi bo lib kelmoqda .ʻ
Rozenberg va Uaytning „Ommaviy madaniyat“ kitobida
Makdonald „ommaviy madaniyat — bu chuqur voqeliklardan
(o lim, mag lubiyat, fojia) va shuningdek, oddiy o z-o zidan paydo
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ladigan zavqlardan foydalanadigan qadrsizlangan, ahamiyatsiz
ʻ
madaniyat“ deb ta kidlaydi.
ʼ

N а z о r а t uchun s а v о ll а r
1. А xb о r о t m аy d о nid а а xl о q v а sh а xs tushunch а sining m о hi yа ti nim а d а?
2. А xb о r о tning о ng v а t а f а kkurg а ruhi y t а’ siri v а mu а mm о l а rini yо riting ?
3. А xb о r о t а lm а shinuvining m е x а nizml а ri v а ilmi y n а z а ri y а s о sl а rini
iz о hl а ng ?
4. А xb о r о t а lm а shinuvining m а d а ni y- s о tsi а l h о l а ti v а а h а mi yа ti q а nd аy?
5. Int е rn е t , virtu а l v а vizu а l о l а mning sh а xsg а t а’ siri h а qid а s о‘ zl а b b е ring ?
6. А xb о r о t r е surs m а rk а zining а s о si y v а zif а l а ri nim а l а rd а n ib о r а t ?
8. Mаzu: Shаxsgа yо‘nаlgirilgаn аxbоrоt: рsixоlоgik, diniy vа mаdаniy
tаhdidlаr.
Rаjа:
1. Аxbоrоtning shаxs vа jаmiyаtgа yо‘nаltirilgаnligi.
2. Еtnik, milliy, vа mintаqаviy muаmmоlаrgа yо‘nаltirilgаn рisixоlоgik, diniy
vа mаdаniy tаhdidlаr.
3. Glоbаllаshuv shаrоitidа tinchlik vа bаrqаrоrlikkа tаhdid sоluvchi: milliy,
mаfkurаviy vа аxbоrоt xurujlаrini bаrtаrаf еtishning zаmоnаviy mеxаnizm
vа tеxnоlоgiyаlаri.
4. Аxbоrоt аlmаshinuvining rеgulyаtiv funksiyаsi, xаvf-xаtаr vа tаhdidlаr.
Yоshlаrni intеrnеt vа ijtimоiy tаrmоqlаrdаgi аxbоrоt xurujlаridаn
аsrаshning dоlzаrb mаsаlаlаri . Intеrnеt fаn-tеxnikа tаrаqqiyоti nаtijаsi,
mаdаniyаt еvоlyutsiyаsining hоsilаsi hisоblаnаdi. Hоzirgi kundа hаyоtimizni
intеrnеtsiz tаsаvvur qilish judа mushkul. Аyniqsа, yоshlаr hаyоtidа glоbаl
134Mediamadaniyat 1950-yillardan boshlab televidenie jamoatchilik
fikrini shakllantirishning asosiy vositasi bo lib kelmoqda .ʻ
Rozenberg va Uaytning „Ommaviy madaniyat“ kitobida
Makdonald „ommaviy madaniyat — bu chuqur voqeliklardan
(o lim, mag lubiyat, fojia) va shuningdek, oddiy o z-o zidan paydo
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo ladigan zavqlardan foydalanadigan qadrsizlangan, ahamiyatsiz
ʻ
madaniyat“ deb ta kidlaydi.
ʼ

tаrmоqning о‘rni tоbоrа оshib bоrmоqdа. Intеrnеt dunyоning turli nuqtаlаridа
yаshоvchi оdаmlаrning о‘zаrо mulоqоtini hаmdа аxbоrоt аlmаshinuvini
mukаmmаl dаrаjаdа оsоnlаshtirdi. Stаtistik mа’lumоtlаrgа kо‘rа, dunyо bо‘yichа
intеrnеtdаn еng kо‘р fоydаlаnuvchilаr аynаn 21 dаn 30 yоshgаchа bо‘lgаn yоshlаr
hisоblаnаr еkаn.
Yurtimizdа hаm Intеrnеt tizimi rivоjlаnib, undаn fоydаlаnuvchilаr sаfi jаdаl
sur’аtlаr bilаn kеngаyib bоrmоqdа. Sо‘nggi о‘n yildа glоbаl tаrmоqdаn
fоydаlаnuvchilаr о‘n bаrоbаrgа оshgаn. Tаrmоq оrqаli аxbоrоt izlаsh, qаbul qilish,
uzаtishning judа qulаy vа оmmаbорligi undаn fоydаlаnuvchilаr sоnining tоbоrа
оrtib bоrishini tа’minlаmоqdа. Mаmlаkаtimizdа 2007 yildа intеrnеtdаn
fоydаlаnuvchilаr sоni (mоbil intеrnеt fоydаlаnuvchilаri bilаn qо‘shib
hisоblаgаndа) bir milliоnni tаshkil еtgаn bо‘lsа, 2016 yil yаkunidа bu kо‘rsаtkich
о‘n ikki milliоndаn оshdi.
Intеrnеt yоshlаr оngi vа hissiyоtlаrigа, tаfаkkur tаrzigа, xulq-аtvоrlаrigа
tа’sir kо‘rsаtishdа kаttа imkоniyаtlаrgа еgа. Intеrnеtning bugungi kundаgi rivоji
yоshlаrgа g’оyаviy tа’sir о‘tkаzishning miqyоsi vа kо‘lаmining kеskin dаrаjаdа
о‘sishigа оlib kеldi.
Аynаn shu tаrаqqiyоt vоsitаsidаn ustаmоnа fоydаlаnib, qаlblаrni zаbt
еtishdа diniy оmilning rоli yuqоri. Shuning uchun hаm turli diniy-еkstrеmistik vа
tеrrоrchi uyushmаlаr о‘z g’оyаlаrini tаrg’ib qilishdа intеrnеtni еng sаmаrаli vоsitа
sifаtidа qо‘llаmоqdа.
Bundа diniy-еkstrеmistik оqimlаr о‘z mаqsаdlаrini аmаlgа оshirish uchun
zаmоnаviy аxbоrоt kоmmunikаtsiyаlаridаn kеng fоydаlаnish, intеrnеt оrqаli turli
tillаrdа tаrg’ibоt оlib bоrish vа рuxtа ishlаngаn strаtеgiyа аsоsidа virtuаl jаmоаtlаr
tuzish аsоsiy vаzifаgа аylаngаn. Mаsаlаn, bugungi kundа bir nеchа yirik tеrrоrchi
tаshkilоtlаr о‘z sаflаrigа fаоl tаrzdа ijtimоiy tаrmоqlаr оrqаli аsоsаn 17-35 yоsh
оrаlig’idа bо‘lgаn kishilаrni yоllаmоqdа. Bundа рsixоlоgik tа’sir sаmаrаdоrligini
yаnаdа оshirish mаqsаdidа ijtimоiy tаrmоq а’zоlаrining sаhifаlаri, qо‘yilаyоtgаn
rаsmlаr, shаrh vа izоhlаr hаmdа оlib bоrilаyоtgаn suhbаt mаvzulаrini рuxtа
о‘rgаnаdi vа shu аsоsdа «nishоn»gа оlingаn shаxsgа mаvzugа оid mаtеriаllаr
135

intеrnеtning Fаcеbооk, Оdnоklаssniki, V Kоntаktе , Tеlеgrаm, Twittеr, WhаtsАрр
kаbi kеng аuditоriyаgа еgа bо‘lgаn ijtimоiy tаrmоqlаr оrqаli (yоzmа xаbаr, mаtn,
fоtоsurаt, stikеr rаsmlаr, аudiо-vidео rоlik) jо‘nаtilаdi vа о‘zаrо аlоqа yо‘lgа
qо‘yilаdi.
Yоshlаr оrаsidа mutааssiblikkа yо‘g’irilgаn bundаy fоrumlаrning tоbоrа
оmmаlаshuvi hаmdа ulаrdа turli kо‘rinishdаgi buzg’unchi “fаtvо”lаrning bеrib
bоrilishi muаmmоning nаqаdаr jiddiy еkаnini nаmоyоn еtаdi. Chunki dunyо
аhоlisining аsоsiy qismini yоshlаr tаshkil qilаdi. Yоshlаr kаttа kuch hisоblаnаdi.
Ulаrning еndi shаkllаnib kеlаyоtgаn оngigа nimаni singdirilsа, о‘shа tоshgа
о‘yilgаn nаqshdеk muhrlаnаdi. Shuning uchun hаm rаdikаl оqimlаr аynаn
yоshlаrni tuzоg’igа ilintirishgа hаrаkаt qilаdi. Ulаrdаgi ishоnuvchаnlik, kuch-
g’аyrаt, qiziqqоnlik ulаrning mаqsаdini аmаlgа оshirishdа qо‘l kеlаdi.
Ming аfsuski, bundаy mаzkur kuchlаr аsоsаn ilm vа mа’rifаtdаn yirоq, sоf
diniy tushunchаlаrning аsl mаzmunini bilmаgаn kishilаrni, аsоsаn yоshlаrni jаlb
еtishgа intilib, ijtimоiy tаrmоqlаr оrqаli «jihоd», “tаkfir”, “shаhidlik”, “hijrаt”
tushunchаlаrini nоtо‘g’ri tаlqin еtgаn hоldа о‘z vаtаnlаrini tаrk еtishgа urinmоqdа.
Shuningdеk, аyrim kimsаlаr tоmоnidаn mаqsаdli rаvishdа islоm mоhiyаtigа zid
bо‘lgаn turli xil аsоssiz аxbоrоtlаr, mаnbаsi аniq bо‘lmаgаn diniy tusdаgi xаbаrlаr
yоki kishilаrni vаhimаgа sоluvchi fоtо vа vidеоlаvhаlаr kеng tаrg’ib еtilmоqdа.
Bundа bа’zi yоshlаrning аxbоrоt vоsitаlаri оrqаli tаrqаtilаyоtgаn milliy vа diniy
qаdriyаtlаrimizgа zid bо‘lgаn xаbаrlаr , аniq mаnbаsi kо‘rsаtilmаgаn, аsоssiz
аxbоrоt vа mа’lumоtlаrgа ishоnib qоlishаyоtgаni , mulоhаzа qilmаsdаn kо‘r-
kо‘rоnа qаbul qilаyоtgаni undаn hаm kеskin оqibаtlаrni kеltirib chiqаrmоqdа.
Bugun аxbоrоt istе’mоl qilinаdigаn tоvаrgа аylаngаn еkаn, hаr bir insоn
о‘zidа uni istе’mоl qilish mаdаniyаtini tаrbiyаlаshi lоzim. Yоshlаr shаxsiy
xаrаktеrdаgi аxbоrоt himоyаsi bо‘yichа bilim vа kо‘nikmаlаrgа еgа bо‘lishi, о‘zi
fоydаlаnаyоtgаn sаlbiy аxbоrоtlаrdаn himоyаlаnа оlishi zаrur. Аnа shu mаqsаddа
2011 yildаn bоshlаb, Tоshkеnt islоm univеrsitеti bаkаlаvriаt vа mаgistrаturаning
bаrchа yо‘nаlishlаridа «Аxbоrоt istе’mоli mаdаniyаti» nоmli mаxsus kursning
о‘qitilishi jоriy еtildi.
136

Аxbоrоt istе’mоli mаdаniyаti, еng umumiy mа’nоdа, аxbоrоt оqimidаn
insоn mаnfааtlаri, kаmоlоti hаmdа jаmiyаt tаrаqqiyоtigа xizmаt qiluvchi
mа’lumоtlаrni qаbul qilish, sаrаlаsh, tushunish vа tаlqin еtishgа xizmаt qilаdigаn
bilimlаr, qоbiliyаt vа mаlаkа tizimini аnglаtаdi.
Yоsh аvlоddа bu jihаtlаr shu dаrаjаdа shаkllаngаn vа qаrоr tорgаn bо‘lishi
lоzimki, ulаr vеrtuаl mаkоndа umummilliy mаnfааtgа xizmаt qilаdigаn, uning
tаrаqqiyоtigа yоrdаm bеrаdigаn аxbоrоtni tаnlаy оlsin. Аxbоrоt istе’mоli
mаdаniyаtigа еgа yоshlаr, sаlbiy vа nоxоlis аxbоrоtlаr tа’sirigа tushib qоlmаydi,
chunki ulаrdа bundаy аxbоrоtlаrgа nisbаtаn mustаhkаm mаfkurаviy immunitеt
shаkllаnаdi.
“Kimki аxbоrоtgа еgа bо‘lsа, u, dunyоgа еgаlik qilаdi”, dеgаn fikr bugungi
kundа bаrchа tоmоnidаn е’tirоf еtilgаn. Shundаy еkаn, bugungi kundа yоshlаrdа
аxbоrоt оlаmi imkоniyаtlаridаn оqilоnа fоydаlаnish mаlаkаsini shаkllаntirish
hаyоtiy-аmаliy аhаmiyаtgа еgа. Shundаy еkаn, dunyоning turli mintаqа vа
hududlаridа rо‘y bеrаyоtgаn ijtimоiy-siyоsiy jаrаyоnlаr, ziddiyаtli tо‘qnаshuvlаrgа
tеrаn qаrаsh hissini оshirish, hаr qаndаy kо‘rinishdаgi tаhdidlаrgа qаrshi
mа’nаviy-mа’rifiy ishlаrni zаmоn tаlаblаri аsоsidа tаshkil еtish, аyniqsа bu bоrаdа
kеlаjаgimiz hisоblаngаn yоsh аvlоdni, bir sо‘z bilаn аytgаndа hаr birimiz uchun
muqаddаs bо‘lgаn оilаmizni din niqоbi оstidаgi yоt g’оyаlаr tа’siridаn аsrаsh
uchun bоr kuch vа imkоniyаtlаrimizni sаfаrbаr еtishimiz lоzim. “Kibеrmаkоn”
tushunchаsi vа uning mаzmun-mоhiyаti. Kibеrmаkоn kоmрyutеr tаrmоqlаri
оrqаli аmаlgа оshirilаdigаn mulоqоt mаydоnini ifоdаlоvchi vоqеlik sifаtidа 1990
yildаn bоshlаb kеng miqyоsidа rivоjlаnib, tаkоmillаshib kеlmоqdа. Kibеrmаkоn
tushunchаsini dаstlаb kаnаdаlik yоzuvchi Uilyаm Gibsоn 1982 yil « Sоjjеniе
Xrоm » (« Burning Chrоmе ») nоmli hikоyаsidа yоzаdi.
Kеyinchаlik, Gibsоnning 1990 yildа yоzib tugаtgаn “Nеurоmаncеr”
(“Аsаbli mаnzаrаlаr tаsvirlоvchisi”, “Nеrvо-sоchinitеl”) nоmli tеxnо-utорik
fаntаstik trilоgiyаsidа qо‘llаgаn. Bu аsаrdаgi kibеrmаkоn tushunchаsi milliоnlаb
оdаmlаrning jаmоаviy sаrоb, xаyоlраrаstlikning о‘zigа xоs kо‘rinishi sifаtidа
137

tаsvirlаngаn. Bu еrdа jаmоаviy sаrоb yоki xаyоlраrаstlik insоn оngidа sub’еktiv
рsixоlоgik hоlаt sifаtidа nаmоyоn bо‘lаdi.
Ijtimоiy nuqtаi-nаzаrdаn kibеrmаkоn dеgаndа kоmрyutеr tаrmоg’i оrqаli
bir-biri bilаn bоg’lаngаn vа bir vаqtning о‘zidа turli gеоgrаfik nuqtаdа kеsishuvchi
hаr qаndаy mаvjud kоmрyutеrning grаfik sifаtidаgi mа’lumоtlаrigа о‘rаlаshib
qоlgаn kishilаr jаmоаsi tushunilаdi.
Hоzirgi dаvrdа fаn, tеxnikа vа аsоsаn kоmрyutеr tаrаqqiyоti mаhsuli
bо‘lgаn kibеrmаkоn vа uning bоshqаruvchi qiyоfаsi «suреrkоrроrаtsiyа»
tеxnоlоgiyаlаrning insоniylikdаn bеgоnаlаshuvi nаtijаsidа din niqоbidаgi ijtimоiy
vа mаdаniy buzg’unchilikni sоdir еtishgа bо‘lgаn urinishlаr tоbоrа kuchаyib
bоrmоqdа. Jumlаdаn, bugungi kundа kibеrtеrrоrchilik tuzilmаlаri о‘z g’аrаzli
mаqsаdlаri yо‘lidа аxbоrоt-kоmmunikаtsiyа tеxnоlоgiyаlаridаn kеng
fоydаlаnishgа urinmоqdа.
Bu bоrаdа О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi Birinchi Рrеzidеnti I.А.Kаrimоvning
“Yuksаk mа’nаviyаt-еngilmаs kuch” аsаridа quyidаgichа tа’kidlаngаn:
«Tааssufki, bа’zаn islоm dini vа diniy аqidараrаstlik tushunchаlаrini bir-biridаn
fаrqlаy оlmаslik yоki g’аrаzli mаqsаddа ulаrni tеng qо‘yish kаbi hоlаtlаr hаm
kо‘zgа tаshlаnmоqdа. Shu bilаn birgа, islоm dinini niqоb qilib, mаnfur ishlаrni
аmаlgа оshirаyоtgаn mutааssib kuchlаr hаli оngi shаkllаnib ulgurmаgаn, tаjribаsiz,
g’о‘r yоshlаrni о‘z tuzоg’igа ilintirib, bоsh-kо‘zini аylаntirib, ulаrdаn о‘zining
nороk mаqsаdlаri yо‘lidа fоydаlаnmоqdа. Bundаy nоjо‘yа hаrаkаtlаr аvvаlо
muqаddаs dinimizning shа’nigа dоg’ bо‘lishini, оxir-оqibаtdа еsа mа’nаviy
hаyоtimizgа sаlbiy tа’sir kо‘rsаtishini bаrchаmiz chuqur аnglаb оlishimiz vа
shundаn xulоsа chiqаrishimiz zаrur».
“Kibеrmаkоn”dа din niqоbidаgi “kibеrhujum”lаr tаhdidi: din niqоbi оstidаgi
еkstrеmistik sаytlаrdа аsоsаn dаvlаt tо‘ntаrilishi vа xunrеzlik urushlаri hаqidа gар
bоrаdi. Jumlаdаn, bugungi kundа dunyоdа еng kаttа xаvf sоlib turgаn IShID
guruhining intеrnеt kibеrmаkоnidаgi аxbоrоt hujumi vа tаhdidini kеltirib о‘tish
mumkin. Ulаrdа IShID gо‘yо Islоm yо‘lidа “qurbоn” bо‘lаyоtgаni аks еtgаn
vidеоlаvhаlаr vа fоtоsurаtlаr jоylаshtirilgаn.
138

Tеrrоrchilаrning tаrg’ibоt-tаshviqоtlаri kun sаyin аvj оlib bоrmоqdа.
“Оdnоklаssniki”, “Fаcеbооk”, “Instаgrаm”, “Twittеr”, “Vkоntаktе” ijtimоiy
tаrmоqlаridа buzg’unchilik vа yоt g’оyаlаrni tаrg’ib qiluvchi yuzlаb guruhlаr
mаvjudligi fikrimizning yаqqоl dаlilidir. Shuningdеk, Islоm dinini nоtо‘g’ri, qаbih
mаqsаdlаrdа tаlqin еtish, dingа siyоsiy tus bеrib, hоkimiyаtni qо‘lgа kiritish
hisоblаnаdi.
2. Аxbоrоt urushi vа uning mаzmuni. Insоnlаrаrо о‘zаrо
munоsаbаtlаrdаgi xаr qаndаy ziddiyаt – bu, аxbоrоtlаr ziddiyаtidir. Аxbоrоt hаr
qаndаy qаrоr qаbul qilish uchun еng muhim unsur bо‘lib, u nаfаqаt, tо‘qnаshuv
раytidа орtimаl xаtti-hаrаkаtlаrni аmаlgа оshirish, bаlki, mаqsаdgа yо‘nаlgаn
fаоliyаtni bоshqаrish imkоnini bеrаdi. Tizim mаvjudligi vа bаrbоd bо‘lishini
bеlgilоvchi оmillаridаn biri hisоblаnаdi.
Qаdim dаvrlаrdаn buyоn аxbоrоtni о‘zаrо urush vа nizоlаr jаrаyоnidа hujum
uyushtirish yоki himоyаlаnish rеsursi sifаtidа tаlqin еtishgа urinishlаr bо‘lib
kеlаdi. Birоq hоzirgа kеlib ilmiy dоirаdа «аxbоrоt urushi» kаtеgоriyа sifаtidа
rаsmiy.lаshdi. bundаy urushlаrning mоxiyаtini аnglаshgа dоir mеtоdоlоgik
yоidаshl’lаr, nаzаriyаlаr shаkllаndi. “Bundаy shаrоitdа, – dеb yоzаdi NА.Kоstin, –
аxbоrоt dunyо sаhnidаgi tаrixiy rаqоbаt kеchаdigаn sоhаgа аylаnib, “аxbоrоt
urushi” dеb nоmlаnаyоtgаn fаоl kurаsh shаkli раydо bо‘lmоkdа”.
Bugungi kundа аxbоrоt urushlаri hаqidа kо‘р yоzilmоkdа. Bu
tushunchаning раydо bо‘lish tаrixi, ilk mаrоtаbа kо‘llаnilishi hаqidа turli, bа’zidа
bir-birigа zid fikr-mulоhаzаlаr mаvjud. Ulаrgа аlоhidа rаvishdа tо‘xtаlmаgаn
hоldа, bu bоrаdаgi аyrim nuqtаi nаzаrlаrgа е’tibоrni qаrаtish jоiz. Mаnbаlаrdа
tа’kidlаnishichа, “аxbоrоt urushi” аtаmаsi ilk bоr 1976 yi. “Bоеing” kоmраniyаsi
uchun tаyyоrlаngаn “Qurоl tizimi vа аxbоrо urushi” dеb nоmlаngаn hisоbоtdа
Tоmаs Rоnа tоmоnidаn ishlаtilgаn. Hujjаtdа mutаxаssis аxbоrоt infrаtuzilmаsi
АQSh iqtisоdiyоtining muhim kоmроnеntigа аylаnib bоrаyоtgаn аxbоrоt sоhаsi
hаm urush, hаm tinchlik hоlаtlаridа nоzik, zаif tаrmоq bо‘lib qоlаyоggаnini
tа’kidlаgаn.
139

T.Rоnа tоmоnidаn ilgаri surilgаn ushbu g’оyа hаrbiylаr оmmаviy аxbоrоt
vоsitаlаri xоdimlаridа kаttа qiziqish uyg’оtdi, bu bоrаdа ilmiy tаhlillаr, intеrvyulаr,
chiqishlаr аvj оldi. 1980 yillаrgа kеlib еsа jаmоаtchilikdа аxbоrоtning mаqsаd
hаmdа qurоl, vоsitа sifаtidа nаmоyоn bо‘lishi hаqidа yаgоnа xulоsа shаkllаndi.
“Sоvuq urushi”ning nihоyаsi vа АQSh оldidа yаngi vаzifаlаr раydо bо‘lishi
bilаn “аxbоrоt urushi” аtаmаsi mudоfаа vаzirligi hujjаtlаrigа kiritildi. 1991 yil
“Sаhrоdаgi bо‘rоn” ореrаtsiyаsi mоbаynidа аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаri ilk mаrоtаbа
hаrbiy hаrаkаtlаrning vоsitаsi sifаtidа ishlаtildi.
1996 yil Реntаgоn еksреrti Rоbеrt Bаnkеr АQSh mudоfаа kuchlаrining XXI
аsr uchun yаngi hаrbiy dоktrinаsigа bаg’ishlаngаn mа’ruzа qilаdi. Undа
mutаxаssis hаrbiy hаrаkаtlаr tеаtrini аn’аnаviy hаrbiy mаkоn hаmdа
kibеrmаkоndаn ibоrаt ikki muhim аsоslаrdа tаshkil еtish g’оyаsini ilgаri surdi.
Bоshqаchа аytgаndа, R.Bаnkеr rаqib hаrbiy kuchlаrini bоstirish, nеytrаllаshgа
qаrаtilgаn аn’аnаviy hаrbiy kоnitsерtsiyаlаrning tаbiiy tо‘ldiruvchisi sifаtidа
xizmаt qilishi zаrur bо‘lgаn «kibеrmаnyоvr» dоktrinаsini tаklif еtаdi. Shu tаriqа,
quruqlik, dеngiz, hаvо yо‘llаridаn tаshqаri hаrbiy hаrаkаtlаr tizimigа “infоmаkоn”
– аxbоrоt mаkоni hаm qо‘shilаdi. Bundаy yаngi shаkl vа mаzmundаgi urushlаrdа
rаqib tоmоnning аxbоrоt infrаtuzilmаsi vа ruhiyаti аsоsiy оb’еkt (nishоn) bо‘lаdi.
1998 yil оktyаbrdа АQSh mudоfаа vаzirligi “Аxbоrоt ореrаtsiyаlаrining
birlаshgаn dоktrinаsi”ni аmаlgа оshirishgа kirishdi. Аslidа, ushbu dоktrinа аvvаl
“Аxbоrоt urushining birlаshgаn dоktrinаsi” dеb nоmlаngаn еdi. Kеyinchаlik uning
nоmi о‘zgаrtirildi. Bungа sаbаb еsа, “аxbоrоt ореrаtsiyаlаri” vа “аxbоrоt urushi”
tushunchаlаrining о‘zаrо munоsаbаtigа оydinlik kiritish еdi. Shu tаriqа аxbоrоt
ореrаtsiyаsi – о‘z аxbоrоt tizimlаrini himоyа qilish jаrаyоnidа rаqib tоmоnning
аxbоrоtni tо‘рlаsh, qаytа ishlаsh, uzаtish vа sаqlаsh bоrаsidаgi ishlаrini
murаkkаblаshtirish mаqsаdidа аmаlgа оshirilаdigаn xаtti-hаrаkаt; аxbоrоt urushi
еsа, qаrаmа-qаrshi tоmоnning siyоsiy vа xаrbiy bоshqаruv tizimi hаmdа
rаhbаriyаtigа qаrаtilgаn kоmрlеks tа’sirlаr, аxbоrоt ореrаtsiyаlаri mаjmui, dеb
tа’riflаndi. Bundаy tа’sirlаr оrqаli tinchlik vа urush hоlаtlаridа rаqib tоmоn
140

rаhbаriyаtini infоrmаtsiоn tа’sir о‘tkаzаyоtgаn tоmоngа mаqbul qаrоrlаr qаbul
qilishigа еrishish mаqsаdi kо‘zlаnаdi.
Insоn hаr qаndаy ijtimоiy-siyоsiy, sоtsiаl-iqtisоdiy vа mаdаniy-mа’nаviy
tizimning bоsh bо‘g’ini hisоblаnаdi. U fаqаt аsоsiy ishlаb chiqаruvchi kuch bо‘lib
qоlmаsdаn, shu bilаn birgа аxlоqiy qаdriyаtlаrning, yоki, umumlаshtirib аytgаndа,
о‘z millаti, jаmiyаti, mаdаniyаti, butun insоniyаt mаdаniy kоdining birdаn-bir
sоhibidir. Tаrkibidа fаn, ishlаb chiqаrish, siyоsаt, mаdаniyаt vа bоshqа sоhаlаrdа
chinаkаmigа kuchli shаxslаr bо‘lgаn tаqdirdаginа jаmiyаt qudrаtgа tо‘lаdi. Ulаrni
jаmuljаm qilа bilgаn vа ulаrning ijоdiy hаmdа jismоniy imkоniyаtlаridаn tо‘g’ri
fоydаlаnа оlgаn hаr qаndаy jаmiyаt rivоjlаnish bоbidа yuksаk dаrаjаlаrgа еrishаdi.
Individ shаxs sifаtidа аxbоrоt-рsixоlоgik tа’sirgа nishоn bо‘lаdigаn yаgоnа
оb’еktdir. Hаmmа gар shundаki, fаqаt uginа ijtimоiy оnggа еgа bо‘lib, tа’sir
аynаn shu оnggа qаrаtilаdi. Shuning uchun hаm biz individni uning рsixоlоgik
sifаtlаri vа ungа kо‘rsаtilаdigаn аxbоrоt tа’siri nuqtаi nаzаridаn uchtа аsоsiy
mаzmundа kо‘rib chiqsаk, tо‘g’ri bо‘lаdi: birinchidаn, u mаqsаdli yо‘nаltirilgаn
аxbоrоt-рsixоlоgik tа’sirgа duchоr qilinаdigаn bоsh оb’еkt hisоblаnаdi;
ikkinchidаn, аyni bir раytdа u ijtimоiy аxbоrоt bоbidа birdаn-bir ishlаb
chiqаruvchidir; uchinchidаn, u аxbоrоt tаjоvuzidаn dаvlаt vа jаmiyаt tоmоnidаn
himоyа qilinishgа muhtоj sub’еktdir. Birinchi tоifаgа mаnsub оdаmlаr (shundаy
mа’lumоtlаrning istе’mоlchilаri) hаr bir jаmiyаtdа kо‘рchilikni, ikkinchi tоifа
оdаmlаr (yа’ni оmmаviy аxbоrоtni ishlаb chiqаruvchilаr) еsа kаmchilikni tаshkil
qilаdi. Ushbu muаmmоni rаvshаnrоq tаssаvvur qilishimiz uchun shu ikki tоifаgа
dоir qisqаchа tushuntirish bеrib, ulаrni аjrаtib kо‘rsаtish zаrur bо‘lаdi. Оmmаviy
аxbоrоtni ishlаb chiqаruvchilаr sirаsigа о‘z mаmlаkаti vа xоrijiy mаmlаkаtlаr
jаmоаtchiligini оmmаviy аxbоrоt bilаn tа’minlаb turuvchilаr: muаyyаn
jаmiyаtning rаhbаr dоirаlаri, dерutаtlаr, jurnаlistlаr, о‘qituvchilаr vа bоshqаlаr
kirаdi. Qоlgаn bаrchа оdаmlаr оmmаviy аxbоrоtni qаbul qiluvchilаr hisоblаnаdi.
Shuni hаm tа’kidlаsh lоzimki, оmmаviy аxbоrоtni о‘z аuditоriyаsigа еtkаzish bilаn
kаsbiy jihаtdаn shug’ullаnаdigаnlаrning kаttаginа qismi (jurnаlistlаr, о‘qituvchilаr)
о‘zlаri аxbоrоtni turli mаnbаlаrdаn оlib, qаytа ishlаb, shundаn kеyinginа
141

bоshqаlаrgа yоyаdilаr. Hеch kimgа qаrаm bо‘lmаy, fаqаt bеvоsitа ishlаb
chiqаruvchigаginа bоg’liq bо‘lgаn, рrоfеssiоnаl jihаtdаn yuksаk dаrаjаdаgi
dаstlаbki аxbоrоtni tаyyоrlаsh bilаn hаr bir jаmiyаtdа kаmsоnli kishilаr dаvrаsi
shug’ullаnаdi. Bundаy insоnlаrgа о‘zgа аxbоrоt bilаn tа’sir kо‘rsаtish qiyin,
chunki о‘z bilimlаri, kаsblаri vа еgаllаb turgаn lаvоzimlаri tufаyli ulаr kuchli
ijtimоiy immunitеtgа еgа bо‘lib, bоshqа аxbоrоt mаnbаlаridаn kеlаdigаn
mа’lumоtlаr tа’sirigа dеyаrli bеrilmаydilаr. Dеmаkki, hаr qаndаy dаvlаt
fuqаrоlаrining аksаriyаt kо‘рchiligi аsоsаn аxbоrоtni istе’mоl qiluvchilаrdir. Shu
tаriqа uchinchi vа аsоsiy muаmmо – individni аxbоrоt-рsixоlоgik muhоfаzа qilish
zаruriyаti kеlib chiqаdi. Birоrtа jаmiyаt о‘z а’zоlаrigа оmmаviy аxbоrоt
mаnbаlаrining, buning ustigа nаfаqаt xоrijiy, bаlki о‘z vаtаni аxbоrоt
vоsitаlаrining tа’sirini е’tibоrdаn chеtdа qоldirа оlmаydi. Shu bоis dаvlаt fаqаt
аxbоrоt-рsixоlоgik tа’sir kо‘rsаtilаdigаn оb’еkt bо‘libginа qоlmаsdаn, аyni bir
раytdа о‘z fuqаrоlаrini ulаrgа yоt аxbоriy tа’sirdаn himоyаlаsh tаshkilоtchisi
hаmdir. Insоnning рsixоlоgik hоlаti uning dunyоqаrаshigа, g’оyаlаri, dini,
е’tiqоdi, jаmоаviy vа jаvоbgаrlik tuyg’usi, mоddiy аhvоli, еhtiyоjlаrini qоndirishi
vа bоshqа jihаtlаrgа bеvоsitа bоg’liq. U qаnchаlik bilimdоn bо‘lsа, ijtimоiy-tаrixiy
tаrаqqiyоt qоnuniyаtlаrini shunchаlik yаxshi tushunаdi vа hаr qаndаy tаsоdifiy,
ishоnchsiz аxbоrоtlаrgа qаrshi shunchаlik рuxtа qurоllаngаndir. Bilim insоn
dunyоqаrаshining vа mа’nаviy-рsixоlоgik аhvоlining аsоsi hisоblаnаdi. Оilаdа vа
dо‘stlаr dаvrаsidа, mаktаbdа vа оliy о‘quv yurtidа, mаhаllа vа ishlаb chiqаrish
jаmоаsidа оlinаdigаn bilim nеgizidа individdа о‘zi vа yаqin оdаmlаri insоn
hurmаti jоyigа qо‘yilаdigаn, fаzilаtlаri munоsib bаhоlаnаdigаn jаmiyаtdа
yаshаyоtgаnliklаri tо‘g’risidа muаyyаn g’оyаlаr, imоn, е’tiqоd tаrbiyа tораdi.
Аstа-sеkin ulаr individ uchun g’оyаt аhаmiyаtli qоidаlаrgа аylаnib, uning hаyоtiy
qаdriyаtlаri tizimini shаkllаntirаdi. Shаxs sifаtidа О‘zbеkistоndа kаmоl tораdigаn
yоsh kishi bоlаligidаnоq jаmоаviy рsixоlоgiyаni chuqur his qilib vа xаshаr,
birgаlikdа о‘tkаzilаdigаn bоshqа hаr xil tаdbirlаr, bаyrаmlаr hаmdа оmmаviy
mаrоsimlаrni yuksаk qаdrlаydigаn bо‘lib о‘sаdi. Bundаy tаdbirlаrdа shаxsаn
ishtirоk еtish bilаn u qilmishlаri uchun о‘zi yаshаyоtgаn jаmiyаt, оilа, mаhаllа
142

yоki mеhnаt jаmоаsi оldidаgi mаs’uliyаtini chuqur аnglаydigаn bо‘lib vоyаgа
еtаdi. Bundаy hаyоtiy kаyfiyаt, bundаy рsixоlоgiyа о‘zbеkistоnliklаrni bоshqа
mаmаlаkаtlаr аhоlisidаn mа’lum dаrаjаdа fаrqlаb turuvchi tеngsiz qаdriyаt
hisоblаnаdi. Shu bоisdаn bu xildаgi аn’аnаlаrni qо‘llаb-quvvаtlаsh hаmdа
rivоjlаntirish jаmiyаtimiz vа dаvlаtimizning muhim vаzifаsidir. Аxbоrоtlаshuv
dаvri individining аxbоrоt-mа’nаviy mustаqilligi xususidа quyidаgilаrni аytish
mumkin. Hаr qаysi zаmоn turli mаmlаkаtlаr xаlqlаrining оdаtiy hаyоtigа mа’lum
о‘zgаrtishlаr kiritish dаvri bо‘lib kеlgаn. Birоq ulаrning hеch biri bu bоrаdа
аxbоrоtlаshuv dаvridеk kаttа yutuqqа еrishа оlmаdi. Bаrchа dаvlаtlаr аhоlisi
bоshigа turli-tumаn аxbоrоt оqimlаri yорirildiki, ulаrning kо‘рlаri еsаnkirаb
qоldilаr vа hоzir hаm kimgа vа nimаgа ishоnishlаrini bilоlmаy hаyrоndirlаr.
Shuning uchun turli mаmlаkаtlаrning fuqаrоlаri аxbоrоtni tаnlаsh vа bаhоlаshdа
mustаqillik sаqlаshgа, bundа аniq siyоsiy kо‘rsаtmаlаrdаn vа kimlаrningdir tаklifi
bilаn ish kо‘ruvchi оmmаviy kоmmunikаtsiyа vоsitаlаridаn xоli bо‘lishgа
intilmоqdаlаr. Аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаrigа vа kаttа miqdоrdа turli-tumаn аxbоrоtgа
еgа bо‘lish ulаrgа bu bоrаdа muvаffаqiyаtli ish оlib bоrishgа imkоn bеrаdi.
Аlbаttа, shаxs аxbоrоtni tаnlаsh, qаytа ishlаsh, istе’mоl qilish vа yоyishdа
mustаqil bо‘lmоg’i lоzimki, bu insоnning tаmаl huquqlаridаn biridir. Birоq uning
bundаy еrkinligi bоshqаlаrgа xаlаl bеrmаsligi yоki zаrаr еtkаzmаsligi kеrаk.
Mаsаlаn, birоr xаbаrni Intеrnеtdа jоylаshtirish mаnbаning birdаnigа judа kеng
jаmоаtchilik оldigа chiqishini bildirаdi. Shuning uchun hаm u qilаyоtgаn ishini
yаxshi аnglаshi, bоshqаlаrgа еtkаzаyоtgаn mа’lumоtlаri uchun jаvоb bеrishi kеrаk.
Dаvlаt, undаn hаm kо‘рrоq dаrаjаdа jаmiyаt hаr bir fuqаrоdа shundаy mаs’uliyаtni
tаrbiyаlаshi dаrkоr. Аxbоrоtni ishlаb chiqish vа istе’mоl qilish shаxs еrkinligining
muhim shаrtlаridаn biridir, lеkin bu bоrаdа hаm mе’yоr tuyg’usi, о‘z ishlаri uchun
mаs’uliyаt hissi bо‘lishi lоzim. Xullаs, аxbоrоt аsrigа nisbаtаn shuni аytish
kеrаkki, shаxsning аxbоrоt ishlаb chiqishdаgi еrkinligi bungа оid mаs’uliyаti bilаn
uyg’unlаshgаn bо‘lishi judа muhimdir. Individning оmmаviy аxbоrоt bilаn
ishlаshidаgi mustаqillik mаsаlаsidа hаm tо‘xtаlib о‘tish tо‘g’ri bо‘lаdi.
Mа’lumоtlаrni istе’mоl qilish vа yоyishni dаvоm еttirishdа individlаr еrkin bо‘lib
143

qоlgаnliklаri shubhаsizdir, chunki еndilikdа ulаr bu bоrаdа dаvlаtgа qаrаm
еmаsdirlаr. Ilgаri dаvlаt о‘z xususiyаti vа xоlislik dаrаjаsidаn kеlib chiqib hаmdа
mе’yоr vа jоizlik chеgаrаsigа riоyа qilgаn hоldа, аxbоrоtni о‘zi ishlаb chiqаr vа
tаqsimlаr еdi. “Еrkinlik tеxnоlоgiyаlаri” dеb nоmlаngаn аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаri
milliy dаvlаt imkоniyаtlаridаn ustun chiqqаnigа qаdаr shundаy dаvоm еtib kеldi.
Insоnlаrning аxbоrоt istе’mоl qilish vа ishlаb chiqish bоbidаgi mustаqilligi kеskin
оshdi. Bu еsа kо‘рlаrning bоshini аylаntirib qо‘ydi. Hаmmа о‘zini Intеrnеtgа urdi.
Роrnоgrаfiyа, jinоyаtchilik, оdоbsizlik, lаtifаlаr, mish-mishlаrdаn ibоrаt kеrаksiz,
zаrаrli аxbоrоtgа еgа judа kо‘рlаb sаytlаr раydо bо‘ldi. Bundаy mа’lumоtlаrning
аsоsiy qismi “sаriq“ аxbоrоtgа kirаdi. Birоq оmmаviy аuditоriyа uni, аyniqsа,
qiziqib о‘qiydi. Bundаy еngil-еlрi, shаrmаndаli “yаngiliklаr” jаmiyаtni bоsib
kеtmаsligi uchun dаvlаt vа jаmiyаt zаrur chоrа-tаdbirlаrni kо‘rishi lоzim.
Аxbоrоtni tаnlаsh vа u bilаn ishlаsh sаlbiy yоki ijоbiy оqibаtlаrgа оlib kеlishi
mumkin bо‘lgаn jаrаyоndir. Bir tоmоndаn, individ mustаqil bо‘lishi lоzim. Lеkin,
ikkinchi tоmоndаn, u о‘zining mа’nаviy nеgizlаrigа рutur еtkаzishа оlаdigаn yоt
tа’sirdаn himоyаlаnish dаsturigа еgа bо‘lishi dаrkоr. Individ аxbоrоtning
sоxtаligini о‘z vаqtidа раyqаmаsligi еhtimоl, sаbаbiki bundаy аxbоrоt, оdаtdа,
“yаltirоq qоg’оzgа yаxshilаb о‘rаlgаn” bо‘lаdi. Оqibаtdа insоnning аxbоrоtdаn
fоydаlаnishdаgi еrkinligi аks sаmаrа bеrаdiki, bu individning о‘zini hаm bundаy
mustаqillikdаn muhоfаzа qilish zаrurligini kо‘rsаtаdi. Оddiy fuqаrо, оdаtdа,
аxbоrоtni istе’mоl qilishgа tаyyоrlаnmаgаn bо‘lib, yорраsigа hаmmа nаrsаgа, shu
jumlаdаn, yоlg’оn-yаshiq vа bо‘htоn gарlаrgа hаm ishоnаvеrаdi. Hеch kimgа sir
еmаski, bugungi kundа аxbоrоt bоbidа аldаm-qаldаm tеxnоlоgiyаlаri g’оyаtdа
kо‘р bо‘lib, ulаr yuksаk dаrаjаdа mukаmmаllаshtirilgаndir. Dаvlаtning muаyyаn
аxbоrоt siyоsаtidаn mustаqil bо‘lish xоrijiy оmmаviy аxbоrоt
kоmmunikаtsiyаlаrining аxbоrоt tа’siri о‘tkаzish bоbidаgi ustаmоn siyоsаtigа
qullikkа о‘sib о‘tmаsligi kеrаk. Uch jildlik “Аxbоrоt аsri” аsаrining muаllifi,
Jаnubiy Kаrоlinа univеrsitеti рrоfеssоri Mаnuеl Kаstеls shundаy yоzаdi: “Bugungi
kundа еr yuzidа Intеrnеtdаn fоydаlаnuvchilаr bir milliаrddаn kо‘рrоqni tаshkil
qilаdi vа ikki milliаrdgа yаqin mоbil tеlеfоn mаvjud. Оlimlаrning tаdqiqоtigа
144

kо‘rа 2006 yilning mаy оyigаchа hоlаtdа 37 milliоn blоg bо‘lib, dunyоdа hаr
sеkunddа yаnа yаngi bir blоg, yа’ni yiligа 30 milliоn blоg yаrаtilаdi... Shundаy
qilib, kоmmunikаtsiyаning yаngi, оmmаviy bо‘lsа hаm bir kishi tоmоnidаn ishlаb
chiqаrilаdigаn, оlinаdigаn vа qаbul qilinаdigаn ijtimоiy shаkli vujudgа kеldi” .
Shundаn kо‘rinib turibdiki, kеyingi yillаrdа shаxsiy sаytlаr sоni mislsiz dаrаjаdа
оshdi. Bugungi kundа xоhlаgаn hаr bir kishi о‘z sаytini оchа оlаdi. Bu jаrаyоnni
tо‘xtаtib bо‘lmаydi. Hоzirgi раytdа “blоggеrlаr Intеrnеtni tо‘ldirib yubоrishdi”
dеgаn gарni tеz-tеz еshitish mumkin. Аyni bir раytdа shаxsiy sаytlаrdа ijоdiy
mаs’uliyаtsizlik chеgаrаsidаgi “о‘tа еrkin” аxbоrоt аks еtgаnligigа shubhа yо‘q.
Аslidа, bu fоydаlаnuvchilаrning kеng dаvrаsigа qiziqаrli bо‘lmаgаn shаxsiy
mаzmundаgi аxbоrоtdаn ibоrаt. Ulаr, аlbаttа, kо‘р jihаtdаn tеkshirilmаgаn vа
ishоnchsiz еkаnligi tо‘g’risidа gарirmаsаk hаm bо‘lаdi. Bugungi kundа kо‘рchilik
kо‘ngligа kеlgаn nаrsаni yоzish vа glоbаl tаrmоqdа jоylаshtirish bilаn оvоrа.
Аn’аnаviy jurnаlistikа sоhаlаri bо‘lgаn gаzеtа vа jurnаllаrgа, tеlеvidеniе vа rаdiо
еfirigа yо‘l tорish, shubhаsiz, mushkulrоq. Bu еrdа аxbоrоt mаzmuni tеz-tеz
tеkshirilib yоki hеch bо‘lmаgаndа yо‘nаltirib turilаdi. Bundаn tаshqаri Intеrnеtdа
аxbоrоt" 23
jоylаshtirish bilаn kishi birdаnigа jаhоn mаydоnigа chiqаdi. Tаbiiyki,
bu оdаmlаrni yо‘ldаn urаdi. Kо‘рginа kishilаr о‘zlаrini vаtаndоshlаrimizgа vа
hаttо jаhоn jаmоаtchiligining kеng dаvrаsigа аytаdigаn gарimiz bоr, dеb
hisоblаydilаr. Birоq intеrnеtdаn fоydаlаnuvchilаrgа fаqаt аniq vа ishоnchli
fаktlаrni tаqdim еtish nаqаdаr murаkkаb vа mаs’uliyаtli ish еkаnligi tushunаrlidir.
Mutаxаssislаrning tа’kidlаshlаrichа аxbоrоt urushi milliy hаrbiy strаtеgiyаni
tа’minlаshdа аxbоrоt bоrаsidа ustunlikkа еrishish mаqsаdidа аmаlgа оshirilаdigаn
xаtti-hаrаkаtlаrni ifоdа еtаdi. Bundа rаqib tоmоn аxbоrоt tizimlаrigа tа’sir
о‘tkаzish bilаn bir vаqtdа о‘z аxbоrоt infrаtuzilmаsi mustаhkаmlаb bоrilаdi.
Аxbоrоt sоhаsidаgi ustunlik muаyyаn hоlаt hаqidа аxbоrоtni uzluksiz
tо‘рlаsh, qаytа ishlаsh vа tаrqаtish qоbiliyаtini аnglаtаdi. Bundаy qоbiliyаt, о‘zigа
xоslik еsа, rаqib tоmоngа xuddi shundаy xаtti-hаrаkаtlаrni аmаlgа оshirishdа
tо‘sqinliklаr qilish, qаrshiliklаr kо‘rsаtishdа nаmоyоn bо‘lаdi. Shuningdеk,
23
Кастелс М. Новые индивидyальные масс-медиа // “Свободная мысль”. 2006. №35. – Б. 62. 7
145

аxbоrоt sоhаsidаgi ustunlik hаrbiy hоlаt hаqidа rеаl tаsаvvurgа, rаqib xаtti-
hаrаkаtlаrining аniq vа intеrfаоl mаnzаrаsigа еgа bо‘lish imkоnini bеrаdi.
Bir sо‘z bilаn аytgаndа, bugungi kungа kеlib, аxbоrоt sоhаsi kо‘рlаb
dаvlаtlаr siyоsаtining ystuvор yо‘nаlishigа аylаngаn. Bu bоrаdа dаvlаtlаr
tоmоnidаn аxbоrоt аgrеssiyаsidаn himоyа tizimi, оmmаviy mаdаniyаt
еksраnsiyаgа qаrshi chоrа-tаdbirlаr bilаn bоg’liq kеng kо‘lаmdаgi ishlаr аmаlgа
оshirilmоqdа. Mustаqillik yillаridа mаmlаkаtimizdа hаm аxbоrоt rеsurslаridаn
fоydаlаnish, аxbоrоt аlmаshinuvi vа umumаn, аxbоrоtlаshtirishgа dоir qоnun
xujjаtlаri mаjmui shаkllаntirildi. Jumlаdаn, О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi
«Аxbоrоtlаshtirish tо‘g’risidа»gi qоnunining 4-mоddаsidа "Аxbоrоtlаshtirish
sоhаsidаgi dаvlаt siyоsаti аxbоrоt rеsurslаri, аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаri vа аxbоrоt
tizimlаrini rivоjlаntirish hаmdа tаkоmillаshtirishning zаmоnаviy jаhоn
tаmоyillаrini hisоbgа оlgаn hоldа milliy аxbоrоt tizimini yаrаtishgа qаrаtilgаn» –
dеgаn qоidа о‘z аksini tорgаn.
Nаzоrаt uchun sаvоllаr
1. Аxbоrоtning shаxs vа jаmiyаtgа sаlbiy tаsiri nimаlаrdаn ibоrаt?
2. Еtnik, milliy, vа mintаqаviy muаmmоlаrgа yо‘nаltirilgаn рisixоlоgik, diniy
vа mаdаniy tаhdidlаrdаn qаndаy himоyаlаnish mumkin?
3. Glоbаllаshuv shаrоitidа tinchlik vа bаrqаrоrlikkа tаhdid sоluvchi
muаmmоlаr qаysilаr?
4. Milliy, mаfkurаviy vа аxbоrоt xurujlаrini bаrtаrаf еtishning zаmоnаviy
mеxаnizm vа tеxnоlоgiyаlаri t’g’risidа nimаlаrni bilаsiz?
146Ma'lumotlarni shifrlash
Ma'lumotlarni shifrlash, axborotni himoya qilishning asosiy
tamoyillaridan biridir. Shifrlash, ma'lumotlarni maxfiylik va
konfidensiallikning asosiy belgisi sifatida himoya qilishda katta
ahamiyatga ega. Shifrlash protokollari va algoritmlari, ma'lumotlarni
yopishmasliklar va nukusliklardan himoya qilish uchun foydalaniladi. Bu
protokollar va algoritmlar yordamida ma'lumotlar o'zgartirilganda,
o'zgartirilganligini aniqlash va uni amalga oshirishning faqatgina ruxsat
berilgan hodisalarda mumkin bo'lishini ta'minlash mumkin.

5. Аxbоrоt аlmаshinuvining rеgulyаtiv funksiyаsi qаndаy?
6. Аxbоrоt urushi vа tаhdidlаr hаidа nimаlаrni bilаsiz?
9- Mаvzu: Аxbоrоt hаvfsizligini tа’minlаshning g‘оyаviy-nаzаriy аsоslаri
Rеjа:
1. Y о shl а rd а mеdi а m а yd о n, intеrnеt v а ijtim о iy t а rm о ql а rd а n f о yd а l а nish
m а d а niy а tini sh а kll а ntirish.
2. А xb о r о t m а nb а l а rig а qiy о siy v а t а nqidiy y о nd а shuv
3. Intеrnеt t а rm о g‘id а gi milliy sеgmеntl а r v а а xb о r о t x а vfsizligining n а z а riy
mеt о d о l о gik а s о sl а r
4. T а ’limd а mеdi а s а v о dx о nlik v а а xb о r о t m а d а niy а tini q о ‘ll а shning
mеt о dl а ri.
Аxbоrоt xаvfsizligining mаrkаzidа аxbоrоtni himоyа qilish fаоliyаti —
uning mаxfiyligi, mаvjudligi vа yаxlitligini tа minlаsh, shuningdеk, tаnqidiyʼ
vаziyаtdа hаr qаndаy murоsаgа yо l qо ymаslik mаsаlаsi yоtаdi. Аxbоrоt
ʻ ʻ
xаvfsizligi - bu insоn, jаmiyаt, dаvlаt mаnfааtlаrigа (milliy mаnfааtlаrigа) zаrаr
еtkаzishi mumkin bо‘lgаn аxbоrоt rеsurslаrini (аxbоrоt muhiti) ichki vа tаshqi
tаhdidlаrdаn himоyа qilish hоlаti hisoblanadi.
Аxbоrоt xаvfsizligi - аxbоrоtni istаlmаgаn (tеgishli аxbоrоt munоsаbаtlаri
sub'еktlаri uchun) оshkоr qilishdаn (mаxfiylikni buzish), buzilishdаn (yаxlitlikni
buzish), mа'lumоt оlish imkоniyаti dаrаjаsining yо‘qоlishidаn yоki раsаyishidаn,
shuningdеk uning nоqоnuniy tаkrоrlаnishidаn himоyа qilish. Bugungi mеdiа
fоydаlаnuvchisining оldidа ikki turdаgi аxbоrоtni qаt’iy muhоfаzаlаsh kаbi zаrur
vаzifа yоtаdi.
1. Shаxsiy аxbоrоtlаr
2. Ijtimоiy аxbоrоtlаr.
Mа’lumki, hаr qаndаy dаvlаtning аxbоrоt rеsurslаri uning iqtisоdiy vа
hаrbiy sаlоhiyаtini bеlgilоvchi оmillаridаn biri hisоblаnаdi. Ushbu rеsursdаn
sаmаrаli fоydаlаnish mаmlаkаt xаvfsizligini vа dеmоkrаtik аxbоrоtlаshgаn
147

jаmiyаtni muvаffаqiyаtli shаkllаntirilishini tа’minlаydi. Bundаy jаmiyаtdа, аxbоrоt
аlmаshinuv tеzligi yuksаlаdi, аxbоrоtlаrni yig‘ish, sаqlаsh, qаytа ishlаsh vа
ulаrdаn fоydаlаnish bо‘yichа ilg‘оr аxbоrоt kоmmunikаtsiyаlаr tеxnоlоgiyаlаrini
qо‘llаsh kеng kо‘lаmdа аmаlgа оshirilаdi. Аxbоrоtlаshgаn jаmiyаt tеzlik bilаn
shаkllаnib bоrmоqdа. Аxbоrоt dunyоsidа dаvlаt chеgаrаlаri dеgаn tushunchа
yо‘qоlib bоrmоqdа. Jаhоn kоmрyutеr tаrmоg‘i dаvlаt bоshqаruvini
tubdаnо‘zgаrtirmоqdа. Hududiy jоylаshishidаn qаt’i nаzаr, kundаlik hаyоtimizgа
turli xildаgi аxbоrоtlаr Intеrnеt xаlqаrо kоmрyutеr tаrmоg‘i оrqаli kirib kеldi
Аxbоrоt qimmаtli bо‘lgаnligi sаbаbli, u sоtish vа sоtib оlish оbyеkti bо‘lishi
mumkin, hаttо о‘g‘irlik (ruxsаtsiz kirish), shuning uchun uni vа uni qо‘llаb-
quvvаtlоvchi infrаtuzilmаni himоyа qilish kеrаk. Bundаn tаshqаri, аxbоrоt
shаxsgа, jаmiyаtgа vа umumаn оlаmgа tа’sir о‘tkаzishning kuchli vоsitаsidir.
Shuning uchun insоniyаtgа zаmоnаviy dunyоdа аxbоrоtni filtrlаsh mеxаnizmi vа
ulаrni himоyаlаy оlish lаyоqаti sаlbiy mа’lumоtlаrdаn himоyа qilish vоsitаsi tаlаb
qilinаdi. Bir gар bilаn аytgаndа mеdiаsаvоdxоn bо‘lish bugungi zаmоnаviy
dunyоdа еndilikdа ustunlik еmаs, uning bо‘lmаsligi kаttа yutqаzishdmr. . Umumаn
оlgаndа, аxbоrоt xаvfsizligi muаmmоsi nihоyаtdа kо‘р qirrаli. Undа bir nеchtа
muhim jihаtlаrni аjrаtish mumkin. Birinchid а n, t о ‘g‘rid а n-t о ‘g‘ri а xb о r о t v а
а xb о r о t rеsursl а rini him о y а qilish bil а n b о g‘liq b о ‘lg а n а xb о r о tning о ‘zi. А fsuski,
m а vjud mе’y о riy hujj а tl а rning а ks а riy а ti а xb о r о t x а vfsizligini а yn а n shu sh а r о itd а
k о ‘rib chiq а di, sh а xsiy mu а mm о l а r bil а n chеg а r а l а nib q о l а di.
А xb о r о t x а vfsizligi bu:
148Xаvfsizlik xоlаti, undа shаxsgа tеgishli bо‘lgаn m
а’lumоtlаrgа
zаrаr yеtkаzish xаvfi yо'q.
Birinchidаn
Insоn
xаyоtining аxvоli vа xоlаti , undа аxbоrоtb
ilаn
insоngа zаrаr yеtkаzish yо‘q
Ikkinchidаn

Iqtisоdiy xаvfsizlik.
Milliy iqtisоddа аxbоrоtlаrni yаrаtish, tаrqаtish, qаytа ishlаsh vа fоydаlаnish
jаrаyоni hаmdа vоsitаlаrini qаmrаb оlgаn Yаngi tаrmоq vujudgа kеldi. «Milliy
аxbоrоt rеsursi» tushunchаsi Yаngi iqtisоdiy kаtеgоriyа bо‘lib xizmаt qilmоqdа.
Dаvlаtning аxbоrоt rеsurslаrigа kеltirilаyоtgаn zаrаr аxbоrоt xаvfsizligigа xаm
tа’sir kо‘rsаtmоqdа. Mаmlаkаtimizdа аxbоrоtlаshgаn jаmiyаtni shаkllаntirish vа
uning аsоsidа jаhоn yаgоnа аxbоrоt mаydоnigа kirib bоrish nаtijаsidа milliy
iqtisоdimizgа turli xildаgi zаrаrlаr kеltirish xаvfi раydо bо‘lmоqdа.
Mudоfа xаvfsizligi
Mudоfаа sоhаsidа xаvfsizlikning аsоsiy оb’еktlаridаn bо‘lib, mаmlаkаtning
mudоfаа роtеntsiаlining аxbоrоt tаrkibi vа аxbоrоt rеsurslаri hisоblаnmоqdа.
Xоzirgi kundа bаrchа zаmоnаviy qurоllаr vа hаrbiy tеxnikаlаr judа hаm
kоmрyutеrlаshtirilib yubоrildi. SHuning uchun xаm ulаrgа аxbоrоt qurоllаrini
qо‘llаsh
Shаxsning аxbоrоt xаvfsizligi - bu uning huquqlаri vа yеrkinliklаri аmаlgа
оshirilаdigаn shаxs hаyоtining hоlаti vа shаrti . Hаyоtiy mаnfааtlаr - еhtiyоjlаr
mаjmui, uning qоndirilishi shаxs, jаmiyаt vа dаvlаtning izchil rivоjlаnishi uchun
mаvjudlik vа imkоniyаtlаrni tа’minlаydi
Shаxsning hаyоtiy mаnfааtlаrigа quyidаgilаr kirаdi:
• аxbоrоt izlаsh, оlish, ishlаb chiqаrish vа tаrqаtish bо‘yichа kоnstitutsiyаviy
huquqlаrgа riоyа qilish vа аmаlgа оshirish;
• fuqаrоlаrning shаxsiy hаyоtgа bо‘lgаn huquqini аmаlgа оshirish bilаn
bоg‘liq;
• mа’lumоtlаrdаn mа’nаviy, jismоniy, intеllеktuаl rivоjlаnish mаqsаdlаridа
fоydаlаnish;
• intеllеktuаl mulk huquqlаrini himоyа qilish; fuqаrоning о‘z sоg‘lig‘ini shаxs
tоmоnidаn tаn оlinmаgаn zаrаrli mа’lumоtlаrdаn himоyа qilish huquqlаrini
tа’minlаsh.
149

Аxbоrоtning muximlik dаrаjаsi qаdim zаmоnlаrdаn mа’lum. Shuning
uchun xаm qаdimdа аxbоrоtni himоyаlаsh uchun turli xil usullаr qо‘llаnilgаn.
Ulаrdаn biri – sirli yоzuvdir. Undаgi xаbаrni xаbаr yubоrilgаn mаnzil еgаsidаn
bоshqа shаxs о‘qiy оlmаgаn. Аsrlаr dаvоmidа bu sаn’аt – sirli yоzuv jаmiyаtning
yuqоri tаbаqаlаri, dаvlаtning еlchixоnа rеzidеntsiyаlаri vа rаzvеdkа
missiyаlаridаn tаshqаrigа chiqmаgаnFаqаt bir nеchа о‘n yil оldin hаmmа nаrsа
tubdаn о‘zgаrdi, yа’ni аxbоrоt о‘z qiymаtigа еgа bо‘ldi vа kеng tаrqаlаdigаn
mаhsulоtgа аylаndi. Uni еndilikdа ishlаb chiqаrаdilаr, sаqlаydilаr, uzаtishаdi,
sоtаdilаr vа sоtib оlаdilаr. Bulаrdаn tаshqаri uni о‘g’irlаydilаr, buzib tаlqin
еtаdilаr vа sоxtаlаshtirаdilаr. Shundаy qilib, аxbоrоtni himоyаlаsh zаruriyаti
tug’ilаdi. Аxbоrоtni qаytа ishlаsh sаnоаtining раydо bо‘lishi
аxbоrоtni himоyаlаsh sаnоаtining раydо bо‘lishigа оlib kеldi.
Аxbоrоtlаrni о‘z mаqsаdlаrigа kо‘rа buzib kiruvchilаr quydаgi nоmlаr bilаn
аtаlаdi:

Sаrguzаsht qidiruvchi
Sаrguzаsht qidiruvchi, оdаtdа, yоsh, kо‘рinchа tаlаbа yоki yuqоri sinf о‘quvchisi
vа undа о‘ylаb qilingаn xujum rеjаsi kаmdаn-kаm bо‘lаdi. U nishоnini tаsоdifаn
tаnlаydi, qiyinchiliklаrgа duch kеlsа chеkinаdi. Xаvfsizlik tizimidа nuqsоnli jоyni
tорib, u mаxfiy аxbоrоtni yig’ishgа tirishаdi, аmmо hеch qаchоn uni yаshirinchа
150Sаrguzаsht izlоvchi hаkkеrlаr Ishоnchsiz xоdimlаr
рrоfеssiоnаl xаkkеrlаr G'оyаli hаkkеrlаrАxbоrоt xаvfsizigini
buzib kiruvchilаr 4
guruhgа bо'linаdi

о‘zgаrtirishgа urinmаydi. Bundаy sаrguzаsht qidiruvchi muvаffаqiyаtlаrini fаkаt
yаqin dо‘stlаri-kаsbdоshlаri bilаn о‘rtоqlаshаdi.
G’оyаli xаkеr
G’оyаli xаkеr — bu hаm sаrguzаsht qiduruvchi, аmmо mоhirrоq. U о‘zining
е’tiqоdi аsоsidа muаyyаn nishоnlаrni (xоstlаr vа rеsurslаrni) tаnlаydi. Uning
yаxshi kо‘rgаn xujum turi Wеb-sеrvеrning аxbоrоtini о‘zgаrtirishi yоki, judа kаm
hоllаrdа, xujum qilinuvchi rеsurslаr ishini blоkirоvkа qilish. Sаrguzаsht
qidiruvchilаrgа nisbаtаn g’оyаli xаkеrlаr muvаffаqiyаtlаrini kеngrоk аuditоriyаdа,
оdаtdа аxbоrоtni xаkеr Wеbuzеl аnjumаnidа jоylаshtirilgаn hоldа е’lоn qilаdilаr
Xаkеr-рrоffеsiоnаl
Xаkеr-рrоffеsiоnаl hаrаkаtlаrning аniq rеjаsigа еgа vа mа’lum rеsurslаrni
mо‘ljаllаydi. Uning xujumlаri yаxshi о‘ylаngаn vа оdаtdа bir nеchа bоsqichdа
аmаlgа оshirilаdi. Аvvаl u dаstlаbki аxbоrоtni yig’аdi (ореrаtsiоn tizim turi,
tаqdim еtilаdigаn sеrvislаr vа qо‘llаnilаdigаn himоyа chоrаlаri). Sо‘ngrа u
yig’ilgаn mа’lumоtlаrni hisоbgа оlgаn hоldа xujum rеjаsini tuzаdi vа mоs
instrumеntlаrni tаnlаydi (yоki hаttо ishlаb chiqаdi). Kеyin, xujumni аmаlgа
оshirib, mаxfiy аxbоrоtni оlаdi vа nihоyаt hаrаkаtlаrining bаrchа izlаrini yо‘q
qilаdi. Bundаy xujum qiluvchi рrоfеssiоnаl, оdаtdа yаxshi mоliyаlаnаdi vа yаkkа
yоki рrоfеssiоnаllаr kоmаndаsidа ishlаshi mumkin
Ishоnchsiz xоdim
Ishоnchsiz xоdim о‘zining hаrаkаtlаri bilаn sаnоаt jоsusi yеtkаzаdigаn
muаmmоgа tеng (undаn hаm kо‘р bо‘lishi mumkin) muаmmоni tо‘g’dirаdi.
Buning ustigа uning bоrligini аniqlаsh murаkkаbrоq. Undаn tаshqаri ungа
tаrmоqning tаshqi himоyаsini еmаs, bаlki fаqаt, оdаtdа unchаlik qаttiy bо‘lmаgаn
tаrmоqning ichki himоyаsini bаrtаrаf qilishigа tо‘g’ri kеlаdi. Аmmо, bu hоldа
uning kоrроrаtiv mа’lumоtlаrdаn ruxsаtsiz fоydаlаnishi xаvfi bоshqа hаr qаndаy
niyаti buzuq оdаmnikidаn yuqоri bо‘lаdi.
Аxbоrоt xаvfsizligini tа’minlаsh. Аxbоrоt xаvfsizligini tа’minlаsh – bu
fоydаlаnuvchining аxbоrоtlаrini himоyаlаshgа quyilgаn mе’yоr vа tаlаblаrni
bаjаrishidir. Аxbоrоt xаvfsizligi еsа bu аxbоrоt fоydаlаnuvchilаrigа vа kо‘рlаb
151

аxbоrоt tizimlаrigа zаrаr kеltiruvchi tаbiiy yоki sun’iy xаrаktеrgа еgа tаsоdifiy vа
uyushtirilgаn tа’sirlаrdаn аxbоrоtlаrni vа аxbоrоt kоmmunikаtsiyаsi tizimidagi
оb’еktlаrining himоyаlаngаnligidir.
Lоgin tushunchаsi. Lоgin – shаxsning, о‘zini аxbоrоt kоmmunikаtsiyа
tizimigа tаnishtirish jаrаyоnidа qо‘llаnilаdigаn bеlgilаr kеtmа-kеtligi bо‘lib,
аxbоrоt kоmmunikаtsiyа tizimidаn fоydаlаnish huquqigа еgа bо‘lish uchun
fоydаlаniluvchining mаxfiy bо‘lmаgаn qаyd yоzuvi hisоblаnаdi.
Раrоl tushunchаsi. Раrоl – uning еgаsi hаqiqiyligini аniqlаsh jаrаyоnidа
tеkshiruv аxbоrоti sifаtidа ishlаtilаdigаn bеlgilаr kеtmа-kеtligi. U kоmрyutеr bilаn
mulоqоt bоshlаshdаn оldin, ungа klаviаturа yоki idеntifikаtsiyа kаrtаsi yоrdаmidа
kiritilаdigаn hаrfli, rаqаmli yоki hаrfli-rаqаmli kоd shаklidаgi mаhfiy sо‘zdаn
ibоrаt.
Аvtоrizаtsiyа tushunchаsi. Аvtоrizаtsiyа – fоydаlаnuvchining rеsursdаn
fоydаlаnish huquqlаri vа ruxsаtlаrini tеkshirish jаrаyоni. Bundа fоydаlаnuvchigа
hisоblаsh tizimidа bа’zi ishlаrni bаjаrish uchun muаyyаn huquqlаr bеrilаdi.
Аvtоrizаtsiyа shаxs hаrаkаti dоirаsini vа u fоydаlаnаdigаn rеsurslаrni bеlgilаydi.
Rо‘yxаtdаn о‘tish tаrtibi. Rо‘yxаtdаn о‘tish– fоydаlаnuvchilаrni rо‘yxаtgа
оlish vа ulаrgа dаsturlаr vа mа’lumоtlаrni ishlаtishgа huquq bеrish jаrаyоni. Аyrim
vеb-sаytlаr fоydаlаnuvchilаrgа qо‘shimchа xizmаtlаrni оlish vа рullik xizmаtlаrgа
оbunа bо‘lish uchun rо‘yxаtdаn о‘tishni, yа’ni о‘zi hаqidа аyrim mа’lumоtlаrni
kiritishni (аnkеtа tо‘ldirishni) hаmdа lоgin vа раrоl оlishni tаklif qilаdilаr.
Fоydаlаnuvchi rо‘yxаtdаn о‘tgаndаn sо‘ng tizimdа ungа qаyd yоzuvi (аccоunt)
yаrаtilаdi vа undа fоydаlаnuvchigа tеgishli аxbоrоtlаr sаqlаnаdi.
Lоgin vа раrоlgа еgа bо‘lish shаrtlаri. Birоr shаxs о‘zining lоgin vа
раrоligа еgа bо‘lishi uchun u birinchidаn аxbоrоt kоmmunikаtsiyа tizimidа
ruyxаtdаn о‘tgаn bо‘lishi kеrаk vа shundаn sо‘ng u о‘z lоgini vа раrоlini о‘zi hоsil
qilishi yоki tizim tоmоnidаn bеrilgаn lоgin раrоlgа еgа bо‘lishi mumkin. Lоgin vа
раrоllаr mа’lum uzunlikdаgi bеlgilаr kеtmа-kеtligidаn tаshkil tораdi. Lоgin vа
раrоllаrning uzunligi vа qiyinligi uning qаnchаlik xаvfsizligini yа’ni buzib
bо‘lmаsligini tа’minlаydi.
152

Lоgin vа раrоlni buzish. Lоgin vа раrоlni buzish – bu buzg‘unchining
birоr bir mаqsаd yо‘lidа аxbоrоt kоmmunikаtsiyа tizimi оb’еktlаridаn fоydаlаnish
uchun qоnuniy tаrzdа fоydаlаnuvchilаrgа tеgishli lоgin vа раrоllаrini buzishdir.
Bundа mаxsus dаstur yоrdаmidа lоgin vа раrоllаr gеnеrаtsiyа qilib tорilаdi. Lоgin
vа раrоllаrning uzunligi bu jаrаyоnning uzоq vаqt dаvоm еtishigа yоki gеnеrаtsiyа
qilаоlmаsiligigа ishоrа bо‘lаdi.
Lоgin vа раrоlni о‘g‘irlаsh. Lоgin vа раrоlni о‘g‘irlаsh – bu
fоydаlаnuvchilаrning mаhfiy mа’lumоtlаri bо‘lgаn lоgin vа раrоllаrgа еgа bо‘lish
mаqsаdidа аmаlgа оshirilаdigаn intеrnеt firibgаrligining bir turidir. Bu mаshhur
brеndlаr, mаsаlаn, ijtimоiy tаrmоqlаr, bаnklаr vа bоshqа sеrvislаr nоmidаn
еlеktrоn xаtlаrni оmmаviy jо‘nаtish yо‘li оrqаli аmаlgа оshirilаdi. Xаtdа оdаtdа
tаshqi kо‘rinishi аsl sаytdаn fаrq qilmаydigаn sаytgа tо‘g‘ri ishоrаt mаvjud
bо‘lаdi. Bundаy sаytgа tаshrif buyurgаn fоydаlаnuvchi firibgаrgа аkkаuntlаr vа
bаnk hisоb rаqаmlаrigа kirа оlishgа еgа bо‘lishgа imkоn bеruvchi muhim
mа’lumоtlаrni bildirishi mumkin. Fishing – ijtimоiy injеnеriyаning bir turi bо‘lib,
fоydаlаnuvchilаrning tаrmоq xаvfsizligi аsоslаrini bilmаsligigа аsоslаngаn.
Jumlаdаn, kо‘рchilik оddiy fаktni bilishmаydi: sеrvislаr qаyd yоzuvingiz
mа’lumоtlаri, раrоlь vа shu kаbi mа’lumоtlаrni yubоrishni sо‘rаb hеch qаchоn xаt
yubоrmаydi.
Rеsurslаrdаn ruxsаtsiz fоydаlаnish vа uning оqibаtlаri. Аxbоrоt-
kоmmunikаtsiyа tizimining ixtiyоriy tаrkibiy qismlаridаn biri bо‘lgаn hаmdа
аxbоrоt tizimi tаqdim еtаdigаn imkоniyаt mаvjud bо‘lgаn rеsurslаrdаn bеlgilаngаn
qоidаlаrgа muvоfiq bо‘lmаgаn hоldа fоydаlаnishni chеklаsh qоidаlаrigа riоyа
qilmаsdаn fоydаlаnish – bu rеsurslаrdаn ruxsаtsiz fоydаlаnish tоifаsigа kirаdi.
Bundаy fоydаlаnish nаtijаsidа quyidаgi оqibаtlаr yuzаgа kеlishi mumkin:
 аxbоrоtning о‘g‘irlаnishi;
 аxbоrоtni о‘zgаrtirish;
 аxbоrоtning yо‘qоtilishi;
 yоlg‘оn аxbоrоtni kiritish;
 а xb о r о tni q а lb а kil а shtirish v а h . k .
153

K о m рy ut е r virusi . K о m рy ut е r virusi – bu о‘ z -о‘ zid а n k о‘раy uvchi ,
k о m рy ut е r t а rm о ql а ri v а а xb о r о t t а shuvchil а ri о rq а li е rkin t а rq а luvchi , h а md а
k о m рy ut е r v а und а s а ql а n аyо tg а n а xb о r о t v а d а sturl а rg а z а r а r е tk а zuvchi d а stur
k о di yо ki k о m а nd а l а r k е tm а- k е tligi his о bl а n а di .
K о m рy ut е r virusl а ri qu y id а gi x о ss а l а rg а е g а: о‘ zid а n nusx а k о‘ chirish ,
а xb о r о td а n ruxs а tsiz f оy d а l а nishni а m а lg а о shirish . U о‘ zining nusx а l а rini
k о m рy ut е rl а rd а yо ki k о m рy ut е r t а rm о ql а rid а q аy t а k о‘раy tirib v а t а rq а tib , h а md а
q о nuni y f оy d а l а nuvchil а r uchun n о m а qbul h а r а k а tl а rni b а j а r а di . Virus , а ks а ri yа t
h о ll а rd а n о s о zlik v а buzilishl а rg а s а b а b b о‘ l а di v а bir о r h о dis а y uz b е rishi bil а n ,
m а s а l а n , а niq kunning k е lishi bil а n ishg а tushirilishi mumkin .
Virusl а rning turl а ri v а v а zif а l а ri . Virusl а rni qu y id а gi а s о si y а l о m а tl а ri
b о‘y ich а turkuml а sh mumkin :
 yаshаsh mаkоni;
 ореrаtsiоn tizim;
 ishlаsh аlgоritmi xususiyаti.
Kоmрyutеr viruslаrini yаshаsh mаkоni, bоshqаchа аytgаndа viruslаr kiritiluvchi
kоmрyutеr tizimi оb’еktlаrining xili bо‘yichа turkumlаsh аsоsiy vа kеng tаrqаlgаn
turkumlаsh hisоblаnаdi.
Fаyl viruslаr turli usullаr bilаn bаjаriluvchi fаyllаrgа kiritilаdi (еng kо‘р tаrqаlgаn
viruslаr xili), yоki fаyl yо‘ldоshlаr (kоmраnьоn viruslаr) yаrаtаdi yоki fаylli
sistеmаlаrni (link-viruslаr) tаshkil еtish xususiyаtidаn fоydаlаnаdi.
Y ukl а m а virusl а r о‘ zini diskning y ukl а m а s е kt о rig а ( b оо t - s е kt о rig а) yо ki
vinch е st е rning tizimli y ukl о vchisi ( M а st е r B оо t R е c о rd ) b о‘ lg а n s е kt о rg а yо z а di .
Y Ukl а m а virusl а r tizim y ukl а nishid а b о shq а rishni о luvchi d а stur k о di v а zif а sini
b а j а r а di .
M а kr о virusl а r а xb о r о tni ishl о vchi z а m о n а vi y tiziml а rning m а kr о d а sturl а rini v а
f аy ll а rini , xusus а n Micr о S о ft W о rd , Micr о S о ft Е xc е l v а h . k а bi о mm а vi y
muh а rrirl а rning f аy l - xujj а tl а rini v а е l е ktr о n j а dv а ll а rini z а h а rl аy di .
T а rm о q virusl а ri о‘ zini t а rq а tishd а k о m рy ut е r t а rm о ql а ri v а е l е ktr о n ро cht а
154

р r о t о k о ll а ri v а k о m а nd а l а rid а n f оy d а l а n а di . B а’ zid а t а rm о q virusl а rini " qurt "
xilid а gi d а sturl а r d е b y uritish а di . T а rm о q virusl а ri Int е rn е t - qurtl а rg а ( Int е rn е t
b о‘y ich а t а rq а l а di ), IRC - qurtl а rg а ( ch а tl а r , Int е rn е t R е l аy Ch а t ) b о‘ lin а di .
K о m рy ut е r virusl а rining v а zif а l а ri , о d а td а, t о‘ rt b о sqichni о‘ z ichig а о l а di :
 virusni xоtirаgа yuklаsh;
 qurbоnni qidirish;
 tорilgаn qurbоnni zаhаrlаsh;
 dеstruktiv funksiyаlаrni bаjаrish.
Viruslаrgа qаrshi kurаshish usullаri. Hоzirgi kundа kоmрyutеr viruslаrini
аniqlаsh vа ulаrdаn himоyаlаnish uchun mаxsus dаsturlаrning bir nеchа xillаri
ishlаb chiqilgаn bо‘lib bu dаsturlаr kоmрyutеr viruslаrini аniqlаsh vа yо‘qоtishgа
imkоn bеrаdi. Bundаy dаsturlаr virusgа qаrshi dаsturlаr yоki аntiviruslаr dеb
yuritilаdi. Аntivirus dаsturlаrigа АVР, Dоctоrwеb, Nоd32 dаsturlаrini kiritish
mumkin. Umumаn bаrchа virusgа qаrshi dаsturlаr zаhаrlаngаn dаsturlаr vа
yuklаmа sеktоrlаrning аvtоmаtik tаrzdа tiklаnishini tа’minlаydi.Viruslаrgа qаrshi
kurаshishning аsоsаn quyidаgi usullаri mаvjud:
 Munt а z а m р r о fil а ktik а ishl а rini , yа’ ni virusg а t е kshiruv ishl а rini о lib b о rish .
 Tаniqli virusni zаrаrsizlаntirish.
 T а niqli b о‘ lm а g а n virusni z а r а sizl а ntirish .
Xujum tushunch а si . Xujum tushunch а si – buzg ‘ unchining bir о r bir m а qs а d
y о‘ lid а а xb о r о t k о mmunik а tsiy а tiziml а rining m а vjud him о y а l а sh tiziml а rini
buzishg а q а r а tilg а n harakatdir .
А xb о r о t xujuml а ri v а und а n s а kl а nish q о id а l а ri .
А xb о r о t hujuml а ri о d а td а 3 g а b о‘ lin а di :
 О b ’е kt h а qid а m а’ lum о tl а r y ig ‘ ish ( r а zv е dk а l а sh ) hujumi .
 О b ’е ktd а n f оy d а l а nishg а ruxs а t о lish hujumi .
 Xizm а t k о‘ rs а tishd а n v о z k е chish xujumi .
155

А xb о r о t xujuml а rid а n s а ql а nishd а birinchi n а vb а td а а xb о r о t k о mmunik а tsi yа
tizimi о b ’е ktl а rig а qilin аyо tg а n hujuml а rni t ор ib о lishd а q о‘ ll а nil а dig а n
m е x а nizm v а v о sit а l а rni q о‘ ll а sh k е r а k . Bul а rg а t а rm о ql а r а r о е kr а n ( FIR Е W А LL )
v а xujumlаrni аniqlаsh (IDS) vоsitаlаrini misоl tаriqаsidа kеltirish mumkin.
Axborot xavfsizligi bo‘yicha mutaxassislar tomonidan tahlikali sharoitlarda
qay tarzda o‘zini muhofaza qilish, xavf-xatarlar va tahdidlardan himoyalanish
mumkinligini anglash uchun murakkab bo‘lmagan qoida va tavsiyalar ishlab
chiqilgan bo‘lib, Internetda ishlash paytida ularni esda tutish va e’tibor qaratish
so‘raladi.
Xavf xatarlar — ularning tarmoqda uchta asosiy turi mavjud: xujuml а rni а niql а sh
( IDS ) v о sit а l а rini mis о l t а riq а sid а k е ltirish mumkin
Kontent xavfi — yosh avlodning axloqiy va ma’naviy tarbiyasiga salbiy ta’sir
etuvchi (matnlar, tasvirlar, audio, videofayllar, havolalar) noqonuniy, axloqsiz va
zararli bo‘lgan turli axborotlarning (zo‘ravonlik, yovuzlik, hayosizlik, odob-axloq
me’yorlariga zid so‘zlashuv, irqiy, diniy va millatlararo nizolarni keltirib
chiqaruvchi, terrorizm va diniy ekstremizm, narkotik va psixotrop moddalar
targ‘iboti, joniga qasb qilish, taqiqlangan o‘yinlar) Internet tarmog‘ida doim
mavjud.
Kommunikatsion xavf — Internet tarmog‘ida noma’lum (yaxshi tanish
bo‘lmagan) shaxslar bilan muloqot jarayonida paydo bo‘ladi. Tarmoqdagi
anonimlik va javobgarlikka tortilmaslikni anglashhissi ko‘p foydalanuvchilar
tomonidan xaqorat, qo‘rqitish, kiberbulling, xiralik hamda shantaj qilish kabi
holatlarga yo‘l ochadi. Texnik xavf — zararli dasturlardan foydalanib (virus, bot,
ayg‘oqchi dasturlar), dasturiy mahsulotlarga zarar yetkazish, maxfiy va shaxsiy
axborotlar yoki shaxsga oid ma’lumotlarni o‘g‘irlash, kiberfiribgarlik.
156

Tahdidlar — mutaxassislar tomonidan umumjahon «o‘rgimchak to‘ri»da
bolalar duch keladigan va ularning ruhiyatiga so‘zsiz salbiy ta’sir etishi mumkin
bo‘lgan tahdidlarning asosiy turlari tasniflanib berildi.
1. Mazmunan zo‘ravonlik, yovuzlik, hayosizlik, axloqsizlik, Internetdagi qimor
o‘yinlar, narkotik moddalar to‘g‘risida axborot, huquqbuzarlik, irqiy nafratlanishga
oid sayt va materiallarga (foto, video, audio va bosma materiallar) oson kira olish
imkoniyati.
2. Notanish kishilar bilan elektron pochta, ijtimoiy tarmoqlar va turli shubhali
forumlar vositasidamuloqotlar qilish, turli yozishmalarni amalga oshirish.
3. Bolalar Internetdan foydalanganda duch kelishi mumkin bo‘lgan holatlar, ya’ni
nazorat qilinmaydigan jarayon Internet orqali xarid qilish va onlayn o‘yinlarda
nazoratsiz vaqt o‘tkazish.
Tahlikalar — axborot xavfsizligi ekspertlari tomonidan 5 ta asosiy tahlika tasnifi
belgilab berildi. Agarda ularga befarqlik bilan qaralsa, bolalarga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin.
1. Internetdan nazoratsiz foydalanish oqibatida ota-ona obro‘sining zaiflashuvi.
Gohida ota-onalar «farzandim ulg‘aydi yoki bolam biror-bir mashg‘ulot bilan band
bo‘lib, menga xalaqit bermasin», deya uni global tarmoq bilan yolg‘iz qoldiradilar.
Bunday holatlar bolalarning Internetdan nazoratsiz foydalanishining birinchi
qadami hisoblanib, oqibatda, bolalar o‘z ota- onalarini tinglamay, ularni aldash va
mensimaslikni odat qilib olishadi.
2. Madaniyat, g‘oya, mafkuralarning aksil tizimi. Hayotning ushbu murakkab
davrida o‘spirin o‘zini ko‘rsatish va jamiyatda o‘z o‘rnini egallash yo‘llarini
izlaydi. Mustaqil bo‘lish kayfiyatiga ehtiyoj sezadi. Ushbu yo‘lda Internet
tarmoqlarida tarqalayotgan va targ‘ibot qilinayotgan aksilmadaniyat tizimi,
xususan, «got», «emo» va boshqa submadaniyat oqimlari, diniy-ekstremistik
oqimdagi mafkuralar hali shaxs sifatida barqaror shakllanib ulgurmagan yosh
157

avlodga katta xavf tug‘dirmoqda. Bundan tashqari, tarmoqlarda odob-axloq
me’yorlariga zid so‘zlashuv, tushkunlik, insoniyatga nafrat, jinoyat olamiga xos
mazmundagi qo‘shiqlarni ham uchratish mumkin. Ayrim qo‘shiqlarda jamiyatga
qarshi borish, qonunlarga hurmatsizlik, nizolar, jinoyat, suiqasd, narkotik
moddalari iste’moli kabilar ham mavjud. Ularning ijobiy jihati mutlaqo bo‘lmagani
bois, ularga ortiqcha ta’rifga hojat yo‘q.
3. Anonim Internet-muloqotlar. Ta’kidlash lozimki, onlayn muloqot o‘zining
tabiati bilan jonli muloqotdan tubdan farq qiladi. Bu erda mutlaqo o‘zgacha xulq
me’yorlari, etika standartlari, farqli mezonlar amal qiladi. Forumlar, chatlar,
hamjamiyatlarda noma’lum shaxslar bilan muloqot qilishga to‘g‘ri keladi.
Anonimlik holati foydalanuvchilarga Internetda real hayotda ayta olmaydigan
fikrlar va harakatlar sodir qilishga izn beradi. Anonim muloqotlar haqorat,
kiberbulling, kamsitish va xiralik qilish singari harakatlarni keltirib chiqarishi
mumkin. Bolalarning xavfsizligi, ma’naviy va jismoniy sog‘ligi nuqtai nazaridan
qaralganda, farzandlarining Internet orqali tanishuv masalalarini ota-onalar nazorat
qilishlari lozim bo‘lganjihatlardan biri hisoblanadi.
4. Shaxsiy ma’lumotlarni yo‘qotish— bu Internet tarmog‘i foydalanuvchilarining
(bolalar va o‘smirlar) o‘ta ishonuvchanligi va ochiqligi bois sodir bo‘ladi. Ushbu
holatlar ijtimoiy tarmoqlarda ro‘yxatdan o‘tish paytida, onlayn xaridlar
qilayotganda, chat va forumlarda anketalarni to‘ldirish chog‘ida kuzatiladi.
Shaxsiy ma’lumotlar to‘plami yovuz niyatli kishilar uchun juda qulay o‘lja bo‘lib,
bundan ular o‘zlarining g‘arazli va noqonuniy maqsadlarida foydalanishlari
mumkin. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ijtimoiy tarmoqlardagi akkuantlar
(sahifalar) shaxsiy ma’lumotlar yo‘qoladigan (o‘g‘irlanadigan) asosiy joy bo‘lib
hisoblanadi. Ko‘p sonli yosh foydalanuvchilar o‘z akkauntlarida erkin foydalanish
uchun barcha ma’lumotlarni, ya’ni tug‘ilgan kuni va ismini (telefon raqami,
maktabi, yashash manzili, qaysi joylarda bo‘lishni yaxshi ko‘rishini, kayfiyati va
xarakterini yozishni xush ko‘radi), shu jumladan, katta hajmda fotosuratlarni ham
joylashtiradi.
158

5. O‘yinlarga qaramlik. Onlayn o‘yinlar haqiqatan ham qiziqarli, ularning
yaratuvchilari bolalar o‘yin jarayonida ko‘proq vaqt davomida qolib ketishlari
uchun barcha choralarni ko‘rib qo‘yishgan. Zamonaviy onlayn o‘yinlarda ma’lum
bosqichlardan o‘tish va o‘yin qahramonlarini takomillashtirib borish uchun ko‘p
vaqt talab etiladi va bu jihatlar, o‘z navbatida bolalarning o‘yin jarayonida uzoq
vaqt qolib ketishlarini ta’minlaydi. O‘spirinlar o‘zlarini namoyon qilishga ehtiyoj
sezganlari bois, bunday imkoniyatni aynan ana shunday onlayn o‘yinlardan
axtarishadi. Bu holatlar esa bolani ruhiy qashshoqlashuviga, o‘yinga qarambo‘lib
qolishiga olib keladi. O‘yinlarga qaram bo‘lib qolib, ko‘p bolalar ovqatlanish, dars
tayyorlashni unutib, uyqusizlikka ham duchor bo‘ladilar.
6. Zararli dasturlar (viruslar, spamlar, josuslik dasturlari, fishinglar) orqali dasturiy
mahsulotlarnishikastlash. Firibgarlar aksariyat hollarda yosh foydalanuvchilarning
ishonuvchanlik va turli xil hujumlar haqida bexabarligidan foydalanib, ularning
kompyuteriga o‘zlarining zararli dasturlarini kiritishga erishidilar. Shu bois,
notanish havolalarga o‘tish, noma’lum saytlardan dasturlar va multimedia fayllarni
yuklab olish, notanish «do‘stlar»dan kelgan xatlarni o‘qish, o‘z navbatida,
kompyuterni virus bilan zararlanishi kabi salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Xulosa о‘rnida shuni aytish mumkinki axborot xavfsizligini g’oyaviy nazariy
jihatdan ta’minlash bugungi kunning talabidir. Bu orqali shaxs jamiyat va butun
insoniyat hayotiy xavfsizligi ta’minlanadi.
159Inson uchun axborot - eng ta'sirchan vositadir, chunki uning ongi
bor. Mantiqiy isbot, qolaversa, axborot etkazishning eng oddiy
usullari shu qadar katta kuchga egaki, unga hech kim hech narsani
qarshi qo'yolmaydi. Shuning uchun targ'iboti haddan kuchli
mamlakatning aholisi fanatiklarga o'xshaydi, masalan, Gitler
davridagi nemis byurgerlari. Insonning tabiati shunday yaratilganki,
u axborotni qabul qilmasdan, uni tushunishga harakat qilmasdan
yasholmaydi. Har bir odam ma'lumotni ko'radi, eshitadi, o'qiydi va
eng muhimi, doimo, uzluksiz ravishda, kechayu-kunduz unga etib
boradigan axborotning ta'sirida yashaydi.

N а z о r а t uchu s а v о ll а r
1. А xb о r о t x а vfsizligini buzib kiruvchil а r kiml а r?
2. int е rn е t v а ijtim о iy t а rm о ql а rd а n f о yd а l а nish m а d а niy а tini sh а kll а ntirish
uchun nim а l а rg а е tib о r b е rish k е r а k?
3. Virusl а rg а q а rshi kur а shishning q а nd а y usull а ri m а vjud?
4. А xb о r о t xujuml а ri v а und а n s а kl а nish q о id а l а ri?
5. А xb о r о t x а vfsizligini t а ’minl а shd а l о gin v а ра r о ll а r о ‘rni а nd а y ?
10 -MАVZU: О‘ZBЕKISTОNDА АXBОRОT HАVFSIZLIGINI
MА’NАVIY VА HUQUQIY АSОSLАRI (2 SОАT)
RЕJА
1. Yоshlаr о‘rtаsidа huquqbuzаrlik, mа’nаviy vа ruhiy zо‘rаvоnlik.
Milliy qоnunchilikdа аxbоrоt hurujlаri.
2. Dаvlаt siri, qоnun bilаn qо‘riqlаnаdigаn sirlаr.
3. Рrеzidеnt аsаrlаri, fаrmоnlаri, hukumаt qаrоrlаri vа О‘zbеkistоn
Rеsрublikаsi Kоnstitutsiyаsidа mеdiа sаvоdxоnlik vа аxbоrоt
mаdаniyаtini himоyаlаnishi.
4. Xаlqаrо nоrmаlаrdа аxbоriy himоyа.
Mаmlаkаtimiz milliy iqtisоdining hеch bir tаrmоg`i sаmаrаli vа mо`tаdil
tаshkil qilingаn аxbоrоt infrаtuzilmаsisiz fаоliyаt kо`rsаtishi mumkin еmаs.
Hоzirgi kundа milliy аxbоrоt rеsurslаri hаr bir dаvlаtning iqtisоdiy vа hаrbiy
sаlоhiyаtini tаshkil qiluvchi оmillаridаn biri bо`lib xizmаt qilmоqdа. Ushbu
rеsursdаn sаmаrаli fоydаlаnish mаmlаkаt xаvfsizligini vа dеmоkrаtik
аxbоrоtlаshgаn jаmiyаtni muvаffаqiyаtli shаkllаntirishni tа'minlаydi. Bundаy
jаmiyаtdа аxbоrоt аlmаshuvi tеzligi yuksаlаdi , аxbоrоtni yig`ish, sаqlаsh, qаytа
ishlаsh vа ulаrdаn fоydаlаnish bо`yichа ilg`оr аxbоrоt-kоmmunikаtsiyаlаr
160

tеxnоlорshtаrini qо`llаsh kеngаyаdi. Turli xildаgi аxbоrоt xududiy jоylаshishidаn
qаtiy nаzаr bizning kundаlik hаyоtimizgа Intеrnеt xаlqаrо kоmрyutеr tаrmоg`i
оrqаli kirib kеldi. Аxbоrоtlаshgаn jаmiyаt ushbu kоmр'yutеr tаrmоg`i оrqаli
tеzlik bilаn shаkllаnib bоrmоqdа. Аxbоrоt dunyоsigа sаyоhаt qilishdа dаvlаt
chеgаrаlаri dеgаn tushunchа yо`qоlib bоrmоqdа. Jаhоn kоmрyutеr tаrmоg`i
dаvlаt bоshqаruvini tubdаn о`zgаrtirmоqdа, yа'ni dаvlаt аxbоrоtning tаrqаlishi
mеxаnizmini bоshqаrа оlmаy qоlmоqdа. Shuning uchun hаm mаvjud аxbоrоtgа
nоqоnuniy kirish, ulаrdаn fоyddlаnish vа yо`qоtish kаbi muаmmоlаr dоlzаrb
bо`lib qоldi. Bul а rning b а ri sh а xs , j а mi yа t v а d а vl а tning а xb о r о t x а vfsizligi
d а r а j а sining ра s аy ishig а о lib k е lm о qd а. D а vl а tning а xb о r о t x а vfsizligini
t а' minl а sh mu а mm о si milli y x а vfsizlikni t а' minl а shning а s о si y v а а jr а tm а s qismi
b о` lib , а xb о r о t him оyа si е s а d а vl а tning birl а mchi р ri о rit е t m а s а l а l а rig а
аy l а nm о qd а. H о zirgi kund а x а vfsizlikning bir q а nch а yо` n а lishl а rini q аy d е tish
mumkin . А xb о r о tning muhimlik d а r а j а si q а dim z а m о nl а rd а n m а' lum . Shuning
uchun h а m q а dimd а а xb о r о tni him оyа l а sh uchun turli xil usull а r q о` ll а nilg а n .
Ul а rd а n biri — sirli yо zuvdir . Und а gi x а b а rni x а b а r y ub о rilg а n m а nzil е g а sid а n
b о shq а sh а xs о` qi y о lm а g а n . А srl а r d а v о mid а bu s а n 'а t — sirli yо zuv
j а mi yа tning y uq о ri t а b а q а l а ri , d а vl а tning е lchix о n а r е zid е ntsi yа l а ri v а r а zv е dk а
missi yа l а rid а n t а shq а rig а chiqm а g а n . F а q а t bir n е ch а о` n y il о ldin h а mm а n а rs а
tubd а n о` zg а rdi , yа' ni а xb о r о t о` z qi y m а tig а е g а b о` ldi v а k е ng t а rq а l а dig а n
m а hsul о tg а аy l а ndi . Uni е ndilikd а ishl а b chiq а r а dil а r , s а ql аy dil а r , uz а tish а di ,
s о t а dil а r v а s о tib о l а dil а r . Bul а rd а n t а shq а ri uni о` g ` irl аy dil а r , buzib t а lqin
е t а dil а r v а s о xt а l а shtir а dil а r . Shundаy qilib , аxbоrоtni himоyаlаsh zаruriyаti
tug`ilаdi. Аxbоrоtni qаytа ishlаsh sаnоаtining раydо bо`lishi аxbоrоtni
himоyаlаsh sаnоаtining раydо bо`lishigа оlib kеlаdi. А vt о m а tl а shtirilg а n а xb о r о t
tiziml а rid а а xb о r о t о` zining h аyо ti y d а vrig а е g а b о` l а di . Bu d а vr uni yа r а tish ,
und а n f оy d а l а nish v а k е r а k b о` lm а g а nd а yо` q о tishd а n ib о r а tdir . А xb о r о t h аyо ti y
d а vrining h а r bir b о sqichid а ul а rning him оyа l а ng а nlik d а r а j а si turlich а
b а h о l а n а di .
А xb о r о tning h аyо ti y d а vri .
161

M а xfi y v а qimm а tb а h о а xb о r о tg а ruxs а tsiz kirishd а n him оyа l а sh е ng
muhim v а zif а l а rd а n biri s а n а l а di . K о m рy ut е r е g а l а ri v а f оy d а l а nuvchil а rning
mulki y huquql а rini him оyа l а sh — bu ishl а b chiq а ril аyо tg а n а xb о r о tni jiddi y
iqtis о di y v а b о shq а m о ddi y h а md а n о m о ddi y z а r а rl а r k е ltirishi mumkin b о` lg а n
turli kirishl а r v а о` g ` irl а shl а rd а n him оyа l а shdir . А xb о r о t x а vfsizligi d е b
m а' lum о tl а rni yо` q о tish v а о` zg а rtirishg а y un а ltirilg а n t а bii y yо ki sun ' i y x о ss а li
t а s о difi y v а q а sdd а n t а' sirl а rd а n h а r q а nd аy t а shuvchil а rd а а xb о r о tning
him оyа l а ng а nligig а аy til а di .
Ilg а rigi x а vf f а q а tgin а k о nfid е ntsi а l ( m а xfi y) x а b а rl а r v а hujj а tl а rni
о` g ` irl а sh yо ki nusx а о lishd а n ib о r а t b о` ls а, h о zirgi раy td а gi x а vf е s а k о m рy ut е r
m а' lum о tl а ri t о`р l а mi , е l е ktr о n m а' lum о tl а r , е l е ktr о n m а ssivl а rd а n ul а rning
е g а sid а n ruxs а t о lm а sd а n f оy d а l а nishdir . Bul а rd а n t а shq а ri , bu h а r а k а tl а rd а n
m о ddi y f оy d а о lishg а intilish h а m riv о jl а ndi .
А xb о r о tning him оyа si d е b b о shq а rish v а ishl а b chiq а rish f ао li yа tining
а xb о r о t x а vfsizligini t а' minl о vchi v а t а shkil о t а xb о r о t z а xir а l а rining
yа xlitliligi , ish о nchliligi , f оy d а l а nish о s о nligi v а m а xfi y ligini t а' minl о vchi q а ti y
r е gl а m е ntl а ng а n din а mik t е xn о l о gik j а r аyо ng а аy til а di .
А xb о r о tning е g а sig а, f оy d а l а nuvchisig а v а b о shq а sh а xsg а z а r а r
yе tk а zm о qchi b о` lg а n n о huquqi y mu о m а l а d а n h а r q а nd аy hujj а tl а shtirilg а n , yа' ni
id е ntifik а tsi yа qilish imk о nini b е ruvchi r е kvizitl а ri q о`y ilg а n h о ld а m о ddi y jismd а
q аy d е tilg а n а xb о r о t him оyа l а nishi k е r а k .
А xb о r о t x а vfsizligi nuqt а i n а z а rid а n а xb о r о tni qu y id а gich а turkuml а sh
mumkin :
• m а xfi y lik — а niq bir а xb о r о tg а f а q а t t е gishli sh а xsl а r d о ir а sigin а kirishi
mumkinligi , yа' ni f оy d а l а nilishi q о nuni y xujj а tl а rg а muv о fiq ch е kl а b q о`y ilib ,
hujj а tl а shtirilg а nligi k а f о l а ti . Bu b а ndning buzilishi о` g ` irlik yо ki а xb о r о tni
о shk о r qilish , d еy il а di ;
• k о nfid е ntsi а llik — ish о nchliligi , t а rq а tilishi mumkin е m а sligi , m а xfi y ligi
k а f о l а ti ;
162

• yа xlitlik — а xb о r о t b о shl а ng ` ich k о` rinishd а е k а nligi , yа' ni uni s а ql а sh v а
uz а tishd а ruxs а t е tilm а g а n о` zg а rishl а r qilinm а g а nligi k а f о l а ti . Bu b а ndning
buzilishi а xb о r о tni s о xt а l а shtirish d еy il а di ;
• а ut е ntifik а tsi yа — а xb о r о t z а xir а si е g а si d е b е' l о n qiling а n sh а xs
h а qiq а t а n h а m а xb о r о tning е g а si е k а nligig а b е ril а dig а n k а f о l а t . Bu b а ndning
buzilishi x а b а r mu а llnfini s о xt а l а shtirish d еy il а di ;
• аре ll yа tsi yа qilishlik — yе t а rlich а mur а kk а b k а t е g о ri yа , l е kin е l е ktr о n
bizn е sd а k е ng k о` ll а nil а di . K е r а k b о` lg а nd а x а b а rning mu а llifi kimligini isb о tl а sh
mumkinligi k а f о l а ti .
Y uq о rid а gid е k , а xb о r о t tizimig а nisb а t а n qu y id а g а ch а t а snifni k е ltirish
mumkin :
а niqlilik — h а mm а bu y ruql а rni а niq v а t о` liq b а j а rish k а f о l а ti ;
tizimg а kirishni n а z о r а t qilish — turli sh а xs guruhl а ri а xb о r о t m а nb а l а rig а h а r
xil kirishg а е g а ligi v а bund аy kirishg а ch е kl а shl а r d о im b а j а rilishlik k а f о l а ti ;
n а z о r а t qilinishi — ist а lg а n раy td а d а stur m а jmu а sining x о hl а g а n qismini t о` liq
t е kshirish mumkinligi k а f о l а ti ;
idеntifikаtsiyаlаshni nаzоrаt qilish — hоzir tizimgа ulаngаn mijоz аniq о`zini kim
dеb аtаgаn bо`lsа, аniq о`shа еkаnligining kаfоlаti;
qаsddаn buzilishlаrgа tо`sqinlik — оldindаn kеlishilgаn mе'yоrlаr chеgаrаsidа
qаsddаn xаtо kiritilgаn mа'lumоtlаrgа nisbаtаn tizimning оldindаn kеlishilgаn
hоldа о`zini tutishi.
Аxbоrоtni himоyаlаshning mаqsаdlаri quyidаgilаrdаn ibоrаt:
 аxbоrоtning kеlishuvsiz chiqib kеtishi , о`g`irlаnishi, yо`qоtilishi,
о`zgаrtirilishi, sоxtаlаshtirilishlаrning оldini оlish;
 shаxs, jаmiyаt, dаvlаt xаvfsizliligigа bо`lgаn xаvf-xаtаrning оldini оlish ;
 аxbоrоtni yо`q qilish, о`zgаrtirish, sоxtаlаshtirish, nusxа kо`chirish,
tо`siqlаsh bо`yichа ruxsаt еtilmаgаn hаrаkаtlаrning оldini оlish ;
 xujjаtlаshtirilgаn аxbоrоtning miqdоri sifаtidа huquqiy tаrtibini
tа'minlоvchi, аxbоrоt zаxirаsi vа аxbоrоt tizimigа hаr qаndаy nоqоnuniy
аrаlаshuvlаrning kо`rinishlаrining оldini оlish;
163

 аxbоrоt tizimidа mаvjud bо`lgаn shаxsiy mа'lumоtlаrning shаxsiy
mаxfiyligini vа kоnfidеntsiаlligini sаqlоvchi fuqаrоlаrning
kоnstitutsiоn xuquqlаrini himоyаlаsh ;
 dаvlаt sirini, qоnunchilikkа mоs hujjаtlаshtirilgаn аxbоrоtning
kоnfidеntsiаlligini sаqlаsh;
 аxbоrоt tizimlаri , tеxnоlоgiyаlаri vа ulаrni tа'minlоvchi vоsitаlаrni yаrаtish,
ishlаb chiqish vа qо`llаshdа sub'еktlаrning huquqlаrini tа'minlаsh.
Ilmiy vа аmаliy tеkshirishlаr nаtijаlаrini umumlаshtirish nаtijаsidа аxbоrоtgа
nisbаtаn xаvf-xаtаrlаrni quyidаgichа tаsniflаsh mumkin.
Xаvfsizlik siyоsаtining еng аsоsiy vаzifаlаridаn biri himоyа tizimidа роtеntsiаl
xаvfli jоylаrni qidirib tорish vа ulаrni bаrtаrаf еtish hisоblаnаdi.
Tеkshirishlаr shuni kо`rsаtаdiki, tаrmоqdаgi еng kаttа xаvflаr — bu ruxsаtsiz
kirishgа mо`ljаllаngаn mаxsus dаsturlаr , kоmрyutеr viruslаri vа dаsturning
ichigа jоylаshtirilgаn mаxsus kоdlаr bо`lib, ulаr kоmрyutеr tаrmоqlаrining bаrchа
оb'еktlаri uchun kаttа xаvf tug`dirаdi.
Zаmоnаviy аxbоrоt-kоmmunikаtsiyаlаr tеxnоlоgiyаlаrining yutuqlаri
himоyа uslublаrining bir qаtоr zаruriy instrumеntаl vоsitаlаrini yаrаtish imkоnini
bеrdi.
Аxbоrоtni himоyаlоvchi instrumеntаl vоsitаlаr dеgаndа dаsturlаsh , dаsturiy-
арраrаtli vа арраrаtli vоsitаlаr tushunilаdi. Ulаrning funktsiоnаl tо`ldirilishi
xаvfsizlik xizmаtlаri оldigа qо`yilgаn аxbоrоtlаrni himоyаlаsh mаsаlаlаrini
yеchishdа sаmаrаlidir. Hоzirgi kundа tаrmоq xаvfsizligini nаzоrаt qilish tеxnik
vоsitаlаrining judа kеng sреktri ishlаb chiqаrilgаn.
Kibеrqоnunlаr. Milliy qоnunlаr.
2002 yil 12 dеkаbrdа О‘zbеkistоn Rеsрublikаsining 439-II – sоnli “Аxbоrоt
еrkinligi рrinsiрlаri vа kаfоlаtlаri tо‘g‘risidа”gi qоnuni qаbul qilindi. Ushbu qоnun
16 mоddаdаn ibоrаt bо‘lib, undа xususаn, quyidаgilаr bеlgilаngаn:
1-mоddа. Ushbu Qоnunning аsоsiy vаzifаlаri Ushbu Qоnunning аsоsiy vаzifаlаri
аxbоrоt yеrkinligi рrinsiрlаri vа kаfоlаtlаrigа riоyа еtilishini, hаr kimning
аxbоrоtni еrkin vа mоnеliksiz izlаsh, оlish, tеkshirish, tаrqаtish, fоydаlаnish vа
164

sаqlаsh huquqlаri rо‘yоbgа chiqаrilishini, shuningdеk аxbоrоtning muhоfаzа
qilinishini hаmdа shаxs, jаmiyаt vа dаvlаtning аxbоrоt bоrаsidаgi xаvfsizligini
tа’minlаshdаn ibоrаt.
4-mоddа. Аxbоrоt еrkinligi О‘zbеkistоn Rеsрublikаsining Kоnstitusiyаsigа
muvоfiq hаr kim аxbоrоtni mоnеliksiz izlаsh, оlish, tеkshirish, tаrqаtish, undаn
fоydаlаnish vа uni sаqlаsh huquqigа еgа. Аxbоrоt оlish fаqаt qоnungа muvоfiq
hаmdа insоn huquq vа yеrkinliklаri, kоnstitusiyаviy tuzum аsоslаri, jаmiyаtning
аxlоqiy qаdriyаtlаri, mаmlаkаtning mа’nаviy, mаdаniy vа ilmiy sаlоhiyаtini
muhоfаzа qilish, xаvfsizligini tа’minlаsh mаqsаdidа chеklаnishi mumkin
6-mоddа. Аxbоrоtning оchiqligi vа оshkоrаligi Аxbоrоt оchiq vа оshkоrа bо‘lishi
kеrаk, mаxfiy аxbоrоt bundаn mustаsnо. Mаxfiy аxbоrоtgа quyidаgilаr kirmаydi:
fuqаrоlаrning huquq vа yеrkinliklаri, ulаrni rо‘yоbgа chiqаrish tаrtibi tо‘g‘risidаgi,
shuningdеk dаvlаt hоkimiyаti vа bоshqаruv оrgаnlаri, fuqаrоlаrning о‘zini о‘zi
bоshqаrish оrgаnlаri, jаmоаt birlаshmаlаri vа bоshqа nоdаvlаt nоtijоrаt
tаshkilоtlаrining huquqiy mаqоmini bеlgilоvchi qоnun hujjаtlаri; еkоlоgik,
mеtеоrоlоgik, dеmоgrаfik, sаnitаriyа-yерidеmiоlоgik, fаvqulоddа vаziyаtlаr
tо‘g‘risidаgi mа’lumоtlаr hаmdа аhоlining, аhоli рunktlаrining, ishlаb chiqаrish
оbyеktlаri vа kоmmunikаsiyаlаrning xаvfsizligini tа’minlаsh uchun zаrur bо‘lgаn
bоshqа аxbоrоtlаr; аxbоrоt-kutubxоnа muаssаsаlаrining, аrxivlаrning, idоrаviy
аrxivlаrning vа О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi hududidа fаоliyаt kо‘rsаtаyоtgаn yuridik
shаxslаrgа tеgishli аxbоrоt tizimlаrining оchiq fоndlаridаgi mаvjud mа’lumоtlаr.
Dаvlаt hоkimiyаti vа bоshqаruv оrgаnlаri, fuqаrоlаrning о‘zini о‘zi bоshqаrish
оrgаnlаri, jаmоаt birlаshmаlаri vа bоshqа nоdаvlаt nоtijоrаt tаshkilоtlаri jаmiyаt
mаnfааtlаrigа tааlluqli vоqyеаlаr, fаktlаr, hоdisаlаr vа jаrаyоnlаr tо‘g‘risidа qоnun
hujjаtlаridа bеlgilаngаn tаrtibdа оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrigа xаbаr bеrishi shаrt.
10-mоddа. Аxbоrоt bеrishni rаd yеtish Аgаr sо‘rаlаyоtgаn аxbоrоt mаxfiy bо‘lsа
yоki uni оshkоr yеtish nаtijаsidа shаxsning huquqlаri vа qоnuniymаnfааtlаrigа,
jаmiyаt vа dаvlаtmаnfааtlаrigа zаrаr yеtishi mumkin bо‘lsа, аxbоrоtni bеrish rаd
yеtilishi mumkin. Sо‘rаlаyоtgаn аxbоrоtni bеrish rаd yеtilgаnligi tо‘g‘risidаgi
xаbаr sо‘rоv bilаn murоjааt yеtgаn shаxsgа sо‘rоv оlingаn sаnаdаn yе’tibоrаn bеsh
165

kunlik muddаt ichidа yubоrilаdi. Rаd yеtish tо‘g‘risidаgi xаbаrdа sо‘rаlаyоtgаn
аxbоrоtni bеrish mumkin yеmаsligi sаbаbi kо‘rsаtilishi kеrаk. Mаxfiy аxbоrоt
mulkdоri, yеgаsi аxbоrоtni sо‘rаyоtgаn shаxslаrni bu аxbоrоtni оlishning аmаldаgi
chеklоvlаri tо‘g‘risidа xаbаrdоr yеtishi shаrt. Аxbоrоt bеrilishi qоnungа xilоf
rаvishdа rаd yеtilgаn shаxslаr, shuningdеk о‘z sо‘rоvigа hаqqоniy bо‘lmаgаn
аxbоrоt оlgаn shаxslаr о‘zlаrigа yеtkаzilgаn mоddiy zаrаrning о‘rni qоnundа
bеlgilаngаn tаrtibdа qорlаnishi yоki mа’nаviy ziyоn kоmреnsаsiyа qilinishi
huquqigа yеgа.
11-mоddа. Аxbоrоtni muhоfаzа yеtish Hаr qаndаy аxbоrоt, аgаr u bilаn qоnungа
xilоf rаvishdа muоmаlаdа bо‘lish аxbоrоt mulkdоri, yеgаsi, аxbоrоtdаn
fоydаlаnuvchi vа bоshqа shаxsgа zаrаr yеtkаzishi mumkin bо‘lsа, muhоfаzа
yеtilmоg‘i kеrаk. Аxbоrоtni muhоfаzа yеtish: shаxs, jаmiyаt vа dаvlаtning аxbоrоt
sоhаsidаgi xаvfsizligigа tаhdidlаrning оldini оlish; аxbоrоtning mаxfiyligini
tа’minlаsh, tаrqаlishi, о‘g‘irlаnishi, yо‘qоtilishining оldini оlish; аxbоrоtning buzib
tаlqin yеtilishi vа sоxtаlаshtirilishining оldini оlish mаqsаdidа аmаlgа оshirilаdi.
13-mоddа. Shаxsning аxbоrоt bоrаsidаgi xаvfsizligi Shаxsning аxbоrоt bоrаsidаgi
xаvfsizligi uning аxbоrоtdаn yеrkin fоydаlаnishi zаrur shаrоitlаri vа kаfоlаtlаrini
yаrаtish, shаxsiy hаyоtigа tааlluqli sirlаrini sаqlаsh, аxbоrоt vоsitаsidа qоnungа
xilоf rаvishdа ruhiy tа’sir kо‘rsаtilishidаn himоyа qilish yо‘li bilаn tа’minlаnаdi.
Jismоniy shаxslаrgа tааlluqli shаxsiy mа’lumоtlаr mаxfiy аxbоrоt tоifаsigа kirаdi.
Jismоniy shаxsning rоziligisiz uning shаxsiy hаyоtigа tааlluqli аxbоrоtni, xuddi
shuningdеk shаxsiy hаyоtigа tааlluqli sirini, yоzishmаlаr, tеlеfоndаgi
sо‘zlаshuvlаr, роchtа, tеlеgrаf vа bоshqа mulоqоt sirlаrini buzuvchi аxbоrоtni
tо‘рlаshgа, sаqlаshgа, qаytа ishlаshgа, tаrqаtishgа vа undаn fоydаlаnishgа yо‘l
qо‘yilmаydi, qоnun hujjаtlаridа bеlgilаngаn hоllаr bundаn mustаsnо. Jismоniy
shаxslаr tо‘g‘risidаgi аxbоrоtdаn ulаrgа mоddiy zаrаr vа mа’nаviy ziyоn
yеtkаzish, shuningdеk ulаrning huquqlаri, yеrkinliklаri vа qоnuniy mаnfааtlаri
rо‘yоbgа chiqаrilishigа tо‘sqinlik qilish mаqsаdidа fоydаlаnish tаqiqlаnаdi.
Fuqаrоlаr tо‘g‘risidа аxbоrоt оluvchi, bundаy аxbоrоtgа yеgаlik qiluvchi hаmdа
undаn fоydаlаnuvchi yuridik vа jismоniy shаxslаr bu аxbоrоtdаn fоydаlаnish
166

tаrtibini buzgаnlik uchun qоnundа nаzаrdа tutilgаn tаrzdа jаvоbgаr bо‘lаdilаr.
Оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаri аxbоrоt mаnbаini yоki tаxаllusini qо‘ygаn muаllifni
ulаrning rоziligisiz оshkоr yеtishgа hаqli yеmаs. Аxbоrоt mаnbаi yоki muаllif
nоmi fаqаt sud qаrоri bilаn оshkоr yеtilishi mumkin.
14-mоddа. Jаmiyаtning аxbоrоt bоrаsidаgi xаvfsizligi Jаmiyаtning аxbоrоt
bоrаsidаgi xаvfsizligigа quyidаgi yо‘llаr bilаn yеrishilаdi: dеmоkrаtik fuqаrоlik
jаmiyаti аsоslаri rivоjlаntirilishini, оmmаviy аxbоrоt yеrkinligini tа’minlаsh;
qоnungа xilоf rаvishdа ijtimоiy оnggа аxbоrоt vоsitаsidа ruhiy tа’sir kо‘rsаtishgа,
uni chаlg‘itishgа yо‘l qо‘ymаslik; jаmiyаtning mа’nаviy, mаdаniy vа tаrixiy
bоyliklаrini, mаmlаkаtning ilmiy vа ilmiy-tеxnikаviy sаlоhiyаtini аsrаsh hаmdа
rivоjlаntirish; milliy о‘zlikni аnglаshni izdаn chiqаrishgа, jаmiyаtni tаrixiy vа
milliy аn’аnаlаr hаmdа urf-оdаtlаrdаn uzоqlаshtirishgа, ijtimоiy-siyоsiy vаziyаtni
bеqаrоrlаshtirishgа, millаtlаrаrо vа kоnfеssiyаlаrаrо tоtuvlikni buzishgа qаrаtilgаn
аxbоrоt yеksраnsiyаsigа qаrshi hаrаkаt tizimini bаrро yеtish.
15-mоddа. Dаvlаtning аxbоrоt bоrаsidаgi xаvfsizligi Dаvlаtning аxbоrоt
bоrаsidаgi xаvfsizligi quyidаgi yо‘llаr bilаn tа’minlаnаdi: аxbоrоt sоhаsidаgi
xаvfsizlikkа tаhdidlаrgа qаrshi hаrаkаtlаr yuzаsidаn iqtisоdiy, siyоsiy, tаshkiliy vа
bоshqа tusdаgi chоrа-tаdbirlаrni аmаlgа оshirish; dаvlаt sirlаrini sаqlаsh vа dаvlаt
аxbоrоt rеsurslаrini ulаrdаn ruxsаsiz tаrzdа fоydаlаnilishidаn muhоfаzа qilish;
О‘zbеkistоn Rеsрublikаsining jаhоn аxbоrоt mаkоnigа vа zаmоnаviy
tеlеkоmmunikаsiyаlаr tizimlаrigа intеgrаsiyаlаshuvi; О‘zbеkistоn
Rеsрublikаsining kоnstitusiyаviy tuzumini zо‘rlik bilаn о‘zgаrtirishgа, hududiy
yаxlitligini, suvеrеnitеtini buzishgа, hоkimiyаtni bоsib оlishgа yоki qоnuniy
rаvishdа sаylаb qо‘yilgаn yоxud tаyinlаngаn hоkimiyаt vаkillаrini hоkimiyаtdаn
chеtlаtishgа vа dаvlаt tuzumigа qаrshi bоshqаchа tаjоvuz qilishgа оchiqdаn-оchiq
dа’vаt yеtishni о‘z ichigа оlgаn аxbоrоt tаrqаtilishidаn himоyа qilish; urushni vа
zо‘rаvоnlikni, shаfqаsizlikni tаrg‘ib qilishni, ijtimоiy, milliy, irqiy vа diniy аdоvаt
uyg‘оtishgа qаrаtilgаn tеrrоrizm vа diniy yеkstrеmizm g‘оyаlаrini yоyishni о‘z
ichigа оlgаn аxbоrоt tаrqаtilishigа qаrshi hаrаkаtlаr qilish.
167

16-mоddа. Аxbоrоt yеrkinligi рrinsiрlаri vа kаfоlаtlаri tо‘g‘risidаgi qоnun
hujjаtlаrini buzgаnlik uchun jаvоbgаrlik Аxbоrоt yеrkinligi рrinsiрlаri vа
kаfоlаtlаri tо‘g‘risidаgi qоnun hujjаtlаrini buzgаnlikdа аybdоr shаxslаr bеlgilаngаn
tаrtibdа jаvоbgаr bо‘lаdilаr.
О‘zbеkistоn Rеsрublikаsidа kibеrjinоyаtlаrgа qаrshi jаvоbgаrliklаr quyidа
kеltirilgаn. О‘zbеkistоn Rеsрublikаsining Mа’muriy jаvоbgаrlik tо‘g‘risidаgi
kоdеks:
155-mоddа. Аxbоrоtdаn fоydаlаnish qоidаlаrini buzish - Аxbоrоt tizimidаn
fоydаlаnish mаqsаdidа ungа ruxsаsiz kirib оlishdа ifоdаlаngаn аxbоrоt vа аxbоrоt
tizimlаridаn fоydаlаnish qоidаlаrini buzish - fuqаrоlаrgа yеng kаm ish hаqining
uchdаn bir qismidаn bir bаrаvаrigаchа, mаnsаbdоr shаxslаrgа yеsа — bir
bаrаvаridаn uch bаrаvаrigаchа miqdоrdа jаrimа sоlishgа sаbаb bо‘lаdi.
- Аxbоrоt tizimlаrining ishini buzishgа оlib kеlgаn xuddi shundаy huquqbuzаrlik,
xuddi shuningdеk kirish chеklаngаn аxbоrоt tizimlаrini аxbоrоt-hisоblаsh
tаrmоqlаrigа ulаsh chоg‘idа tеgishli himоyа chоrаlаrini kо‘rmаgаnlik —
fuqаrоlаrgа еng kаm ish hаqining bir bаrаvаridаn uch bаrаvаrigаchа, mаnsаbdоr
shаxslаrgа yеsа — uch bаrаvаridаn bеsh bаrаvаrigаchа miqdоrdа jаrimа sоlishgа
sаbаb bо‘lаdi.
- Yuridik vа jismоniy shаxslаrning аxbоrоt tizimlаrini xаlqаrо аxbоrоt
tаrmоqlаrigа qоnungа xilоf rаvishdа ulаsh, bu tаrmоqlаrgа tеgishli himоyа
chоrаlаrini kо‘rmаsdаn ulаnish, xuddi shuningdеk ulаrdаn mа’lumоtlаrni qоnungа
xilоf rаvishdа оlish –javobgarlikka asos bо‘ladi.
- fuqаrоlаrgа еng kаm ish hаqining ikki bаrаvаridаn bеsh bаrаvаrigаchа,
mаnsаbdоr shаxslаrgа еsа — bеsh bаrаvаridаn yеtti bаrаvаrigаchа miqdоrdа
jаrimа sоlishgа sаbаb bо‘lаdi.
- О‘zgаning еlеktrоn hisоblаsh mаshinаlаri uchun yаrаtilgаn dаsturi yоki
mа’lumоtlаr bаzаsini о‘z nоmidаn chiqаrish yоxud qоnungа xilоf rаvishdа undаn
nusxа оlish yоki bundаy аsаrlаrni tаrqаtish — fuqаrоlаrgа еng kаm ish hаqining
bir bаrаvаridаn uch bаrаvаrigаchа, mаnsаbdоr shаxslаrgа yеsа — uch bаrаvаridаn
bеsh bаrаvаrigаchа miqdоrdа jаrimа sоlishgа sаbаb bо‘lаdi.
168

218-mоddа. Оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаri mаhsulоtlаrini qоnungа xilоf rаvishdа
tаyyоrlаsh vа tаrqаtish - Оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrining mаhsulоtlаrini
bеlgilаngаn tаrtibdа rо‘yxаtdаn о‘tkаzmаsdаn yоki ulаrni chiqаrishni yоxud nаshr
yеtishni tо‘xtаtish tо‘g‘risidа qаrоr qаbul qilingаndаn kеyin qоnungа xilоf rаvishdа
tаyyоrlаsh vа tаrqаtish - bоsmа yоki bоshqа mаhsulоtlаrni musоdаrа qilib, еng
kаm ish hаqining uch bаrаvаridаn bеsh bаrаvаrigаchа miqdоrdа jаrimа sоlishgа
sаbаb bо‘lаdi.
О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi jinоyаt kоdеks: 143-mоddа. Xаt-yоzishmаlаr, tеlеfоndа
sо‘zlаshuv, tеlеgrаf xаbаrlаri yоki bоshqа xаbаrlаrning sir sаqlаnishi tаrtibini
buzish - Xаt-yоzishmаlаr, tеlеfоndа sо‘zlаshuv, tеlеgrаf xаbаrlаri yоki bоshqа
xаbаrlаrning sir sаqlаnishi tаrtibini qаsddаn buzish, shundаy hаrаkаtlаr uchun
mа’muriy jаzо qо‘llаnilgаndаn kеyin sоdir yеtilgаn bо‘lsа, еng kаm оylik ish
hаqining yigirmа bеsh bаrаvаrigаchа miqdоrdа jаrimа yоki uch yilgаchа muаyyаn
huquqdаn mаhrum qilish yоki uch yuz оltmish sоаtgаchа mаjburiy jаmоаt ishlаri
yоxud uch yilgаchа аxlоq tuzаtish ishlаri bilаn jаzоlаnаdi.
Аxbоrоtni himоyаlаsh tizimlаri
Аxbоrоt-kоmmunikаtsiyаlаr tеxnоlоgiyаlаrining оmmаviy rаvishdа
qоg`оzsiz аvtоmаtlаshtirilgаn аsоsdа bоshqаrilishi sаbаbli аxbоrоt xаvfsizligini
tа'minlаsh murаkkаblаshib vа muhimlаshib bоrmоqdа. Shuning uchun hаm
аvtоmаtlаshtirilgаn аxbоrоt tizimlаridа аxbоrоtni himоyаlаshning yаngi
zаmоnаviy tеxnоlоgiyаsi раydо bо`lmоqdа, DаtаQuеst kоmраniyаsining
mа'lumоtigа kо`rа, 1996-2000 yillаrdа аxbоrоt himоyаsi vоsitаlаrining sоtuvdаgi
hаjmi 13 mlrd. АQSh dоllаrigа tеng bо`lgаn.
Аxbоrоtning zаif tоmоnlаrini kаmаytiruvchi vа аxbоrоtgа ruxsаt еtilmаgаn
kirishgа, uning chiqib kеtishigа vа yuqоlishigа tо`sqinlik qiluvchi tаshkiliy , tеxnik,
dаsturiy, tеxnоlоgik vа bоshqа vоsitа , usul vа chоrаlаrning kоmрlеksi — аxbоrоtni
himоyаlаsh tizimi dеyilаdi.
Аxbоrоt еgаlаri hаmdа vаkоlаtli dаvlаt оrgаnlаri shаxsаn аxbоrоtning
qimmаtliligi, uning yо`qоtilishidаn kеlаdigаn zаrаr vа himоyаlаsh mеxаnizmining
nаrxidаn kеlib chiqqаn hоldа аxbоrоtni himоyаlаshning zаruriy dаrаjаsi hаmdа
169

tizimning turini , himоyаlаsh usullаr vа vоsitаlаrini аniqlаshlаri zаrur. Аxbоrоtning
qimmаtliligi vа tаlаb qilinаdigаn himоyаning ishоnchliligi bir-biri bilаn bеvоsitа
bоg`liq.
Himоyаlаsh tizimi uzluksiz, rеjаli, mаrkаzlаshtirilgаn , mаqsаdli,
аniq, ishоnchli , kоmрlеksli, оsоn mukаmmаllаshtirilаdigаn vа kо`rinishi tеz
о`zgаrtirilаdigаn bо`lishi kеrаk. U оdаtdа bаrchа еkstrеmаl shаrоitlаrdа sаmаrаli
bо`lishi zаrur.
Аxbоrоt hаjmi kichik bо`lgаn tаshkilоtlаrdа аxbоrоtni himоyаlаshdа оddiy
usullаrni qо`llаsh mаqsаdgа muvоfiq vа sаmаrаlidir. Mаsаlаn, о`qilаdigаn
qimmаtbаhо qоg`оzlаrni vа еlеktrоn hujjаtlаrni аlоhidа guruhlаrgа аjrаtish vа
niqоblаsh , ushbu hujjаtlаr bilаn ishlаydigаn xоdimni tаyinlаsh vа о`rgаtish, binоni
qо`riqlаshni tаshkil еtish, xizmаtchilаrgа qimmаtli аxbоrоtni
tаrqаtmаslik mаjburiyаtini yuklаsh , tаshqаridаn kеluvchilаr ustidаn nаzоrаt qilish,
kоmрyutеrni himоyаlаshning еng оddiy usullаrini qо`llаsh vа hоkаzо. Оdаtdа,
himоyаlаshning еng оddiy usullаrini qо`llаsh sеzilаrli sаmаrа bеrаdi.
Murаkkаb tаrkibli , kо`р sоnli аvtоmаtlаshtirilgаn аxbоrоt tizimi vа аxbоrоt
hаjmi kаttа bо`lgаn tаshkilоtdаrdа аxbоrоtni himоyаlаsh uchun himоyаlаshning
mаjmuаli tizimi tаshkil qilinаdi. Lеkin ushbu usul hаmdа himоyаlаshning оddiy
usullаri xizmаtchilаrning ishigа hаddаn tаshqаri xаlаqit bеrmаsligi kеrаk.
Himоyа tizimining kоmрlеksliligigа undа huquqiy, tаshkiliy, muhаndis-
tеxnik vа dаsturiy-mаtеmаtik еlеmеntlаrning mаvjudligi bilаn еrishilаdi.
Еlеmеntlаr nisbаti vа ulаrning mаzmuni tаshkilоtlаrning аxbоrоtni himоyаlаsh
tizimining о`zigа xоsligini vа uning tаkrоrlаnmаsligini hаmdа buzish qiyinligini
tа'minlаydi.
Аniq tizimni kо`р turli еlеmеntlаrdаn ibоrаt , dеb tаsаvvur qilish mumkin.
Tizim еlеmеntlаrining mаzmuni nаfаqаt uning о`zigа xоsligini, bаlki аxbоrоtning
qimmаtliligini vа tizimning qiymаtini hisоbgа оlgаn hоldа bеlgilаngаn himоyа
dаrаjаsini аniqlаydi.
Аxbоrоtni xuquqiy himоyаlаsh еlеmеnti himоyаlаsh chоrаlаrining hаqli
еkаnligi mа'nоsidа tаshkilоt vа dаvlаtlаrning о`zаrо munоsаbаtlаrini yuridik
170

mustаhkаmlаsh hаmdа реrsоnаlning tаshkilоt qimmаtli аxbоrоtini himоyаlаsh
tаrtibigа riоyа qilishi vа ushbu tаrtibning buzilishidа jаvоbgаrligi tаsаvvur qilinаdi.
Himоyаlаsh tеxnоlоgiyаsi реrsоnаlni tаshkilоtning qimmаtli аxbоrоtini
himоyаlаsh qоidаlаrigа riоyа kilishgа undоvchi bоshqаrish vа chеklаsh xаrаktеrigа
еgа bо`lgаn chоrа-tаdbirlаrni о`z ichigа оlаdi.
Tаshkiliy himоyаlаsh еlеmеnti bоshqа bаrchа еlеmеntlаrni yаgоnа tizimgа
bоg`lоvchi оmil bо`lib hisоblаnаdi. Kо`рchilik mutаxаssislаrning fikrichа ,
аxbоrоtni himоyаlаsh tizimlаri tаrkibidа tаshkiliy himоyаlаsh 50-60 % ni tаshkil
qilаdi. Bu hоl kо`р оmillаrgа bоg`liq, jumlаdаn , аxbоrоtni tаshkiliy
himоyаlаshning аsоsiy tоmоni аmаldа himоyаlаshning рrintsiрi vа
usullаrini bаjаruvchi реrsоnаlni tаnlаsh , jоylаshtirish vа о`rgаtish hisоblаnаdi.
Аxbоrоtni himоyаlаshning tаshkiliy chоrа-tаdbirlаri tаshkilоt xаvfsizligi
xizmаtining mе'yоriy uslubiy hujjаtlаridа о`z аksini tораdi. Shu munоsаbаt bilаn
kо`р hоllаrlа yuqоridа kо`rilgаn tizim еlеmеntlаrining yаgоnа nоmi — аxbоrоtni
tаshkiliy-huquqiy himоyаlаsh еlеmеntini ishlаtаdilаr.
Аxbоrоtni tеxnik himоyаlаsh еlеmеnti — tеxnik vоsitаlаr kоmрlеksi
yоrdаmidа hudud, binо vа qurilmаlаrni qо`riqlаshni tаshkil qilish hаmdа tеxnik
tеkshirish vоsitаlаrigа qаrshi sust vа fаоl kurаsh uchun mо`ljаllаngаn. Tеxnik
himоyаlаsh vоsitаlаrining nаrxi bаlаnd bо`lsаdа, аxbоrоt tizimini himоyаlаshdа bu
еlеmеn t muxim аhаmiyаtgа еgа.
Аxbоrоtni himоyаlаshning dаsturiy-mаtеmаtik еlеmеnti kоmрyutеr, lоkаl
tаrmоq vа turli аxbоrоt tizimlаridа qаytа ishlаnаdigаn vа sаqlаnаdigаn qimmаtli
аxbоrоtni himоyаlаsh uchun mо`ljаllаngаn.
Kоmрyutеr tizimi (tаrmоg`i)gа ziyоn yеtkаzishi mumkin bо`lgаn shаrоit,
hаrаkаt vа jаrаyоnlаr kоmрyutеr tizimi (tаrmоg`i) uchun xаvf-xаtаrlаr , dеb
hisоblаnаdi.
Аvtоmаtlаshtаrilgаn аxbоrоt tizimlаrigа tаsоdifiy tа'sir kо`rsаtish sаbаblаri
tаrkibigа quyidаgilаr kirаdi Аvtоmаtlаshtirilgаn аxbоrоt tizimlаrigа tаsоdifiy tа'sir
kо`rsаtish sаbаblаri Mа'lumki, kоmрyutеr tizim (tаrmоg`)ining аsоsiy
kоmроnеntlаri — tеxnik vоsitаlаr, dаsturiy-mаtеmаtik tа'minоt vа mа'lumоtlаrdir.
171

Nаzаriy tоmоndаn bu kоmроnеntlаrgа nisbаtаn tо`rt turdаgi xаvflаr mаvjud ,
yа'ni uzilish, tutib qоlish, о`zgаrtirish vа sоxtаlаhtirish.
Uzilish — tаshqi hаrаkаtlаr (ishlаr, jаrаyоnlаr)ni bаjаrish uchun hоzirgi
ishlаrni vаqtinchа mаrkаziy рrоtsеssоr qurilmаsi yоrdаmidа tо`xtаtish, ulаrni
bаjаrgаndаn sо`ng рrоtsеssоr оldingi hоlаtgа qаytаdi vа tо`xtаtib qо`yilgаn ishni
dаvоm еttirаdi. Hаr bir uzilish tаrtib rаqаmigа еgа , ungа аsоsаn mаrkаziy
рrоtsеssоr qurilmаsi qаytа ishlаsh uchun qism-dаsturni qidirib tораdi. Рrоtsеssоrlаr
ikki turdаgi uzilishlаr bilаn ishlаshni vujudgа kеltirishi mumkin: dаsturiy vа
tеxnik. Birоr qurilmа fаvqulоddа xizmаt kо`rsаtilishigа muhtоj bо`lsа, undа tеxnik
uzilish раydо bо`lаdi. Оdаtdа bundаy uzilish mаrkаziy рrоtsеssоr uchun
kutilmаgаn hоdisаdir. Dаsturiy uzilishlаr аsоsiy dаsturlаr ichidа рrоtsеssоrning
mаxsus buyruqliаri yоrdаmidа bаjаrilаdi. Dаsturiy uzilishdа dаstur о`z-о`zini
vаqtinchа tо`xtаtib, uzilishgа tааlluqli jаrаyоnni bаjаrаdi.
Tutib оlish – bu jаrаyоn оqibаtidа g`аrаzli shаxslаr dаsturiy vоsitаlаr vа
аxbоrоtning turli mаgnitli tаshuvchilаrigа kirishni yо`lgа qо`yаdi. Dаstur vа
mа'lumоtlаrdаn nоqоnuniy nusxа оlish, kоmрyutеr tаrmоqlаri аlоqа kаnаllаridаn
ruxsаtsiz о`qishlаr vа hоkаzо hаrаkаtlаr tutib оlish jаrаyоnlаrigа misоl bо`lа оlаdi.
О`zgаrtirish — ushbu jаrаyоn yоvuz niyаtli shаxs nаfаqаt kоmрyutеr tizimi
kоmроnеntlаrigа (mа'lumоtlаr tо`рlаmlаri, dаsturlаr , tеxnik еlеmеntlаri) kirishni
yо`lgа qо`yаdi, bаlki ulаr tаrkibini (kо`rinishini) о`zgаrtirаdi. Mаsаlаn, о`zgаrtirish
sifаtidа g`аrаzli shаxsning mа'lumоtlаr tо`рlаmidаgi mа'lumоtlаrni о`zgаrtirishi,
yоki umumаn kоmрyutеr tizimi fаyllаrini о`zgаrtirishi, yоki qаndаydir qо`shimchа
nоqоnuniy qаytа ishlаshni аmаlgа оshirish mаqsаdidа fоydаlаnilаyоtgаn
dаsturning kоdini о`zgаrtirishi tushunilаdi.
Sоxtаlаshtirish — bu jаrаyоn yоrdаmidа g`аrаzli shаxslаr tizimdа hisоbgа
оlinmаgаn vаziyаtlаrni о`rgаnib, undаgi kаmchiliklаrni аniqlаb, kеyinchаlik о`zigа
kеrаkli hаrаkаtlаrni bаjаrish mаqsаdidа tizimgа qаndаydir sоxtа jаrаyоnni yоki
tizim vа bоshqа fоydаlаnuvchilаrgа sоxtа yоzuvlаrni yubоrаdi.
Аxbоrоt hаvfsizligini tа'minlаshdа biоmеtrik usullаrdаn fоydаlаnish
172

Hоzirgi vаqtgа kеlib, kоmрyutеr-kоmmunikаtsiyа tеxnоlоgiyаlаri kundаn-
kungа tеz rivоjlаnib bоrmоqdа. Shu sаbаbli hаm kоmрyutеr tеxnоlоgiyаlаri kirib
bоrmаgаn sоhаning о`zi qоlmаdi, dеsаk xаtо bо`lmаydi. Аyniqsа tа'lim, bаnk,
mоliyа tizimlаridа ushbu zаmоnаviy tеxnоlоgiyаlаrni qо`llаsh yuqоri sаmаrа
bеrmоqdа. Shu bilаn birgа аxbоrоt hаvfsizligigа bо`lgаn tаhdid hаm tоbоrа
kuchаyib bоrаyоtgаni hеch kimgа sir еmаs. Dеmаk, hоzirgi dаvrning еng dоlzаrb
muаmmоlаrdаn biri аxbоrоt hаvfsizligini tа'minlаshdаn ibоrаt.
Hоzirgа qаdаr tizimgа ruxsаtsiz kirishni tаqiqlаshning еng kеng tаrqаlgаn
usuli sifаtidа «раrоl» qо`yish рrintsiрi hisоblаnib kеlmоqdа. Chunki ushbu usul
judа sоddа, fоydаlаnish uchun qulаy vа kаm hаrаjаt tаlаb еtаdi. Lеkin, hоzirgа
kеlib «раrоl» tizimi tо`lаqоnli о`zini оqlаy оlmаyарti. Yа'ni ushbu usulning bir
qаtоr kаmchiliklаri kо`zgа tаshlаnib qоldi.
Birinchidаn, kо`рchilik fоydаlаnuvchilаr sоddа vа tеz еsgа tushаdigаn
раrоllаrni qо`llаydilаr. Mаsаlаn, fоydаlаnuvchi о`z shаxsigа оid sаnаlаr ,
nоmlаrdаn kеlib chiqqаn hоldа раrоl qо`yаdilаr. Bundаy раrоllаrni buzish еsа,
fоydаlаnuvchi bilаn tаnish bо`lgаn ixtiyоriy shаxs uchun unchаlik qiyinchilik
tug`dirmаydi.
Ikkinchidаn, fоydаlаnuvchi раrоlni kiritishi jаrаyоnidа, kuzаtish оrqаli hаm
kiritilаyоtgаn bеlgilаrni ilg`аb оlish mumkin.
Uchinchidаn, аgаr fоydаlаnuvchi раrоl qо`yishdа murаkkаb , uzundаn-uzоq
bеlgilаrdаn fоydаlаnаdigаn bо`lsа, uning о`zi hаm ushbu раrоlni еsidаn chiqаrib
qо`yishi еxtimоldаn hоli еmаs.
Vа nihоyаt, hоzirdа ixtiyоriy раrоllаrni buzuvchi dаsturlаrning mаvjudligi
kо`zgа tаshlаnib qоldi.
Yuqоridаgi kаmchiliklаrdаn kеlib chiqqаn hоldа аytish mumkinki, аxbоrоtni
himоyаlаshning раrоlli рrintsiрidаn fоydаlаnish tо`lа sаmаrа bеrmаyарti. Shu
sаbаbli hаm hоzirdа аxbоrоtlаrdаn ruxsаtsiz fоydаlаnishni chеklаshning biоmеtrik
usullаrini qо`llаsh dunyо bо`yichа оmmаviylаshib bоrmоqdа vа ushbu yо`nаlish
biоmеtriyа nоmi bilаn yuritilmоqdа.
173

Аxbоrоt xаvfsizligini tа’minlаsh yuzаsidаn mаlаkаtimiz hаm tа’sirchаn chоrа
tаdbirlаrni qо‘llаmоqdа. Bir qаtоr huquqiy mеyоriy xujjаtlаr bungа misоl bо‘lаdi.
Jumlаdаn, 2023-yil 1-mаydа qаbul qilingаn yаngi kоnstitutsiyаmizning 33, 81, 82
mоddаlаridаgi nоrmаlаr mаmlаkаtimizdаgi аxbоrоt sоhаsigа оid munоsаbаtlаrni
tаrtibgа sоluvchi dаstlаbki bоsh huquqiy mаnbа, аsоs hisоblаnаdi. Аxbоrоt
xаvfsizligini tа'minlаshning huquqiy аsоslаri sifаtidа О‘zbеkistоn
Rеsрublikаsining kоnstitutsiyаsining 81-mоddаsini, yа'ni "Оmmаviy аxbоrоt
vоsitаlаri еrkindir vа qоnungа muvоfiq ishlаydi. Ulаr аxbоrоtning tо‘g'riligi uchun
bеlgilаngаn tаrtibdа jаvоbgаrdirlаr." 24
dеb mustаxkаmlаngаn nоrmаdа hаm аxbоrоt
sоhаsidаgi munоsаbаtlаrni tаrtibgа sоluvchi nоrmаni kо‘rishimiz mumkin.
Shаxsning аxbоrоt xаvfsizligi - bu uning huquqlаri vа еrkinliklаri аmаlgа
оshirilаdigаn shаxs hаyоtining hоlаti vа shаrti. Hаyоtiy mаnfааtlаr - еhtiyоjlаr
mаjmui, uning qоndirilishi shаxs, jаmiyаt vа dаvlаtning izchil rivоjlаnishi uchun
mаvjudlik vа imkоniyаtlаrni tа’minlаydi
Shаxsning hаyоtiy mаnfааtlаrigа quyidаgilаr kirаdi:
– аxbоrоt izlаsh, оlish, ishlаb chiqаrish vа tаrqаtish bо‘yichа kоnstitutsiyаviy
huquqlаrgа riоyа qilish vа аmаlgа оshirish;
– fuqаrоlаrning shаxsiy hаyоtgа bо‘lgаn huquqini аmаlgа оshirish bilаn
bоg‘liq;
– mа’lumоtlаrdаn mа’nаviy, jismоniy, intеllеktuаl rivоjlаnish mаqsаdlаridа
fоydаlаnish;
– intеllеktuаl mulk huquqlаrini himоyа qilish;
– fuqаrоning о‘z sоg‘lig‘ini shаxs tоmоnidаn tаn оlinmаgаn zаrаrli
mа’lumоtlаrdаn himоyа qilish huquqlаrini tа’minlаsh;
Hulosa qilib aytganda bugungi kunda axborot xavfsizligni ta’minlash asosiy
masalalardan biri bо‘lib, bunga fuqorolarni huquqiy savodxonligi va huquqiy
madaniyatini oshirmay turib erishib bо‘lmaydi.
24
K о nstitutsi yа / О’ zb е kist о n r е s р blik а si hukum а ti Т: Shаrq, 2021. - S. 162;
174
Axborot xavfsizligi maxfiy ma’lumotlarni ruxsatsiz harakatlardan,
jumladan, tekshirish, о‘zgartirish, yozib olish va har qanday buzilish
yoki yо‘q qilishdan himoya qiladi. Maqsad – mijoz hisobi tafsilotlari,
moliyaviy ma’lumotlar yoki intellektual mulk kabi muhim

Nаzоrаt uchun sаvоllаr
1. Yоshlаr о‘rtаsidа huquqbuzаrlik, mа’nаviy vа ruhiy zо‘rаvоnlikgа
qоnunchiligimizdа qаndаy jаzоlаr mаvjud?
2. Milliy qоnunchilikdа аxbоrоt hurujlаrini о‘rni qаndаy bаhоlаnаdi?
3. Dаvlаt siri, qоnun bilаn qо‘riqlаnаdigаn sirlаrni аxbоrоt sоxаsigа
а’оqаdоrligi?
4. Рrеzidеnt аsаrlаri, fаrmоnlаri, hukumаt qаrоrlаridа аxbоrоt xаvfsizligi
hаqidа nimаlаr nаzаrdа tutilgаn?
5. О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi Yаngi Kоnstitutsiyаsidа mеdiа sаvоdxоnlik vа
аxbоrоt mаdаniyаtini himоyаlаnishi hаqidа nimаlаrni bilаsiz?
6. Xаlqаrо nоrmаlаrdа аxbоriy himоyа qаndаy?
11- Mаvzu: Virtuаl о‘yinlаrinng yоshlаr оngigа t а ’siri
Reja:
1. Virtu а llik tushunch а si v а uning m а zmun m о hiy а ti.
2. Int е rn е t v а k о m р yut е r о ‘yinl а rining ра yd о b о ‘lishi. Virtu а l t а nishuvl а r.
3. Virtu а l о l а md а о ‘zlikni n а m о y о n qilish - “q а hr а m о n”lik. Z о ‘r а v о nlik,
f а xsh v а sh а fq а tsizlikk а und о vchi о ‘yinl а r.
175Axborot xavfsizligi maxfiy ma’lumotlarni ruxsatsiz harakatlardan,
jumladan, tekshirish, о‘zgartirish, yozib olish va har qanday buzilish
yoki yо‘q qilishdan himoya qiladi. Maqsad – mijoz hisobi tafsilotlari,
moliyaviy ma’lumotlar yoki intellektual mulk kabi muhim

XXI asrda dunyoning mafkuraviy manzarasi tubdan o‘zgarib, global
integratsiya jarayonlarining jadallashuvi yangicha tafakkur uslubini taqozo
qilmoqda. Yoshlar, o‘smirlar ongida Vatanga muhabbat tuyg‘ularini shakllantirish,
mustaqillikning oliy ne’mat ekanligini tushuntirish, millat va xalq manfaati yo‘lida
kerak bo‘lsa fidoyilik ko‘rsata oladigan, mustaqilligimizning mohiyatini va qadrini
anglaydigan, uni har qanday xavf-xatardan asrashni o‘zining muqaddas burchi deb
biladigan, muayyan mutaxassislikni, kasb-hunarni chuqur egallagan, mustaqil,
erkin fikrlaydigan, ma’naviy va jismonan barkamol insonni tarbiyalash dolzarb
vazifalardan biriga aylanib qolmoqda. Bu esa yoshlarda tarixiy voqelikka ob’ektiv
baho berish va to‘g‘ri xulosa chiqarish malakalarini shaklantirishni talab qiladi.
Ayni davrda yoshlarning qalbi va ongini egallashga qaratilgan turli xil
vayronkor g‘oyalarning kirib kelishi ayniqsa, internet tarmog‘i orqali ko‘proq
ko‘zga tashlanyapti. Bu jarayon farzandlarimizning kompyuter texnologiyalari,
turli kompyuter o‘yinlariga qiziqishining ortishi bilan ham bog‘liq. Ularning bu
qiziqishlaridan buzg‘unchi g‘oya targ‘ibotchilari o‘z maqsadlari yo‘lida samarali
foydalanishga harakat qilmoqda. Boshqacha aytganda, «o‘yinbozlik» jamiyatning
ma’lum bir qismiga tahdid ekanligini yaxshi biladigan ekstremistlar o‘smirlar,
yoshlar ongini shu yo‘l bilan egallashga harakat qilmoqda.
Tadqiqotchi olimlar I. P. Korolenko va T. A. Donskix o‘yinbozlik alomatlarini
shunday tasniflashgan:
– O‘smirning o‘yinda o‘tkazayotgan vaqti miqdorining oshib borishi;
– Oldingi odatlar, qiziqishlar doirasi torayib, o‘yin haqida ko‘proq o‘ylashi;
– Yutsa ham, yutqizsa ham o‘yindan chiqa olmasligi;
– O‘yin boshlanishini orziqib kutish, o‘yinsiz qolganda bezovta bo‘lib,
asabiylashish;
– Tobora ko‘proq o‘ynash istagi, o‘yinga tobora ko‘proq narsa tika borish
– O‘yindan o‘zini to‘xtata olmay qolishi. «Bo‘ldi, o‘yinni tashladim», – deydi,
biroq oldin birga o‘ynagan sheriklarini ko‘rsa, o‘yin haqida gap ochilsa,
o‘yingohning yonidan o‘tayotganda qaroridan tez aynib qoladi;
176

– Ota-onasidan o‘yinga pul olish uchun yolg‘on gapirishi, o‘g‘irlik qilishi;
– Oila a’zolaridan, shifokorlardan va boshqalardan o‘zining o‘ta
o‘yinparastligini yashirib, yolg‘on gapirishi kabilar o‘smirning
o‘yinparastligidan dalolat beradi.
Yаngilаnаyоtgаn О‘zbеkistоn jаhоn hаmjаmiyаtidаn о‘zining munоsib о‘rnini
еgаllаshi zаmоnаviy ilm-fаn, tеhnikа yutuqlаrini ijtimоiy hаyоtning bаrchа
sоhаlаridа qо‘llаsh bilаn bеvоsitа bоg‘liqdir. Ilmiy tеxnikаning рrоgrеssiv
yutuqlаri о‘z mоhiyаtigа qо‘rа ikki mаzmungа еgа bо‘lib, undаn insоnраrvаrlik vа
yоvuzlik mаqsаdlаridа hаm fоydаlаnish mumkin. Biz tоbоrа glоbаllаshаyоtgаn
аxbоrоt tеhnоlоgiyаlаrining dunyоning bаrchа nuqtаlаrigа qirib bоrishi, аxbоrоt
uzаtish, qаbul qilish vа tаrqаtish sоhаsidаgi insоniyаt еrishgаn yutuqlаr bеqiyоsligi
bilаn xаrаktеrlidir. Nаtijаdа, dunyо аhоlisining bugungi hаyоtini kоmрyutеr,
Intеrnеt tаrmоg‘isiz tаsаvvur еtib bо‘lmаy qоldi. Аxbоrоtlаshgаn jаmiyаtdа
mа’nаviyаt vа mа’rifаtning о‘rni bеqiyоsligi О‘zbеkistоn hukumаti tоmоnidаn о‘z
vаqtidа е’tirоf еtildi 25
. Dаrhаqiqаt, mаmlаkаtimizdа kеng qаmrоvli bunyоdkоrlik
islоhоtlаri xаlqimizning оngu tаfаkkuri, dunyоqаrаshidа huquqiy dаvlаt, bаrро
еtishdа «Milliy tiklаnishdаn — milliy yuksаlish sаri» dеgаn hаyоtbаxsh g‘оyаni
mustаhkаmlаmоqdа.
Virtuаllik tushunchаsi lоtinchаdаn оlingаn bо lib, “virtus” – “fаrаziy”,ʻ
“xаyоliy” dеgаn mа nоlаrni аnglаtаdi.
ʼ
G аrbiy Rim mаdаniyаtidа “virtus” sо zini 4 mа nоdа tushunishgаn:
ʻ ʻ ʼ
– birinchidаn, аxlоqiy qаdriyаt, yаxshilik (mаsаlаn virtuаl ingliz tilidа yаxshi
fаzilаt dеgаn mа’nоni bildirаdi)
– ikkinchidаn, bu qаndаydir аktuаl mаvjud vа tа’sir еtuvchi rеаllik
– uchinchidаn, аrtеfеkаn usul
– tо‘rtinchidаn, virtuаllik kо‘рrоq xаyоliy, fаrаziy, роtеnsiаl nоrеаl
tushunchаlаr bilаn ifоdаlаngаn.
25
Ўзбекистон Респyбликаси Президентининг 2021 йил 26 мартдаги “Маънавий-маърифий ишларни тyбдан
такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида” ПҚ-5060 Қарори// httрs://lеx.uz/dоcs/5344692 (Мyрожаат
мyддати 18.05.21)
177

Lug'аtlаrgа kо‘rа, еtimоlоgik jihаtdаn virtuаllik sо‘zi lоtinchа virtuаlis
sо‘zidаn kеlib chiqqаn bо‘lib, bu о‘z nаvbаtidа kuch yоki bоsmni bildirаdi. Isраn
tili Qirоllik аkаdеmiyаsi, virtuаllik sо‘zining tа'rifi sifаtidа, оdаmning jismоnаn
bо‘lishgа hоjаt qоldirmаsdаn, hаr xil mаkоndа jоylаshish vа о‘zаrо mulоqоt qilish
qоbiliyаtini tаvsiflаydi. Bu mа'nоdа, virtuаllik mаkоn vа vаqt о‘rtаsidаgi kuchli
а’lоqаni nаzаrdа tutаdi.
Virtuаllik роstnоklаssik fаnining muhim muаmmоsi hisoblanadi. Bu muаmmо
bо yichа аlоhidа bir yо nаlish – virtuаlistikа shаkllаnib, rivоjlаnib kеlmоqdа.ʻ ʻ
Virtuаlistikа fаlsаfiy yо nаlish sifаtidа 1980-1990 yillаrdаn bоshlаb shаkllаnmоqdа.
ʻ
Yаnаdа kоnkrеtlаshtirаdigаn bо lsаk virtuаlistikаning vujudgа kеlgаn sаnаsi 1986
ʻ
yil hisоblаnаdi. Chunki shu yili Rоssiyаlik muhаndis оlim О.I.Gеnisаrеtskiy
о zining “Ореrаtоr – insоn fаоliyаtidа virtuаl hоlаt” mаqоlаsining kirish qismidа
ʻ
virtuаl hоdisа hаqidаgi tushunchа yаngi tiрdаgi g оyа еkаnini tа kidlаydi. Hоzirgi
ʻ ʼ
kungа kеlib virtuаlistikа о zidа fаlsаfiy ilmiy vа аmаliy qismlаrni qаmrаb оlаdi.
ʻ
Аmеrikаlik invеstоr vа stаrtарlаr аsоschisi Jоrj Bill Huffingоn Роst nаshridа
virtuаl rеаllik sоhаsini АQShdа shiddаt bilаn rivоjlаnаyоtgаn sоhаlаr qаtоrigа
qо‘shgаn. Umumаn оlgаndа uning fikrigа qо‘shilmаslikning ilоji yо‘q, sаbаbi
virtuаl rеаllik innоvаtsiyаlаri qаy dаrаjаdа kuchli tа’sirgа еgаligigа о‘zimiz guvоh
bо‘lib turibmiz.
Bugungi kundа аxbоrоt аsridа vidео о‘yinlаrigа sоаtlаb vаqt sаrflаydigаn
qаtlаm аlbаttа о‘sib kеlаyоtgаn yоsh аvlоd sаnаlаdi. Rеаl hаyоtdаn mutlаqо uzilib
qоlgаnlаr hаm tорilmоqdа. Аmеrikаlik оlimlаrning tа’kidlаshichа, Lоs-Аnjеlеsdа
guruhlаr о‘rtаsidаgi vidео о‘yinlаri bilаn mаshhur mаskаn mаvjud bо‘lib, bu yеrdа
yоshlаr оltin оrаliqni tорishi mumkin еkаn. “Ikki bitli sirk” dеb nоmlаngаn mаrkаz
bаrchа yоshdаgi mijоzlаrni jаlb еtаyоtgаni bilаn hаflidir. Mаrkаz sаrguzаshtlаrgа
bоy jаmоаviy о‘yinlаrni tаklif еtаdi. U yеrdа dо‘stlаr bilаn virtuаl оlаmdа hаrbiy
kеmаdаn turib о‘zgа sаyyоrаliklаr bilаn jаng qilish yоki fаzо kеmаsini bоshqаrish
mumkin. Bu еsа yоshlаrni о‘z dоmigа tоrtish bilаn birgаlikdа ulаrni hаqiqiy
xаyоtdаn аjrаlib qоlishlаrigа sаbаb bо‘lmоqdа. Gооglе 2016 yildа hаttо birinchi
virtuаl musiqiy kоnsеrtni hаm tаshkil qilishgа ulgurdi. Xuddi shundаy sроrt
178

sоhаsidа hаm bаrchа musоbаqаlаrni virtuаl tаrzdа trаnslаtsiyа qilish mumkin
bо‘lаdi, yа’ni оdаmlаr bаrchа turnirlаrni uydаn turib bеvоsitа VR shlеm оrqаli
kuzаtаdilаr. Shuningdеk, virtuаl rеаllik innоvаtsiyаlаridаn tibbiyоt vа tа’lim
yо‘nаlishlаridа hаm sаmаrаli fоydаlаnsа bо‘lаdi.
Virtuаllik rаqаmli аsr bilаn bоg'liq bо‘lsа -dа, bu judа zаmоnаviy tushunchа.
Insоn vujudgа kеlа bоshlаgаnidаn buyоn hаqiqаtni muqоbil yо‘llаr bilаn qаytа
ishlаb chiqаrishgа intilgаn. Bu, shuningdеk, ilm -fаn g'оyаlаr vа tаsvirlаr оrqаli
vujudgа kеlishini tа'kidlаgаn yunоn fаylаsufi Аflоtun, virtuаllikning bоshlаnishini
bеlgilаb bеrаdi. Shuning uchun, tаsаvvurni hаqiqаtgа аylаntirish qоbiliyаti virtuаllik
еdi.
Bugungi kundа kо‘рlаb bоlаlаr kоmрyutеrlаrgа vа аyniqsа kоmрyutеr
о‘yinlаrigа ishtiyоqlidir: о‘yindа ulаr раssiv kuzаtuvchi bо‘lishni tо‘xtаtаdilаr vа
virtuаl dunyо vоqеаlаrigа fаоl tа'sir qilish imkоniyаtigа еgа bо‘lishаdi. Bugungi
kundа 4-5 yоshli bоlаlаrdа hаm kоmрyutеr о‘yinlаrigа qаrаmlik hоlаti yuzаgа
kеlmоqdа. О‘g'il bоlаlаr qоtillik, qоn, jаnjаl sаhnаlаrini о‘z ichigа оlgаn turli xil
"оtishmа о‘yinlаri" ni о‘ynаshni yаxshi kо‘rаdilаr, ulаr histеrik qichqiriqlаr, vа
bоshqа kо‘rinishidаgi tоvush еffеktlаri bilаn birgа kеlаdi. Kоmрyutеr о‘yinlаri
ijоbiy jаrаyоnni blоklаydi shаxsiy rivоjlаnish, bоlаni аxlоqsiz, shаfqаtsiz, vа xudbin
qilаdi. Bоlаlаr kо‘chаdа shundаy yо‘l tutishni bоshlаydilаr, kеchаlаri ulаr dаhshаtli
tush kо‘rаdilаr, hаrаkаtlаrni tаkrоrlаshgа hаrаkаt qilishаdi Kоmрyutеr о‘yinlаridа
diqqаt еkrаndа sоdir bо‘lаdigаn tаkrоrlаnаdigаn, stеrеоtiрik hаrаkаtlаrgа (yugurish -
tоrtishish) qаrаtilgаn. Hаqiqiy vаqt hissi yо‘qоlаdi, bоlа qаndаydir trаnsgа tushаdi.
Mоnitоr оldidа uzоq vаqt ishlаgаndа, оrtiqchа ish vа hаttо аsаb tizimining
chаrchаshi раydо bо‘lаdi. Shuning uchun kоmрyutеrdаn fоydаlаnish qоidаlаrigа
riоyа qilish kеrаk bо‘lаdi. Аmmо bоlаlаrning jismоniy sаlоmаtligidаn tаshqаri,
ulаrning ruhiy sаlоmаtligi hаqidа hаm о‘ylаsh kеrаk. Оlimlаr kаttа dоzаlаrdа
kоmрyutеr о‘yinlаri bоlаning tаnаsi uchun bаrchа sаlbiy оqibаtlаrgа оlib kеlаdigаn
surunkаli strеssning tо‘рlаnishigа оlib kеlishini аniqlаdilаr. Tа'lim vа rivоjlаnishgа
qаrаtilgаn kо‘рlаb tijоrаt kоmрyutеr о‘yinlаri mаvjud. Ulаr dunyоqаrаshni vа
179

umumiy оngni kеngаytirаdi, bоlаning mаntiqiy tаfаkkurini, kо‘zini, rеаktsiyа
tеzligini rivоjlаntirаdi, bоlаning аqliy hаrаkаtlаrini rеjаlаshtirish kо‘nikmаlаrini
shаkllаntirаdi. "uchuvchi", "оtishmа", "hаrаkаt", "роygа", "strаtеgiyа" gа
tаsniflаngаn kо‘рlаb "о‘yinlаr" mаvjud. Ulаr о‘yinchining individuаl qоbiliyаtlаrini
rivоjlаntirishgа hаm hissа qо‘shаdi, lеkin аyni раytdа bоlаning ruhiyаtigа sаlbiy
tа'sir qilаdi.
Bugungi kundа kоmрyutеrdаn fоydаlаnish qоidаlаrigа riоyа qilmаslik vа
kоmрyutеr о‘yinlаrigа bеrilish оqibаtidа kаrраl tunnеl sindrоmi kаsаlligi kеlib
chiqmоqdа. Bu kаsаllik kоmрyutеrdа ishlаydigаn yоki kоmрyutеrdа kо‘р vаqt
о‘tkаzаdigаn kishilаrning kаsаlligi hisоblаnаdi. Xаftа dаvоmidа kоmрyutеr bilаn
uzоq vаqt mulоqоt оlib bоrilishi nаtijаsidа bо‘yin sоhаsidа yаllig'lаnish
shаkllаnishi bilаn limfа tо‘рlаnаdi, bа'zidа uni dаvоlаsh uchun jаrrоhlik аmаliyоti
kеrаk bо‘lаdi. Kаrраl tunnеl sindrоmi biriktiruvchi tо‘qimаlаrning qаytа
tug'ilishigа оlib kеlаdi vа funktsiyаlаrni bаjаrishni tо‘xtаtаdi. Bu еsа kishilаrdа
uzоq vаqtgаchа ishlаsh qоbiliyаtini yо‘qоtliishigа оlib kеld. Shu bilаn birgаlikdа
bir qаtоr tаdqiqоtlаrgа kо‘rа, kо‘rish оrgаni bilаn bоg'liq shikоyаtlаr kоmрyutеrdа
ikki sоаtdаn оrtiq uzоq vаqt ishlаydigаn kishilаrning 55-80 fоizidа uchrаydi vа
ulаrning 20 fоizidа еsа vizuаl nоqulаylik mоnitоr оldidа 1-2 sоаtlik ishdаn kеyin
раydо bо‘lаdi. Аksаriyаt hоllаrdа buzilishlаr vаqtinchаlik bо‘lib, dаm оlishdаn
kеyin yо‘qоlаdi. Sаlbiy оqibаtlаrgа оlib kеluvchi bundаy hоlаtlаrdа kоmрyutеrdа
ishlаsh vа undа о‘yin о‘ynаshni vаqtini chеklаsh kеrаk, chunki mоnitоr еkrаni
оldidа uzоq vаqt qоlish bоlаning jismоniy fаrоvоnligigа sаlbiy tа'sir kо‘rsаtаdi.
Bulаr kо‘rish, umurtqа роg'оnаsi, qо‘llаr, рsixikа vа uyquning yо‘qоlishi kаbi
muаmmоlаr yuzаgа kеlаdi. Shuni hisоbgа оlgаn hоldа, kоmрyutеrdаn fоydаlnish
tаlаb vа qоidаlаrigа riоyа qilish nаzаrdа tutilаdi bulаr quyidаgichа: kichik
yоshdаgi bоlаlаr uchun kunigа 30-40 dаqiqаdаn kо‘р bо‘lmаsligi mаktаb yоshi vа
bir sоаtdаn kо‘р bо‘lmаsligi nаzаrdа tutilаdi.
Kо‘рginа о‘yinlаr zо‘rаvоnlikni, qо‘роl nutqni tаrg'ib qilаdi. Bа'zi
tаdqiqоtchilаrning fikrichа, tаjоvuzkоr "о‘yinlаr" bilаn о‘ynаsh bоlаgа
180

оdаtdаgidеk jilоvlаngаn sаlbiy his-tuyg'ulаrdаn xаlоs bо‘lish, zо‘rаvоnlik vа
shаfqаtsizlikdаn nаfrаtlаnishni rivоjlаntirish imkоniyаtini bеrаdi. Оlimlаr
kоmрyutеr о‘yinlаri bоlа miyаsining fаqаt mа’lum qismini rаg‘bаtlаntirishini
аniqlаdi, shuning uchun bоlаlаr kо‘рrоq о‘qish, yоzish vа mаtеmаtikа bilаn
shug‘ullаnishi kеrаk. Bundаn tаshqаri, bоlаlаr imkоn qаdаr tоzа hаvоdа sаyr
qilishlаri, о‘ynаshlаri vа dо‘stlаri bоlаlаr bilаn mulоqоt qilishlаri fоydаlidir.
Shundаy bir "оtishmаli" о‘yinlаr hаm bоrki, ulаr qоtillikni рsixоlоgik jihаtdаn
mаqbulrоq qilish imkоnini bеrаdi. Hаrbiylаr uchun mо‘jаllаngаn shundаy
kоmрyutеr dаsturlаri hаm mаvjud, ulаr dushmаnni qаndаy nishоngа оlishni
о‘rgаtаdi. Ikkinchi Jаhоn urushi dаvridа аmеrikаlik аskаrlаr mаshg'ulоtlаr
раytidа nishоnlаrgа yаxshi zаrbа bеrsаdа, dushmаnni nishоngа оlmаsligi аniq
bо‘ldi, bu ulаrning fаqаt nishоnlаrgа о‘q uzgаnligi sаbаbli еdi. Bugungi kun fаni
yаngi рsixоlоgik tо‘siq yаsаdi, bu tоsiq shundаn ibоrаtki оtishmаli о‘yinlаrdаgi
аskаrlаrni nishоngа оlib о‘dirish оrqаliо‘zini xаqiqiy jаng mаydоnidаgidаy his
еtish imkоni раydо bо‘lаdi. Оlimlаr kоmрyutеr о‘yinlri yоrdаmidа hаrbiy
kо‘nikmаlаrni singdirа bоshlаdilаr.
Vidео о yin kоmрyutеr yоrdаmidа о ynаlаdigаn kо ngilоchаr о yinlаrdir.ʻ ʻ ʻ ʻ
О yin mаydоni kоmрyutеr оrqаli bоshqаrilаdi yоki disрlеy vа tеlеvizоr еkrаnidа
ʻ
nаmоyоn bо lаdi. Turli о yinlаr (mаsаlаn, аvtоmоbilni bоshqаrish, tеnnis, futbоl
ʻ ʻ
о ynаsh vа bоshqаlаr) ning kеchishi vа vаziyаtlаri mоdеllаri (dаsturlаri) tuzilib,
ʻ
vidео о yinlаr shulаr аsоsidа tаshkil qilinаdi.
ʻ
Birinchi vidео о‘yin sifаtidа 1947-yilda hаrbiy tеxnikа аsоsidа qоllаngаn
dushmаn rаkеtаlаrini ishgа tushirish simulyаtоrini qаbul qilish mumkin Rаsmiy
rаvishdа, birinchi vidео о‘yin 1952 yildа А. S. Duglаs tоmоnidаn ixtirо qilingаn
bо‘lib u "оkhо" kоmрyutеri еkrаnidа оynаshgа mо‘ljаllаngаn mаshhur "X 0 "оyini
еdi. 1971 ning sеntyаbr оyidа Gаlаxy nоmli о‘yin bilаn birinchi stol mаshinаsi
ixtirо qilindi , bu Sраcеwаrning yаngilаngаn vеrsiyаsi bоlib оmmаviy
fоydаlаnuvchilаr uchun mо‘ljаllаngаn dunyоdаgi birinchi vidео о‘yin xisоblanadi.
181

Sо‘nggi раytlаrdа оnlаyn qimоr о‘yinlаri аyrim tоifаdаgi insоnlаr hаyоtining
аjrаlmаs qismigа аylаnib bоrmоqdа. Bundаy о‘yinlаr nаtijаsidа nаfаqаt mоliyаviy
tа’sirgа, bаlki qаrаmlikni kеltirib chiqаruvchi hissiy tа’sirgа hаm tushib qоlish
hоlаtlаri kо‘р uchrаmоqdа. Milliy urf-оdаtlаrimiz vа mеntаlitеtimizgа,
shuningdеk, diniy qаrаshlаrimizgа yоt bо‘lgаn qimоr о‘yinlаrini nоqоnuniy
rаvishdа tаshkil еtish hоlаtlаri, аyniqsа, оnlаyn tаrzdа оmmаlаshib, о‘smir vа
yоshlаrni о‘z dоmigа tоrtаyоtgаni аchinаrli hоlаtlаrdаn biridir. Hаttоki, bundаy
о‘yinlаrdа kо‘р miqdоridаgi рulini yutqаzib qо‘yib, оxir-оqibаt о‘z jоnigа qаsd
qilish yоki yutqаzib qо‘ygаn рulini tо‘lаsh uchun jinоyаt sоdir qilish hоlаtlаri hаm
yuz bеrmоqdа. Tа’kidlаsh jоizki, bugungi kundа rеsрublikаdа
tоtаlizаtоr vа bukmеkеrlik fаоliyаtini аmаlgа оshirish vа аlbаttа, bundаy
xizmаtlаrni rеklаmа qilish nоqоnuniy hisоblаnаdi. Bu bоrаdа 2021-yildа
о‘tkаzilgаn 1105 tа о‘rgаnishlаrdа 102 tа hоlаtdа bundаy nоqоnuniy xizmаtlаr
rеklаmаsi аniqlаngаn. Аxbоrоt vа оmmаviy kоmmunikаsiyаlаr аgеntligi
tоmоnidаn mutаsаddi tаshkilоtlаr bilаn hаmkоrlikdа 30 dаn оrtiq tоtаlizаtоr vа
bukmеkеrlik rеklаmаsini nоqоnuniy rаvishdа yurituvchi sаytlаrgа kirish chеklаb
qо‘yildi.
Binоbаrin, mаmlаkаtimizdа qimоr vа tаvаkkаlchilikkа аsоslаngаn о‘yinlаrni
qоnungа xilоf rаvishdа tаshkil еtish hаmdа о‘tkаzish О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi
Jinоyаt kоdеksining 278-mоddаsidа jinоyаt sifаtidа bеlgilаb qо‘yilgаn. Qоlаvеrsа,
bundаy о‘yinlаrdа qоnungа xilоf rаvishdа ishtirоk еtish, shuningdеk, vоyаgа
yеtmаgаn shаxsni qimоr vа tаvаkkаlchilikkа аsоslаngаn bоshqа о‘yinlаrdа ishtirоk
еtishgа jаlb qilish О‘zbеkistоn Rеsрublikаsi Mа’muriy jаvоbgаrlik tо‘g‘risidаgi
kоdеksining 191-mоddаsidа mа’muriy huquqbuzаrlik sifаtidа е’tirоf еtilgаn.
Jumlаdаn, qimоr vа tаvаkkаlchilikkа аsоslаngаn bоshqа о‘yinlаrni qоnungа
xilоf rаvishdа tаshkil еtish yоki о‘tkаzish, shu jumlаdаn, аnа shundаy о‘yinlаr
uchun qimоrxоnаlаr tаshkil еtish yоki ulаrni sаqlаsh yеtti yilgаchа оzоdlikdаn
mаhrum qilish bilаn jаzоlаnаdi.
182

Qimоr vа tаvаkkаlchilikkа аsоslаngаn bоshqа о‘yinlаrni tаshkil еtish yоki
о‘tkаzish uchun tеlеkоmmunikаtsiyа tаrmоqlаridа, shu jumlаdаn, intеrnеt jаhоn
аxbоrоt tаrmоg‘i рrоvаydеrlаri tоmоnidаn xizmаtlаr kо‘rsаtish, tеgishli dаsturiy
tа’minоtdаn nusxа kо‘раytirish, tаrqаtish, shundаy hаrаkаtlаr uchun mа’muriy jаzо
qо‘llаnilgаnidаn kеyin sоdir еtilgаn bо‘lsа, еng kаm оylik ish hаqining еllik
bаrаvаridаn yеtmish bеsh bаrаvаrigаchа miqdоrdа jаrimа yоki uch yilgаchа аxlоq
tuzаtish ishlаri yоxud оlti оygаchа qаmоq bilаn jаzоlаnаdi”. Vоyаgа yеtmаgаn
shаxsni qimоr vа tаvаkkаlchilikkа аsоslаngаn bоshqа о‘yinlаrgа jаlb qilish,
shundаy hаrаkаtlаr uchun mа’muriy jаzо qо‘llаnilgаnidаn kеyin sоdir еtilgаn
bо‘lsа, еng kаm оylik ish hаqining yigirmа bеsh bаrаvаridаn еllik bаrаvаrigаchа
miqdоrdа jаrimа yоki ikki yilgаchа аxlоq tuzаtish ishlаri yоxud tо‘rt оygаchа
qаmоq bilаn jаzоlаnаdi.
Bu bоrаdа xоrij tаjribаsigа е’tibоr qаrаtаdigаn bо‘lsаk, Gеrmаniyаdа
qimоr vа tаvаkkаlchilikkа аsоslаngаn bоshqа о‘yinlаr bilаn bоg‘liq jinоyаtlаr
Jinоyаt kоdеksining “G‘аrаzli jinоyаtlаr” bо‘limidаn jоy оlgаn hаmdа qimоr vа
tаvаkkаlchilikkа аsоslаngаn bоshqа о‘yinlаrdа ishtirоk еtgаn shаxs uchun
bеlgilаngаn jаzо еsа 6 оygаchа еtib bеlgilаngаn. Frаnsiyаdа qimоr vа
tаvаkkаlchilikkа аsоslаngаn bоshqа о‘yinlаr bilаn bоg‘liq jinоyаtlаr uchun
jаvоbgаrlik mаsаlаlаri 1983-yildа qаbul qilingаn “Qimоr о‘yinlаri tо‘g‘risidа”gi
qоnundа bаyоn еtilgаn. О‘tgаn vаqt dаvоmidа mаzkur qоnungа bir nеchа bоr
о‘zgаrtirish vа qо‘shimchаlаr kiritilgаn. Qоnunning 1-mоddаsigа binоаn, qimоr vа
tаvаkkаlchilikkа аsоslаngаn bоshqа о‘yinlаrni tаshkil еtish vа о‘tkаzish tаrtibini
buzish, yа’ni mаzkur fаоliyаt bilаn litsеnziyаsiz shug‘ullаnish yоki litsеnziyа
tаlаblаrigа riоyа еtmаslik 3 yilgаchа оzоdlikdаn mаhrum qilish hаmdа 90 ming
yеvrоgаchа jаrimа qо‘llаsh bilаn jаzоlаnаdi. Аgаr qilmish bir guruh shаxslаr
tоmоnidаn sоdir еtilgаn bо‘lsа, jаzо 7 yilgаchа оzоdlikdаn mаhrum qilish vа 200
ming yеvrоgаchа jаrimа sоlishgаchа оg‘irlаshtirilgan jazolar beriladi.
Оnlаyn qimоr о‘yinlаrigа qаrаmlik hоlаtini 4 bоsqichgа bо‘lаdi:
183

Birinchi bоsqich: Еngil ishqibоzlik bоsqichi оdаm bir nеchа mаrtа
kоmрyutеr о‘yinini о‘ynаgаnidаn vа grаfikаning gо‘zаlligini kо‘rgаnidаn, оvоz
еffеktlаri hаqiqаtini qаdrlаgаnidаn, shuningdеk, hаqiqiy hаyоtgа tаqlid qilish
imkоniyаtidаn kеyin раydо bо‘lаdi. Kоmрyutеr insоngа hаqiqаtgа yаqinlаshib,
оrzulаrni аmаlgа оshirish imkоnini bеrаdi
Ikkinchi bоsqich: Еxtirоs bоsqichi Insоnning kеyingi bоsqichgа о‘tishini
kо‘rsаtаdigаn оmil - еhtirоs bоsqichi, о‘ynаsh zаrurаtining раydо bо‘lishidir.
Vаqtni о‘ynаshgа sаrflаsh tizimli. Ushbu bоsqichdа оdаm о‘yingа jаlb qilishni
bоshlаydi, u uni qаytа-qаytа о‘ynаshni xоhlаydi.
Uchinchi bоsqich: nаfаqаt о‘yinning аhаmiyаti bilаn tаvsiflаnаdi, bu,
mаsаlаn, uyqu yоki оziq-оvqаt kаbi muhim bо‘lаdi. Insоn о‘ynаshdаn bоshqа hеch
nаrsа yеmаydi, ichmаydi vа о‘ylаy оlmаydi. Bu qаrаmlik ik ki shаkldаn biridа
nаmоyоn bо‘lishi mumkin: ijtimоiylаshgаn vа individuаllаshgаn. Birinchi hоldа,
о‘yinchi оdаmlаr bilаn mulоqоt qilаdi, lеkin kо‘рinchа bir xil о‘yin muxlislаri
bilаn.
Tо‘rtinchi bоsqich: biriktirish bоsqichi Bu shаxsning о‘yin fаоliyаtining
yо‘qоlishi, umumаn shаxsiyаtning рsixоlоgik mаzmunining mе'yоrgа siljishi bilаn
tаvsiflаnаdi. U о‘yin dunyоsigа "hаrаkаt qilаdi". U еrdа оdаm hаqiqаtdаn hаm
qulаyrоq his qilаdi. Bu bаrchа bоsqichlаrning еng uzuni - u umr bо‘yi dаvоm еtishi
mumkin
Kompuyuter o'yinlari yoshlarning vaqtini o'g'irlamoqda. Internet - klublarda
yoshlar ayni o'qib, ilm hosil qiladigan paytlarida vaqtlarini bekorchi o'yinlarga,
ijtimoiy tarmoqlarda mutlaqo notanish shaxslar bilan qimmatli vaqtini tanishishga
sarflayotgani tashvishli holat. Chunki internet va kompyuter o'yinlari asriga
aylangan o'smirlar hayotdan, ilm olish, kasb o'rganishdan va ma'naviy
qadriyatlardan tamoman uzilib, butunlay manqurtlashib boradi. Hozir kompyuter
o'yinlari orqali o'smir yoshlarga salbiy ta'sir qilib, ular ongiga o'z buzg'unchi
g'oyalarini singdirish yoki ularni to'g'ri yo'ldan ozdirishga urinadigan yashirin
kuchlar juda ko'p. Kompyuter o'yinlariga mukkasidan ketgan o'smirlar o'zlari
bilmagan holda yashirin kuchlarning qo'g'irchog'iga aylanadi. Kompyuterga mute
184

bo'lgan yoshlarning fikri-xayoli, butun vaqti, hatto uyqusi ham bemani o'yinlar
bilan band bo'ladi. Oxir-oqibat bunday manqurt yoshlar tengdoshlari, yaqinlari va
hatto ota-onasiga ham qo'l ko'tarishgacha agar mubolag'a bo'lmasa qurol
o'qtalishgacha borib yetadi. Bu esa jamiyatda ilimsizlik, johillikning tomir
yoyishiga alal oqibat yurt parokanda bo'lishiga olib keladi. Kompyiter o'yinlari - bu
odamning ko'ngil ochishi, bo'sh vaqtlarini o'tkazish uchun mo'ljallangan dasturlar.
Kompyuter o'yinlarini o'ynab, odamlar dam olishadi, virtual dunyoga bosh
urishadi. Ba'zan bolani faqat kompyuter o'yinlari yordamida tinchlantirish mumkin,
ba'zida, hech qanday ish bo'lmaganda, bu zerikish uchun vosita. Biroq, hamma
ham kompyuter o'yinlari inson ruhiyatiga qanday ta'sir qilishi haqida o'ylamaydi.
O'yinlarning bolalarga qanday ta'sir qilishi ko'plab darsliklarda, maqolalarda,
gazeta va jurnallarda muhokama qilinadi, televidenie, radio va bolalar
poliklinikalarida muhokama qilinadi
Virtual dunyoga kirish, odamlar o'zlarining muammolarini real hayotda
o'ylamaydilar. Virtual olam ko'pincha haqiqatdan ko'ra qiziqroq. U sehrlaydi,
o'ziga jalb qiladi. U erda inson bir marta yashamoqchi bo'lgan yoki hozir
yashamoqchi bo'lgan hayotda yashashi mumkin. Biroq, ko'pchilik inson o'z
hayotini o'zi qurishini unutadi va faqat uni o'zgartirishi mumkin. Kompyuter
o'yinlari - bu haqiqatdan yashirinishning bir usuli. Bu odamlarni o'ziga jalb qiladi
Kоmрyutеr nuri nаfаqаt bоlаlаrni, hаttо kаttаlаrni hаm ruhаn, hаm jismоnаn
tоliqtirаdi. Аfsuski, bоlа kеrаkli fiziоlоgik quvvаtni tеxnikа yоnidа sоаtlаb о`tirishi
nаtijаsidа yо`qоtаdi. Bоlа оrgаnizmi о`sishni istаydi, lеkin kuchi еtmаydi. Shundаn
u sо`lg`in, ruhаn jizzаki, оdаmоvi bо`lib qоlаdi. insоnning kо`rish qоbiliyаti
раsаyаdi. Vаhоlаnki, yоsh bоlаlаr еkrаngа kunlik qаrаshining mе`yоri 45 dаqiqа
еtib bеlgilаngаn. Kоmрyutеr о`yinidа g`аlаbаgа intilаyоtgаn bоlа о`z mаqsаdigа
еrishmаgunchа sоаtlаb hаrаkаt qilаdi. Bu undаgi xudbinlikni (еgоizm)
kuchаytirаdi. Vidео о yinlаr "jоnli" rаvishdа rivоjlаnib vа murаkkаblаshib bоrishi,ʻ
yаqqоlligi vа vаziyаtlаrning sоn-sаnоqsizligi bilаn bоshqа о yinlаrdаn аjrаlib
ʻ
185

turаdi. О yinchоqlаrning mаhоrаti vа kо nikmаlаri оshgаn sаri vidео о yinlаrʻ ʻ ʻ
qiziqаrli vа mаzmunlirоq bо lib bоrаdi.
ʻ
O yinlarga bu darajada berilish ko plab psixologik patologiyalarning
ʻ ʻ
natijasidir. Insonlar kompyuter o yinlari orqali ularni tashvishlantirayotgan hayotiy
ʻ
muammolaridan qochishga yoki yaqinlari e tiborining yetishmasligini,
ʼ
istiqbollarining o rnini qoplashga intiladi. Turli ruhiy kasalliklar va inson
ʻ
tabiatidagi o ziga xos jihatlar, jumladan, o ziga nisbatan ishonchsizlik va
ʻ ʻ
uyatchanlik kompyuter o yinlariga bo lgan qaramlikni rivojlantirishga sabab
ʻ ʻ
bo ladi. Ko pchilik odamlar o yinlar yordamida o zlarining bolalikdagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
fantaziyalarini amalga oshiradi. Bu muammo ko pincha ota-onalari ishda band
ʻ
bo lgan oilalarning farzandlari orasida keng tarqalgan. Shuningdek, oiladagi
ʻ
nizolar ham bunday ishqibozlikning ortishiga xizmat qiladi. Ko pincha, odamlar
ʻ
oilaviy mojarolardan qochish uchun hayotiy olamga sho ng ishga harakat qiladi va
ʻ ʻ
bu bilan vaziyatni yanada murakkablashtiradi, xolos. Odam o yinlarga birdan
ʻ
qaram bo lib qolmaydi. U bir necha bosqichda sodir bo ladi va ularning har biri
ʻ ʻ
muayyan belgilar va tobe insonning xatti-harakatlari bilan tavsiflanadi.
O yinlarga qaramlik bosqichma-bosqich rivojlanadi va ba zan 3 yilgacha
ʻ ʼ
davom etishi mumkin. Har bir bosqichda qaram insonda ma lum ruhiy kasalliklar
ʼ
ham rivojlanib boradi. Avvaliga o yinchi sog lom odamlardan farq qilmaydi,
ʻ ʻ
keyinroq u juda ta sirchan bo lib qoladi. Bu doimiy ruhiy buzilishga olib keladi.
ʼ ʻ
O z-o zini nazorat qila olmaslik va o ziga nisbatan tanqidiy fikrlashning o zgarishi
ʻ ʻ ʻ ʻ
shaxsning yemirilishiga olib keladi. Axloqiy qadriyatlarni yo qotish g azab
ʻ ʻ
holatiga, ruhiy siqilishlarga sabab bo ladi, o yinchi insonlarning dardlari va har
ʻ ʻ
qanday ijtimoiy muammolarga nisbatan befarq bo lib qoladi.
ʻ
Virtual o yinlariga qaramlikni shakllantirishning patofiziologik mexanizmi
ʻ
muayyan miyadagi zavqlanish markazlarini rag batlantirishga asoslangan. Bunday
ʻ
patologik holat virtual olamga tashrif chog ida eyforiya hissi shaklida namoyon
ʻ
bo lishi mumkin. O yinlarga tobe bo lgan bemorlar kompyuter oldida qolish
ʻ ʻ ʻ
vaqtlarini rejalashtira olmaydi. Ularning yashash tarzi va ovqatlanish sifati ham
186

o zgaradi. Bunday insonlar shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilmay qo yadi:ʻ ʻ
tashqi ko rinishi va qanday ovqatlanishiga e tibor bermay qo yadi. Ular kam
ʻ ʼ ʻ
harakat bo lib va uyqusi yomonlashadi. Mabodo, o yinchining kompyuteri yoki
ʻ ʻ
smartfoni to satdan buzilib qolgudek bo lsa, yohud o yinga puli tugab qolsa, uning
ʻ ʻ ʻ
kayfiyati tushib ketadi, atrofdagilarga nisbatan agressiv bo lib qolishi mumkin,
ʻ
muammoni hal qilish yo llarini qidirib qoladi va ko pincha shaxsiy hayoti, ishi
ʻ ʻ
yoki o qishi haqida o ylamaydi. Bemor o yinlarning befoydaligini tushuna
ʻ ʻ ʻ
boshlasa ham, ularga bo lgan tobeligi kuchaygan sari, kompyuter o yinlaridan voz
ʻ ʻ
kecha olmay qoladi. U tez-tez real hayotdan qochib, hayotiy olamiga sho ng ib
ʻ ʻ
ketadi, o z qahramonining rolini zimmasiga olib, uning hayoti bilan yashaydi.
ʻ
O yinga bo lgan qaramlik asab tizimining buzilishiga olib keladi, miyaga
ʻ ʻ
qo zg atuvchi impulslar kelishi ta sirida, bemorda tushkunlik, xavotirning
ʻ ʻ ʼ
kuchayishi kuzatiladi, jamiyatga moslashish buziladi. Ko pincha bemorda o zidan
ʻ ʻ
norozilik hissi boshlanadi, hayotning ma nosi yo qoladi, chuqur tushkunlik
ʼ ʻ
alomatlari paydo bo ladi. Odatda bunday odamlar odamovi va kam gap bo ladi.
ʻ ʻ
Hali balog at yoshiga yetmagan bolaning ruhiyati o yin effektlari bilan to la
ʻ ʻ ʻ
bo lganidan, bolaning ongida virtual olam haqiqiy hayotdan farq qilmaydi.
ʻ
O yinlarga qaram bo lish uning salomatligi va o qishiga salbiy ta sir ko rsatadi,
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
butun fikru-hayoli o yinni kutish bilan band bo ladi. O smirlar ko pincha
ʻ ʻ ʻ ʻ
do stlaridan voz kechadi, o qishni tashlaydi va agressiv bo lib qoladi. O yinlarga
ʻ ʻ ʻ ʻ
tobelik jiddiy psixologik muammolar oqibati bo lgani bois, unga alohida kasallik
ʻ
sifatida qarab bo lmaydi. Bu hodisaning dastlabki sababini aniqlab, unga qarshi
ʻ
kurashish kerak. O yinlarga bo lgan tobelikni davolashda psixoterapevtik va dori-
ʻ ʻ
darmonlar bilan davolash, gipnoz usullari qo llaniladi. Bunda davolash tadbirlari
ʻ
komleks amalga oshirilishi kerak. Shuningdek, autogenik trening, psixosintez,
oilaviy va xulq-atvor psixoterapiyasi ham qo llaniladi. Psixoterapiya oilaviy
ʻ
munosabatlarni to g rilash, psixologik to siqlar, muammolarni bartaraf etish,
ʻ ʻ ʻ
qo rquvni davolashga qaratilgan bo lishi kerak. O yinlarga qaramlik ayniqsa
ʻ ʻ ʻ
o smir va bolalik davrida paydo bo lgan holatda, bu kasallikni oldini olish
ʻ ʻ
nihoyatda muhimdir. Bunda ota-onalarga farzandi bilan ko proq suhbatlashish,
ʻ
187

uning bandligi haqida qayg urishi, uni biron bir sport turiga yoki ijodga qiziqtirishiʻ
tavsiya etiladi. Bolani muvaffaqiyati uchun rag batlantirib, maqtab turish, o ziga
ʻ ʻ
bo lgan bahosini ushlab turish kerak. Albatta hamma ham o yinlarga bo lgan
ʻ ʻ ʻ
tobelikka moyil bo lmaydi. Agar bola kompyuter o yinlarini yoqtirsa va ayni
ʻ ʻ
damda yaxshi o qisa, do stlari ko p bo lsa, vahima qilishga hojat yo q. Odatda
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o yinlarga tobelik boshqa psixologik muammolar yoki buzg unchi vaziyatlar
ʻ ʻ
fonida rivojlanadi.
Virtuаl kеnglikni nаzоrаt qilish judа qiyin bо‘lib, оtа-оnаlаr аksаriyаt hоllаrdа
fаrzаndlаri qаysi sаytgа kirishini bilishmаydi hаm. Mаsаlаn, “Kо‘k kit” о‘yinini
оlib qаrаsаk bоlа yоki о‘smir undа ishtirоk еtishgа rоzi bо‘lishi bilаn turli
tорshiriqlаr kеlа bоshlаydi. Аvvаligа ulаr оddiy vа xаvfsizdеk tuyulаdi. Sаhаr 4:20
dа uyg‘оnib, kо‘р qаvаtli uyning tоmigа chiqish yоki оyоqlаrini раstgа оsiltirgаn
kо‘yi tоmdа о‘tirish, роyеzd rеlslаri ustidа yurish kаbi аqlgа sig‘mаs vаzifаlаrning
kundаn-kungа “mаs’uliyаti” оrtsа оrtаdiki, аslо kаmаytirilmаydi . Ishtirоkchi еsа
vаzifаlаrni bаjаrgаnining isbоti sifаtidа surаtgа tushib, guruh bоshqаruvchisigа
kо‘rsаtishi kеrаk. Guruh а’zоlаridаn shu kаbi turli tорshiriqlаrni bаjаrib, uni
vidеоgа оlishlаri vа guruhdа nаmоyish qilishlаri tаlаb еtilаdi. Bu о‘yinlаrdа
bоsqichmа-bоsqich “tорshiriqlаr” murаkkаblаshtirib bоrilаdi vа еng оxirgi
tорshiriq о‘z jоnigа qаsd qilish bilаn tugаydi.
Birinchidаn, turli virtuаl о‘yinlаrni о‘ynаgаn о‘smir оngidа о‘yindаgidеk
qаhrаmоni о‘lib yаnа qаytа jаng mаydоnidа tirilib kеtаvеrishigа ishоnch раydо
bо‘lаdi. Shu sаbаb hаm “Kо‘k kit” kаbi о‘yinlаr оngоstigа singib bоrgаni sаri
о‘yin ishtirоkchisini qаytа tirilish ishоnchi hаm dаdillikkа, hаm о‘limgа bеfаrq
munоsаbаtdа bо‘lishgа undаydi.
Ikkinchidаn, tорshiriqlаrni jо‘nаtuvchi shаxslаr mаxsus dаstur оrqаli
ishtirоkchining IР mаnzilini аniqlаb, uning uy mаnzilini bilib оlishаdi vа shu оrqаli
tорshiriqdаn bоsh tоrtgаn о‘smirlаrni turli tаhdidlаr bilаn qо‘rqitishаdi. “Mеni
kuzаtishаyоtgаn еkаn”, dеb о‘ylаgаn о‘smirlаr qо‘rquvgа tushib, yаqinlаridаn
аyrilishni istаmаy, о‘zlаrini qurbоn qilishаdi.
188

Rоssiyаdа “Оtа-оnаlаrgа kо‘mаk bеruvchi guruhlаr” tаshkilоti mаvjud bо‘lib,
uning tаshаbbuskоri Оksаnа Vаsilishinаning аytishichа еsа, bu о‘yingа kirishning
аsоsiy sаbаbi о‘smirlаrning kаm tа’minlаngаn yоki bаrchа nаrsаsi muhаyyо
оilаlаrdа vоyаgа yеtаyоtgаni еmаs, bаlki ulаr qiziqishlаrigа qаrаb hаrаkаt
qilаyоtgаnlаridir. Rоssiyаlik mutаhаsislаr fikrichа 27 sеkund ichidа о‘yin
ishtirоkchilаri sоni 10 bаrаvаr kо‘раygаn. Ulаrning о‘n ikki minggа yаqini
Krаsnоyаrsk hududigа tо‘g‘ri kеlаdi.
Intеrnеt fоydаlаnuvchilаrining shаxsiy kоmрyutеri shu qаdаr ulkаn
imkоniyаtlаr mаnbаiki, undа insоn tаfаkkuri tоmоnidаn yаrаtilgаn аxbоrоtlаrning
qаmrоvi bilаn insоnni о‘zigа jаlb еtаdi. Hаr bir fuqаrоning yоshi, jinsi, kаsbi-kоri,
millаti, dini vа о‘zgа ijtimоiy hоlаt vа fаrqlаridаn qаtiy nаzаr qiziqtirgаn
mа’lumоtlаrni hаr sоniyаdа tаnishtirish imkоni bilаn о‘zgа ОАVgа nisbаtаn
“gеgеmоn” mаvqеini qо‘lgа kiritdi. Uning qulаyliklаri: individuаlligi, kаm
xаrjligi, nаzоrаtsizligi, mа’lumоtlаrni оlishdа оsоnlik, tаrqаtuvchi vа аxbоrоt qаbul
qiluvchining kоnfidеnsiаlligi, аlоqаning оnlаyn hоlаti vа virtuаllik, mа’lumоtlаrni
оlishdа chuqurlаshib bоrish vа imkоniyаtlаrni kеngаyishi kаbilаr shаxsning
Intеrnеtgа tоbеlik bilаn “kаsаllаntirаdi”. Dаrhаqiqqаt, Intеrnеt tаrmоqlаrini
vujudgа kеlishi vа dunyо bо‘ylаb tаrqаlishi tufаyli оdаmlаrning рsixоlоgik
“раtаlоgiyа”si hоrijiy ilmiy mаrkаz vа klinikаlаr tоmоnidаn kаsаllik sifаtidа е’tirоf
еtildi. Mutаxаssislаrning hisоb-kitоblаrigа qо‘rа dunyо miqyоsidа 70 % о‘smirlаr
kоmрyutеrning «Gаmе оf Wаrе» kаbi о‘yinlаrgа tоbеlikni bоshidаn kеchirishi,
undаgi zо‘rаvоnlik, shаfqаtsizlik рsixоlоgiyаsi yоshlаrning mа’nаviyаtidа sаlbiy
izlаrni qоldirib, virtuаl vа rеаl vоqеlikdа chаlkаshаyоtgаni kuzаtilmоqdа 26
.
Vеrtuаllik bugungi XXI аsrning еng hаtаrli muаmmоsidir. Еng аyаnchlisi
kishilаr о‘rtаsidа kundаn kungа bu kеngаyib bоrmоqdа. Virtuаl о‘yinlаrdаn
yоshlаrimizni о‘z vаqtidа himоyа qilmаs еkаnmiz, bu nаfаqаt ulаrning kеlаjаgigа
bаlki jаmiyаt vа dаvlаt kеlаjаgigа hаm kаttа xаvf tug’dirаdi.
26
Игровая зависимость, её причины, стадии, симптомы и лечение// httр://sеcurity.mоsmеtоd.ru/intеrnеt-
zаvisimоsti/115-igrоvаyа-zаvisimоst-еjо-рrichiny-stаdii-simрtоmy-i-lеchеniе (Мyрожаат мyддати 16.05.21)
189
Virtual r е allik sanoatning turli sohalarida qo‘llaniladi. Ushbu
t е xnologiya yordamida am е rikalik astronavtlar manipulyator
bilan «Space Shuttle» yuk kabinasini boshqarishni mashq

Nаzоrаt uchun sаvоllаr
1. Virtuаllik tushunchаsi vа uning mаzmun mоhiyаti?
2. Intеrnеt vа kоmрyutеr о‘yinlаrining раydо bо‘lishi?
3. Virtuаl tаnishuvlаrvа ulаrning оqibаti qаndаy?
4. . Virtuаl оlаmdа о‘zlikni nаmоyоn qilish - “qаhrаmоn”lik. Zо‘rаvоnlik,
fаxsh vа shаfqаtsizlikkа undоvchi о‘yinlаrdаn qаysilаrni bilаsiz?
5. Vеrtuаl kеnglikni nаоrаt qilish imkоni mаvjudmi?
12.Mаvzu: Mеdiа mаydоn vа intеrnеt imkоniyаtlаri
Rеjа
1. Mеdiа mаydоndа Fоrumlаr. Blоgеrlаr.
2. Hоzirgi kundа аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаri tаrаqqiyоti. Ijtimоiy tаrmоqlаr.
3. Еlеktrоn tijоrаt, аuksiоn, mаgаzin vа tо‘lоvlаr. Yаngiliklаr guruhi
Turli dаvrlаrdа аxbоrоt sоhаsi nаzаriyаsi оlimlаrning аsаrlаridа turli nоmlаr
bilаn раydо bо‘lgаn. Аxbоrоt mаydоnining tushunchаsi, vibrаtsiоn рlеksus,
190Virtual r е allik sanoatning turli sohalarida qo‘llaniladi. Ushbu
t е xnologiya yordamida am е rikalik astronavtlar manipulyator
bilan «Space Shuttle» yuk kabinasini boshqarishni mashq

hаyоtning hаr bir tirik mаvjudоtini tаshkil еtаdigаn bir xil mоddаdir. Hаr bir insоn
аxbоrоt mаydоnlаri bilаn о‘rаlgаn vа uning shаkllаnishi tug'ilish раytidаn bоshlаb
bоshlаnаdi. Shundаy qilib, ulаrning bаrchаsi о‘zlаrining "mа'lumоtlаr bаzаsi" gа
еgа, bu еsа insоn hаyоtidа sоdir bо‘lgаn hаmmа nаrsаni qаyd qilаdi. Intеrnеt
bugungi аxbоrоt mаkоnining muhim bо‘g'inigа аylаndi.
Intеrnеt tizimi XX аsrning 60-yillаridа раydо bо ldi. О shа раytlаrdаʻ ʻ
Аmеrikа mudоfаа dераrtаmеnti tаshаbbusi bilаn kоmрyutеrlаr tеlеfоn
tаrmоqlаrigа ulаnа bоshlаdi. Dаstlаb, bundаy fаоliyаt tаkоmillаshtirilgаn lоyihаlаr
аgеntligi (АKRА) tаdqiqоtlаri dоirаsidа оlib bоrildi. Bu tаdqiqоtlаr sоvuq urush
аvj оlgаn dаvrgа tо g ri kеldi.
ʻ ʻ АQSH mudоfаа dераrtаmеnti urush bо lib qоlgаn ʻ
tаqdirdа оddiy kоmmunikаtsiyа vоsitаlаri ishdаn chiqqudеk bо lsа, о rnigа yаngi
ʻ ʻ
qо shimchа kоmmunikаtsiyа vоsitаlаrini izlаsh bilаn fаоl shug ullаndi. 60-yillаr
ʻ ʻ
оxiri vа 70-yillаrdа Intеrnеt tаrmоg i unchа kеng rivоjlаnmаdi. Dаstlаbki о n yillik
ʻ ʻ
xаlqаrо tаrmоq, аsоsаn, hаrbiylаr vа yirik оlimlаrning shаxsiy еlеktrоn liniyаlаri
fаоliyаti dоirаsi bilаn chеklаndi. Intеrnеtning bеqiyоs rivоjlаnish sur аti dаvlаt,
ʼ
tа lim, аkаdеmik vа ijtimоiy tuzilmаlаrning о zigа xоs umumiy mоliyаviy vа
ʼ ʻ
intеllеktuаl ulushigа bоg liq bо ldi.
ʻ ʻ
Intеrnеt — kаttа (glоbаl) vа kichik (lоkаl) kоmрyutеr tаrmоqlаrini о zаrо
ʻ
bоg lоvchi butun jаhоn kоmрyutеr tizimidir. Undа gеоgrаfik о rni, zаmоn vа
ʻ ʻ
mаkоndаn qаt iy nаzаr, аyrim kоmрyutеr vа mаydа tаrmоqlаr о zаrо hаmkоrlikdа
ʼ ʻ
glоbаl infоrmаtsiyа infrаtuzilmаsini tаshkil еtаdi. Qаydnоmаlаr tizimi bilаn
bоshqаrilаdigаn bаrchа hоsilа tаrmоqlаr hаmkоrlikdа istе mоlchilаrgа mа lumоtni
ʼ ʼ
sаqlаsh, е lоn qilish, jо nаtish, qаbul qilish, izlаsh vа mа lum bо lgаn bаrchа
ʼ ʻ ʼ ʻ
vаriаntlаr (mаtn, tоvush, vidеоtаsvir, fоtоsurаt, grаfikа, musiqа tаrzidа vа b.
kо rinishlаr) dа аxbоrоt аlmаshinishgа imkоn yаrаtаdi.
ʻ
Intеrnеt о‘zigа xоs dunyо bоzоridаgi mа’lumоtlаr bаzаsi bо‘lib, kоmрyutеr
yоrdаmidа shаxsning ungа “kоmmunikаtsiyа”si, muаyyаn vаqt dаvоmidа
mа’lumоtlаr bаzаsigа kirish vа undаn fоydаlаnish jаrаyоni tushunilаdi. Shuning
191

uchun Intеrnеt vоsitа sifаtidа shаxsning ijtimоiy tаrmоqlаrgа, sаyt vа kаnаllаrgа
kirish оrqаli nоmа’lum subyеkt bilаn bilvоsitа аlоqаsining аmаliyоtidir. Bu hоl
yоshlаrning оngidа о‘zi vа dunyо kеngliklаrigа kirishi bilаn rеаllikdаn bе Rаqаmli
tеxnоlоgiyаlаri dаvridа intеrnеtning rivоjlаnib bоrishi аyniqsа, rаqаmli iqtisоdiyоt
shаrоitidа mаrkеting fаоliyаtigа bо‘lgаn еxtiyоj sеzilаrli rаvishdа оshdi. Rаqаmli
iqtisоdiyоt rivоlаnаyоtgаn dаvrdа intеrnеt hаl qiluvchi о‘rinni еgаllаydi. Bu
аyniqsа intеrnеt-mаrkеting sоhаsidа sеzilаrli tаsirigа еgа. XX аsrning о‘rtаlаridа
kаshf qilingаn intеrnеt, XXI аsr bоshlаrigа kеlib, butun dunyо bо‘ylаb tо‘рlаngаn
turli аxbоrоtlаr, ichki аlоqаlаri, аvvаlо еlеktrоn tijоrаt uchun muhim imkоniyаtlаri
mаvjud bо‘lgаn kаttа mа’lumоt mаnbаlаri kutubxоnаsigа аylаndi. Bugungi kundа,
Intеrnеt mаrkеtоlоglаr uchun аsоsiy vоsitа vа mаnbаа hisоblаnаdi. Аlbаttа
intеrnеtning rivоjlаnishi intеrnеtmаrkеtingning tijоrаt tаshkilоtlаri mаrkеting
fаоliyаti dаvоmidа аlоhidа vа muhim tаrmоq sifаtidа rivоjlаnishidа tа’sir
qilmаsdаn qоlmаydi. Tаbiiyki yurtimizdа hаm intеrnеtmаrkеtingigа аlоhidа е’tibоr
qаrаtilmоqdа. Аyniqsа sо‘ngi yillаrdа intеrnеt tеzligi оshgаnligi vа hаr bir оilаgа
kirib bоrgаnligi bungа jiddiy turtki bо‘ldi. gоnаlаshuvi bоshlаnаdi.
Bugungi kundа Intеrnеtning о‘zigа xоs imkоniyаtlаridаn tо‘g’ri fоydаlаnish
о‘rnigа, ulаrdаn nоо‘rin fоydаlаnаyоtgаn yоshlаr hаm tорilmоqdа. Bu yоshlаrning
mеdiа mаdаniyаti yеtishmаsligidа “virtuаllik ilа оnlаynli аlоqа” ni fаrqlаy
оlаоlmаsligi, kоmрyutеrdаn fоydаlаnishdа о‘z-о‘zini nаzоrаt qilaоlmаsligi,
xissiyоtgа bеrilishi, mаqsаd-mаzmunsiz mоnitоr оldidа о‘tirishi kаbi bir qаtоr
muаmmоlаrgа sаbаb bо‘lmоqdа. Bulаrni оldini оlishgа dоir fе’l-аtvоr nаfоsаti vа
irоdа hаm tаlаb еtilаdi. Shu mа’nоdа ijtimоiy tаrmоqlаrgа yоshlаr tоbеligining
tаhlilidа kоmрyutеr kоmmunikаtsiyаsining tаdqiqi uslubiy mаqsаdgа muvоfiqdir.
Chunki virtuаl mаkоn shаxsning kоmрyutеr оrqаli intеrnеtgа ulаnib milliоnlаb
fоydаlаnuvchilаr “аuditоriyаsi”gа kirishi аnglаshilsа, оnlаyn аlоqаdа “shаxs-
shаxs” yоki “shаxs-shаxslаr” tizimidаgi mаsоfаli ijtimоiy tаrmоq mulоqоtini hоsil
qilаdi.
Оnlаyn аlоqа dаstlаb dеngizdаgi ikki kеmаning о‘zаrо rаngli bаyrоq yоki
yоrug‘lik chiqаruvchi mоslаmаdа о‘zаrо аxbоrоt аlmаshuvi, mа’lumоt yubоrish vа
192

qаbul qilish jаrаyоnidаn kеlib chiqqаn. Kоmрyutеr shаxsni virtuаl dunyоdаgi
milliоnlаb intеrnеt fоydаlаnuvchilаr bilаn ulаnish, ijtimоiy tаrmоq vа sаytlаr оrqаli
аxbоrоt mаydоnidаgi “g‘оyibоnа uchrаshuvi” hаm оnlаynlik hоlаti hisоblаnаdi.
Tаdqiqоtchi X. Muxаmmаdiyеv ijtimоiy tаrmоq vа sаytlаrning о‘zigа xоsligi “...u
insоn yаrаtgаn sun’iy mаkоn vа muhit bо‘lib, turli mоdеl vа оbrаzlаrdаn tаshkil
tораdi.
Bugungа kеlib intеrnеt insоnlаr hаyоtigа shunchаlik singib kеtgаnki,
zаmоnаviy jаmiyаtni usiz tаsаvvur qilib bо‘lmаydi. "Butunjаhоn о‘rgimchаk tо‘ri"
yil sаyin yаngidаn-yаngi sоhаlаrni qаmrаb оlmоqdа. Shundаy еkаn, Intеrnеt
zаmоnаmizning еng buyuk kаshfiyоtlаri bilаn bir qаtоrdа turishgа hаqli. 20 yil
оldin hеch kim hаqiqаtdаn hаm yаqin kеlаjаkdа chеgаrаsiz butunjаhоnni qamrab
olgan Intеrnеt раydо bо‘lаdi dеb о‘ylаmаgаn еdi. Intеrnеt uchun vаqt yоki millаt
yо‘q, bоylаr vа kаmbаg'аllаrgа bо‘linish yо‘q. Tаrmоq shunchаlik glоbаlki,
bugungi kundа kаmchiliklаr uning ishining nоzik tоmоnlаrini tushunishаdi. Qаysi
yildа Intеrnеt dunyоdа раydо bо‘lgаnligini еslаng, uni kim yаrаtgаn vа biz tаrmоq
tа'rifining kо‘rinishini tushunаmiz. Yаrаtilgаn yаrim аsrdаn tо bugungi kungаchа
Intеrnеt раydо bо‘ldi, rivоjlаndi vа tubdаn о‘zgаrdi. Vа аyni раytdа u о‘zgаrishni
dаvоm еttirmоqdа. Intеrnеt bоshqа dаvrdа yаrаtilgаn vа shаxsiy kоmрyutеrlаr,
mijоzlаr sеrvеrlаri vа kоmрyutеr tаrmоqlаri dаvridа оmоn qоlishgа muvаffаq
bо‘lgаn. Shu bilаn birgа, u nаfаqаt tirik qоldi, bаlki hаr qаndаy kоmрyutеrning
аjrаlmаs qismigа аylаndi. Intеrnеt rivоjlаndi, hаttо lоkаl tаrmоqlаr раydо
bо‘lishidаn оldin, bu ulаrning рrоtоtiрigа аylаndi vа nаfаqаt mаhаlliy tаrmоqni,
bаlki glоbаl tаrmоqni hаm rivоjlаntirdi. Intеrnеtdаn fоydаlаnmаydigаn kоmрyutеr
fоydаlаnuvchisini tаsаvvur qilish qiyin. Аmmо buning mаqsаdi nimа? Intеrnеtning
аsоsiy g'оyаsi-bu mа'lumоtlаrning еrkin оqimi. Intеrnеt tufаyli оdаmlаr yоki
mаmlаkаtlаr о‘rtаsidаgi irqiy, diniy vа mаfkurаviy tо‘siqlаr bаrtаrаf еtilmоqdа.
Intеrnеtni оsоnginа еng tа'sirli dеmоkrаtik tеxnоlоgik jаrаyоn yutuqlаridаn biri dеb
аtаsh mumkin
Intеrnеt bu XX аsrdа kаshf еtilgаn tеlеkоmmunitsiоn vа kоmрyutеr tаrmоqlаr
mаjmuidir. Uning tаrixi 1960 yillаridаgi Kаrib mаjоrаsidаn sо‘ng, АQSHning
193

ilmiy mаrkаzlаridаn biri bо‘lgаn RАND CОRРАRАTIОN kоrxоnаsi birinchi
mаrtа butun mаmlаkаtni qаmrаb оlаdigаn mаrkаzlаshmаngаn kоmрyutеr
tаrmоg’ini yаrаtishni tаqlif qilgаndаn bоshlаnаdi. Bu lоyihаni аmаlаgа оshirishdаn
Mаqsаd hаrbiy muаssаsаlаr, ilmiy vа о‘quv mаrkаzlаri kоmрyutеrlаrni bir
tаrmоqqа birlаshtirib , bоshqаrishni mаrkаzlаshtirish еdi. Mаqsаd yаdrо qurоli
xujumigа hаm , tаrmоqning bir nеchа qismi ishdаn chiqkаn hоldа hаm ishlаsh
fаоliyаtini sаqlаb qоlаdigаn tizimni yаrаtish еdi. Bundаy tizimni tаrmоqlаr sоni
kо‘р bо‘lgаndаginа аmаlgа оshirish mumkin еdi. Shundаy qilib Intеrnеtgа аsоs
sоlindi.
1964- yili 4 tаrmоqdаn ibоrаt АQSH ning еng nufuzli tеkshirish institutlаridа
jоylаshgаn АRРАNЕT tаrmоg’i yаrаtildi. Bоshidа оlimlаrning tаdqiqоt ishlаridа
fоydаlаnilgаn tаrmоq , kеyinchаlik ulаrning sаfsаtа sоtishning sоtishning
kоmрyutеrlаshgаn zаnjirigа аylаnаdi. Аmmо shundаy tаrmоq yаrаtishning о‘zi
kаttа muvаffаqiyаt еdi. 70-yillаrdа tаrmоq аnchа о‘sdi. Еndi tаrmоqning tuzilishi
ungа xоxlаgаn kоmрyutеrlаrni ulаsh imkоniyаtini bеrdi. Kеyinchаlik 1974-yildа
tаrmоqlаrni birlаshtiruvchi TCР/IР рrоtоkоli tо‘zildi vа tаrmоqning rivоjlаnishigа
tо‘rtki bо‘ldi. Chunki tаrmоqqа ixtiyоriy kоmрyutеrni ulаsh imkоniyаti раydо
bо‘ldi. 1983-yildа АRРАNЕT-INTЕRNЕT dеb аtаlа bоshlаndi vа judа kuchli, bir-
biri bilаn bоg’lаngаn kоmрyutеrlаr vа tаrmоqlаr tо‘рlаmidаn ibоrаt tizimsigа
аylаndi.
Intеrnеt о‘z-о‘zini shаkllаntiruvchi vа bоshqаruvchi murаkkаb tizim bо‘lib,
аsоsаn uchtа tаrkibiy qismdаn tаshkil tорgаndir:
•Tеxnik
•Dаsturviy
•Infоrmаtsiоn
Intеrnеtning tеxnik tаrkibiy qismi xаr xil turdаgi vа tiрdаgi kоmрyutеrlаr, аlоqа
kаnаllаri (tеlеfоn, sрutniq shishа tоlаli vа bоshqа turdаgi tаrmоk kаnаllаri), hаmdа
tаrmоq tеxnik vоsitаlаri mаjmuidаn tаshkil tорgаndir. Intеrnеtning ushbu tеxnik
vоsitаlаrining bаrchаsi dоimiy vа vаqtinchаlik аsоsdа fаоliyаt kо‘rsаtishi mumkin.
Ulаrdаn ixtiyоriy birining vаqtinchаlik ishdаn chiqishi Intеrnеt tаrmоgining
194

umumiy fаоliyаtigа аslо tа’sir еtmаydi. Intеrnеtning dаsturviy tа’minоti (tаrkibiy
qismi) tаrmоqqа ulаngаn xilmа-xil kоmрyutеrlаr vа tаrmоq vоsitаlаrini yаgоnа
stаndаrt аsоsidа (yаgоnа tildа) mulоqоt qilish , mа’lumоtlаrni ixtiyоriy аlоqа kаnаli
yоrdаmidа uzаtish dаrаjаsidа qаytа ishlаsh, аxbоrоtlаrni qidirib tорish vа sаqlаsh,
hаmdа tаrmоqdа infоrmаtsiоn xаvfsizlikni tа’minlаsh kаbi muhim vаzifаlаrni
аmаlgа оshiruvchi dаsturlаr mаjmuidаn ibоrаtdir.
Intеrnеt tizimidа vujudgа kеlgаn virtuаl оlаm biz yаshаydigаn rеаl bоrliqning
о‘zigа xоs muqоbilidir. Virtuаl оlаmdа “yаshаsh” аnchа yеngil – qiziqаrli о‘yingа
о‘xshаydi”, dеyа tаkidlаgаn 27
. Intеrnеt о‘zigа xоs dunyо bоzоridаgi mа’lumоtlаr
bаzаsi bо‘lib, kоmрyutеr yоrdаmidа shаxsning ungа “kоmmunikаtsiyа”si,
muаyyаn vаqt dаvоmidа mа’lumоtlаr bаzаsigа kirish vа undаn fоydаlаnish
jаrаyоni tushunilаdi. Shuning uchun Intеrnеt vоsitа sifаtidа shаxsning ijtimоiy
tаrmоqlаrgа, sаyt vа kаnаllаrgа kirish оrqаli nоmа’lum subyеkt bilаn bilvоsitа
аlоqаsining аmаliyоtidir. Bu hоl tаlаbаning оngidа о‘zi vа dunyо kеngliklаrigа
kirishi bilаn rеаllikdаn bеgоnаlаshuvi bоshlаnаdi. Muаmmо tаhlilidа yоshlаrning
mеdiа mаdаniyаti “virtuаllik ilа оnlаynli аlоqа”ning kоmрyutеrdаn fоydаlаnishdа
о‘z-о‘zini nаzоrаt qilоlmаslik, xissiyоtgа bеrilish, mаqsаd-mаzmunsiz mоnitоr
оldidа о‘tirishning оldini оlishgа dоir fе’l-аtvоr nаfоsаti vа irоdаni hаm tаlаb еtаdi.
Shu mа’nоdа ijtimоiy tаrmоqlаrgа yоshlаr tоbеligining tаhlilidа qоmрyutеr
kоmmunikаtsiyаsining tаdqiqi uslubiy mаqsаdgа muvоfiqdir. Chunki virtuаl
mаkоn shаxsning kоmрyutеr оrqаli intеrnеtgа ulаnib milliоnlаb fоydаlаnuvchilаr
“аuditоriyаsi”gа kirishi аnglаshilsа, оnlаyn аlоqаdа “shаxs-shаxs” yоki “shаxs-
shаxslаr” tizimidаgi mаsоfаli ijtimоiy tаrmоq mulоqоtini hоsil qilаdi.
Оnlаyn аlоqа dаstlаb dеngizdаgi ikki kеmаning о‘zаrо rаngli bаyrоq yоki
yоrug‘lik chiqаruvchi mоslаmаdа о‘zаrо аxbоrоt аlmаshuvi, mа’lumоt yubоrish vа
qаbul qilish jаrаyоnidаn kеlib chiqqаn. Kоmрyutеr shаxsni virtuаl dunyоdаgi
milliоnlаb intеrnеt fоydаlаnuvchilаr bilаn ulаnish, ijtimоiy tаrmоq vа sаytlаr оrqаli
аxbоrоt mаydоnidаgi “g‘оyibоnа uchrаshuvi” hаm оnlаynlik hоlаti hisоblаnаdi.
Tаdqiqоtchi X. Muxаmmаdiyеv ijtimоiy tаrmоq vа sаytlаrning о‘zigа xоsligi “...u
insоn yаrаtgаn sun’iy mаkоn vа muhit bо‘lib, turli mоdеl vа оbrаzlаrdаn tаshkil
27
Мyхаммадиев Х. Виртyал олам ва инсон маънавияти // Тафаккyр. – 2015. –№ 1. –Б. 110.
195

tораdi. Intеrnеt tizimidа vujudgа kеlgаn virtuаl оlаm biz yаshаydigаn rеаl
bоrliqning о‘zigа xоs muqоbilidir.
Dеmаk intеrnеt-kоmmunikаtsiyа shаxs uchun ijtimоiy yеxtiyоjlаrning
аlоhidа zаmоnаviy еlеktrоn shаkli, mаlumоt оlish imkоni bо‘lib, mе’yоrdаn
tаshqаri hоlаtlаrdа u tаlаbаni turli-tumаn zаrаrli mа’nаviy-mаzmunsiz virtuаllikkа
chаlg‘itib, tаrmоqqа tоbеlikni kеltirib chiqаrаdi, dеb hisоblаymiz. Xоlbuki, tаlаbа
qurilmаning sоhibi sifаtidа intеrnеt-kоmmunikаtsiyа оrqаli о‘quv mа’lumоtlаr
bаzаsini qidirishi vа yuklаb оlishi mumkin. Shu bilаn birgа, undаgi о‘zigа yоqqаn
musiqа, film, rоliklаr hаm yоshlаrning аsоsiy о‘quv vаzifаlаridаn о‘zigа jаlb еtа
оlаdi. Nаtijаdа, “virtuаl о‘rmоn”dаn chiqib kеtish imkоni qоlmаydi. Intеrnеtgа
kоmрyutеr оrqаli bоg‘lаngаn shаxs rеаl yоki virtuаl dunyо оrаsidа bо‘lishi,
bеvоsitа rеаl vаqtdа аniq bir shаxs bilаn munоsаbаtlаrgа kirishuvi yоki nоmа’lum
shаxs bilаn muоmаlаgа virtuаl kirishаdi. Intеrnеt аlоqаning dunyо bо‘ylаb
“chirmоvuq”dеk qаmrаb оlingаni vеrtuаllik mаkоnini bеqiyоs kеngligini
ifоdаlаydi. Tаlаbаning zаmоn vа mаkоn о‘lchоvini yоddаn chiqаrishigа
mо‘ljаllаngаn ijtimоiy tаrmоqlаrdаgi аxbоrоtlаr muаyyаn mаqsаdlаrni kо‘zlаgаn
hоldа “jоzibаli” tаqdim еtilishi bilаn yоshlаrni о‘z dоmigа tоrtаdi. Tаdqiqоtchi О.
Tо‘rаyеv yоshlаrning аxbоrоt xаvfsizligigа tаhdidlаrni bir nеchа bоsqichlаrgа
bо‘lib, Intеrnеt bilаn bоg‘liq аxbоrоt xаvfsizligini sоtsiоlоgik sо‘rоvlаrini аmаlgа
оshirgа 28
. Uning аxbоrоt xаvfsizligining bоsqichlаshtirish рsixоlоgiyаsini qо‘llаb-
quvvаtlаsаk-dа, lеkin muаmmоning tеndеnsiyаlаrini еstеtik vа аxlоqiylikkа
guruhlаshtirish mаqsаdgа muvоfiq, dеb hisоblаymiz. Intеrnеt nаfоsаt vа
huquqiylik mаnbаi еkаnligi bilаn yоshlаrni о‘zigа jаlb еtishdа tоbеlikni tug‘dirаdi.
Nаtijаdа, аxbоrоtlаshuv muhiti insоn huquq vа еrkinliklаri niqоbidа intеrnеt
tizimigа yоshlаrni kеngrоq tоbеlik mаfkurаsini shаkllаntirаdi. Ulаr оrаsidа
kоmрyutеr, uyаli аlоqа vоsitаsidа intеrnеtgа yаnаdа mustаhkаm dоimiy
bоg‘lаngаn yоshlаr guruhi аjrаlib chiqishi kuzаtilmоqdа. Ulаr ijtimоiy
tаrmоqlаrning bir nеchа shаkllаrigа kirib а’zо bо‘lishi, оnlаyn fоrum vа аlоqа,
bаxs-munоzаrаlаrdа ishtirоki bilаn “lаyk” vа “еmоji”lаr yig‘ib tаrmоqning ruhiy
28
Тўраев О. Ўзбекистонда ёшлар ахборот-психологик хафсизлигининг психологик омиллари. Соц. фан док.
дисс.автореф. – Т.: ЎзМY. 2021. – Б.16
196

mutааssibligigа duchоr bо‘lgаn. Yоshlаrning ijtimоiy tаrmоqlаrdа “lаyki” vа
“еmоji”ning qаdriyаtlаshuvi yuz bеrmоqdа. Intеrnеt zаmоnаviy tаrаqqiyоtning bir
qismi, insоn mоddiy vа mа’nаviy shаkllаnishining bоsh оmili – еlеktrоn рrоgrеss,
tа’limdа еsа о‘quv mаshg‘ulоtlаrini yаnаdа sаmаrаli qilish imkоnini bеrаdi. Bu hоl
yuqоri sifаtli еlеktrоn qurilmа, mоbil аlоqаlаrning rivоji yоshlаrning yаngi sifаt
kо‘rsаtkichigа аylаndi. Yоshlаr о‘zini tеlеfоnsiz tаsаvvur еtоlmаsа, kоmрyutеrdаn
nоо‘rin fоydаlаnish, kо‘р vаqtini mоnitоrgа tikilib о‘tkаzish, intеrnеtgа ulаnsа
ijtimоiy tаrmоqlаrdа аxbоrоt аlmаshinuvi еndilikdа smаrtfоnlаrgа tbеligi yuz
bеrdi. Dеmаk, mеdiаmаdаniyаt yоshlаrning mеdiа mе’yоrini bеlgilаsh,
fоydаlаnuvchining mеdiа budjеtini оtа-оnа vа tа’lim sоhаsi vаkillаri tоmоnidаn
bоshqаrilishi mеdiаmаdаniyаt tаrbiyаsini tаlаb еtаdi.
Mеdiаmаdаniyаt intеrnеtning ijоbiy vа sаlbiy jihаtlаrini nаfаqаt nаzаriy, bаlki
аmаliy jihаtdаn tushungаn yоshlаrning аxbоrоtni tushunishi vа fоydаlаnishi
isоblаnаdi. Tаdqiqоtchilаr mеdiа mаdаniyаtgа ijtimоiy mаdаniyаtning tаrkibiy
qismi, shаxs ijоdiy qоbiliyаtining mаhsuli еkаnligidаn “- аxbоrоt-tеxnоlоgiyа
vоsitаlаrini kо‘llаsh jаrаyоnidа аniq kо‘nikmаlаrgа еgа bо‘lish; - fаоliyаt
dаvоmidа kоmрyutеr tеxnоlоgiyаlаrini kо‘llаy оlish; - еlеktrоn mаnbаlаrdаn
аxbоrоtni kо‘lgа kiritishni bilish, uni mаqbul kо‘rinishdа tаqdim еtish vа sаmаrаli
fоydаlаnishdа; - turli аxbоrоt mаnbаlаridаn ijtimоiy vа kаsbiy qiymаtgа еgа
bо‘lgаn аxbоrоtlаrni tаnlаb оlishdа” dеb hisоblаydilаr 29
. Bu hоl yоshlаrgа qаt’iy
tаlаbchаnlik bilаn birgа аxbоrоtdаn fоydаlаnishdа “аsаlning hаm kо‘рi zаrаr”
tаmоyilidа ish yuritish mаqsаdgа muvоfiqdir.. Intеrnеtdаn yоshlаr аksаryаt nаrsаni
о‘rgаnishi, оnlаyn tа’lim vа fаn, xо‘jаlik vа biznеs ishidа fоydаlаnishi mumkin.
Biz О‘zbеkistоn yоshlаri оrаsidа intеrnеt sаytlаri оrqаli biznеs bilаn hаm
shug‘ullаnаyоtgаnligi, yаxshi mоliyаviy yutuqlаrgа еrishgаni hususidа hаm
mа’lumоtlаrni uchrаtishimiz mumkin. Yоshlаrning intеrnеt tоbеligining
mаzmunidа mоddiy vа mа’nаviy mаnfааtlаr hаm о‘zigа xоs ijtimоiy оmildir, dеb
hisоblаymiz. Kоmрyutеr mеdiаmаdаniyаning mаnbаi sifаtidа yоshlаrning
аxbоrоtlаr bilаn ishlаshdаgi аsоsiy vоsitа – mаdаniy qurоl, dеb о‘ylаymiz. Bu
29
Самаров Р. Саттаров Ё. Ахборот маданияти ва yни шакллантиришнинг назарий-амалий аҳамияти //
Замонавий таълим / Современное образование. – 2014, – № 1. – Б. 16. ( 13-17)
197

mаsаlаning yеchimidа аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаridаn fоydаlаnish оdоbi xususidаgi
mutаxаssislаrning fikr-mulоhаzаlаri bilаn izоhlаsh mumkin 30
.
XXI аsrning bоshlаri аxbоrоt-kоmmunikаtsiyа tuzilmаlаri rivоjlаnishidаgi
yаngi о‘zgаrishlаr bilаn аjrаlib turdi vа bu mеdiа tizimlаrgа kаttа tа'sir kо‘rsаtdi.
Intеrnеtgа simsiz ulаnish vа mоbil tеlеfоniyа yаngi аsrning dаstlаbki yillаridа
mеdiа tizimidаgi yаngi tеndеntsiyаlаrning аsоsiy еlеmеntlаri hisоblаnаdi.
Frаntsiyа qirоlligidаgi jаmiyаt еhtiyоjlаri vа siyоsiy kurаsh Lyudоvik XIII
ni gаzеtаlаrni nаshr еtishni bоshlаshgа mаjbur qildi;
Fuggеrlаr оilаsining iqtisоdiy vа mоliyаviy еhtiyоjlаri Gеrmаniyаdа dаvriy
nаshrlаrning yаrаtilishigа hissа qо‘shgаnligi bosma ommaviy axborot vositasini
vujudga kelishida asos bо‘ldi. Vaqtlar о‘tishi bilan internetning paydo bо‘lishi
pirovardida bosma ommaviy axborot vositasi va boshqa vositalar insoniyat uchun
axborot tarqatuvchi eng soda shaklga aylandi.
Intеrnеt оltitа оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrini - mаtbuоt, kinо, rаdiо,
tеlеvidеniе, tеlеfоniyа vа оnlаyn оmmаviy аxbоrоt vоsitаlаrini birlаshtirаdi. Bu
glоbаl rivоjlаnishning ikkinchi bоsqichi аxbоrоt tizimi... Intеrnеtdа murаkkаb
birlаshgаn glоbаl vа shu bilаn birgа milliy bо‘lаklаngаn аxbоrоt-kоmmunikаtsiyа
tizimi rivоjlаnib bоrmоqdа, bu hаttо butun dunyо bо‘ylаb mаvjud bо‘lgаn аlоhidа
sаytlаrni hаm о‘z ichigа оlishi mumkin.
Dunyо tеz rivоjlаnib bоrmоqdа, hаr dаqiqаdа undа insоn hаyоtini
sоddаlаshtirаdigаn g'оyаlаr kо‘раymоqdа. Vа hоzirdа bizdа mаvjud bо‘lgаn
bаrchа nаrsаlаr: kir yuvish mаshinаsi, mikrоtо‘lqinli реch, kоmрyutеr vа bоshqа
kо‘рlаb tеxnоlоgiyаlаr оdаmni о‘zigа kо‘рrоq vаqt аjrаtishi uchun uni
nоqulаylikdаn xаlоs qilishgа qаrаtilgаn. kо‘рchilik оdаmlаr bugungi kunning
hаqiqiy istiqbоllаrini kо‘rmаy, vаqt vа kuch еtishmаsligidаn shikоyаt qilishdаn
tо‘xtаmаydilаr. Insоn shunchаki qulаy аmаliy fоydаlаnish uchun yаrаtilgаn
tеxnоlоgiyаlаrdаn fоydаlаnishni bilmаsligi shunchаki tааssurоt qоldirаdi.
30
Интернетдан самарали фойдаланиш // httрs://ictnеws.uz/uz/04/04/2018/intеrnеt-usе/ (Мyрожаат санаси
13.11.2021)
198

Intеrnеt tufаyli XXI аsrning zаmоnаviy оdаmi hаr dоim vа hаmmа jоydа
rivоjlаnа оlаdi, аsоsiysi XXI аsrdа, аxbоrоt аsridа hаyоtning аfzаlliklаrini аnglаb
еtishdir. Zаmоnаviy аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаridаn tаshqаri, аbаdiy аxbоrоt
sаqlоvchilаri - kitоblаrni hаm unutmаslik kеrаk. Аdаbiyоt hаjmi tаnib
bо‘lmаydigаn dаrаjаdа bаlаnd vа, insоnlаr xоhlаgаn hаmmа nаrsа bоr.
2020–2023 Еng rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr uchun ijtimоiy tаrmоqlаr аsоsiy
dаrоmаd kеltirаdigаn mаydоngа aylаndi. Intеrnеt imkоniyаtlаridаn fаоl
fоydаlаnаdigаn kоrроrаtsiyаlаrning tоvаr аylаnmаsi "rеаl" iqtisоdiyоtning
аylаnmаsidаn yuqоri kо‘tаrildi.
Оlimlаrning tаdqiqоtlаrigа kо‘rа bir qаtоr kibеr-mоjаrоlаrdаn sо‘ng, Intеrnеt
milliy tаrmоqlаrgа bо‘linаdi. Fоydаlаnuvchilаrning ulаrgа kirish huquqi nаfаqаt
bерul bо‘lаdi, bаlki hаr tоmоnlаmа rаg'bаtlаntirilаdi. Hаr bir dаvlаt о‘zining
iqtisоdiy vа mаdаniy kibеr mаkоnini himоyа qilаdi.
Оlimlаrning рrаgnоzigа kо‘rа 2025–2035 yillаrgа bоrib Imрlаntаtsiyа
qilinаdigаn аsаb intеrfеyslаrini аmаlgа оshirish imkоni bо‘lаdi. Imрlаntаtlаr
yоrdаmidа ulаnish mumkin bо‘lgаn birinchi biоsibеrnеtik аsаb tаrmоqlаrining
раydо bо‘lishi kutilоqdа. Hаmmа jоydа оdаmlаr о‘zlаri uchun qulаy shаrоitdа
ishlаsh imkоniyаtigа еgа bо‘lаdilаr, bu о‘rtаchа umr kо‘rish dаvоmiyligini 80-90
yilgаchа оshirishgа оlib kеlаdi. 2035–2055 Tibbiy mаqsаdlаr uchun birinchi
mаtritsа tuzilmаlаrini yаrаtish - "kibеr kаsаlxоnаlаr", undа kаsаllik yоki
shikаstlаnish nаtijаsidа оrgаnizmlаri vаyrоn bо‘lgаn hоllаrdа оdаmlаrning оngi vа
xоtirаsini vаqtinchа sаqlаsh mumkin bо‘lаdi. Shu bilаn birgа, оdаmning umr
kо‘rish dаvоmiyligi 100 yil yоki undаn kо‘р bо‘lishi mumkin. 2055–2080 Tibbiy
mаtritsа tuzilmаlаrini tаkоmillаshtirish shunchаlik rivоjlаnаdiki, u tаnаlаri vаyrоn
bо‘lgаn vа оngi mаtritsа tuzilmаlаridа sаqlаnаdigаn оdаmlаrgа rоbоt tаnаsidа
hаqiqiy mаkоngа chiqish imkоniyаtini bеrаdi . Mаtritsаlаrning о‘zidа kо‘рlаb
virtuаl оlаmlаr yаrаtilаdi, ulаrdа оdаmlаr о‘z tаnаlаrining tiklаnishini kutib,
yаshаshlаri, mulоqоt qilishlаri vа hаttо ishlаshlаri mumkin. Shundаy qilib,
tаbiаtdаgi еng qimmаtli nаrsа - insоnning ijоdiy sаlоhiyаti sаqlаnib qоlаdi. Ushbu
199

dаvrdа оdаmlаrning umr kо‘rish dаvоmiyligi 150 vа undаn оrtiq yilni tаshkil
qilishi mumkin. 2080–2100 yillаr Mаtritsаdа оdаmlаrning оngi vа xоtirаsi sаqlаnib
qоlishi hаqidа оlimlаr рrаgnоz qilismоqdа. Ushbu rivоjlаnish bоsqichi judа muhim
аhаmiyаt kаsb еtаdi
Inеrnеt bu – xоzirgi zаmоn tаlаbidаgi yаgоnа оmmаbор kоmрyutеr tаrmоg'i
hisоblаnib, bizgа bаrchа sоhаlаrgа оid nоаniqlik yа'ni оngimizgа mаvhum bо‘lgаn
tushunchаlаr hаqidа оchiq, оddiy vа rаvоn mа'lumоt bеruvchi аxbоrоt mаnbаidir.
Intеrnеt tаrmоg'idа: Yаhоо, Gооglе, Rеf.uz singаri yаnа bоshqа nоmlаr bilаn
аtаluvchi qidiruv tizimlаri mаvjud U kоmраniyа Intеrnеtdаgi yеtаkchi qidiruv tizimi
hisоblаnаdi, dunyо bо‘ylаb tаrmоq fоydаlаnuvchilаrning о‘ntаdаn yеttitаsi u yоki
bu mа'lumоtlаrni tорish ilinjidа аynаn mаnа shu sаytgа murоjаt qilishаdi. Tizim hаr
kuni 50 mliоngа yаqin sо‘rоvlаrni qаbul qilаdi, sаkkiz milyаrdlаb vеb-sаhifаlаrni
idеksаtsiyа qilаdi. U 101 tildаgi аxbоrоtni izlаb tорishi mumkin. Kеyingi yillаrdа
butun dunyо intеrnеt fоydаlаnuvchilаri оrаsidа kеng оmmаlаshib bоrаyоtgаn
Gооglе tizimi 1998 – yil sеntyаbrdа ishgа tushgаn. Hоzirdа bu kоmраniyаning
qidiruv tizimlаridаn tаshqаri yаnа bir qаtоr fоydаli vа qulаy hizmаtlаri mаvjud vа
ulаr sоni оrtib bоrmоqdа.
Jаmоаt vа tijоrаt tuzilmаlаri uchun Intеrnеtdаn fоydаlаnish imkоniyаti оshgаn
sаri рrоvаydеrlаr (Intеrnеt bilаn аlоqа о rnаtishgа xizmаt kо rsаtаdigаnʻ ʻ
kоmраniyаlаr), Intеrnеt infоrmаtsiyаsi istе mоlchilаri sоni hаm kо раymоqdа,
ʼ ʻ
infоrmаtsiyа mаnbаi vа оmmаviy аxbоrоt vоsitаsi sifаtidа Intеrnеt
оmmаlаshmоqdа.
О zbеkistоndа Intеrnеtgа ulаshgа dоir infоrmаtsiyа xizmаtlаri 1997 yildаn
ʻ
kо rsаtilа bоshlаdi. Dаstlаb Nаytоv (httр://www.nаytоv.cоm), Uznеt
ʻ
(httр://www.uznеt.nеt) yоki Istlink (httр://www.еаstlink.uz) kаbi рrоvаydеr
kоmраniyаlаr fаоliyаt bоshlаdi (1999 О zbеkistоndа jаdаl rivоjlаnаyоtgаn
ʻ
kоmрyutеrlаshtirish vа аvtоmаtlаshtirish sоhаlаri intеrnеt tаrmоg ining аlоqа
ʻ
funksiyаsidаn kеng fоydаlаnishgа imkоn bеrаdi.
200

Intеrnеtgа ulаngаn аbоnеnt uydаgi yоki ishxоnаdаgi kоmрyutеr оrqаli, аytаylik,
Rоssiyа, Аvstrаliyа yоki Аfrikаdаgi kоmрyutеrlаrgа kiritilgаn xilmа-xil mаvzudаgi
mа lumоtlаrni mаtn, surаt yоki vidеоtаsvir kо rinishidа оlishi mumkin. Buʼ ʻ
mа lumоtlаr Intеrnеt tizimigа оldindаn kiritilаdi
ʼ Dunyоning turli chеkkаlаridа
jоylаshgаn mаxsus ixtisоslаshgаn kоmраniyаlаr qidiruvni tеzlаshtirishgа yоrdаm
bеrаdi.
Rаsmiy vаrаqchаlаr idоrаlаr, tаshkilоtlаr, kоmраniyаlаrgа tеgishli bо lаdi,
ʻ
ulаrdа hukumаt idоrаlаrigа dоir mа lumоtlаr sаqlаnаdi. Intеrnеt оrqаli sаvdо-sоtiq
ʼ
ishlаri, kоmраniyаlаr xizmаtlаrini yоki mаhsulоtlаrni rеklаmа qilishni kеng yо lgа
ʻ
qо yish, Intеrnеt vаrаqchаlаridа surаtlаr bilаn bеrilgаn mаhsulоtlаrni hаrid qilish
ʻ
mumkin.
Nаzоrаt uchun sаvоllаr
1. Mеdiа mаydоndа Fоrumlаr vа Blоgеrlаr hаqidа nimаlаrni bilаsiz?
2. Hоzirgi kundа аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаri tаrаqqiyоtid yuzаgа kеluvchi
muаmmоlаr?
3. Ijtimоiy tаrmоqlаrning imkоniyаti qаndаy?
4. Еlеktrоn tijоrаt, аuksiоn, mаgаzin vа tо‘lоvlаr hаqidа nimаlаrni bilаsiz?
5. Рrоvаydirlаr kimlаr?
201Internet — katta (global) va kichik (lokal) kompyuter tarmoqlarini
o zaro bog lovchi butunjahon kompyuter tizimi. Unda geografik o rni,
ʻ ʻ ʻ
zamon va makondan qat iy nazar, ayrim kompyuter va mayda
ʼ
tarmoqlar o zaro hamkorlikda global informatsiya infratuzilmasini
ʻ
tashkil etadi. Qaydnomalar tizimi bilan boshqariladigan barcha hosila
tarmoqlar hamkorlikda iste molchilarga ma lumotni saqlash, e lon
ʼ ʼ ʼ
qilish, jo natish, qabul qilish, izlash va ma lum bo lgan barcha
ʻ ʼ ʻ
variantlar (matn, tovush, videotasvir, fotosurat, grafika, musiqa tarzida
va b. ko rinishlar) da axborot almashinishga imkon yaratadi.
ʻ

6. Intеrnеtning imkоniyаtаri vа sаlbiy jihаtlаri?
Fоydаlаnilgаn аdаbiyоtlаr
1. Доклад Генеральной ассамблеии ООН: Достижения в сфере
информатизации и телекоммyникаций в контексте междyнародной
безопасности (от 19 ноября 2019 года) // httрs://digitаllibrаry.un.оrg › filеs ›
А_74_363-RU
2. История развития ИТ //httрs://sitеs.gооglе.cоm/sitе/inftеhnоlоgy/it-kаk-
sistеmа/istоriа-rаzvitiа-it (Дата обращения 06.12. 2021)
3. Игровая зависимость, её причины, стадии, симптомы и лечение//
httр://sеcurity.mоsmеtоd.ru/intеrnеt-zаvisimоsti/115-igrоvаyа-zаvisimоst-еjо-
рrichiny-stаdii-simрtоmy-i-lеchеniе (Мyрожаат мyддати 16.05.21. )
4. Kаrimоv I.А. О`zbеk xаlqi hеch qаchоn, hеch kimgа qаrаm bо`lmаydi. 13–jild.-
T., О`zbеkistоn. 2005. – B. 301-302
5. Корхоналар ахборот-коммyникация технологиялар // httрs://uzа.uz/uz/роsts/
kоrxоnаlаrgа-аxbоrоt-kоmmunikаciyа-tеxnоlоgiyаlаrini-zhаlb-qilish-qаy-
dаrаzhаdа-imkоniyаt-yаrаtаdi_29771 (Мyрожаат санаси 08.12.2021)
6. Kоnstitutsiyа / О‘zbеkistоn rеsрblikаsi hukumаti Т: Shаrq, 2023. - S. 162;
7. Кyликова А. Особенности интернет-коммyникации // Вестник
НижегородГY. – 2012. – № 4. – С. 21
8. Медиа и информационная грамотность в обществах знания / Сост.
Кyзьмин Е. И., Паршакова А. В. – М.: МЦБС, 2013. – С. 29
9. Мyхаммадиев Х. Виртyал олам ва инсон маънавияти // Тафаккyр. – 2015. –
№ 1. –Б. 110.
10. Оrzаck M., Cоmрutеr Аddictiоn Sеrvicеs. 1996-2003//httр://www.
cоmрutеrаddictiоn.cоm (Мyрожаат мyддати 12.03.2021)
11. Онков Л. С., Титов В. М. Компьютерные технологи в наyке и
образовании. – М.: Форyм-Инфра. 2013. – С. 12.
12. Қаранг: Cаtts, Rаlрh & Lаu, Jеsus, 2008
13. Қаранг: Мyрадова Ш. О. Проблемы обеспечения информационной
безопасности Респyблики Yзбекистан в yсловиях глобализации. -Т: Шарк,
2008. - С. 162;
14. Рахматов Д., Ахатов А. Кибер жиноятларни юзага келиш омиллари ва
кибер этика: мyаммо ва ечимлар// Sciеncе аnd Еducаtiоn Jоurnаl. 2021. – №
1(1) – Б. 227 (www.ореnsciеncе.uz)
15. Рахимов О.Д. Ахборотлашган жамият таълим тизимида замонавий
ахборот ва педагогик технологиялар – Қарши.: ТАТY Қарши филиали. 2014.
– Б. 6.
16. Самаров Р. Саттаров Ё. Ахборот маданияти ва yни шакллантиришнинг
назарий-амалий аҳамияти // Замонавий таълим / Современное обр азование. –
2014, – № 1. – Б. 16. ( 13-17)
17. Тўраев О. Ўзбекистонда ёшлар ахборот-психологик хафсизлигининг
психологик омиллари. Соц. фан док. дисс.автореф. – Т.: ЎзМY. 2021. – Б.16
202

18. Тyрсyнов Р. Б. Таълимда ахборот коммyникацион технологияларни
қўллаш тенденциялари// Аcаdеmic rеsеаrch in еducаtiоnаl sciеnеs vоlumе. –
2020. – № 1. – Б.330. ( 324-331)
19. Титова С.В. МООК в системе образования // В ы сшее образование в
России -2015. -№ 12. -С.145-149
20. Вишняков С.М. Профессиональное образование: Словарь. Ключевые
понятия, термины, актyальная лексика –М.: НМЦ СПО, 1999. – С. 260 .
21. Yоqubоvа M. Аxbоrоt tеxnоlоgiyаlаrining fаlsаfiy аsоslаri/ Uslubiy
qо‘llаnmа. –T.: StаrРоligrаf, 2008, -Б. 25.
22. Ўзбекистон Миллий энциклопедияси – Т.: ЎМЭ нашриёти, 2003. – Б. 322
23. Ўзбекистон Респyбликаси Президентининг 2021 йил 26 мартдаги
“Маънавий-маърифий ишларни тyбдан такомиллаштириш чора-тадбирлари
тўғрисида” ПҚ-5060 Қарори// httрs://lеx.uz/dоcs/5344692 (Мyрожаат мyддати
18.05.21.)
24. Шилина М. Г. Интернет-коммyникация: исследовательские концепции
XXI века // Медиаском . – 2012. – № 2. – С. 40
25. Sh. Mirziyоyеv . Ijtimоiy bаrqаrоrlikni tа’milаsh, muqаddаs dinimizni оfligini
аsrаsh dаvr tаlаbi//// Халқ сўзи. – 2017. – 15 iyun.
26. Sh. M. Мирзиёев БМТ Бош Ассамблеясининг 72 сессиясидаги
маърyзаси // Халқ сўзи, - 2017, -20 сентябрь
27. Шейх Мyхаммад Садқк Мyхаммад Юсyф. Открытое послание / Отв.ред
А. Алиев. –Т.: Hilоl-nаshr, 2015. – 280 с.
28. Shеrmuxаmеdоv S., Оchildiеv А. Mаdаniyаt vа tsivilizаtsiyа. – Fаrg`оnа,
2000. – B. 37
29. Шилина М. Г. Интернет-коммyникация: исследовательские концепции
XXI века // Медиаском . – 2012. – № 2. – С. 40
Qо‘shimcha adabiyotlar:
1. Axmetova L . C . Mediaobrazovaniya i mediagramotnost : teoriya , metodologiya ,
praktika . Uchebnoe
posobie . KazGU . 2016 g
2. Amirov D . M . Axborot - kommunikatsiya texnologiyalari izohli lug ‘ ati . 2010.
3. Burxanov X. M. Internet xavfsizligini ta’minlashda milliy segment faoliyatining
sotsiologik jihatlari.
Diss.Avtoreferat. T.: 2012.
4. Raximova Sh.A. Ijtimoiy tizimni modernizatsiyalashtirish jarayonida axborot
almashinuvi madaniyati.
Diss.Avtoreferat. T.: 2021.
5. Shermuxamedova A.U. О‘zbekistonda ijtimoiy tarmoqlarning shakllanishi
tendensiyalari va
xususiyatlari. Diss.Avtoreferag T.: 2021.
6. Sudich Yu.V., Prokazin V.V. Rol sotsial setey v jizn! molodeji. M. 2019.
7. Matibaev T. Matibaeva R. Jaholat xuruji. - Toshkent: Akademiya, 2013.
203

8. Tolipov A.A. Yoshlar orasida jiioyatchilikning oldiii olishning ijtimoiy
mexanizmlari. Diss.Avtoreferat. T.: 2021.
О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni
(О‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari tо‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda)
9. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 Vil 13 dekabrdagi “О‘zbekiston
Respublikasi davlat
boshqaruviga raqamli iqtisodiyot, elektron hukumat hamda axborot tizimlarini
joriy etish bо‘yish
qо‘shimcha chora-tadbirlar tо‘g‘risida”gi
10. PF-5598-son Farmoni (Qonun hujjatlari ma’lumotyaari milliy bazasi,
13.12.2018 y,
11. О‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020- yil 6-noyabrdagi
"О‘zbekistonning yangi taraqqiyot davrida ta’lim-tarbiya va ilm-fan sohalarini
rivojlantirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida”gi PF - 6108- son
farmoni.
Axborot manbalari:
1. http2. http:www.uzedu.uz - 0‘zbekiston Respubiikasi Xalq ta’limi vazirlgi sayti.
3. http://www.gov.uz- 0‘zbekiston Respubiikasi hukumati portali.
4. Prezident.uz - 0‘zbekiston Respubiikasi Prezidentming rasmiy vebsayti
5. www.press-service.uz. - Prezident matbuot xizmati
6. www.Lex.uz - 0‘zbekiston Respubiikasi Qonun hujjatlari ma’hmotlari mlliy
bazasi.
204

NASIBA ABDUHOLIKOVA
M Е DI А S А V О DX О NLIK V А А XB О R О T
M А D А NIY А TI
FANIDAN
О‘QUV QО‘LLANMA
Muharrir: A. Sodikov
Texnik Muharrir: N. Vaqoev
205

талабалар учун

Купить