Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 58.1KB
Покупки 20
Дата загрузки 27 Сентябрь 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Mеhnаt hаqi bo’yicha hisob-kitoblar auditi

Купить
M е hn а t h а qi bo’yicha hisob-kitoblar auditi
               
Reja:
Kirish
1.Mehnat va ish haqi haqida tushuncha hamda uni hisobga olishning 
vazifalari.
2. Mehnatga haq to’lashning shakllari va tizimlari hamda ularni 
hujjatlashtirish.
3. Mehnat ta’tili va kasallik bo’yicha qo’shimcha haq hisoblashni 
hujjatlashtirish.
4.Ish haqidan ushlab qolinadigan ajratmalar va to’lovlar auditi.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar Kirish
Mehnat   va   ish   haqini   hisobga   olishda   xo’jalik   yurituvchi   subyektning
shaxsiy tarkibi va turkumlanishi bu borada respublikamizda amalga oshirilayotgan
islohotlar.
Respublikamizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning tub negizida
aholini   ijtimoiy   himoya   qilish,   qilingan   mehnatiga   yarasha   taqdirlash   hamda
turmush farovonligini oshirish masalasi yotadi.
Ushbu masalalarni hal etish borasida bugalteriya sohasida ham ijobiy ishlar
amalga   oshirilmoqda,   xususan   inson   mehnat   qilar   ekan   uning   hisobini   to’g’ri
tashkil   etish   va   yuritish,   to’lovlarni   hamda   ajratmalarni   o’z   vaqtida   olib   borishni
taqozo   etadi.   Fuqarolarni   mehnat   qilishi   uchun   har   qanday   sharoitlar   yaratilib
ularning mehnatga bo’lgan munosabatini, mulkiy xissiyotini uyg’otishga oid qator
tadbirlar   qilinmoqda.   Xususan   Prezidentimiz   o’zining   bir   qator   qaror   va
qonunlarida   bu   kabi   yuqoridagi   masalalarga   ijobiy   yondashmoqda.   Ma’lumki,
mashhur   besh   tamoyillaridan   biri»bo’lmish   ijtimoiy  himoya   qilish   dasturi   buning
yaqqol   asosidir.   Chunonchi,   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining
1997   yil   24   dekabrdagi   562-sonli   qaroriga   muvofiq   1998   yilda   ham   mehnat
sharoitlari o’ta zararli, o’ta og’ir bo’lgan ishchilarning daromadlaridan chegirmalar
darajasi   25%   dan   oshmasligi   hamda   noqulay   iqlim   sharoitida   ishlayotganlar
daromadiga   eng   kam   soliq   stavkasi   bo’yicha   15%   miqdorida   undirish   tartibi
ko’rsatib   o’tilgan.   Ijtimoiy   ishlab   chiqarishning   iqtisodiy   jihatdan   o’sishini
ta’minlovchi eng muhim omillaridan biri mehnat unumdorligini o’stirishdir.
Hozirgi   paytda   xalqimiz   oldida   turgan   mamlakat   iktisodiy   va   ijtimoiy-
siyosiy   turmushini   barqarorlashtirish   tadbirlari,   yaqin   vaqt   ichida   iste’mol
bozoridagi   taqchillikni   bartaraf   qilish   borasidagi   vazifalarini   bajarish   uchun,
birinchi navbatda, mehnat unumdorligini o’stirish talab etiladi.
Keyingi   paytda   tarif   tizimi   va   mehnatni   muvofiqlashtirish,   xo’jalik
yurituvchi  sub’ekt  jamoasiga  beriladigan mukofotlari  ularning mehnat  hissalariga
qarab   belgilash   borasida   muhim   tadbirlar   amalga   oshirilmoqda.   Xodimlarning
mehnatiga haq to’lash shakllari, tartibi va miqdori hamda daromadlarining boshqa turlari xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi. Bunda
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan bajarilayotgan ishlarning murakkabligi va
sharoitga   qarab   tabaqalash   uchun   davlat   tarif   stavkalari   bo’yicha   ish   haqi,
maoshlaridan   mojl   uchun   foydalanishlari   mumkin.   1991   yildan   boshlab   xo’jalik
yurituvchi   sub’ekt   va   tashkilotlarga   ish   haqi   fondi   va   moddiy   rag’batlantirish
fondining   miqdorini   belgilaydigan   nomativlar   yuqoridan   tasdiqlanmaydigan
bo’ldi. Mehnatga haq to’lash xarajatlarining me’yorlashtiriladigan miqdori xo’jalik
yurituvchi sub’ektning o’zi tomonidan faqat soliq solinmaydigan foydani hisoblab
chiqish uchun aniqlanadi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlarining shaxsiy daromadi, ya’ni mehnatga
haq to’lash mablag’lari mahsulot tannarxiga kiritiladigan to’lovlar hamda xo’jalik
yurituvchi   sub’ekt   ixtiyorida   qoldiriladigan   foyda   hisobidan   beriladigan
to’lovlardan iborat. Mahsulot tannarxiga kiritiladigan to’lovlar tarkibiga ishbay ish
haqi (rastsenkasi), tarif stavkasi, lavozimlik maoshlari (okladlari), rag’batlantirish
va   tovon   (kompensatsiya)   to’lovlari,   ishchi   va   xizmatchilarni   ularning   ishlab
chiqarish   faoliyatidagi   aniq   ko’rsatkichlari   uchun   belgilangan   mukofotlash
tartiblariga qarab hisoblangan ish haqi hamda amaldagi qonunlarda ko’zda tutilgan
to’lovlar kiradi. Iste’molga yo’naltiradigan mablag’larni tartibga solish maqsadida
soliq belgalangan.
Bunda   iste’mol   uchun   yo’naltiriladigan   mablag’lar   deb,   xo’jalik   yurituvchi
sub’ektdagi   barcha  xodimlarning mehnat   haqi  xarajatlari  summasi,   pul  to’lovlari,
shu   jumladan,   bir   yildagi   yil   yakunlari   bo’yicha   mukofotlar,   moddiy   yordam,
mehnat va ijtimoiy imtiyozlarni belgilashga atalgan summalar va yakka tartibdagi
xususiyatlarga   ega   bo’lgan   boshqa   to’lovlar   hamda   ixtirolar,   ratsionalizatorlik
takliflar   uchun   to’lovlardan   tashqari   mehnat   jamoasining   a’zolari   qo’shgan
mablag’lari bo’yicha to’lanadigan daromadlar (dividendlar, foizlar)ga aytiladi.
Soliq   solish   ob’ekti   sifatida   iste’mol   uchun   yo’naltirilgan   mablag’larning
soliq solinmaydigan miqdoridan ortiqcha summasi qabul qilingan. Iste’mol uchun
yo’naltirilgan   mablag’larning   soliq   solinmaydigan   miqdori   hisobot   yilining   joriy
davridagi   xo’jalik   hisobi   daromadini   shu   mablag’larning   o’tgan   "yilning   tegishli davridagi xo’jalik hisobi daromadidagi salmog’iga ko’paytirish yo’li bilan topiladi.
Shunday   yo’l   bilan   topilgan   miqdor   0,98   koeffitsienti   bilan   tuzatilib,   xo’jalik
hisobi   daromadining   o’sishini   iste’mol   uchun   yo’naltirilgan   mablag’larning
o’sishiga   qaraganda   tezlashtirishni   ta’minlaydi.   Iste’mol   uchun   yo’naltiriladigan
mablag’larni   tartibga   solish   uchun   qabul   qilinadigan   xo’jalik   yurituvchi   sub’ekt
xo’jalik   hisobidagi   daromadi   sotilgan   maxsulot   (ishlar,   xizmatlar)   tannarxi
tarkibidagi   mehnatga   haq   to’lash   xarajatlari   bilan   xo’jalik   yurituvchi   sub’ekt
ixtiyorida   qoladigan   foyda   summalari   sifatida   hisoblab   chiqiladi.   Bunda   xo’jalik
yurituvchi   sub’ektning   xo’jalik   hisobidagi   daromadi   taqqoslash   mumkin   bo’lgan
narxlar va sharoitlarda hisoblab chiqilishi lozim bo’ladi.
Hozirgi   paytda   ish   haqini   tashkil   qilishni   qayta   qurishning   muhim
xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1.  xodimlarning juda keng bo’lgan doirasiga tegishliligi;
2.   birinchi   marta   ish   haqini   tashkil   qilishning   barcha   qismlarini,   ya’ni
ta’rif   tartibi,   haq   to’lash   shakllari   va   mukofotlash   tartibi,   mehnatni
muvofiqlashtirish,   qo’shimcha   haq   to’lash   mexanizmi,   mehnatga   haq   to’lash
fondlarini hosil qilish va foydalanish kabi elementlar kompleksini o’z ichiga oladi;
3.   mehnat   jamoasining   roli   ayniqsa   oshiriladi,   mehnatning   umumiy
natijasiga   har   bir   xizmatchi   hissasini   baholash   hamda   unga   haq   to’lash   va
mukofotlash   miqdorlarini   aniqlash   bilan   bogliq   bo’lgan   masalalarni   echishdagi
ko’pchilik to’siqlar bartaraf qilinadi;
Mehnat   va   ish   haqiga   tegishli   reja   topshiriqlarini   hisobga   olish   va   nazorat
qilishda buxgalteriya hisobi muhim rol o’ynaydi. Chunki uning yordamida xo’jalik
yurituvchi   sub’ektning   barcha   bo’limlarida   mehnat   ko’rsatkichlarining   bajarilishi
va uning o’zgarishi haqida iqtisodiy asoslangan axborotlar yaratiladi.
Mehnatkashlarning   mehnat   unumdorligini   oshirish   va   xo’jalik   yurituvchi
sub’ekt   ishini   yaxshilashga   bo’lgan   moddiy   qiziqishlarini   yanada   oshirish
maqsadida   ularga   to’lanadigan   ish   haqida   xo’jalik   yurituvchi   sub’ekt   ishining
umumiy   yakunini   yaxshilash   uchun   to’lanadigan   qismini   oshirishga   keng   yo’l
ochib berilmoqda.  1.Mehnat va ish haqi haqida tushuncha hamda uni hisobga
olishning vazifalari.
Jamiyatda   moddiy   ne’matlarni   ishlab   chiqarish   jarayoni   mehnat   quroli   va
mehnat buyumlaridan tashqari, bevosita jonli mehnat ham o’z ichiga oladi. Ishlab
chiqarish jarayonida ishlab chiqarish vositalaridan foydalanib kishining iste’molini
qondiradigan mahsulot vujudga keltiriladi.
Х o’jalik yuritishning bozor tizimiga o’tish sharoitida mehnatga haq to’lash,
ijtimoiy   qo’llab-quvvatlash   va   xodimlarni   himoya   qilish   sohasidagi   davlatning
ko’plab   vazifalari   bevosita   korxonalarga   berilgan.   Mehnatga   haq   to’lashning
shakllari,   tizimlari   va   miqdorini,   mehnat   natijasiga   qarab   rag’batlantirishni
korxonalar   mustaqil   o’zlari   belgilaydi.   «Ish   haqi»   degan   tushuncha   hozir
qonunchilik   asosida   ishlamagan   vaqtlari   uchun   ham   pul   va   natura   shaklida
hisoblangan ish haqining barcha turlarini o’z ichiga oladi.
Bozor   munosabatlariga   o’tish   xodimlarga   yana   aksiya   va   obligatsiyalar
bo’yicha   dividend   va   foizlar   tarzida   boshqa   manbalardan   daromad   olish
imkoniyatini berdi.
  Bir   xodimning   mehnat   daromadlari,   korxona   faoliyatining   pirovard
natijasini hisobga olgan holda, uning qo’shgan hissasi bilan aniqlanadi, soliq bilan
tartibga solinadi va maksimal miqdori cheklanmaydi. Lekin xodimlarning minimal
ish haqi miqdori bor va u qonunchilik bilan belgilanadi.
Mehnat   munosabatlarini,   shu   jumladan   xodimlar   mehnatiga   haq   to’lashni
yuridik   asosini   mehnat   to’g’risidagi   qonuniy   hujjatlar,   korxonalarning   jamoat
shartnomalari va boshqa muayyan me’yoriy hujjatlar tashkil etadi.
Daromadlarni   indeksatsiya   qilish   va   pulning   qadrsizlanishi   bilan   bog’liq
bo’lgan   aholi   zararlarini   qoplash   ijtimoiy   kafolatdagi   yangilik   bo’lib   hisoblanadi.
Aholini   ijtimoiy   himoyalash   va   qo’llab   -   quvvatlashda   ijtimoiy   sug’urta,   pensiya
fondi,   bandlik   fondi   va   boshqa   davlat   budjetidan   tashqari   fondlari   alohida   o’rin
egallaydi. Ularning tashkil etilishi tegishli qonuniy hujjatlar bilan tartibga solinadi.
Barcha budjetdan tashqari fondlar maxsus maqsadli ajratmalar va boshqa manbalar hisobidan   tashkil   etilib,   davlat   budjetidan   ajralgan   holda   faoliyat   ko’rsatadi   va
muhim ijtimoiy tadbirlar va rejalarni moliyalashtirishda foydalaniladi.
Mehnatga   haq   to’lash   bo’yicha   hisoblashishlar   buxgalteriya   hisobi
schyotlarining   6710-«Mehnat   haqi   bo’yicha   xodim   bilan   hisoblashishlar»   passiv
schyotida yuritiladi. Mehnat va unga haq to’lash hisobi korxonaning hisob tizimida
asosiy   o’rinlardan   birini   egallaydi   va   u   mehnatning   son   hamda   sifati,   iste’molga
yo’naltiriladigan   mablag’lardan   foydalanish   ustidan   operativ   nazoratni
ta’minlashga qaratilgan.
Х o’jalik yuritishning yangi sharoitida mehnat va unga haq to’lash hisobining
asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
 soliqlar   va   ish   haqidan   ushlanmalar   ham   qo’shilgan   holda   korxona
xodimlari   bilan   mehnatga   haq   to’lashga   doir   hisob-kitoblarni   o’z   vaqtida   olib
borish;
 hisoblangan   ish   haqi   va   sug’urtaga   ajratmalar   summasini   xarajatlar
schyotlariga o’z vaqtida hamda to’g’ri o’tkazib borishni ta’minlash;
 boshqarish   va   zaruriy   hisobotlarni   tuzish   uchun   mehnat   va   ish   haqi
bo’yicha ko’rsatkichlarni operativ yig’ish va guruhlash;
 ishchi-xodimlar   soni,   ularning   mehnat   unumdorligi   va   ish   vaqtidan
foydalanishini doimiy nazorat qilishdan iborat.
Mehnat   haqi   bo’yicha   hisoblashishlar,   ularni   rasmiylashtirish   va
foydalanishni nazorat qilish.
O’zbekiston   Respublikasining   Mehnat   Kodeksiga   binoan   ishchi   va
xizmatchilarga   ish   haqi   bir   oyda   kamida   bir   marta   beriladi.   Ayrim   hollarda
xodimlarning   alohida   kategoriyalari   uchun   O’zbekiston   Hukumati   tomonidan   ish
haqi to’lash bo’yicha boshqa muddatlar belgilanishi mumkin.
Oyning   birinchi   yarmiga   ish   haqi   hisoblashning   avansli   va   avanssiz   tartibi
qo’llaniladi.   Birinchi   holda   hodimga   avans   berilib   oyning   ikkinchi   yarmiga   ish
haqi   to’lanishda   pirovard   hisob   qilinadi.   Jamoa   shartnomasini   tuzishda   avans miqdori   ish   beruvchi   bilan   kelishib   olinadi.   Avansning   minimal   miqdori   tabelga
binoan ishchining ishlagan vaqti bo’yicha tarif stavkasidan kam bo’lmasligi kerak.
Ikkinchi   holda   korxona   rejali   avans   to’lashning   o’rniga   oyning   birinchi
yarmi   bo’yicha   haqiqiy   ishlab   chiqargan   mahsuloti   (bajargan   ishi)   yoki   ishlagan
vaqti bo’yicha ish haqi hisoblaydi.
Avanslar   oklad   yoki   tarif   stavkasining,   soliq   chiqarilgandan   so’ng,   40-50
foizi   miqdorida   hisoblanadi.   Ishchi   va   xizmatchilar   bilan   hisoblashishni
rasmiylashtirish   uchun   foydalaniladigan   hujjat   bo’lib   hisoblash   qaydnomasi
hisoblanadi.   Quyidagi   dastlabki   hujjatlar   ish   haqi   hisoblash   qaydnomasi   va
hisoblash varaqalarini tuzish uchun asos bo’lib hisoblanadi:
- ish vaqtidan foydalanishni hisobga olish tabeli – asosida foydalanilgan
vaqt   yotadigan   vaqtbay   ish   haqi   va   boshqa   to’lovlarni   hisoblash   uchun
foydalaniladi   (bekor   turishlar,   tungi   va   ish   vaqtidan   ortiq   ishlagani,   vaqtinchalik
ish qobiliyatini yo’qotgani va shu kabilar uchun to’lanadigan haq);
- ish haqini yig’ib boruvchi kartochkalar – ishbay ishchilar uchun;
- barcha   turdagi   qo’shimcha   haq   va   vaqtinchalik   ish   qobiliyatini
yo’qotgani bo’yicha nafaqalar hisoblash buxgalteriya raschyoti;
- o’tgan   oy   bo’yicha   hisoblash   qaydnomaslari   –   soliq   ushlanmalar
summasini hisoblash uchun;
- ijro   varaqalari   bo’yicha   ushlab   qolish   uchun   sud   organlarining
qarorlari;
- oyning   birinchi   yarmi   uchun   avans   berish   bo’yicha   to’lov
qaydnomaslari;
- rejasiz avanslar berish bo’yicha kassa-chiqim orderlari va h. k.
Hisoblash qaydnomasi analitik hisob registri bo’lib hisoblanadi, chunki u har
bir   tabel   nomeri,   sexlar,   xodimlar   kategoriyalari,   to’lov   va   ushlanmalar   turlari
bo’yicha tuziladi.  Т o’lov qaydnomasi quyidagi ko’rsatkichlardan iborat:
- to’lov   turlari   bo’yicha   hisoblandi   –   6710   schyotning   kredit   oboroti
bo’yicha; - to’lov   va   zachet   turlari   bo’yicha   ushlandi   va   zachet   qilindi   –   6710
schyotning debet oboroti;
- qo’liga   tegadigani   yoki   korxonaning   oy   oxiriga   qarzi   –   6710
schyotning kredit saldosi.
Hisoblash   qaydnomasining   oxirgi   ko’rsatkichi   pirovard   hisoblashish
bo’yicha to’lov qaydnomasini tuzish uchun asos bo’lib hisoblanadi.
Korxonaning ishchi va xizmatchilar bilan hisoblashishini rasmiylashtirishda
bir qancha variantlar qo’llaniladi:
- hisoblashish-to’lov   qaydnomaslarini   tuzish   yo’li   bilan.   Bunda   ikki
registr   birlashtirilgan:   hisoblash   va   to’lov   qaydnomasi,   ya’ni   bir   vaqtning   o’zida
to’lashga tegishli summa hisoblanadi va u beriladi (to’lanadi);
- hisoblash   qaydnomasini   tuzish   yo’li   bilan,   to’lash   esa   to’lov
qaydnomasi bilan amalga oshiriladi;
- har ish oyi uchun (hisoblandi, ushlandi, qo’liga tegadigani) «Ish haqi
hisoblash»   varaqalarini   mashinalarda   tuzish   yo’li   bilan.   Bunga   asosan   ish   haqi
berish uchun to’lov qaydnomasi tuziladi.
Moliyalash   manbaidan   qat’iy   nazar   korxonaning   mehnat   haqi   xarajatlari
tarkibiga   mehnatga   haq   to’lash   bo’yicha   qilingan   barcha   xarajatlar,   jumladan
qonun   bo’yicha   xodimlarning   ishlamagan   vaqti   uchun   hisoblangan   o’rtacha   ish
haqi, rag’batlantiruvchi to’lovlar, kompensatsiya to’lovlari kiradi.
Yuqorida ko’rsatilgan mehnatga haq to’lash bo’yicha qilingan xarajatlarning
barchasi   xarajatlar   tarkibi   to’g’risidagi  Nizomga  binoan  mahsulot   (ish  va  xizmat)
lar   tannarxiga   kiritiladi   yoki   davr   xarajatlariga   o’tkazilib,   keyin   har   oyda   hisobot
davri   foydasini   kamaytirishga   yo’naltiriladi.   Mehnat   haqi   fondidan   foydalanish
ustidan nazoratni asosan korxona rahbari olib boradi.
2002-yilning   1-oktabridan   boshlab,   mulkchilik   shaklidan   qat’iy   nazar,
korxonalar   va   tashkilotlarning   mehnatga   haq   to’lashga   yo’naltiriladigan
mablag’larini   davlat   tomonidan   tartibga   solish   bekor   qilindi.   Bu   o’z   navbatida
mehnat   haqi   fondidan   foydalanish   ustidan   olib   boriladigan   ichki   nazoratni
kuchaytirishni taqozo etadi. Buxgalteriya   hisobining   jurnal-order   shakli   tarkibida   hisobot,   haqiqiy
hisoblangan   mehnat   haqi   fondini   hisoblab   chiqish   va   rejali   fonddan   foydalanish
ustidan nazorat qilish uchun maxsus registrlar nazarda tutilgan. Bu maqsad uchun
sanoatda 5-«Hisoblangan ish haqining tarkibi va xodimlar kategoriyalari bo’yicha
yig’ma   va   ishchi   va   xizmatchilar   bilan   hisoblashishlar   bo’yicha   yig’ma»   ishlov
berish   jadvalidan   foydalaniladi.   Bu   har   oyda   hisoblash   qaydnomaslariga   asosan
tuziladi. 
Haqiqatan   ham   bu   jadval   6710-schyotning   ma’lumotlarini   tahlil   qilish,   8,
10/1   jurnal-orderlariga,   7-qaydnomasga   soliq   ushlanmalari   bo’yicha
ma’lumotnoma tuzish va oy oxiriga qolgan qoldig’ini bosh daftar bilan taqqoslash
imkoniyatini   beradi.   Chunonchi,   8   -   jurnal-orderga   yozish   uchun   ishchi   va
xizmatchilarning   ish   haqlaridan   ushlangan   soliqlar   summasi   to’g’risidagi
ma’lumotnoma   6410-schyotning   kredit   ma’lumotlariga   asosan   tuziladi;   10/1
jurnal-orderiga yoziladi 6710-schyotning krediti 6520-schyotning debeti bo’yicha;
7-qaydnomasga   –   4710-schyotning   krediti   bo’yicha,   6990-schyotning   krediti
bo’yicha yoziladi.
Ish   haqi   —   mehnatga   pul   shaklida   to lanadigan   haq;   qiymatning   o zgarganʻ ʻ
shakli, ish kuchi (taqdim etilgan mehnat xizmati)ning bahosi.   Ish kuchi qiymati va
narxi bevosita ish haqida ifodalanadi. Ish haqi darajasi   mehnat bozorida   kelishiladi.
Xodim   mehnat   bozorida   mehnatni   emas,   o z   ish   kuchini   sotadi.   Ish   haqi	
ʻ
mehnatning   pul   shaklidagi   bahosi   bo lib,   uni   ishga   yollovchilar   (korxona,	
ʻ
muassasa,   tadbirkor)   mehnat   qiluvchilarga   ma lum   vaqt   mobaynida   ma lum	
ʼ ʼ
miqdordagi   va   muayyan   sifatli   ishni   bajarganliklari   uchun   to laydilar.   Yollanma	
ʻ
xodim uchun ish haqi asosiy daromadi manbai hisoblanadi.
Ish haqi — yollanma xodim daromadining asosiy manbai, unga tegishli ish
qobiliyatiga   bo lgan   mulkchilik   huquqini   iqtisodiy   jihatdan   ro yobga   chiqarish	
ʻ ʻ
shakli.   Shu   bilan   birga   ish   beruvchi   uchun   yollanma   xodimlar   mehnatiga
to lanadigan   haq   ishlab   chiqarish   harajatlarining   unsurlaridan   biri.   Ish   beruvchi	
ʻ
mehnat   resurslaridan   ishlab   chiqarish   omillaridan   biri   sifatida   foydalanish   uchun
uni xarid qiladi Bozor  iqtisodiyoti   sharoitlarida  mehnatning miqdori  va sifatiga qarab
mehnatga   haq   to lashning,   asosan,ʻ   vaqtbay   va   ishbay   tizimlari   qo llaniladi.	ʻ
Vaqtbay   ish   haqi   shaklida   xodim   oladigan   ish   haqi   miqdori   ishlagan   vaqt   bilan
bog liq   bo ladi,   ya ni   ish   haqi   miqdori   mehnat   unumdorligi   va   intensivlik	
ʻ ʻ ʼ
darajasiga   bog liq   emas.   Ishbay   ish   haqi   xodimning   ma lum   vaqt   mobaynida	
ʻ ʼ
tayyorlangan   mahsuloti   miqdori   bilan   o lchanadi.   Ishbay   ish   haqining	
ʻ
ko rinishlaridan   biri   —   akkord   ish   haqi.   Bunda   jamoa   yoki   ayrim   xodimga   ish	
ʻ
hajmi   oldindan   belgilab   beriladi,   umumiy   haq   summasi   kelishib   olinadi.   Ish
butunlay yakunlanganidan keyin ish haqi oxirigacha to lanadi. Ish haqining bunday	
ʻ
shaklidan   ko pincha   qurilishda   foydalaniladi.   Bulardan   tashqari   aksar	
ʻ
mamlakatlarda   ish   haqidan   tashqari   mehnatda   erishgan   yutuqlari   uchun
mukofotlash ham mavjud. Bular vaqtbay mukofot, ishbay mukofot tizimlari hamda
korxonada olingan foyda hisobidan ajratiladigan moddiy rag batlantirish fondidan	
ʻ
mukofotlash tizimidir.
Ish   haqi   miqdori   yollanma   xodimlarning   turmush   darajasini
ifodalovchi   ko rsatkichdir.	
ʻ   Nominal   va   real   ish   haqi   ko rsatkichlari   mavjud.	ʻ
Nominal   ish   haqi   yollanma   xodimning   o z   mehnati   evaziga   olgan   pul	
ʻ
daromadalari. Real ish haqi xodimning olgan ish haqiga qancha va qanday iste mol	
ʼ
buyumlari sotib olishi va madaniy-maishiy xizmatlardan foydalanish mumkinligini
ko rsatadi.   Boshqacha   aytganda   real   ish   haqi   —   bu   nominal   ish   haqining   „xarid	
ʻ
etish   qobiliyati.   Real   ish   haqi   boshqa   sharoitlar   bir   xil   bo lganda,   nominal   ish	
ʻ
haqiga   to g ri   mutanosibdir   va   iste mol   buyumlari   va   xizmatlar   narxining	
ʻ ʻ ʼ
darajasiga teskari mutanosibdir.
Odatda,   mehnat   bozorida   ish   kuchiga   muvozanatli   narx   shakllanadi.
Bu narx ish haqi yoki ish haqi stavkasi deb ataladi. Mehnat birligining bozor narxi
ish   haqi   miqdori   (stavkasi)   bo lib,   lavozim   okladi   tarzida   yoki   shartnomaga	
ʻ
muvofiq belgilab qo yiladi, lekin mamlakatda qonun bilan belgilangan	
ʻ   eng kam ish
haqi   darajasidan oz bo lishi mumkin emas. Shuningdek, ish haqi miqdori muayyan	
ʻ
vaqt   birligi   ( soat ,   kun ,   hafta ,   oy )   ichida   bajariladigan   va   muayyan   kasb-malaka
xususiyatlariga ega bo lgan mehnatga to lanadigan haq darajasini belgilaydi.
ʻ ʻ Ish   haqining   asosiy   vazifasi   ishlab   chiqarishning   bevosita   qatnashchisi
bo lgan   xodim   hamda   uning   oila   a zolarining   hayot   va   mehnat   faoliyatiʻ ʼ
sharoitlarini   ta minlashidan   iborat.	
ʼ   Qiymatning   mehnat   nazariyasi   ish   kuchini
alohida, o ziga xos tovar deb hisoblaydi. Shu sababli, bu nazariya ish haqini tovar	
ʻ
bo lgan   ish   kuchi   qiymatining   o zgargan   shakli,   ya ni   uning   puldagi   ifodasi   deb	
ʻ ʻ ʼ
hisoblaydi   va   uni   ish   kuchini   takror   ishlab   chiqarishi   uchun   zarur   bo lgan	
ʻ
tirikchilik   vositalari   qiymati   tarzida   ta riflaydi.   Ish   haqiga   ish   kuchi   qiymatining	
ʼ
puldagi   ifodasi   sifatida   qarash   aniq   mehnat   bozorida   ish   haqi   darajasiga   talab   va
taklif   omillarining   ta sirini   hisobga   olmaydi.   Iqtisodiy   rivojlangan   mamlakatlar	
ʼ
mehnat bozorida real ish haqining o rtacha darajasi yashash uchun zarur tirikchilik	
ʻ
vositalari minimumiga qaraganda ancha yuqori darajada turadi.
2.  Mehnatga   haq   to ’ lashning   shakllari   va   tizimlari   hamda
ularni   hujjatlashtirish
Mehnatga   haq   to ’ lashda   ishning   sifatini ,   ishlab   chiqarish   normalarini
bajarilishini   hisobga   olish   va   ish   haqi   hisoblashning   ma ’ lum   tartibini   belgilash
zarur .   Demak ,   korxonada   mehnatga   haq   to ’ lashni   tashkil   etish   biri - biriga   bog ’ liq
bo ’ lgan   uchta   elementlar   bilan   aniqlanadi :  tarif   tizimi ,  mehnatni   normalashtirish   va
mehnatga   haq   to ’ lash   shakllari .  Sifat   jihatidan   mehnat   tarif   tizimi   bilan   baholanadi ,
sarflangan   mehnat   miqdori   normalashtirish   bilan   hisobga   olinadi ,   ish   haqi
hisoblash   tartibi   esa   mehnatga   haq   to ’ lash   shakllari   bilan   aniqlanadi .
Ishchilar mehnatiga haq to’lashda tarif setkasi asos bo’lib hisoblanadi.   Т arif
setkasi ishlovchilarning malakasi, mehnatga haq to’lash shakli va mazkur sohaning
xalq   xo’jaligidagi   ahamiyatini   inobatga   olgan   holda   tuziladi.   Т arif   tizimiga
quydagilar kiritiladi:
- bir   soat   yoki   bir   kunlik   mehnatiga   to’lanadigan   haq   miqdorini
belgilovchi tarif stavkasi;
- haq to’lashda ish va ishchilarning (malakasi) turli razradlari orasidagi
munosabatlarini ko’rsatuvchi tarif setkasi; - tarif-malakaviy   ma’lumotnoma.   Uning   yordamida   tarif   setkasiga
binoan ish va ishchining razradi aniqlanadi.
Oddiy   ishlar   1-razradli   ishchining   tarif   stavkasi   bilan   to’lanadi.   Mehnat
malakasi darajasiga, ya’ni belgilangan tarif razryadi va tarif koeffitsiyentiga, qarab
qolgan   razradlarning   tarif   stavkalari   bu   razraddan   ortiq   bo’ladi.   Т arif   razradi   har
bir ishlab chiqarish operatsiyasiga, har bir ish turiga tayinlanadi, shuning uchun ish
bajarish normalarini hisobga olgan holda, ishbay ish haqini hisoblab topishda tarif
stavkasidan foydalaniladi.
Mehnatga haq to’lash shakli, mukofotlar, qo’shimcha haqlar, rag’batlantirish
to’lovlari,   kasaba   uyushma   qo’mitasi   bilan   kelishilgan   holda,   ish   beruvchi
tomonidan qabul qilinadigan jamoa shartnomasi bilan belgilanadi. Davlatning tarif
stavkalari   va   okladlari   korxonada   ishchilarning   malakasiga,   kasbiga,   ular
tomonidan   bajariladigan   ishlar   sharoitining   murakkabligiga   qarab   baza   sifatida
foydalanilishi mumkin.
O’zR   Vazirlar   Mahkamasining   2000-yil   20-iyuldagi   280-sonli   qarori   bilan
mehnatga   haq   to’lash   bo’yicha   yagona   tarif   setkasi   qabul   qilingan   bo’lib,   unda
mehnatga   haq   to’lash   bo’yicha   razradlar   va   0-razradga   nisbatan   tarif
koeffitsiyentlari belgilangan.  Т arif stavka va okladlar tizimi tuzilishini asosi bo’lib
0-razradga belgilangan minimal oylik summasi hisoblanadi.
Quyida 2000-yili Vazirlar Mahkamasining 20 iyuldagi 280-sonli qarori bilan
qabul qilingan yagona tarif setkasi mavjud (1.1 -jadvalga qarang).
1.1-jadval.
Mehnatga haq to’lash bo’yicha yagona tarif setka
Mehnatg
a   haq   to’lash
bo’yicha
razradlar Nolinchi
razradga nisbatan tarif
koeffitsiyentlari Mehnatga
haq   to’lash
bo’yicha razradlar Nolinchi
razradga   nisbatan
tarif
koeffitsiyentlari
0
1
2 1,000
2,014
2,216 12
13
14 4,973
5,288
5,606 3
4
5
6
7
8
9
10
11 2,439
2,681
2,937
3,205
3,484
3,773
4,064
4,361
4,663 15
16
17
18
19
20
21
22 5,931
6,259
6,593
6,930
7,273
7,620
7,973
8,328
Ishchining   ish   haqi   yoki   oklad   summasini   aniqlash   uchun   nolinchi
razryadning   mehnatiga   to’lanadigan   summani   mazkur   ishchiga   belgilangan
razradning   koeffitsiyentiga   ko’paytirish   kerak.   Yuqorida   keltirilgan   yagona   tarif
setkasini   budjetdan   moliyalashtiriladigan   muassasalar,   tashkilot   va   korxonalar
qo’llashga majbur.
O’zining   moliyaviy   faoliyatini   xo’jalik   hisobi   asosida   yurituvchi   barcha
davlat,   davlat-aksioner   korxonalari   va   tashkilotlari   mehnatga   haq   to’lashning
yagona tarif setkasi asosida xodimlarning tarif-malakaviy razradlarini belgilashlari
zarur.   Boshqa   mulk   shaklidagi   korxona,   tashkilot   va   muassasalarga   yagona   tarif
setkasi   asosida   xodimlarning   tarif-malakaviy   setkasini   belgilab   olish   tavsiya
qilinadi.
Тarif   stavkalar   va   okladlar   tizimini   asosi   bo’lgan   nolinchi   razryadning
minimal   ish   haqi   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Ma h kamasi   tomonidan
belgilanadi.   Хususan   nolinchi   razryadning   minimal   ish   haqisiga   va   qonunchilik
bilan belgilangan o’rtacha oy ish kunlarining uzunligiga (ish vaqtining o’rtacha oy
fondi)   qarab   1-razryadning   soatlar   tarif   stavkalarining   minimal   o’lchami
aniqlanadi. Chunonchi, nolinchi razradning minimal ish haqisi 12420 so’m va (40
soatlik ish haftasida) ish vaqtining o’rtacha oylik fondi 169,2 soat bo’lgan taqdirda
soatlik tarif stavkasining o’lchami 73,40 so’m bo’ladi (12420: 169,2). 1-razrad   stavkalarini   mehnatga   haq   to’lash   shakllari   (ishbay   ishchilar   va
vaqtbay ishchilar), shuningdek kasb  guruhlari  va ish  turlari  (uch  guruh stavkalar)
bo’yicha   tabaqalashtirib   korxona   mehnatga   haq   to’lash   bo’yicha   tarif   setkasini
ishlab   chiqishi   mumkin.     B ir   korxona   moliyaviy   imkoniyatlari   va   boshqa   ishlab
chiqarish ko’rsatkichlariga qarab o’zining tarif koeffitsiyentlarini ishlab chiqadi.
Mehnatga   haq   to’lashni   tashkil   etishning   asosiy   elementi   bo’lib,   mahsulot
birligini ishlab chiqarishga yoki ma’lum tashkiliy-texnik sharoitlarida berilgan ish
h ajmini   bajarishga   sarflanadigan   mehnat   o’lchamini   belgilovchi,   mehnatni
normalashtirish hisoblanadi.
Mehnatni   normalash,   mehnatni   ilmiy   asosda   tashkil   qilishning   asosiy
tarkibiy   qismi   sifatida,   ishlab   chiqarish   normasini   va   vaqt   normasini   o’z   ichiga
oladi.   Normal   ish   sharoitida   belgilangan   vaqt   (soat,   smena,   oy)   birligida   ishlab
chiqarsa   bo’ladigan   normalashtiriluvchi   mahsulot   birligi   (dona,   metr,   tonna)   ning
miqdori   ishlab   chiqarish   normasi   bilan   belgilanadi.   Vaqt   normasi   esa   ma’lum
tashkiliy-texnikaviy sharoitlarda ish bajarish uchun zarur bo’ladigan vaqtni (min.,
soat) nazarda tutadi.
Korxonalarga   mehnatga   haq   to’lash   shakl   va   tizimlarini   mustaqil   belgilash
huquqi   berilgan.   Mehnatga   haq   to’lashning   ikkita   shakli   mavjud:   ishbay   va
vaqtbay. Mehnatga ishbay shaklida haq to’langanda ish haqi, mahsulotning sifati,
murakkabligi   va   ish   sharoitini   hisobga   olgan   holda,   ishlab   chiqarilgan   mahsulot
birligining miqdoriga bog’liq. Vaqtbay shaklida ish haqi, xodimlar malakasi va ish
sharoitini   hisobga   olgan   holda,   sarflangan   (haqiqiy   ishlagan)   vaqtning   miqdoriga
bog’liq.
Ishbay   ish   haqi   shakli   ishchilarni,   ilg’or   tajribalardan   foydalangan   holda,
mehnat   unumdorligini   oshirishga   moddiy   jihatdan   qiziqtiradi.   Mehnatga   haq
to’lashning bu shaklida ishlab chiqarilgan mahsulot sifatini qat’iy tekshirish zarur.
Mehnatga haq to’lashning ishbay shakli quyidagi mehnatga haq to’lash tizimlariga
bo’linadi:   to’g’ri   ishbay,   ishbay-mukofot,   akkord,   ishbay-progressiv,   egri
ishbay tizim .
Mehnatga vaqtbay shaklida haq to’langanda ish haqi hisoblash bo’yicha asos qilib ishchining sarflagan vaqti va tarif stavkasi olinadi.
Vaqtbay   ish   haqi   shakli   ikki   tizimdan   iborat:   mehnatga   haq   to’lashning
oddiy vaqtbay tizimi va vaqtbay-mukofot tizimi. Oddiy vaqtbay tizimida ish haqi
bevosita   ishlagan   vaqt   miqdoriga   bog’liq.   Vaqtbay-mukofot   tizimida   oddiy
vaqtbay tizimi bo’yicha hisoblangan ish haqiga qo’shimcha qilib bajarilgan ishning
sifati,   material,   yoqilg’ilarni,   tejalishi   bekor   turishlarni   qisqarishi,   mashina   va
agregatlarni   to’xtovsiz   ishlashi   va   boshqa   ko’rsatkichlarga   qarab   mukofot
hisoblanadi.
Mehnatni   tashkil   qilish   shakliga   qarab   ishbay   va   vaqtbay   shakllardagi
mehnatga   haq   to’lashlar   yakka   va   umumiy   bo’lishi   mumkin.   Ish   jarayonida
kasblarni   birga   qo’shib   olib   borish,   ijrochilarning   birini   ikkinchisiga   bog’liqlik
zarurati bo’lsa, mehnatga haq to’lash umumiy bo’lishi mumkin.
Korxonalarda   u   yoki   bu   dastlabki   hujjatlar   shaklini   qo’llash   ishlab
chiqarishning   xarakteri,   mehnatni   tashkil   etish   va   unga   haq   to’lash   tizimiga,
shuningdek mahsulot sifatini nazorat qilish usuliga bog’liq.  Т asdiqlangan qonunga
binoan   sanoatda   quyidagi   dastlabki   hujjatlar   qo’llaniladi:   ishbay   ish   naryadi,
marshrut   varaqasi,   tayyorlangan   mahsulot   to’g’risida   raport,   tayyorlangan
mahsulotni   hisobga   olish   qaydnomasi,   bajarilgan   ishlarni   qabul   qilish
dalolatnomasi,   vaqtbay   ishlovchilarga   berilgan   normalashtirilgan   topshiriq   va
boshqalar.   Ishlangan   mahsulot   va   bajarilgan   ishlar   hisobi   bo’yicha   dastlabki
hujjatlar miqdorini anchaga kamaytirish uchun yiriklashtirilgan, kompleks me’yor
va baholarni qo’llash, shuningdek bir yo’la tuziladigan bir kunlik hujjatlar o’rniga
ko’p kunlik (yig’ma hujjatlar) haftada ishbay ishlarning bajarilishi ( Т -28-shakl) ga
o’xshagan hujjatlarni qo’llash tavsiya qilinadi. 
Ish   haqini   to’g’ri   hisoblash   uchun   barcha   hujjatlarda   quyidagi   ma’lumotlar
keltirilishi   kerak:   ish   joyi   (sex,   uchastka,   bo’lim);   hisoblash   davri   (sana);
familiyasi,   ismi,  otasining  ismi;   tabel   raqami   va  ishchining  razryadi;   ish  birligiga
belgilangan   vaqt   normasi   va   baho,   ish   haqi   summasi;   bajarilgan   ish   bo’yicha
norma-soat miqdori  Т exnologik   karta,   sex,   uchastka   ishlab   chiqarish   dasturiga   binoan   tuzilgan,
amaldagi   norma   va   baholari,   ishlar   grafigi   ko’rsatilgan   bu   hujjatlar   ish
boshlanishidan oldin ishchiga yoki brigadaga topshiriladi. Ish bajarilgandan so’ng
texnik nazorat bo’limi (O Т K) haqiqiy ishlab chiqarilgan va qabul qilingan yaroqli
mahsulotlar miqdori va yaroqsiz mahsulot miqdorini ko’rsatadi.
Yakka,   takrorlanmaydigan   mahsulot   ishlab   chiqarishlarida   ishbay   ish
bo’yicha   asosiy   hujjat   bo’lib   bir   yo’la   tuziluvchi,   yig’ib   boruvchi,   shuningdek
yakka va brigada bo’yicha tuziladigan naryad hisoblanadi. Bir yo’la naryad smena
yoki oy davomida bir buyurtma yoki ishlab chiqarish xarajatlari turiga tegishli ish
turlari   bo’yicha   tuziladi.   Agar   ish   bir   ishchi   tomonidan   bajarilsa,   yakka   naryad
deyiladi,   agar   brigada   tomonidan   bajarilsa   –   brigada   (umumiy)   naryadi   deyiladi.
Naryadning orqa tomonida brigada tarkibi, ishlangan vaqt, bajarilgan ish, brigada
a’zolarining malakasi to’g’risida qo’shimcha ma’lumotlar keltiriladi. 
Naryadlar   bo’yicha   bajarilgan   ish   hajmi   va   ishlar   harakatini   texnologik
zanjiri tartibida nazorat qilish mumkin emas, chunki ular bir ishchi (yoki brigada,
smenaga),   biri   ikkinchisi   bilan   bog’lanmagan   bir   yoki   bir   necha   operatsiyalarga
yoziladi.   Shuning   uchun   bir   texnologik   jarayonda   bir   vaqtning   o’zida   seriya
(guruh)   bir   xildagi   mahsulot   tayyorlaydigan   seriyali   ishlab   chiqarishlarda
tayyorlangan   mahsulot   va   ish   haqini   hisoblash   uchun   marshrut   varaqalari
qo’llaniladi.   Marshrut   varaqasi   bo’yicha   har   bir   ishchi   ish   bajarishi   mumkin.
Marshrut   varaqasi   barcha   texnologik   jarayon   operatsiyalariga   va   ma’lum   partiya
detal   va   mahsulotlarga   oldindan   yoziladi.   Bunda   ishning   bir   operatsiyadan
ikkinchisiga   o’tkazilishi   ketma-ketlikda   ko’rsatilgan   bo’lib,   ishlab   chiqarishdagi
yo’qotishlar  va yaroqsiz mahsulotlar  nazorat qilinadi. Marshrut  varaqasi  bo’yicha
ish   turlari   bir   qancha   ishchilar   tomonidan   bajarilganligi   uchun,   har   birining   ish
haqisi   maxsus   hujjatda   –   15   kunda   yoki   bir   oyda   bir   marta   tuziladigan   ishlab
chiqarish raportida yig’ib boriladi.
Ko’plab   ishlab   chiqarish   xarakteridagi   korxonalarda   ishchilar   odatda
o’zlariga   berkitilgan   bir   xil   texnologik   operatsiyalarni   bajaradi.   Bunda   ishlab chiqilgan   mahsulot   va   ish   haqining   hisobi   smena   yoki   oy   bo’yicha   tuziladigan
yig’ma qaydnomaslarda yuritiladi. Mehnatga haq to`lash   shakllari va tizimi
Kishining   mehnat   faoliyati   turli-tuman   bo`lganligi   uchun,   uning   mehnatiga
haq   to`lash   ham   turlicha   shakllarda   namoyon   bo`ladi.   Ish   haqining   ikki   shakli
qabul qilingan
-ishbay haq to`lash;
-vaqtbay haq to`lash.
Mehnatga   ishbay   haq   to`lash   –   xodimlarning   haqiqatda   bajargan   ishi   yoki
yetishtirgan   mahsulotiga   to`lanadigan   ish   haqidan   iborat.   Ishbay   haq   to`lash
bajariladigan   ishga   yoki   mahsulotga   me’yor   belgilash   imkoniyati   bo`lgan   va   uni
aniq   hisobga   olish   mumkin   bo`lganda   keng   qo`llaniladi.   Ish   haqi   to`lashning   bu
shakli  xodimlarni  ishni  bajarishdagi  moddiy manfaatdorligini  ta’minlovchi  asosiy
omillaridan hisoblanadi.
Vaqtbay haq to`lash bu xodimlarning sarflangan ish vaqti, ya’ni soat, smena,
kun   uchun   to`lanadigan   ish   haqidan   iborat.   Mehnatga   haq   ishlab   chiqarishda
qatnashayotgan xodimlar soniga yoki bajarilgan ish, yetishtirilgan mahsulot uchun
to`lanishi   mumkin.   Ishlab   chiqarishda   qatnashayotgan   xodimlar   soniga   ish   haqi
yakka   tartibda yoki mayda guruh , guruh tartibida bo`lishi mumkin. U yoki bu haq
to`lash   tartibini   qo`llash,   ekin   turlari,   mahsulot   yetishtirish   texnologiyasi,   mehnat
jarayonining shu jarayon pirovad oqibat natijasi bilan qanchalik bog`langanligiga,
ya’ni  mehnat  taqsimoti  va mehnat  kooperatsiyasi  qanchalik darajaga  yetganligiga
bog`liq.
Bundan tashqari mehnatga haq to`lash o`z vazifasiga ko`ra:
- asosiy ish haqi to`lashga;
-qo’shimcha 
Asosiy   ish   haqi   –agrotexnika,   zootexnika   hamda   tashkiliy   xo`jaligi
talablariga   ko`ra,   belgilangan   ish,   mahsulot   yetishtirish   me’yorini   bajarganligi
uchun   oldindan   belgilab   qo`yilgan   stavka   yoki   rassenka,   lavozim   okladi
to`lanadigan   ish   haqidan   iborat.   Qo`shimcha   ish   haqi   –   qo`shimcha   mehnat   sarf
qilish , ish jarayonlarini takomillashtirish orqali qo`shimcha yetishtirilgan mahsulot
yoki   yuqori   sifatli   mahsulot   hamda   shu   mahsulotlarni   yetishtirish   uchun xarajatlarni tejash evaziga to`lanadigan ish haqidir. Qo`shimcha ish haqi natural va
pul   holida   to`lanishi   mumkin.   Qo`shimcha   ish   haqining   hajmi   juda   katta
bo`lmasligi   kerak.   Aks   holda   u   asosiy   ish   haqini   ahamiyati   va   rolini   keskin
kamaytiradi.
Mehnatga   haq   to`lashning   ham   asosiy,   ham   qo`shimcha   turlari   juda   ko`p
ko`rinishda   bo`lganligi   sababli   oqilona   foydalanish   uchun   ular   ma’lum   tizimda
qo`llaniladi.
Mehnatga   haq  to`lash   tizimi   –  o`zaro  bog`langan,  bir   maqsadga  qaratilgan,
bir-birini to`ldiruvchi turli haq to`lash shakllarining o`zaro yig`indisidir.
Ishbay haq to`lash tizimlariga:
- oddiy   chegaralanmagan ishbay tizimi ;
- ishbay progressiv tizim;
- ishbay mukofot tizimi;
- akkord mukofot tizimi.
Mehnatga   haq   to`lashni   oddiy   chegaralanmagan   tizimida   xodimlarga   ish
haqi mehnat me’yorining bajarilish darajasidan qat’i nazar o`zgarmagan stavka va
rassenkalarda to`lanib boriladi. Masalan,  paxtani  qo`lda terishni olsak, me’yor 60
kg.   Ishbay   progressiv   tizimda   me’yordan   ortiq   bajarilgan   ish   yoki   yetishtirilgan
mahsulot   uchun   progressiv   ortib   boruvchi   stavka   yoki   rassenka   bo`yicha   haq
to`lanadi.   Masalan,   paxtani   qo`lda   teruvchi   xodimlarga   me’yor   chegarasidagi   ish
uchun 1 kg -25 so`m bo`lsa, 60-80 kg-gacha 30 so`m, 80-100 kg 35 so`m va h.k.
tartibda   haq   to`lab   boriladi   yoki   me’yordan   ortiq   bajarilgan   ish,   yetishtirilgan
mahsulotning   har   1   foizi   uchun   ish   haqi   stavkasi   yoki   rassenkasi   ma’lum   foizga
ortib borishi mumkin.
Progressiv   ishbay   tizimini   qo`llash   uchun   yetarli   sharoit   bo`lishi,   ya’ni
xodimlarni   onglilik   darajasi,   aniq   nazorat   o`rnatilishi   kerak.   Aks   holda   ish   haqi
fondining ortiq sarflanishiga 
Ishbay   mukofot   tizimida   xodimlarga   to`lanadigan   asosiy   ish   haqi   ikki
qismdan   iborat   bo`lib,   birinchi   qismi   bajargan   ishi ,   ikkinchi   qismi   yetishtirgan
mahsuloti   uchun   to`lanadi.   Bundan   tashqari   mahsulot   yetishtirish   darajasining orttirib borganligi, xarajatlarni tejaganligi hamda ishlarni sifatli bajarganligi uchun
mukofot beriladi.
Akkord  mukofot   haq  to`lash  tizimida  ishchilarga  ish   haqi   ma’lum  brigada
yoki   zveno   bo`yicha,   chorvachilik   tarmoqlarida   bundan   tashqari,   ayrim   ishchilar
kategoriyasi   bo`yicha   haqiqatda   yetishtirgan   mahsulotlar   birligiga   oldindan
belgilab   qo`yilgan   ish   haqi   hajmida   (rassenkasida)   to`lanadi.   Bundan   tashqari
mahsulot   yetishtirishda   yuqori   natijaga   erishganligi   va   xarajatlarni   tejaganligi
uchun   mukofotlash   qo`llaniladi.   Bu   haq   to`lash   tizimining   o`ziga   xos   xususiyati
shundan iboratki , bunda xodimlarning ish haqi bevosita mahsulot yetishtirish bilan
bog`liq.
Vaqtbay haq to`lash tizimi:
- oddiy vaqtbay;
- vaqtbay mukofot tizimlaridan iborat.
Oddiy   vaqtbay   shaklda   ish   haqi   xodimlarning   ish   bajargan   vaqtlari   (soat,
smena,   kun,   oy   va   h.k.)   uchun   to`lab   boriladi.   Vaqtbay   mukofot   tizimida
yuqoridagi tartibdan tashqari ma’lum ko`rsatkichlar uchun mukofot beriladi.
3. Mehnat ta’tili va kasallik bo’yicha qo’shimcha haq
hisoblashni hujjatlashtirish.
O’zbekiston   Respublikasining   Mehnat   Kodeksiga   binoan   ishlamagan   vaqti
uchun   ham   ishchi   va   xizmatchilarga   haq   to’lanadi.   Bunday   to’lovlarni   hisoblash
o’rtacha   ish   haqiga   asoslanadi.   O’rtacha   ish   haqini   hisoblash   va   qo’llash   tegishli
normativ hujjatlar bilan belgilanadi.
Vazirlar   Mahkamasining   1997-yil   11-martdagi   133-sonli   qarorining   6-
ilovasiga   binoan   o’rtacha   oylik   ish   haqini   hisoblashning   quyidagi   tartibi
belgilangan:
 ta’til   haqi,   ishdan   bo’shaganda   beriladigan   yordam   puli,   ishsizlik
bo’yicha nafaqa tarifikatsiya bo’yicha o’rtacha ish haqi belgilangan ish haqini yoki
lavozimlik okladini hisoblash kuniga birinchi yili ishlayotganlar uchun o’n ikkidan
birga   (1/12)   (to’liq   olti   oy   ishlaganlar   bo’yicha   oltidan   birga,   to’liq   yetti   oy
ishlaganlar bo’yicha – yettidan birga va h. k.) ko’paytirib topiladi. o’rta maxsus va hunar   –   texnika   bilim   yurtlari   o’qituvchilariga   esa   hisoblash   davrida   tarifikatsiya
bo’yicha   belgilangan   ish   haqi   yoki   lavozimlik   okladidan   oshgan   qismini   o’ndan
birga ko’paytirib topiladi. Bularga ishbay haqlar, mukofotlar, qo’shimcha haqlar va
boshqa ijtimoiy sug’urtaga badal hisoblanuvchi to’lanmalar kiradi.
 o’rta   maxsus   va   hunar-texnika   bilim   yurtlaridagi   o’qituvchilarga
ortiqcha   bajarilgan   soatlari   bo’yicha   qo’shimcha   haq   yil   oxirida   ushbu   soatlar
bajarilgan vaqtda harakatda bo’lgan stavkalar bo’yicha hisoblanadi.
 xodimlar   salomatligiga   yetkazilgan   zarar,   kasbiy   kasallik   yoki
ularning   mehnat   vazifalarini   bajarish   jarayonida   salomatligiga   yetkazilgan
zararlarni   ish   beruvchilar   tomonidan   qoplash   uchun   haq   hisoblash   Vazirlar
Maxkamasi tomonidan tasdiqlangan qoidalarga binoan olib boriladi.
 ishga   qobiliyatsizligi   to’g’risidagi   varaqalar,   homiladorlik   va
tug’ish bo’yicha haq hisoblash davlat ijtimoiy sug’urtasi bo’yicha nafaqa hisoblash
tartibi to’g’risidagi nizomga binoan olib boriladi.
 boshqa   (1-4   bandlarida   ko’rsatilgandan   tashqari)   barcha   hollarda
o’rtacha   oylik   ish   haqi   oxirgi   ikki   kalendar   oyining   o’rtacha   ish   haqisi   bilan
aniqlanadi.
 xodimlar   mehnat   ta’tilida,   davlat   yoki   jamoat   majburiyatlarini
bajarishda,   ikki   oy   ichida   ish   qidirish   vaqtida,   shuningdek   kasalligi   davrida   tarif
stavkalar,   lavozimlik   okladlar   oshgan   bo’lsa,   korxona,   tashkilot,   muassasalarning
mehnatga   haq   to’lashning   yangi   sharoitiga   to’g’ri   keladigan   haqiqiy   ish   kuni
bo’yicha hisoblab chiqiladi.
Qonunchilik   bilan   o’rtacha   ish   haqini   hisoblab   chiqishning   maxsus   tartibi
o’rnatilgan hollarda, ko’rsatilgan qoidalar qo’llanilmaydi.
Ish   vaqtidan   foydalanishni   hisobga   olish   ma’lumotlariga   va   xodim
tomonidan   qonunchilik   bilan   kafolatlangan   o’rtacha   ish   haqini   olish   huquqini
tasdiqlovchi tegishli hujjatlariga asosan o’rtacha ish haqi hisoblab chiqiladi.
Barcha   xodimlarga,   shu   jumladan   o’rindoshlik   asosida   ishlayotgan
xodimlarga, dam olish va ish qobiliyatini tiklash uchun ish joyi va o’rtacha ish haqi
saqlangan   holda   yillik   mehnat   ta’tillari   beriladi.   O’rtacha   ish   haqi   Vazirlar Mahkamasining   1997   yil   11-martdagi   133-sonli   qarorining   6-ilovasiga   binoan
hisoblanadi.
Т a’til   haqi   aniqlash   yoki   foydalanilmagan   ta’til   uchun   kompensatsiya
hisoblashda   olti   kunlik   ish   haftasi   bo’yicha   o’rtacha   oylik   ish   kunining
davomiyligini 25,4 kun deb hisoblaydi.  Х odimlarning vaqtinchalik ish qobiliyatini
yo’qotganligi uchun hisoblab to’lanadigan haqning qoplash manbai bo’lib tannarx
yoki   davr   xarajatlari   emas,   balki   ijtimoiy   sug’urta   organlarining   mablag’lari
hisoblanadi.
Т o’lanadigan   haqni   hisoblab   topish   uchun   asos   bo’lib   ish   vaqtidan
foydalanishni   hisobga   oladigan   tabel   va   tibbiyot   muassasalarining   bergan
vaqtinchalik   ish   qobiliyatini   yo’qotganligi   to’g’risidagi   varaqasi   hisoblanadi.
Nafaqa miqdori mehnat daftarchasi yoki uning o’rniga berilgan hujjatga binoan ish
qobiliyatini   yo’qotgan   kuniga   hisoblab   topilgan   umumiy   ish   stajiga   asosan
aniqlanadi.
Amaldagi   qarorga   binoan 1
  ishlab   chiqilgan   nizomga   asosan   ish   stajidan
qat’iy   nazar   quyidagi   xodimlarga   vaqtinchalik   ish   qobiliyatini   yo’qotganligi
bo’yicha nafaqa 100 % to’lanadi:
 ishlayotgan ikkinchi jahon urush qatnashchilariga;
 baynalminal harbiylar va ularga tenglashtirilgan shaxslarga;
 qaramog’ida   uch   yoki   undan   ortiq   16   yoshga   yetmagan
(o’quvchilar 18 yosh) farzandlari bo’lgan xodimlarga;
 Chernobil AES avariyasi oqibatlarini bartaraf etishda qatnashgan
xodimlarga;
 Chernobil halokati natijasida evakuatsiya qilinib radioaktiv bilan
ifloslangan zonalardan ko’chirilgan xodimlarga adenoma, rak va shunga o’xshagan
kasalliklarga duchor bo’lganda;
 Ish joyida shikastlanishlar yoki kasbiy kasal bo’lganlarga;
 homiladorlik va tug’ish bo’yicha.
1
  ЎзР   ВМнинг     «Вақтинчалик   иш   қобилиятини   йўқотганлиги   бўйича   нафақалар   тўлаш   доирасини
такомиллаштириш тўғрисида»ги 71-сонли  қарори. 2002 йил 28 феврал  H isobda   turuvchi   ijtimoi   ahamiyatli   kasallikka   uchragan   xodimlarga
umumiy ish staj i ga qarab vaqtinchalik ish qobiliyatini yo’qotgan vaqtiga quyidagi
miqdorda nafaqa to’lanadi:
a)   umumiy   mehnat   staji   8   va   undan   ko’p   yil   bo’lgan,   xodimlarga   ish
haqining 100 % miqdorida;
b)   umumiy   mehnat   staji   5   yildan   8   yilgacha   bo’lgan   xodimlarga   –   ish
haqining 80 % miqdorida;
v) umumiy mehnat staji 5 yilgacha bo’lgan xodimlarga – ish haqining 60 %
miqdorida.
Qolgan   kategoriya   xodimlarga   vaqtinchalik   ish   qobiliyatini   yo’qotgan
vaqtiga quyidagi miqdorda nafaqa to’lanadi:
- umumiy mehnat staji 8 va undan ko’p yil bo’lgan xodimlarga, shuningdek
21 yoshga chiqmagan yetim xodimlarga ish haqining 80 % miqdorida;
-   umumiy   mehnat   staji   8   yilgacha   bo’lgan   xodimlarga   ish   haqining   60   %
miqdorida.
Barcha   hollarda   vaqtinchalik   ish   qobiliyatini   yo’qotganligi   bo’yicha
to’lanadigan nafaqa eng kam oylik ish haqidan kam va nafaqa hisoblab topilgan ish
haqidan ko’p bo’lmasligi kerak.
Ish   haqi   summasiga   ish   joyida   ijtimoiy   sug’urta   hisoblanadigan,   mehnat
haqiga   kiritilmaydigan   bir   yo’la   to’lovlardan   tashqari,   barcha   turdagi   to’lanmalar
kiradi.
Ishbay ish haqi oladigan shaxslarga nafaqa ishga qobiliyatsizligi boshlangan
oydan   oldingi   kalendar   oyida   ishlagan   ish   haqidan   hisoblab   topiladi.   Oxirgi   oy
oyligiga  amaldagi   Nizomga 2
  binoan   hisoblab   chiqilgan  o’rtacha   oylik   mukofotlar
summasi qo’shiladi.
Vaqtbay haq oladigan shaxslarga nafaqa hisoblash uchun oylik oklad, ishga
qobiliyatsizlik   boshlangan   kungacha   olingan   doimiy   qo’shimcha   haqlar   inobatga
olingan   holda,   kunlik   yoki   soatlik   tarif   stavka   olinadi.   Bunga   «Davlat   ijtimoiy
2
 «Давлат ижтимоий суғуртаси бўйича нафақа тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида»ги Низоми sug’urtasi   bo’yicha   nafaqa   tayinlash   va   to’lash   tartibi   to’g’risidagi   Nizom»   ga
binoan hisoblab chiqilgan o’rtacha oylik mukofotlar summasi qo’shiladi.
Mehnat ta’tili hamda kasallik varaqasi bo’yicha haq to’lash.
Ijtimoiy sug’urta ajratmalari va ularning hisobidan qilinadigan
xarajatlarni hisobga olish
Ishlab chiqarishning mavsum davomida bir tekisda davom etmasligi hamda
boshqa   holatlar   (ko’pchilik   ishlovchilar   yoz   oylarida   ta’tilga   ketadi)   munosabati
bilan ishchilarga mehnat ta’tili bir maromda berilmaydi.
Ishlab   chiqariladigan   mahsulot   tannarxini   to’g’ri   aniqlash   uchun   yil
davomida ta’tillarga haq to’lash bo’yicha xarajatlarni bir maromda kiritib borishni
ta’minlash   zarur.   Shu   boisdan   mehnat   ta’tili   vaqtiga   to’lanadigan   ish   haqi
xarajatlarini   har   oyda   mahsulot   tannarxiga   belgilangan   miqdorda   kiritib   borish
zarur. Buning uchun mehnat ta’tiliga to’lanadigan ish haqi mahsulot tannarxiga yil
davomida   bir   maromda   o’tkazilishini   ta’minlash   uchun   har   oyda   ma’lum
miqdordagi mablag’ korxona tomonidan zahira qilib borilishi kerak.
Zahira   summasi   buxgalteriya   hisobida   8910-«Kelgusi   davr   xarajatlari   va
to’lovlari   rezervi»  hisobvarag’ida  hisobga   olib  boriladi.  Ushbu   hisobvaraq  passiv
bo’lib,   u   bo’yicha   saldo   foydalanilmagan   zahira   summasini   aks   ettiradi.   Debet
bo’yicha oborot
-   zahiradan   ishchilarga   mehnat   ta’tili   bo’yicha   haq   to’lashni,   kredit
bo’yicha oborot esa - korxona xarajatlariga kiritish hisobiga har oyda yaratiladigan
zahira summasini tavsiflaydi.
Ishlab chiqarish xarajatlari hisobiga zahira tashkil etilganida buxgalteriyada
quyidagicha yozuv qilinadi:
D-t Ishlab chiqarish xarajatlari hisobvaraqlari
K-t 8910-«Kelgusi davr xarajatlari va to’lovlari rezervi».
Ishchilarga   mehnat   ta’tili   vaqtida   ish   haqi   hisoblanganida   quyidagicha
provodka beriladi:
D-t 8910-«Kelgusi davr xarajatlari va to’lovlari rezervi»
K-t 6710-«Xodimlar bilan ish haqi bo’yicha hisoblashishlar». Misol.   N°   173  qarorga  muvofiq  xodim   Karimov   Iskandarga  mart   oyida   24
kun muddatga ta’til berildi.
Xodimning shaxsiy varaqasida quyidagi ma’lumotlar mavjud:
- 2020   yil   1   yanvarida   xodimning   oylik   maoshi   40000   so’m   qilib
belgilangan. 2021 yilda xodimning oyligi 35000 so’mni tashkil etgan;
- shu muddat davomida olgan mukofot summasi 120000 so’mni tashkil
etgan;
- xodimga 25000 so’m moddiy yordam berilgan;
-   dam   olish   va   bayram   kunlarida   ishlaganlik   uchun   40000   so’m
qo’shimcha haq olgan;
-  yil oxirida aksiya bo’yicha 175000 so’m dividend olgan;
-  kasallik varaqasi bo’yicha 20900 so’m ish haqi olgan.
Korxona   xodimi   Karimov   Iskandarga   24   ish   kuni   uchun   ta’til   haqi
hisoblaymiz:
1)   mehnat ta’tili  bo’yicha haq hisoblash  uchun yil  bo’yicha jami  olgan
ish haqisini hisoblaymiz:
(35000*9) + (40000*2) = 315000+80000=395000 so’m.
120000 so’m mukofot, 40000 so’m qo’shimcha haq va 20900 so’m kasallik
varaqasi bo’yicha haq.  Jami 575900 so’m (395000+120000+40000+20900).
2)  O’rtacha oylik ish haqi 47992 so’m (575900/12).
3)  Kunlik ish haqi 1889 so’m 50 tiyin (47992/25,4).
Demak, ta’til haqi 45348 so’m (1889,5*24).
Mehnat ta’tiliga haq hisoblanganida hisobda quyidagicha provodka beriladi:
D-t  8910-«Kelgusi  davr  xarajatlari  va to’lovlari  rezervi»-  45348
so’m   K-t   6710-«Xodimlar   bilan   ish   haqi   bo’yicha   hisoblashishlar»-
45348 so’m.
Korxona   ishchi   va   boshqa   xodimlari   kasal   bo’lib  qolganida   ularga   kasallik
varaqasi   bo’yicha   haq   to’lanishi   lozim.   Davolash   (tibbiy)   muassasa   tomonidan
berilgan   mehnat   qobiliyatini   yo’qotish   to’g’risida   varaqa-byulleten   nafaqa
hisoblash   uchun   asos   bo’ladi.   Nafaqa   miqdori   kasal   bo’lishidan   ilgari   ishlagan oyning o’rtacha ish haqi, kasallik davom etishi va mehnat stajiga bog’liq. Ish staji
5 yilgacha bo’lganda ish haqining - 60 foizi, 5 yildan 8 yilgacha - 80 foizi, 8 yildan
ortiq bo’lsa - 100 foizi hisoblanadi.
Ish   stajidan   qat’iy   nazar,   ish   haqining   100   foizi   hajmida   nafaqalar
homiladorlik   va   tug’ish   bo’yicha,   ishlab   chiqarish   jarohati   va   kasb   kasalligi
bo’yicha,   18   yoshgacha   3   bolasi   bor   bo’lgan   ishchilarga   va   urush   nogironlariga
to’lanadi.
Ish haqi summasiga ijtimoiy sug’urta ajratmalari hisoblanadigan barcha ish
haqi,   qo’shimcha   haq   va   to’lovlar   (bir   martalik   beriladigan   mukofotlardan
tashqari) kiritiladi.
Misol.   Ishchi   2020   yil   oktabr   oyida   5   kun   kasal   bo’lgan.   Bu   to’g’rida
tibbiyot muassasidan berilgan mehnat qobiliyatini yo’qotish to’g’risidagi varaqa va
tabelda yozuvlar bor. Uzluksiz ish staji-7 yil.
Uning avvalgi oydagi ish haqisi quyidagicha bo’lgan:
-   Ishbay -15000 so’m;
- Vaqtbay - 2000 so’m;
- Oldingi yilning o’rtacha oylik mukofot summasi - 1300 so’m.
Mehnat  qobiliyatini yo’qotganlik nafaqasini  hisoblash uchun o’rtacha oylik
haq 18300 so’m (15000+2000+1300). Oktabr oyida 22 ish kuni mavjud. O’rtacha
kunlik ish haqi 831,8 so’m (18300/22) ni tashkil qiladi. Ish staji va kasal bo’lgan
kunlarni hisobga olgan holda nafaqa 3327,2 so’m (831,8 3
5*0,8)ni tashkil etadi.
Ushbu muomalaga hisobda quyidagicha provodka beriladi:
D-t 6520-«Davlat maqsadli fondlariga to’lovlar»-3327,2 so’m
K-t 6710-«Xodimlar bilan ish haqi bo’yicha hisoblashishlar»- 3327,2 so’m.
4.Ish haqidan ushlab qolinadigan ajratmalar va to’lovlar
auditi.
Korxonalarda   ishchi   va   xodimlarga   hisoblangan   ish   haqidan   budjet   va
budjetdan   tashqari   to’lovlar   uchun   ma’lum   majburiy   soliqlar   hamda   boshqa
majburiy to’lovlar amalga oshiriladi.
3 Ayrim   holatlarda   O’zbekiston   Respublikasi   Mehnat   Kodeksiga   binoan
umumiy qoidaga ko’ra, xodimning yozma roziligi bilan bunday rozilik bo’lmagan
taqdirda   esa   -   sudning   qaroriga   asosan   ish   haqidan   ushlanmalar   ushlab   qolinishi
mumkin.   Bunda   quyidagi   holatlarda   xodimning   roziligidan   qat’i   nazar,   mehnat
haqidan ushlab qolinadi:
a)   O’zbekiston Respublikasida belgilangan soliqlar va boshqa majburiy
to’lovlarni undirish uchun;
b)  sudning qarorlari va boshqa ijro hujjatlarini ijro etish uchun;
v)   ish   haqi   hisobidan   berilgan   avansni   ushlab   qolish   uchun   xo’jalik
ehtiyojlariga,   xizmat   safarlariga   yoki   boshqa   joydagi   ishga   o’tganligi   munosabati
bilan   berilgan   bo’lib,   sarf   qilinmay   qolgan   va   o’z   vaqtida   qaytarilmagan   avansni
ushlab   qolish   uchun   hamda   hisob-kitobdagi   xatolar   natijasida   ortiqcha   to’langan
summani   qaytarib   olish   uchun.   Bunday   hollarda   ish   beruvchi   avansni   qaytarish
yoki   qarzni   to’lash   uchun  belgilangan  muddat  tamom   bo’lgan   kundan  yohud  haq
to’lash noto’g’ri hisoblab chiqarilgan kundan boshlab bir oydan kechiktirilmasdan
avans   yoki   qarzni   ushlab   qolish   haqida   farmoyish   berishga   haqlidir.   Agar   bu
muddat   o’tib   ketgan   bo’lsa   yoki   xo’jalik   ehtiyojlariga,   xizmat   safarlariga   yoxud
boshqa   joydagi   ishga   o’tganligi   munosabati   bilan   berilgan   avansning   ushlab
qolinishini   asossiz   yoki   miqdorini   noto’g’ri   deb   hisoblasa,   u   holda   qarz   sud
tartibida undiriladi;
g)  o’z   hisobidan   xodim   ta’til   olib   bo’lgan,   ish   yili   tugamasdan   turib
mehnat   shartnomasi   bekor   qilinganda   ta’tilning   ishlanmagan   davriga   tegishli
kunlari   uchun.   Ana   shu   kunlar   uchun   haq   xodimning   o’qishga   kirganligi   yoki
pensiyaga chiqqanligi munosabati bilan bekor qilinganda ushlab qolinmaydi;
d)   xodim tomonidan ish beruvchiga yetkazilgan zararni qoplash uchun,
agar   yetkazilgan   zararning   miqdori   xodimning   o’rtacha   oylik   ish   haqidan   ortiq
bo’lmasa;
e) mehnat intizomini buzganligi uchun o’rtacha oylik ish haqining 20 %
idan oshmagan miqdorda jarima. Ish   haqini   to’lash   vaqtida   ushlab   qolinadigan   ushlanmalarning   umumiy
miqdori   xodimga  tegishli   bo’lgan  mehnat   haqining ellik  foizidan  ortib  ketmasligi
kerak.
Ishchi   va   xizmatchilardan   ushlanadigan   daromad   solig’i   amaldagi
yo’riqnomada 4
  belgilangan   tartibda   ushlanadi.   Jismoniy   shaxslardan   daromad
solig’i yagona shkala stavkasi bo’yicha yillik jamg’arma daromadidan ushlanadi:
 har   bir   fuqaroning   soliq   majburiyatining   bazasi   bo’lib   o’tgan   yili
barcha manbalardan yig’ilgan daromad summasi hisoblanadi;
 oylik daromad oraliq daromad deb hisoblanadi;
 daromadlar   miqdoridan   qat’iy   nazar   soliqdan   butunlay   ozod
qilinadigan fuqarolar kategoriyasi nazarda tutilmagan. Daromad miqdoridan qat’iy
nazar   O’zbekiston   Respublikasining   barcha   fuqorolari,   chet   el   fuqarolari   va
fuqarosi bo’lmagan shaxslar soliqqa tortiladi;
 agar   fuqoroning   korxonasidan   oladigan   ish   haqidan   tashqari
chetdan yana boshqa daromadlari bo’lsa, har yili ish haqisini ham qo’shgan holda
olingan   daromadlarining   umumiy   summasi   to’g’risida   soliq   inspeksiyasiga
deklaratsiya topshirishi kerak.
Shuningdek,   ushbu   yo’riqnomaga   muvofiq   soliq   to’lovchining   asosiy   ish
joyidan olingan soliqqa tortiladigan daromadidan har oyda qonun bilan belgilangan
eng   kam   oylik   ish   haqi   summasi   chiqarib   tashlanmaydi.   Jismoniy   shaxslardan
daromad   solig’i   yagona   shkala   stavkasi   bo’yicha   yillik   jamg’arma   daromaddan
quyidagi jadval bo’yicha ushlanadi. 5
Soliqqa   tortiladigan
daromad miqdori Soliq summasi
Eng   kam   ish   haqining   5
baravari miqdorigacha Daromad summasining 13  %
Eng   kam   ish   haqining   5
baravaridan (+1 so’m) 10 baravari Eng   kam   ish   haqining   besh   baravari
miqdorida olinadigan soliq + besh baravaridan
4
 Ўз Р молия вазирлиги ва Давлат солиқ қўмитасининг «Жисмоний шахсларнинг даромадларидан бюджетга
солиқ ҳисоблаш ва тўлаш тартиби тўғрисида» ги йўриқнома.   2002  йил  14   январ
5
  Солиқ   ва   божхона   хабарлари . 50- сон  (646) 2006  йил  12  декабрь miqdorigacha oshadigan summaning 18 %
Eng   kam   ish   haqining   10
baravaridan   (+1   so’m)   va   undan
yuqori miqdoridan Eng   kam   ish   haqining   o’n   baravari
miqdorida   olinadigan   soliq   +   o’n   baravaridan
oshadigan summaning 25 %
Daromad   solig’i   hisoblangan   ish   haqining   butun   sonidan   hisoblab   topiladi.
Jismoniy   shaxslarning   ish   haqisi   va   boshqa   daromadlaridan   ushlangan   daromad
solig’i   summasi   korxona   tomonidan   budjetga   o’z   vaqtida   va   to’liq   o’tkazib
berilishi kerak.
Fuqarolarning   daromadlaridan   davlat   budjeti   foydasiga   ushlangan   soliq
summalarini   hisobga   olish   uchun   6410   «Budjetga   to’lovlar   bo’yicha   qarz   (turlari
bo’yicha)   passiv   schyoti   qo’llaniladi.   Bu   schyotning   kredit   qoldig’i   korxonaning
budjetdan   bo’lgan   qarzini   ko’rsatadi,   debet   oboroti   –   budjetga   o’tkazib   berilgan
summani   ko’rsatadi;   kredit   oboroti   –   ishchi   va   xizmatchilarning   ish   haqlaridan
ushlangan soliq summasini ko’rsatadi.
Masalan,   ishchiga   yanvar   oyida   300000   so’m   ish   haqi   hisoblandi.
Ushlanadigan   daromad   solig’i   miqdori   quyidagicha   bo’ladi:   Minimal   ish   haqi
12420 so’m. 1) 12420 x 5 = 62100 so’m. x 13% / 100% = 8073 so’m
2) 5 baravaridan oshgan summa 62100 so’m x 18% /100% = 11178 so’m
3) 10 baravaridan oshgan summa 175800 so’m x 25% / 100% = 43950 so’m
4)   jami   ushlanadigan   daromad   solig’i   miqdori   63201   so’m
(8073+11178+43950)   ni   tashkil   etadi.   Ushbu   summaga   quyidagicha   buxgalteriya
hisobi   yozuvi   amalga   oshiriladi:   Dt   6710   « Х odimlar   bilan   ish   haqi   bo’yicha
hisoblashishlar»   schyoti   -63201   so’m,   Kt   6410   «Budjetga   to’lovlar   bo’yicha
qarzlar»   schyoti   -63201   so’m.   Mablag’   o’tkazib   berilganda,   Dt   6410   «Budjetga
to’lovlar bo’yicha qarzlar» schyoti -63201 so’m., Kt 5110 «Hisob-kitob» schyoti -
63201 so’m.
Ish   haqidan   Pensiya   fondiga   2,5   %   miqdorda   ajratma   hisoblanganda,   Dt
6710   « Х odimlar   bilan   ish   haqi   bo’yicha   hisoblashishlar»   schyoti   -7500   so’m,   Kt
6520 «Davlat maqsadli fonlariga to’lovlar» schyoti -7500 so’m. Mablag’   o’tkazilganda,   Dt   6520   «Davlat   maqsadli   fonlariga   to’lovlar»
schyoti   -7500   so’m,   Kt   5110   «Hisob-kitob»   schyoti   -7500   so’m.   tarzida
buxgalteriya yozuvi amalga oshiriladi.
Ijro   varaqalari   aliment   summalarini   ushlash   va   o’tkazib   berish   uchun   asos
bo’lib   hisoblanadi.   Olingan   ijro   varaqalarini   buxgalteriyada   maxsus   jurnal   yoki
kartochkada ro’yxatga oladi.   Х odimlarning arizasiga muvofiq alimentlar quyidagi
hollarda   ushlanadi:   agar   ushlanmalarning   umumiy   summasi   50   %   dan   oshsa,
shuningdek   agar   sud   qarori   bilan   boshqa   onadan   bo’lgan   bolalar   foydasiga,
mehnatga layoqatsiz ota-onalar foydasiga, xotini (xotinlari) foydasiga.
Ijro varaqalari bo’yicha olib boriladigan hisob-kitoblar hisobi 6990 «Boshqa
majburiyatlar»   schyotining   1-«Ijro   hujjatlari   bo’yicha   tashkilot   va   shaxslar   bilan
hisob - kitoblar» analitik schyotida yuritiladi.
Aliment   hisobot   oyi   bo’yicha   hisoblangan   ish   haqi,   vaqtinchalik   ish
qobiliyatini   yo’qotgan   davrida   hisoblangan   nafaqa   summasidan   soliqlar
ushlangandan   keyin,   shuningdek,   hisoblangan   pensiya   va   stipendiya   summasidan
ushlanadi.  Bu   vaqtda  buxgalteriya  hisobida  quyidagicha   yozuv  rasmiylashtiriladi:
Dt 6710 «Mehnat haqi bo’yicha xodimlar bilan hisoblashishlar», Kt 6990-«Boshqa
majburiyatlar» schyoti.
Ish   haqi,   pensiya   va   stipendiyalar   to’lash   uchun   belgilangan   uch   kunlik
muddat   ichida   aliment   summalari   to’lanishi   yoki   aliment   oluvchilar   hisobidan
pochta   orqali   o’tkazib   berilishi   kerak.   Bunda   6990-   schyoti   debetlanib   5010-
schyoti kreditlanadi.
Moddiy   yordam,   ixtirochilik,   ratsionalizatorlik   takliflari   uchun   berilgan
rag’batlantirish va shu kabi summalaridan aliment summasi ushlanmaydi. Kreditga
sotilgan   tovarlar   bo’yicha   ariza-majburiyatlarning   hamma   summasini   korxona
bank   krediti   hisobidan   savdo   tashkilotlariga   o’tkazib   berganda   kreditga   sotilgan
tovarlar bo’yicha ushlanma operatsiyalar sodir bo’ladi.
Shunday   qilib,   qisman   ushlanmalarni   o’nlab   savdo   tashkilotlariga   o’tkazib
berish   uchun   bankka   to’lov-topshiriqlari   yozish   vaqti   qisqaradi.   Bu   shakldagi
hisoblashishlar uchun schyotlar rejasida 4710-«Kreditga sotilgan tovarlar bo’yicha xodimlarning   qarzi»   schyoti   tayinlangan.   Bu   schyot   aktiv   bo’lib   uning   qoldig’i
korxonaga   qaytarilmagan   kredit   bo’yicha   ishchi   va   xizmatchilarning   qarzini
ko’rsatadi;   debet   oboroti   –   bank   krediti   hisobidan   korxonaning   yana   bergan
topshiriq-majburiyat  summasini  ko’rsatadi;  kredit  oboroti  – qarzni  qoplash  uchun
ishchi va xizmatchilarning ish haqlaridan ushlangan summani ko’rsatadi.
Basharti xodim majburiyat summasini to’liq qoplamasdan boshqa korxonaga
ishga o’tsa, korxona savdo tashkilotiga xodimning yangi ish joyini ko’rsatib xabar
beradi.   Korxona   shuningdek   ssuda   bo’yicha   bank   bilan   to’liq   hisoblashadi.   Agar
korxona o’z xodimlarining kreditga sotib olgan tovarlari bo’yicha bank kreditidan
foydalanadigan bo’lsa,  6990-«Boshqa majburiyatlar» schyotida savdo korxonalari
bo’yicha shaxsiy schyotlar ochadi.
Ishchi   va   xizmatchilarning   ish   haqlaridan   ushlanadigan   majburiy
ushlanmalardan tashqari ularning yozma arizalariga muvofiq ixtiyoriy ushlanmalar
ham   bo’lishi   mumkin:   ish   haqini   Х alq   bankiga,   sug’urta   tashkilotlariga   o’tkazib
berish, kasaba uyushmalar badallarini to’lash, dalabog’ uy va uchastkalarni qurish
va   obodonlashtirish   uchun   olingan   ssudani   qaytarish.   Bunday   hisoblashish
muomalalari   4710-«Kreditga   sotilgan   tovarlar   bo’yicha   xodimlarning   qarzi»   va
6990-«Boshqa majburiyatlar» schyotlarda hisobga olinadi.
Qo’shimcha va ustama mehnat haqlarini hisoblash tartibi
Oylik   mehnat   haqi   oluvchi   ishchilarga   ishlagan   soatlari   yoki   kuni   uchun   2
barobardan kam bolmagan mehnat haqi, agar bu soat yoki kun oylik vaqt hajmidan
ortiq   bolsa,   agarda   bayram   kunlari   ishlagan   vaqti   1   oylik   mehnat   vaqtining
me’yoriga kirsa, unda 1 barobar mehnat haqi tolanadi.
Bayram   kuni   ishlagani   uchun   ishchining   xoxishiga   kora   unga   belgilangan
tartibda haq tolanadi yoki 1 barobar mehnat haqi saqlangan holda dam olish kuni
beriladi.   Ishchining   tundagi   ish   smenasining   bir   qismi   bayram   kuniga   utsa,   usha
smenaning bayram kuniga o tgan soati uchun 2 barobardan kam bo lmagan mehnat
haqi to lanadi. Bu kunlari tunda ishlagan smena uchun yoki ishdan tashqari vaqtda
ishlagani uchun qoshimcha haq tolanmaydi, chunki hamma soatlar uchun bayram
munosabati bilan 2 barobar haq tolanadi. G. Kop smenali ish tartibi.
Ko   p   smenali   ishni   shakllantirish   asosan   uzluksiz   tartibda   ishlovchi
sub’ektlarda   (elektr   ishlab   chiqaruvchi,   metallurgiya,   toqimachilik,   non
mahsulotlari   va   hokazo)   amalga   oshiriladi.   Bu   sub’ektlarda   ikki   va   undan   kop
smenali   ish   tashkillashtiriladi.   Kechki   smena   yoki   tungi   smenadagi   bajarilgan
ishlar uchun beriladigan imtiyozlarning hajmi har xil boladi. Tungi smena - bu ish
vaqtining   yarmidan   kop   qismi   soat   22dan   ertalabki   6gacha   to’g’ri   keladigan
smenadir.
Kechki smena - bu tungi smenadan oldingi smena bo’lib, uning boshlanishi
soat 14- 16 larga to’g’ri keladigan smenadir.
Boshqacha   mehnat   qilish   tartiblari   kop   smenali   ish   tartibiga   kirmaydi
(masalan,   ish   soatlarini   kochirish,   sutkali   navbatchilikda   bolish   va   hokazo).   Bu
turdagi   ishchilarga   mehnat   qilish   sharoitiga   qarab   boshqa   turdagi   qo   shimcha
tolovlar mavjuddir
Bekor turish va mehnatga layoqatsiz vaqtida haq hisoblash va
uni
hujjatlashtirish.
Ta’til   davriga   tog’ri   keladigan   bayramli   ishlanmaydigan   kunlar   ta’tilning
kalendarli sanasiga kiritilmaydi va haq tolanmaydi.
O   rtacha   mehnat   haqini   hisoblaganda   sug’urta   badallari   qo   shiladigan
hamma   to   lovlar   hisobga   olinadi.   Biroq   uning   hisobi   paytida   hisobli   davrdan
haqiqiy tolangan summalarini, shuningdek ishchi ishdan boshagan (mehnat haqini
qisman   qoldirish   yoki   maoshsiz(   paytini,   asosiy,   qo’shimcha   yoki   o’quv   ta’tilida
bo   lganligini,   vaqtinchalik   ishga   layoqatsizligi   bo’yicha   yoki   homilador   va   ko   zi
yorish   (tug’ish)   bo’yicha   nafaqa   olganini,   shuningdek   sub’ektning,   sexning   yoki
ishlab   chiqarishning   yoki   faoliyatini   to   xtatganligi,   mahsulotni   ishlab   chiqarish
hajmining qisqarganligi sababli ishlamagan kunlari chiqarib tashlanadi.
Ortacha   oylik   maosh   hisobiga   quyidagi   pullik   tolovlar:   ishlatilmagan   ta’til
uchun badal (haq), ishdan ketish paytidagi dam olish kunlari uchun nafaqa, moddiy
yordam,   yagona   mukofotlar   va   boshqalar   sifatidagi   har   xil   turdagi   qoshimcha tolovlar va nafaqalar kirm
Ish haqi fondining ishlatilishi ustidan nazoratni tashkil etish.
Ishlab chiqarish rejasining bajarilishiga muvofiq mehnatga haq to’lash fondi
ustidan doimiy nazorat bevosita korxona xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.
Buxgalteriya xodimlari ishbay narx va baholarning tarif stavkalarini, maosh,
ustama   haq   va   qo’shimcha   to’lovlar,   mukofotlarning   to’g’ri   qo’llanilishi   va
hisoblanishi ustidan joriy nazorat o’rnatishi kerak.
Shu   vaqtga   qadar   ish   haqi   fondidan   to’g’ri   foydalanilishi   ustidan   tashqi
nazorat   funksiyalari   davlat   tomonidan   bank   muassasalari   zimmasiga   yuklangan
edi.
Bank nazorati mahsulot (ish, xizmat) lar ishlab chiqarish hajmi yoki korxona
faoliyatini   ifodalovchi   boshqa   ko’rsatkichlar   (daromad)   hamda   ish   haqi   buyicha
hisob va hisobotning joriy etilgan tartibi asosida har chorakda amalga oshirilar edi.
Bank muassasalalari  korxonaga ish haqi  uchun mablag’larni mahsulot  (ish,
xizmat)   lar   yoki   daromad   hajmining   o’sish   darajasi   0,7   koeffitsiyentiga
to’g’rilangan ish haqi fondining baza darajasiga asoslangan holda berar edi. Ishlab
chiqarish hajmi kamaygan taqdirda ish haqi uchun mablag’lar bank tomonidan ish
haqi fondining baza darajasida berilar edi.
Xo’jalik  yurituvchi   sub’ektlarning  o’z  mablag’laridan  mustaqil  foydalanish
ko’lamini   oshirish   maqsadida   respublikamizda   ko’pgina   chora-tadbirlar   amalga
oshirilmoqda.   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2002   yil   3
avgustda   qabul   qilingan   «Pul   mablag’larining   bankdan   tashqari   muomalasini
yanada   qisqartirish   chora-tadbirlari   to’g’risida»gi   Qarorida   korxona,   tashkilot   va
muassasalarning   bankdagi   o’z   hisobvaraqlaridagi   pul   mablag’laridan   erkin
foydalanishini   yanada   kuchaytirish   chora-tadbirlari   belgilab   berilgan.   Xususan,
ushbu   Qarorning   3-bandiga   muvofiq   2002   yil   1   sentabridan   boshlab,   mulkchilik
shaklidan   qat’iy   nazar   xo’jalik   yurituvchi   sub’ektlarga   tijorat   banklaridagi   o’z
hisob   raqamlaridan   naqd   mablag’larni   topshirilgan   naqd   tushum   doirasida
belgilangan tartibda birinchi talab bo’yicha olish huquqi berilishi ko’zda tutilgan.
Qarorning   4-bandiga   binoan   2020   yil   1   oktabridan   boshlab,   mulkchilik shaklidan   qat’iy   nazar,   korxona   va   tashkilotlarda   mehnatga   haq   to’lashga
yo’naltiriladigan mablag’larning davlat tomonidan tartibga solinishi bekor qilinishi
ta’kidlab   o’tilgan.   Shuningdek,   2020   yilning   to’rtinchi   choragidan   boshlab,
mulkchilik   shaklidan   qat’iy   nazar,   yuridik   shaxslar   yollanib   ishlovchilarga
mehnatga   haq   to’lash   sifatida   hisoblangan   va   amalda   to’langan   summalar   hamda
boshqa daromadlar to’g’risidagi ma’lumotlarni, shuningdek, ushbu daromadlardan
soliq   summalari   to’g’risidagi   ma’lumotlarni   davlat   soliq   xizmati   organlariga   har
chorakda taqdim etishi belgilab qo’yilgan.
Qarorning   amaliyotga   tatbiq   etilishi   respublikamizda   faoliyat   yuritayotgan
yuridik shaxslarning mehnatga haq to’lash fondi ustidan nazoratni
Qo’ shimcha va ustama mehnat haqlarini hisoblash tartibi
Oylik   mehnat   haqi   oluvchi   ishchilarga   ishlagan   soatlari   yoki   kuni   uchun   2
barobardan kam bolmagan mehnat haqi, agar bu soat yoki kun oylik vaqt hajmidan
ortiq   bolsa,   agarda   bayram   kunlari   ishlagan   vaqti   1   oylik   mehnat   vaqtining
me’yoriga kirsa, unda 1 barobar mehnat haqi tolanadi.
Bayram   kuni   ishlagani   uchun   ishchining   xoxishiga   kora   unga   belgilangan
tartibda haq tolanadi yoki 1 barobar mehnat haqi saqlangan holda dam olish kuni
beriladi.   Ishchining   tundagi   ish   smenasining   bir   qismi   bayram   kuniga   utsa,   usha
smenaning bayram kuniga o tgan soati uchun 2 barobardan kam bo lmagan mehnat
haqi to lanadi. Bu kunlari tunda ishlagan smena uchun yoki ishdan tashqari vaqtda
ishlagani uchun qoshimcha haq tolanmaydi, chunki hamma soatlar uchun bayram
munosabati bilan 2 barobar haq tolanadi.
G. Kop smenali ish tartibi.
Ko   p   smenali   ishni   shakllantirish   asosan   uzluksiz   tartibda   ishlovchi
sub’ektlarda   (elektr   ishlab   chiqaruvchi,   metallurgiya,   toqimachilik,   non
mahsulotlari   va   hokazo)   amalga   oshiriladi.   Bu   sub’ektlarda   ikki   va   undan   kop
smenali   ish   tashkillashtiriladi.   Kechki   smena   yoki   tungi   smenadagi   bajarilgan
ishlar uchun beriladigan imtiyozlarning hajmi har xil boladi. Tungi smena - bu ish
vaqtining   yarmidan   kop   qismi   soat   22dan   ertalabki   6gacha   to’g’ri   keladigan
smenadir. Kechki smena - bu tungi smenadan oldingi smena bo’lib, uning boshlanishi
soat 14- 16 larga to’g’ri keladigan smenadir.
Boshqacha   mehnat   qilish   tartiblari   kop   smenali   ish   tartibiga   kirmaydi
(masalan,   ish   soatlarini   kochirish,   sutkali   navbatchilikda   bolish   va   hokazo).   Bu
turdagi   ishchilarga   mehnat   qilish   sharoitiga   qarab   boshqa   turdagi   qo   shimcha
tolovlar mavjuddir
Bekor turish va mehnatga layoqatsiz vaqtida haq hisoblash va
uni
hujjatlashtirish.
Ta’til   davriga   tog’ri   keladigan   bayramli   ishlanmaydigan   kunlar   ta’tilning
kalendarli sanasiga kiritilmaydi va haq tolanmaydi.
O   rtacha   mehnat   haqini   hisoblaganda   sug’urta   badallari   qo   shiladigan
hamma   to   lovlar   hisobga   olinadi.   Biroq   uning   hisobi   paytida   hisobli   davrdan
haqiqiy tolangan summalarini, shuningdek ishchi ishdan boshagan (mehnat haqini
qisman   qoldirish   yoki   maoshsiz(   paytini,   asosiy,   qo’shimcha   yoki   o’quv   ta’tilida
bo   lganligini,   vaqtinchalik   ishga   layoqatsizligi   bo   yicha   yoki   homilador   va   ko   zi
yorish   (tug’ish)   bo’yicha   nafaqa   olganini,   shuningdek   sub’ektning,   sexning   yoki
ishlab   chiqarishning   yoki   faoliyatini   to   xtatganligi,   mahsulotni   ishlab   chiqarish
hajmining qisqarganligi sababli ishlamagan kunlari chiqarib tashlanadi.
Ortacha   oylik   maosh   hisobiga   quyidagi   pullik   tolovlar:   ishlatilmagan   ta’til
uchun badal (haq), ishdan ketish paytidagi dam olish kunlari uchun nafaqa, moddiy
yordam,   yagona   mukofotlar   va   boshqalar   sifatidagi   har   xil   turdagi   qo’shimcha
to’lovlar va nafaqalar kirimi.
Ishlab chiqarish rejasining bajarilishiga muvofiq mehnatga haq to’lash fondi
ustidan doimiy nazorat bevosita korxona xodimlari tomonidan amalga oshiriladi.
Buxgalteriya xodimlari ishbay narx va baholarning tarif stavkalarini, maosh,
ustama   haq   va   qo’shimcha   to’lovlar,   mukofotlarning   to’g’ri   qo’llanilishi   va
hisoblanishi ustidan joriy nazorat o’rnatishi kerak.
Shu   vaqtga   qadar   ish   haqi   fondidan   to’g’ri   foydalanilishi   ustidan   tashqi
nazorat   funksiyalari   davlat   tomonidan   bank   muassasalari   zimmasiga   yuklangan edi.
Bank nazorati mahsulot (ish, xizmat) lar ishlab chiqarish hajmi yoki korxona
faoliyatini   ifodalovchi   boshqa   ko’rsatkichlar   (daromad)   hamda   ish   haqi   buyicha
hisob va hisobotning joriy etilgan tartibi asosida har chorakda amalga oshirilar edi.
Bank muassasalalari  korxonaga ish haqi  uchun mablag’larni mahsulot  (ish,
xizmat)   lar   yoki   daromad   hajmining   o’sish   darajasi   0,7   koeffitsiyentiga
to’g’rilangan ish haqi fondining baza darajasiga asoslangan holda berar edi. Ishlab
chiqarish hajmi kamaygan taqdirda ish haqi uchun mablag’lar bank tomonidan ish
haqi fondining baza darajasida berilar edi.
Xo’jalik  yurituvchi   sub’ektlarning  o’z  mablag’laridan  mustaqil  foydalanish
ko’lamini   oshirish   maqsadida   respublikamizda   ko’pgina   chora-tadbirlar   amalga
oshirilmoqda.   O’zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2002   yil   3
avgustda   qabul   qilingan   «Pul   mablag’larining   bankdan   tashqari   muomalasini
yanada   qisqartirish   chora-tadbirlari   to’g’risida»gi   Qarorida   korxona,   tashkilot   va
muassasalarning   bankdagi   o’z   hisobvaraqlaridagi   pul   mablag’laridan   erkin
foydalanishini   yanada   kuchaytirish   chora-tadbirlari   belgilab   berilgan.   Xususan,
ushbu   Qarorning   3-bandiga   muvofiq   2002   yil   1   sentabridan   boshlab,   mulkchilik
shaklidan   qat’iy   nazar   xo’jalik   yurituvchi   sub’ektlarga   tijorat   banklaridagi   o’z
hisob   raqamlaridan   naqd   mablag’larni   topshirilgan   naqd   tushum   doirasida
belgilangan tartibda birinchi talab bo’yicha olish huquqi berilishi ko’zda tutilgan.
Qarorning   4-bandiga   binoan   2020   yil   1   oktabridan   boshlab,   mulkchilik
shaklidan   qat’iy   nazar,   korxona   va   tashkilotlarda   mehnatga   haq   to’lashga
yo’naltiriladigan mablag’larning davlat tomonidan tartibga solinishi bekor qilinishi
ta’kidlab   o’tilgan.   Shuningdek,   2020   yilning   to’rtinchi   choragidan   boshlab,
mulkchilik   shaklidan   qat’iy   nazar,   yuridik   shaxslar   yollanib   ishlovchilarga
mehnatga   haq   to’lash   sifatida   hisoblangan   va   amalda   to’langan   summalar   hamda
boshqa daromadlar to’g’risidagi ma’lumotlarni, shuningdek, ushbu daromadlardan
soliq   summalari   to’g’risidagi   ma’lumotlarni   davlat   soliq   xizmati   organlariga   har
chorakda taqdim etishi belgilab qo’yilgan. Qarorning   amaliyotga   tatbiq   etilishi   respublikamizda   faoliyat   yuritayotgan
yuridik shaxslarning mehnatga haq to’lash fondi ustidan nazoratni
                           
   Xulosa:
Maxsulot   va   daromadlarni   taqsimlash   har   doim   bir   hil   bo’lmay,   balki   shu
davrda   amal   qilib   turgan   iqtisodiy   munosabatlar   tizimiga,   jumladan   mulkchilik
munosabatlariga   bog’liq   bo’ladi.   Ishlab   chiqarishning   moddiy   shart-sharoitlari,
ya’ni   kapitalga   mulkchilikning   turli   shakllari   mavjud   bo’lgan,   yergaesa   davlat
mulki   bo’lib   turgan   sharoitlarda   yaratilgan   milliy   lari   va   ishchi   kuchining   egasi
bo’lgan ishchi-xizmatchilar o’rtasida taqsimlanadi.
Yaratilgan   yalpi   ichki   mahsulotning   uning   ishlab   chiqaruvchilari   o’rtasida
mehnatning miqdori, sifati va unumdorligiga qarab taqsimlanadigan qismi ish haqi
deb yurutiladi.
Ish   haqining   asosiy   vazifasi   ishchi   va   xizmatchilarning   hayot   va   mehnat
sharoitini   yaxshilash   boshqacha   qilib   aytganda,   mehnat   me’yori   bilan   iste’mol
me’yori o’rtasidagi bog’liqlikni ta’minlashdan iborat.
Ish   xaqini   tashkil   etishda   uning   ikkita   asosiy   shakli:   ishbay   va   vaqtbay
shakllari   farqlanadi.   Vaqtbay   ish   xaqi   xodimning   ish   malakasi,   mehnat   sifati   va
ishlagan   ish   vaqtiga   qarab   to’lanadigan   ish   xaqidir.   Ishbay   ish   xaqi   ishchining
ishlab   chiqarilgan   maxsulot   miqdori   yoki   bajargan   ishiga   qarab   beriladigan   ish
xaqidir.   Xaq   to’lash   shakllarining   aniq   mehnat   sharoitlarini   hisobga   oladigan
turlari   ish   xaqining   tizimini   tashkil   qiladi.   Hozirgi   kunda   O’zbekiston
Respublikasida   qulay   mehnat   sharoitlarini   yaratish,   yangi   ish   o’rinlarini   ochish,
mehnatga   haq   to’lashni   takomillashtirish   yuzasidan   keng   ko’lamli   ishlar   olib
borilmoqda. Foydalanishga tavsiya etiladigan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1.  “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi qonuni, “Xalq 
so’zi” 1996 y. 16 sentyabr.
2.  Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida.  Toshkent 1998 y.
3.  «Yangi hisobvaraqlar rejasi» (loyixa) 1999 yil 2 aprel O’z. R. Moliya 
vazirligining 84- sonli buyrug’i.
4.  «Yillik (chorak) hisobot shakllarini to’ldirish tartibi to’g’risida» gi O’zbekiston
Respublikasi Moliya Vazirligining 1997 yil 15 fevral 5-sonli Yo’riqnomasi.
5.  “Yuridik shaxslarda kassa va kassa muomalalarini yuritish qoidasi” 
O’zbekiston Markaziy banki (1998 yil 24 yanvar 46- son).
6.  Umarova M. Eshboev O’. Axmadjonov K. “Buxgalteriya hisobi” Toshkent 
“Mehnat” 1999 yil.
7.  Itkin Yu.M. Sotivoldiev A.S. “Buxgalterskiy uchet v usloviyax ro’nochnoy 
ekonomiki Respubliki Uzbekistan” Assotsiatsiya Buxgalterov i auditorov, T. 2000 
g. 1-2 tom.
8.  A.S. Sotivoldiev, Yu.M. Itkin. Zamonaviy buxgalteriya hisobi. O’zbekiston 
buxgalterlar va auditorlar Milliy Assotsiatsiyasi, T.:2002, 1-2 tomlar.

Mеhnаt hаqi bo’yicha hisob-kitoblar auditi

Купить
  • Похожие документы

  • Iqtisodiy o‘sish omillari va tiplari
  • Qayta ishlash korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish va sotish
  • Tayvan soliq tizimi (Referat)
  • O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish yo‘llari
  • O‘zbekistonda eksport salohiyatini oshirish yo‘llari

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha