Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilari psixologiyasi

Mundarija            
Kirish
  I.BOB.   Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarining   intelekt   muammosini
psixolog olimlar tomonidan o'rganilishi va psixologik xususiyati
1.1.   Ishtimoiy intelekt muammosini psixolog olimlar tomonidan o'rganilishi
1.2 Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining shaxs sifatida Ijtimoiylashuvi
Birinchi bob bо‘yicha xulosalar
II.BOB.   Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarining   Ijtimoiylashuvi
intelekt xususiyatilarini eksprimental o'rganish
2.1.   Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarini diagnostik o'rganish
2.2.   Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining Ijtimoiylashtirish bo'yicha olib 
borilgan ishlar tahlili
Umumiy  xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati
     
1 K I R I SH
Mavzuning   dolzarbligi.   Respublikamizda   mustaqillik   yillarida   inson   shaxsiga
nisbatan bо‘lgan munosabat  keskin о‘zgardi. Jamiyatning a’zosi  bо‘lgan har  bir  shaxs
taqdiriga   alohida   e’tibor   qaratila   boshlandi.   Ayniqsa,   muayyan   sabablarga   kо‘ra,   о‘z
ota-onasidan,   yaqin   kishilari   mehridan   mahrum   bо‘lgan   yetim   va   qarovsiz   bolalarga
ta’lim-tarbiya   berish,   alohida   ijtimoiy   himoyaga   olish   ishlarining   samarali   yo’lga
qо‘yilgani bu borada ulkan ishlar amalga oshirilayotganligining belgisidir.  Xususan bu
masala   ijtimoiy   psixologiya   fanlarining   dolzarb   muammolaridan   biriga   aylanib
borayotganligi   ham   shubhasizdir.   Zotan,   kelajagi   buyuk   davlatni   bunyodga   keltirish
uchun har qanday davlatning asosiy bо‘g‘ini bо‘lmish oilalarning mustahkamligi, uning
jamiyat   oldidagi   asosiy   funksiyalaridan   biri   bо‘lmish   tarbiyaviy   vazifasini   tо‘la-tо‘kis
bajarishga, unda voyaga yetayotgan bolalarning tо‘liq oilalarda, ota-ona mehriga qonib,
jamiyatning   yetuk   fuqarosi   sifatida   shakllanib   ulg‘ayishiga   sharoit   yaratish   davlatning
ustovor   vazifalaridan   biri   sifatida  belgilangan.  Buning   uchun  eng  avvalo,  mehribonlik
uylarida   tarbiyalanuvchilar   sonini   keskin   kamaytirish,   ularda   mehribonlik   uylarida
emas,   balki   о‘z   ota-onalari   quchog‘ida,   yaqinlari   atrofida   ulg‘ayishini   ta’minlash
mustaqil Respublikamizning istiqbolini belgilovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. 
Keyingi   yillarda   butun   dunyo   miqyosida,   shu   jumladan   respublikamizda   ham
yetim   va   qarovsiz   bolalar   miqdori   garchand   keskin   darajada   yuqori   kо‘rsatgichga   ega
bо‘lmasada,   ularning   soni   sezilarli   oshib   bormoqda.   Shu   bois   bir   qator   chet   el,
hamdо‘stlik mamlakatlari hamda О‘zbekiston olimlari tomonidan ushbu muammoning
ijobiy   yechimini   topish   maqsadida   imiy   tadqiqot   ishlari         olib   borilmoqda.   Xususan,
Andresyan   A.P.,   Vinogradova   A.A.,   Kim   R.P.,Lobanov   A.A.,   Semenova   V.YE.,
Tursunov S., O.Ochilov, Haydarov I.O. kabi tadqiqotchilar ishlarida yetim va qarovsiz
bolalar bilan ishlash,bu holatlar yuz berishining yetakchi  omillarini va ularning о‘ziga
xos   xususiyatlarini   о‘rganish,   ularni   oilaviy   hayotga   tayyorlash   hamda   jamiyatning
tо‘laqonli a’zosi sifatida tarbiyalash kabi qator masalalar ilmiy jihatdan tadqiq etilgan.  
    
2 I.BOB. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo
munosabatlarning psixologik jihatlarini о‘rganishning ilmiy-nazariy asoslari
1.1 Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida shaxslararo munosabatlarni
о‘rganish pedagogik-psixologik muammo sifatida
Bugungi   kunda   butun   dunyo   miqyosida   о‘z   ota-onalari   mehridan   mahrum
bо‘lgan   bolalar   soni   yetti   yuz   mingdan   ortib   ketgan.   Bu   о‘z   navbatida   yetim   va
qarovsiz bolalar muammosi  jamiyatda о‘ta dolzarb muammolardan biriga aylanib
borayotganligini kо‘rsatadi.
Bolalar   uylarida   tarbiyalanayotgan   bolalarning   shaxs,   individual-psixologik
va   ijtimoiy-psixologik   xususiyatlarini   о‘rganishga   bag‘ishlangan   bir   qator
tadqiqotlar   sobiq   ittifoqda   50-60   yillarda   amalga   oshirilgan.   Bundan   keyingi
yillarda   bu   muammoni   о‘rganishga   bо‘lgan   e’tibor   biroz   susayganligi   kuzatiladi.
Shu   tufayli   Respublikamizda   kо‘p   yillar   mobaynida   mehribonlik   uylarida
tarbiyalanuvchi   bolalar   va   о‘smirlarning   psixologik   xususiyatlarini   ilmiy   tahlil
qilish   ishlari   olib   borilmadi.   Ammo   mustaqillik   yillarida   mehribonlik   uylari
tarbiyalanuvchilariga   nisbatan   yangicha   munosabat   uyg‘ondi.   Respublikamiz
hukumati   tomonidan   mehribonlik   uylari   tarbiyalanuvchilarini   moddiy,   ijtimoiy
tomondan   qо‘llab-quvvatlash   borasida   juda   kо‘plab   qarorlar   va   amaliy   tadbirlar
ishlab chiqildi. Bu о‘z navbatida mehribonlik uylari tarbiyalanuvchilari shaxsining
ijtimoiy-psixologik   xususiyatlarini   ilmiy   jihatdan   о‘rganishga   keng   yо‘l   ochib
berdi. Yetimlik ilohiy bir qismat shuning uchun ham inson peshonasida yozilganini
kо‘rishi   taqdiri   azaldir.   Darhaqiqat,   taqdir   qismatidan   qochib   qutilib   bо‘lmaydi.
Ana   shunday   qismat   norasida   gо‘dakni   “Mehribonlik   uyi”ga   yetaklab   keladi.
Mehribonlik   uylari   sobiq   shо‘rolar   davrida   yetim   xonalar   nomi   bilan   paydo
bо‘lgan.   Bu   davrda   minglab   oilalarning   xonavayron   bо‘lishi   oqibatida   yetim   va
qarovchisiz   qolgan   bolalarni   boqish   va   ularni   jamiyatga   sodiq   farzand   etib
tayyorlash   maqsadida   tashkil   etilgan   edi.   Mustaqillik   yillarida   esa   Mehribon,
xalqsevar, birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ularni о‘z bag‘riga olishi natijasida
“Mehribonlik   uylari”   nomi   bilan   yuritila   boshlandi.   Alohida   ta’kidlash   lozimki,
О‘zbekiston   Respublikasi   Mustaqillikka   erishgandan   buyon   Mehribonlik   uylariga
3 alohida   e’tibor   qaratildi.   О‘zbekiston   Respublikasi   Konstitusiyasining   64-
moddasida   quyidagilar   qayd   etilgan:   Ota-onalar   о‘z   farzandlarini   voyaga
yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar.
Davlat   va   jamiyat   yetim   bolalarni   va   ota-onalarining   vasiyligidan   mahrum
bо‘lgan   bolalarni   boqish,   tarbiyalash   va   о‘qitishni   ta’minlaydi,   bolalarga
bag‘ishlangan xayriya faoliyatlarini rag‘batlantiradi. 1
 
Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchisi   hamda   Mehribonlik   uylari   davlat
tomonidan quyidagicha ta’minlanadi:  
1. Ma’nan va ruhan qо‘llab quvvatlanadi
2. Ta’lim–tarbiya jarayoni alohida e’tiborga olinadi
3. Ijtimoiy–iqtisodiy jihatdan moddiy tomondan tо‘liq ta’minlanadi.
4. Tarbiyalanuvchilarning   sog‘ligiga   alohida   e’tibor   beriladi   va   tibbiy   shart-
sharoitlar yaratiladi.
5. Tarbiyalanuvchilarning barcha shart – sharoitlariga alohida e’tibor beriladi.
6. Ma’naviy-ma’rifiy tomonlariga zamin yaratiladi.
7. Tarbiyalanuvchilar о‘qish faoliyati bilan shug‘ullanishi va bо‘sh paytlarini
mazmunli о‘tkazishlari uchun barcha sharoitlar yaratiladi. 
Ushbu   fikrlar   Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarini   doimo   boshini   silashga
mehribon   qо‘llar   borligini   hamda   vatanimiz,   mehribon   yurtboshimiz   ularga
g‘amxо‘r ekanligidan dalolat beradi. 
Shu   о‘rinda   Ta’lim   tо‘g‘risidagi   Qonunning   22-moddasini   keltirmoqchimiz.
Yetim bolalarni va ota–onalarining yoki boshqa qonuniy vakillarining vasiyligisiz
qolgan bolalarni о‘qitish va ularni boqish davlatning tо‘la ta’minoti asosida qonun
xujjatlarida   belgilangan   tartibda   amalga   oshiriladi. 2
        Shuning   uchun   ham
tarbiyalanuvchilarning   huquqlari   qonunda   kо‘rsatilgan   tegishli   huquqlari   asosida
himoya   qilinadi.   Bizga   ma’lumki,   Mehribonlik   uylariga   mustaqil   yuridik   shaxs
maqomi berilgan. Boshqa davlat tashkilotlariga mustaqil ish olib borishda qanday
huquqlar berilgan bо‘lsa, Mehribonlik uylariga ham ana shunday maqom berilgan.
1
  O’zbekiston Resrublikasining konstitutsiyasi. T: “O’zbekiston” 2008.40 bet. 
2
    Barkamol avlod-O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T: “Sharq nashriyoti”1998. 63 bet.
4 Mehribonlik   uylari   ham   mustaqil   ravishda   boshqa   tashkilotlar   bilan   hamkorlikda
ish yurita oladi. Ishonch bilan shuni ayta olish mumkinki, О‘zbekiston respublikasi
mustaqillikka   erishganidan   buyon   juda   kо‘p   samarali   ishlar   amalga   oshirildi.
Mustaqillik yillarida Mehribonlik uylariga yanada yaqindan yondashish maqsadida
qarorlar qabul qilinib,ular amalda о‘z ijrosini topdi.
      Masalan,   Vazirlar   Mahkamasining   1995   yil   18-fevralda   59-sonli   qarori
aynan   “Mehribonlik   uyi”   tо‘g‘risida   qabul   qilinib,   u   о‘zining   amaldagi   ijrosini
ta’minladi.   Ushbu   tarixiy   qaror   har   tomonlama   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.
Ayniqsa   bu   qaror   о‘zbek   xalqiga   xos   bо‘lgan   milliy   qadriyatlarimizni,
an’analarimizni   о‘zida   namoyon   etib,   ajdodlarimiz   merosiga   asoslanadi.
Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilariga   har   tomonlama   yordam   bera   oladi   va
ahamiyat   kasb   eta   oladi.   Vazirlar   Mahkamasining   ushbu   qarorining   amaldagi
ijrosini ta’minlash maqsadida “Mehribonlik uyi tо‘g‘risidagi Nizom” qabul qilindi.
Ushbu nizom yetti qismdan iboratdir, ya’ni ular quyidagilar:
- Umumiy qoidalar;
- О‘quv - tarbiya jarayoni tuzilmasi va uni tashkil qilish;
- Tarbiyalanuvchilar;
- Kadrlar;
- Mehribonlik uyini boshqarish;
- Moliyaviy-xо‘jalik faoliyati;
- Xalqaro hamkorlikda qatnashish. 3
 
2007-yilni   “Ijtimoiy   himoya   yili”   deb   e’lon   qilinganligi   munosabati   bilan
hamda   aholini   ijtimoiy   himoya   qilish   kо‘lamlarini   yanada   kengaytirish   va
kuchaytirish,   aholining   muhtoj   oilalariga,   nogironlar   va   yolg‘iz   keksalarga   aniq,
tabaqalashtirilgan   tarzda   yordam   kо‘rsatish   samaradorligini   oshirish,   aholi
daromadlari   darajasidagi   farqlarni   keskin   oshishiga   yо‘ l   qо‘ymaslik,   jamiyatda
hamjihatlik,   e zgulik   va   mehr-shafqat   muhitini   qaror   toptirish   bо‘yicha   aniq
maqsadga  yо‘ naltirilgan chora tadbirlar kompleksini amalga oshirish maqsadida: 
3
  Vazirlar Mahkamasining !995yil 18-fevraldagi 59-sonli Qaroriga 3-ilova “Mehribonlik uyi to’g’risida Nizom”, 
“Ma’rifat gazetasi,1995 yil 29-mart.”  
5 “Ijtimoiy   himoya   yili”   davlat   dasturi   tasdiqlandi.   Bu   ham   bugungi   kunda
davlatimizning   g‘amxо‘rligi   namunasidir.   Dasturning   mohiyatiga   e’tibor
qaratamiz. Ushbu dasturda Mehribonlik uylari haqida shunday kо‘rsatilgan. 
“Mehribonlik   uylari”   va   ixtisoslashtirilgan   maktab–internatlarining   moddiy-
texnika   bazasini,   boquvchisidan   mahrum   bо‘lgan   bolalar   tо‘g‘risida   e’tibor   va
g‘amxо‘rlikni   kuchaytirish,   “Sen   yolg‘iz   emassan”   maqsadli   vazifasini   hayotga
aniq tadbiq etishdan iboratdir. 4
О‘zbekiston   Respublikasi   Vazirlar   Mahkamasining   2008   yil   17   oktabrdagi
230-sonli qaroriga asosan “Mehribonlik uyi tо‘g‘risidagi Nizom tasdiqlangan. 
Psixologning mehribonlik uylarida olib boradigan ishlarining о‘ziga xosligi 
1987 yildan   boshlab bolalar uylariga (hozirgi mehribonlik uylari) va maktab
internatlarda   psixolog   shtati   joriy   etildi.   Ushbu   hodisa   oiladan   tashqarida
tarbiyalanayotgan bolalarning psixik rivojlanishi uchun maxsus psixologik yordam
zarurligini   tan   olishni   anglatadi.   Mehribonlik   uylari   yoki   maktab   internatlaridagi
psixolog   ishinig   asosiy   yо‘nalishlari,   prinsip   va   metodlari   kо‘p   jihatdan   oddiy
maktabdagiga   о‘xshash   bо‘ladi.   Biroq   shu   bilan   birga   ushbu   muassasalardagi
psixologlar ishi о‘ziga xosliklarga ham ega. Bu о‘ziga xoslik birinchidan, bunday
tip   muassasalardagi   ta’lim   tarbiya   jarayonining   о‘ziga   xosligi:   ikkinchidan
bolalarning psixik rivojlanishidagi о‘ziga xoslik tufayli kelib chiqadi. 
Shu   narsa   ma’lumki,   ilk   bolalik   davridanoq   (1-3   yosh)   internat   tipidagi
muassasalarda  tarbiyalanayotgan bolalar  bir qancha psixologik xususiyatlari  bilan
oilada   tarbiyalanuvchi   bolalardan   farqlanadilar:   ba’zi   xususiyatlarda   ushbu
masalalarda   tarbiyalanuvchi   bolalar   oddiy   maktabdagi   bolalar   bilan   barobar   va
hatto,   ulardan   ustunroq   bо‘lsa,   ayrim   xususiyatlari   bilan   ulardan   hatto   о‘zidan
kichik yoshdagi о‘quvchilardan ham orqada qoladilar. Afsuski, bunday holat butun
maktab yoshi davrida saqlanib qoladi. 
Buni shu bilan tushuntirish mumkinki, psixologik rivojlanishda orqada qolish
ancha vaqtli, maktabgacha yosh davridayoq vujudga keladi. Uni bartaraf etish  ishi
4
  Birinchi   Prezidentimiz   Karimov   I.A     “Mamlakatimiz   taraqqiyoti   va   xalqimizning   hayot   darajasini   yuksaltirish-
barcha demokratik yangilanish va iqtisodiy islohatlarimizning pirovard maqsadidir” T: “O’zbekiston”2007. 102 bet.
6 maxsus   muassasalarda   yetarli   darajada   olib   borilmasligi   oqibatida   ular   keyingi
yosh bosqichlarida yanada chuqurlashib ketadi. 
Mehribonlik  uylari   yoki   maktab-internatlarda   ishlay   boshlar   ekan,   psixolog
meyoriy   hujjatlarda   kо‘rsatilganidek,   quyidagilarni   amalga   oshirish   talab   etiladi:
ota-onalar   qaramog‘isiz   qolgan   bolalar   bilan   mehribonlik   uylari   hamda   internat
tipidagi   muassasalarda   olib   boriladigan   psixolog   ishi   ushbu   muassasalar
tarbiyalanuvchilarining   psixologik   jihatdan   tо‘laqonli   rivojlanishini   ta’minlash,
shaxs sifatida va intellektual rivojlanish xususiyatlarini, ta’lim tarbiya jarayonidagi
buzilishlarning   psixologik   sabablarini   diagnostika   qilish   va   bunday   buzilishlarni
bartaraf   etish   uchun   profilaktik   tadbirlar   о‘tkazishga   yо‘naltirishi   kerak.   Psixolog
bola   hayotidagi   rо‘y   bergan   fojianing   bola   psixik   rivojlanishiga   ta’sir   etishini
susaytirish   va   tegishli   psixologik   metodlarni   о‘tkazish     orqali   bola   shaxsi
progressiv shakllanishini ta’minlash lozim. 
SOS- bolalar qishloqchasining ish tajribasidan
SOS  -  bolalar   qishloqchasi   -   bu  yetim  qolgan   yoki  ota-ona  qarovisiz   qolgan
bolalar bilan ishlashning о‘ziga xos usuli. Bu usulga avstriyalik pedagog German
Gmayner   asos   solgan.   Bugungi   kunda   u   dunyoning   124   mamlakatida   keng
qо‘llanib kelmoqda. 
SOS-bolalar   qishloqchasi   bir   necha   kottedj-uylardan   iborat.   Ularning   har
birida «ona» va 6-8 ta bola yashaydi. Bu bolalar yoki ota-onasidan yetim qolgan,
yoki ularning ota-onasi ota-onalik huquqidan mahrum etilgan. Qishloqda hech kim
ulardan   haqiqiy   hayotlarini   va   ularga   «onalik»   qilayotgan   odam   aslida   onalari
emasligini   yashirmaydi.   Bolalar   qishloqchasidagi   alohida   uylarda   onalarning
yordamchilari-«xolalari» ham yashaydi. Ular dam olish kunlari «ona» kasal bо‘lib
qolganda,   yoki   biror   ish   bilan   uydan   ketganda   «ona»ning   о‘rnini   bosadilar.
Qishloqchani direktor boshqaradi. U qishloqchadagi alohida uyda oilasi bilan birga
yashaydi.   Direktorlik   vazifasidan     tashqari   u   qishloqchadagi   barcha   bolalarga   ota
va     erkak   kishining   namunasidir.   Albatta,   qishloqchada   boshqa   erkak   kishilar-
direktor о‘rinbosari, usta, haydovchi, xavfsizlikni ta’minlash xodimi ham mavjud.
Shu  bilan   birga   qishloqchaning   faoliyat   kо‘rsatishida   psixologning   ishiga   alohida
7 e’tibor   beriladi.   U   ham   bolalarga,   ham   «ona»   larga,   ham   xodimlarga   psixologik
yordam kо‘rsatadi. 
Mehribonlik   uylari   shunday   tarbiyaviy   muassasadir-ki,   ularda   ishlaydigan
psixolog   chuqur   bilimlar   bilan   bir   qatorda   ma’lum   bir   shaxsiy   sifatlari   ancha
rivojlangan bо‘lmog‘i lozim.  Bunday xususiyatlar qatorida quyidagilar asosiy  о‘ rin
tutadi: 
1. Bolani sevish.
2. Odamlarga bо‘lgan qiziqish.
3. Psixologik muvozanatni saqlay olish.
4. Q iyinchiliklarga bardosh berish. 
5. Jamiyatda yashashni, nimanidir olib, nimanidir berishni bilish. 
6. О‘ rganishni bilish.
7. Realizm, hamma narsaga reallik nuqtai nazaridan qarash.
8. Bolalarga yoqishni bilish.
9. О‘z-о‘zini yaxshi anglash va his etish. 
10. Ichki kuch-quvvatga ega bо‘lish. 
11. Muloqotchan bо‘lish. 
12. Yaxshi   salomatlikka   ega   b о‘ lish . 
13. Optimist va hazilkash b о ‘lish. 
        Ota-onasi mehridan mahrum b о ‘lgan bolalar bilan ishlashga kirishishdan
oldin psixolog   о ‘zidan ana shu sifatlarni qidirib k о ‘rmog‘i lozim. Topsa - yaxshi!
Topolmasa-chi?   Unda   izlansi n .   Albatta,   ota-onaning   chin   mehriga   b о ‘lgan
chanqoqni   hech   qanday   sun’iy   y о ‘l   bilan   qondirib   b о ‘lmaydi.   Psixolog   esa
bolalarning   psixologik jihatdan normal rivojlanishini ta’minlashi kerak.  
Turli   tuman   bolalar   muassasalarida   psixolog   olib   boradigan   ishlarning
mazmuni ularga xos xususiyatlarning qisqa analizi shuni tasdiqlaydiki, haqiqatdan
ham psixolog faoliyati muassasa turiga k о ‘ra farqlanadi. 
Kuzatishlardan   ma’lum   bо‘lishicha,   mehribonlik   uylari
tarbiyalanuvchilarining   80 - 9 0 foizini ota-onalari tirik bо‘lgan bolalar tashkil etadi.
Garchand   bu   masala   bо‘yicha   butun   dunyo   olimlari   keng   kо‘lamda   ilmiy
izlanishlar olib borsalarda bu sohada yaxshi natijalarga erishilganicha yо‘q. Buning
8 sababi   bizningcha,   birinchidan:   bu   yо‘nalishda   qо‘lga   kiritilayotgan
ma’lumotlarning     bir   xil   emasligi,   ilmiy   kuzatishlar   turli   nazariyalar   asosida   olib
borilganligi   va   har   xil   ilmiy   tadqiqot   metodikalaridan   foydalanilgan   holda
erishilgan   natijalarni   bir   -   biri   bilan   taqqoslash   qator   qiyinchiliklarni   keltirib
chiqarganligiga   borib   taqaladi.   Ikkinchidan,   qiyosiy   tahlil   natijalari   ma’lum   bir
ijtimoiy madaniy sharoitlarda amalga  oshirilgan hamda u yoki  bu mamlakat  yoki
millat   an’analari   asosida   bolalar   muassasalari   toifasi,   uning   katta   mintaqa
xususiyatlarini   hisobga   olgan   holda   о‘tkazilgan   bо‘lib,   ular   boshqa   mamlakat,
millat  urf  - odatlariga va etnik xususiyatlariga  mos kelmaydi. Uchinchidan, ruhiy
tushkunlikka   bag‘ishlangan   ilmiy   tadqiqotlar   kichik   maktab   yoshidagi
tarbiyalanuvchilarda   olib   borilgan   hamda   bu   kuzatishlar   bir   xil   pedagogik   -
psixologik xarakterdagi yо‘nalishda bо‘lganligiga borib taqaladi.  
Aynan   ushbu   vaziyatlardan   kelib   chiqqan   holda   tadqiqotimizda   mehribonlik
uylarida   tarbiyalanuvchilarning   ijtimoiy-psixologik   xususiyatlarini,   ulardagi
psixologik   о‘zgarishlarni,   aqliy   axloqiy,   xarakter   hamda   shaxslararo
munosabatlarining   о‘ziga   xos   xususiyatlarini   о‘rganishni   о‘z   oldimizga   maqsad
qilib oldik.
1.2. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining shaxs sifatida
Ijtimoiylashuvi
Ma’lumki,   yetim   va   qarovsiz   bolalar   oiladagi   bolalardan   u   yoki   bu
xususiyatlariga   kо‘ra   farqlanadi.   Xususan   mehribonlik   uylari   tarbiyalanuvchilari
xarakterida   tajovvuzkorlik   (agressivlik),   ruhiy   tushkunlik   (dipressiya),   о‘zini   о‘zi
anglashdagi noturg‘unlik,  kabilar kuzatiladi. 
Tadqiqotlarning   kо‘rsatishicha,   bunday   xususiyatlarning   paydo   bо‘lishiga
sabab   bо‘luvchi   omillardan   biri   –   ota-onalik   mehrining   yetishmasligi,   ota-ona
tarbiyasiga muhtojlik hisoblanadi.
Angliyalik   psixolog   tadqiqotchi   R.   Bernis   onalik   mehriga   tashnalikni   tahlil
qilib,   shunday   yozadi:   “Salbiy   dalilsiz   “Men   konsepsiyasi”ning   rivojlanishi   va
hissiz   tajavvuzkorlik   bolaning   ota-onasiga   va   ota-onalik   rolini   bajaruvchi
9 kishilarga   nisbatan   qо‘polligi   natijasidir.   Buning   natijasida   bolada   hech   kimga
qо‘shilmaslik,   odamovilik,   tundlik   hissi   paydo   bо‘la   boshlaydi.   Bular   esa   “Men
konsepsiyasini” belgilaydi” 
Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarida   tajavvuzkorlikni   keltirib   chiqaradigan
yana   bir   sabab   tengdoshlari   va   murabbiylari   bilan   kelisha   olmaslik,   shaxslararo
munosabatlardagi nomutanosiblik bо‘lib hisoblanadi.
Psixolog   olimlardan   A.S.   Rotenbyuerg   va   S.M.Bondorenko   mehribonlik   uyi
tarbiyalanuvchilarida   tajavvuzkorlikning   kelib   chiqishi   yuzasidan   о‘z   ilmiy
qarashlarini   bayon   etib   quyidagilarni   ta’kidlaydilar:   “Agar     bolalarda
izlanuvchanlik   faolligi     yо‘nalishi   о‘zgartirilsa   ularda   tajavvuzkorlikni   yо‘qotish
mumkin   bо‘ladi”   [19].   Agarda   tadqiqotchilarning   mazkur   qarashlarini   tahlil   qilib
kо‘radigan   bо‘lsak,   nemis   tadqiqotchisi   G.Ammon   qarashlariga   yaqinlikni
kuzatishimiz mumkin. G.Ammonning ta’kidlashicha, har  bir  odam tajavvuzkorlik
xislati   bilan   tug‘iladi,   faqatgina   keyinchalik   shaxsning   normal   rivojlanishi
natijasida bu tajavvuzkorlik asta-sekin ijodiy garmonik rivojlanishga о‘tadi.
Tadqiqotchilarning   ta’kidlashlaricha,   о‘smir   va   о‘spirinlik   yoshidagi
tarbiyalanuvchilar   uchun   mehribonlik   uyi   oxirgi   boshpana   bо‘lib,   undan   keyin
mustaqil   hayotga   qadam   qо‘yadi.   Mustaqil   hayot   kechirish   tasavvuriga   ega
bо‘lmagan   bolalar  kо‘pincha  hayotda  qiynalib  qoladilar.  Tadqiqotchi   N.N.Tolstix
tomonidan   о‘tkazilgan   tadqiqotlar   shuni   kо‘rstadiki,   kelajakka   ishonch,   unga
nisbatan   bо‘lgan   munosabat,   hayotiy   rejalar,   vaqtinchalik   imkoniyat   yaratish,
о‘smirning   kamol   topishi   ijtimoiy   psixologik   vaziyatlar   ta’siri   ostida   kechadi.
О‘smirning   psixofiziologik   kamolotida   ijtimoiy   vaziyatning   roli   bu   bolalar
psixologiyasi   asosiy   muammolardan   hisoblanadi.   Bu   g‘oya   о‘z   davrida
L.S.Vigotskiy tomonidan ham alohida ta’kidlangan va bu qarash keyinchalik shaxs
psixologiyasi bо‘yicha yetuk mutaxassis L.I.Bojovich tomonidan rivojlantirilgan. 
Tadqiqotchilar   A.M.Prixojan,   N.N.Tolstixlarning   kо‘rsatishicha,   bolalar   uyi
tarbiyalanuvchilari   uchun   kundalik   hayot,   axloqiy   meyorlar,   о‘qish   rejimiga   itoat
etish   bilan   bog‘liq   bо‘lgan   dominantli   istak   ahamiyatli   hisoblanadi.   Oddiy   oilada
tarbiyalanuvchilarni   esa   kundalik   hayot   tashvishlari   bilan   birga   kо‘pincha
umuminsoniy   muammolar   ham   qiziqtiradi.   О‘qishdan,   oilaviy   yumushlarga
10 qarashishdan   tashqari   bо‘sh   vaqtlarini   qanday   о‘tkazish   va   hokozalarni   mustaqil
hal qilishadi [34].
Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilardagi   bir   tomonlama   faoliyat   motivining
kambag‘alligi   nafaqat   hayotiy   tajribaning   yetishmasligi   bilan   balki,   kattalar   bilan
munosabat   xarakteriga   ham   bog‘liq   bо‘ladi.   Ma’lumki,   maktab   yoshigacha   va
kichik   maktab   yoshidagi   bolalar   psixikasining   rivojlanishida   kattalarning   о‘rni
beqiyosdir.   Ularda   kattalar   bilan   munosabatda   bо‘lish   ehtiyoji   mehribonlik   uyi
kabi   muassasalarda   ayniqsa   kuchliroq   seziladi   va   alohida   xususiyat   kasb   etadi
hamda   bunday   munosabatlar   tarbiyalanuvchilarning   о‘z   tengdoshlari   bilan
bо‘ladigan   munosabatlarida   yaqqol   kо‘zga   tashlanadi.   Shaxslararo
munosabatlardagi   nomutanosiblik   ayniqsa   bahsli   vaziyatlarda,   ta’qiqlashlar,
qiziqishlar   to’qnashuvida,   kattalar   tanbehida,   tengdoshlari   tomonidan
ayblanishlarda   yanada   kо‘zga   tashlanadi.   Bunday     vaziyatlarda     bolaning
tajovuzkorligi,   boshqalarni   ayblashi,   о‘z   aybini   tan   olmaslik   va   muammoli
vaziyatlardan   chiqib   keta   olmaslik   kabi   xislatlar   namoyon   bо‘ladi.   Bunday
vaziyatlarda   shuni   nazarda   tutish   lozimki,   yopiq   holdagi   bolalar   muassasalarida
tarbiyalanuvchilar   juda   tor   doiradagi   guruhlar   bilan   munosabatda   bо‘ladi,   ularda
boshqa guruh yoki о‘zi istagan jamoa bilan muloqotda bо‘lish cheklangan bо‘ladi
va shu bilan birga о‘zi о‘sayotgan jamoadan chiqib ketish imkoniyati cheklangan
bо‘ladi.
Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida о‘zlaridan katta yoshdagi kishilar bilan
munosabatga   kirishishga   nisbatan   intilishning   amalga   oshmasligi   kattalarga
nisbatan   tajovuzkorlikning   kelib   chiqishiga   sabab   bо‘lishi   mumkin.   Tadqiqotchi
Rotenberg   fikricha,   tarbiyalanuvchilarning   о‘zaro   munosabatga   nisbatan   bо‘lgan
ehtiyojda   kattalarning   ta’minlovchi   sifatida     qabul   qilishlariga,   о‘zining   muloqot
ehtiyojining yechimini ulardan kutishi, ularning о‘zlari mustaqil erishish vazifasini
bо‘yinlariga olmaslikni namoyon qiladi.
Ilmiy   tadqiqotlardan   shu   narsa   ma’lumki,   mehribonlik   uylarida
tarbiyalanayotganlar   kattalarga   yoki   tarbiyachilarga   yoqish   uchun   tartibga,   ichki
intizomga   bо‘ysunishga   harakat   qiladilar.   Agar   oilada   tarbiyalanayotgan   bolalar
о‘zining   xarakteridan   tashqari   ham   sevimli   ekanligini   hisobga   olsak,   mehribonlik
11 uyida   tarbiyalanayotganlar   kattalarning   ijobiy   munosabatiga   erishish   uchun
axloqli,   odobli   bо‘lishi,   tartib   intizomga   bо‘ysunishi,   meyorlarga   qat’iy   itoaat
qilishi   lozim   bо‘ladi.   Xulosa   qilib   aytganda   mehribonlik   uyi
tarbiyalanuvchilarining   psixologik   rivojlanishi   shunday   о‘ziga   xos   xususiyatlarga
egaki,   bu   psixik   rivojlanishdan   orqada   qolish   emas,   balki   bu   ichki   tushuncha,
tasavvurning   namoyon   bо‘lmaganligi,   harakatlantiruvchi   fikrlar   va   axloqiy
javobgarlikning tashqi vaziyatlar bilan bog‘liqlik  holati bilan xarakterlanadi.
Mehribonlik   uyi   va   maktab   internatlari   misolida   jins   psixologiyasi   bо‘yicha
ham   bir  qator  ilmiy  tadqiqotlar  olib  borilgan.  Xususan   oila  va  mehribonlik  uyida
tarbiyalanayotgan   о‘smirlarda   jins   psixologiyasining   shakllanish   xususiyatlarini
tadqiqotchi T.I.Yuferova о‘rganib, oilada tarbiya topgan о‘smirlar mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilariga   nisbatan   tanqidiy   munosabat   darajasida   ham   farqli
tasavvurlarga   ega   ekanligi   aniqlagan.   Oilada   tarbiyalanuvchilar   erkak   va   ayol
hamda oilaviy munosabatlar haqida real tasavvurga ega bо‘ladilar. 
Kichik yoshdagi mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchilarda qiziquvchanlik va
shaxslararo   munosabat   xususiyatlarini   о‘rganish   yuzasidan   psixolog   olim
T.M.Zemlyanuxina   qator   ilmiy   tadqiqot   ishlarini   olib   boradi.   Xususan   u   bolalar
muassasalarida   tarbiyalanuvchilarning   psixik   taraqqiyotida   umumiy   tarbiya
maskanlaridagi   bolalarga   nisbatan   ancha   orqada   qolish   holati   mavjudligini   ilmiy
jihatdan   asoslashga   harakat   qiladi.   Tadqiqotchi   о‘z   kuzatuvlari   va   ilmiy
izlanishlariga asoslanib, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida muayyan faoliyatga
yoki   biror   bir   о‘quv   predmetiga   nisbatan   bо‘lgan   qiziqish   faolligi   sust   va   u
namoyon   bо‘lgan   taqdirda   ham   qо‘rquv   va   ehtiyotkorlik   asosida   kechadi   deb
ta’kidlaydi.
О‘z   davrida   mehribonlik   uyidagi   tarbiya   jarayonining   о‘ziga   xos
murakkabliklari   yuzasidan   ilmiy   tadqiqot   ishlarini   olib   borgan   tadqiqotchi
S.A.Dzenushkayte   bolalar   uylarida   tarbiyalanuvchi   shaxsining   barcha
maqsadlarini,   istiqbolini   ifodalovchi   tarbiya   maqsadining   insonparvarlik
xususiyatlarini quyidagicha ta’kidlaydi:
- kimki yordamga muhtoj bо‘lsa, unga sitqidildan yordam kо‘rsatish lozim;
- boshqalarga nisbatan hurmatda  bо‘lish;
12 - boshqalar q u vonchiga, g‘amiga sezgirlik bilan munosabatda bо‘lish;
- boshqalar qayg‘usiga sherik bо‘lish;
- insoniy qadr-qimmatga putur yetkazmaslik;
- odamlar   orasidagi   insonparvarlik   munosabatlariga   zid   kо‘rinishlarga
qarshi murosasiz munosabatda bо‘lish [28].
Bugungi   kunda   butun   dunyo   miqyosida   va   Respublikamizda   yetim   va
qarovsiz   qolgan   bolalarni   oila   tarbiyasiga   olish   muammosi   eng   dolzarb
muammolar   qatorida   kо‘tarilmoqda.   Mehribonlik   uylari   yoki   boquvchisini
yо‘qotgan   bolalarni   oilalar   qaramog‘iga   olish   yurtimizda   qadim-qadimdan   eng
ulug‘   milliy   qadriyatlarimizdan   hisoblangan   bir   paytda   bugungi   kunda   bunday
bolalarni oilalarga olish ular tarbiyasini oila a’zolari ta’sirida amalga oshirish davr
talabiga   aylanib   bormoqda.   Shu   boisdan   bugungi   kunda   qancha-qanchalab   yetim
va   qarovsiz   qolgan   bolalar   mehri   daryo,   qalbi   dunyo   insonlarimiz   tomonidan   о‘z
qaromog‘lariga olinmoqda. Hech bо‘lmaganda ularga moddiy, ma’naviy va ruhiy
yordamlar   kо‘rsatilib   ularning   kо‘ngillarini   kо‘tarishdek   savob   ishlar   amalga
oshirmoqdalar.
Yetim   va   qarovsiz   bolalarni   oilalar   qamroviga   olish   va   uning   ilmiy   asoslari
yuzasidan   ilmiy   izlanishlar   olib   borgan   tadqiqotchi   A.S.Spivakovskaya
qarovchisini   yо‘qotgan   bolalarni   oilaga   olib   tarbiyalash   xususiyatining   ikki   xil
kо‘rinishini ko`rsatadi.
              Birinchi   toifaga   quyidagi   sabablar   taalluqli:   turmush   tarzi   ehtiyojini
boshqarishga   asoslangan   tarbiyaga   erishish,   oliy   maqsad   yoki   aniq   sifatlar
ta’minlashiga oid tarbiya. Ikkinchi guruhga: emotsional bog‘lanishli ehtiyojlarning
aniq tizimlar ta’minotiga asoslangan tarbiya. 
Mehribonlik   uyi   va   maktab   internatlaridagi   tarbiyalanuvchilarning   shaxs   va
individual-psixologik   xislatlarining   shakllanishi   va   qator   psixik   holatlariga
taalluqli   muammolari   bilan   xorijiy   davlatlar   olimlari   ham   keng   qamrovli   ilmiy
izlanishlarni olib borishgan. Xususan, avstriyalik tadqiqotchi A.Adler [9]. qarovsiz
bolalar   orasidagi   jinoyatchilik,   qonunbuzarlik   holatlarini   о‘rganib,   ba’zi   bir
tadqiqotchilar fikrlarini inkor qiladi. Jumladan, uning fikriga kо‘ra qarovsiz holda
qonunbuzarlik   bilan   shug‘ullanib   ketgan   bolani   tarbiyaga   olib,   qayta   tiklash
13 mumkin   emasligi   haqidagi   qarashga   tanqidiy   munosabat   bildiradi   va   bola   hech
qachon   tug‘ma   ravishda   jinoyatchi   yoki   qonunbuzar   bо‘lib   tug‘ilmaydi.   Demak
bunday bolalarni qayta tarbiyalash mumkin deb ta’kidlaydi [9].
Oilasida   о‘zi   yaqinlaridan   ajralib   qolish   oqibatida   bolalarda   salbiy
hissiyotlarning   rivojlanib   borish   omillarini   о‘rgangan   tadqiqotchi   A.Freyd   о‘z
ilmiy   izlanishlarida   bolani   onasidan   ajratib   tarbiyalash   jarayoni   bolaning   ruhiy
holatini   izdan  chiqishiga  sabab  bо‘lishi  mumkinligini   kо‘rsatib  о‘tadi.  Oilada  о‘z
onasini,   uning   hissiy   munosabatlarini   eslay   oladigan   bolalar   о‘z   onasini   tez-tez
qumsab   turadi,   о‘z   onasi   bilan   uzoq   vaqtgacha   kо‘rishmaslik   esa   ularda   salbiy
hissiyotlarning   namoyon   bо‘lishiga   sabab   bо‘lishi   mumkin   deb   ta’kidlaydi
tadqiqotchi.
Amerikalik   psixolog   R.A.Shipits   bolalar   uyidagi   intizomni   saqlash   uchun
qо‘llaniladigan   jazolashni   qat’iyan   qoralaydi.   Uning   fikricha   bolalarni   guruh
oldida   jazolash   yaxshi   oqibatlarga   olib   kelmaydi.   Aybsiz   aybdorlar   jazo   yarasini
unutishlari qiyin kechadi. Ularning orqasidan izquvarlik qilish ham yaramaydi. Bu
yerda ham aybsiz bolalar aybdor bо‘lib qolishlari hech gap emas. Buning о‘rniga
sodir   etilgan   jinoyatni   guruh   oldida   muhokama   etish   yaxshi   natijalar   berishligini
unutmasligimiz   lozim.   Bunday   vaziyatlarda   u   birinchi   navbatda   intizomning
buzilishi   sabablarini   chuqur   о‘rganish   zarurligini   kо‘rsatib   о‘tadi.   Ikkinchidan
ishonch   va   aralashish   intizom   buzilishi   bilan   bog‘liq   bо‘lsa,   jazolash   voqea  sodir
etilgandan   sо‘ng   qо‘llanilishi   lozim.   Jazolash   paytida   bolalar   shu   tarbiyachi
intizomni tiklashini va shu yerda tartib о‘rnata olishligini bilishi kerak bо‘ladi.
Tadqiqotlarda ta’kidlanishicha, intizom buzilishiga taalluqli masalalardan biri
bu   tarbiyachining   shaxsiy   xarakteristikasi.   Bu   masala   yuzasidan   K.F.   Tonulya,
K.T.Torenburg, V G.Vasmund va boshqalar ilmiy izlanishlarni olib borishgan.
Yana   bir   Amerikalik   tadqiqotchi   A.Y.Marokko   qarovchisini   yо‘qotgan
bolalar   muammosi   ustida,   ularning   psixik   rivojlanishi   borasida   fikr   yuritib,
bolalarning yashash sharoitini yaxshilashga kо‘mak, yordam berishning bir qancha
yо‘llarini kо‘rsatib о‘tadi.
Shunday   qilib,   yuqorida   о‘rganib   chiqilgan   manbalar   sharhi   davomida   shu
narsaga iqror bо‘ldikki, mehribonlik uylarida tarbiyalanayotgan bolalarning shaxs
14 xususiyatlari,   xarakter   xislatlari,   axloqiy   bilimlari,   aqliy   imkoniyatlari,   oliy   nerv
faoliyatining   xususiyatlari,   о‘zini   о‘zi   anglash   va   bir   qator   ijtimoiy-psixologik
muammolarni ochib beradigan aniq manbalar hozircha yetarli emas. Mavjudlarida
ham   mazkur   muammo   bir   tomonlama   tadqiq   etilganligi,   hududiy   va   mintaqaviy
jihatdan   hamda   milliy   qadriyatlarimizga   ma’lum   darajada   mos   kelmasligi   holati
kо‘zga tashlanadi. 
Umumjahon   muammolaridan   biri   hisoblangan   mehribonlik   uylari
tarbiyalanuvchilarining ijtimoiy-psixologik, pedagogik xususiyatlarini tadqiq qilish
borasida barcha xorijiy va hamdо‘stlik mamlakatlari singari Respublikamizda ham
bir   qator   ilmiy   izlanishlar   olib   borilgan.   Ushbu   ilmiy   tadqiqot   ishlarida
mehribonlik   uylari   tarbiyalanuvchilarining   individual-psixologik,   ijtimoiy-
psixologik,   huquqiy,   pedagogik   xususiyatlari,   mehribonlik   uylari
tarbiyalanuvchilarining statistik, demografik, hududiy xususiyatlari har tomonlama
tahlil qilishga harakat qilingan. 
Respublikamizda   mehribonlik   uylari   tarbiyalanuvchilari   muammosini   ilmiy
tadqiq     etishga   bag‘ishlangan   ishlarni   kuzatar   ekanmiz,   butun   dunyo
mamlakatlarida   bо‘lgani   singari   ushbu   muammoni   ilmiy   tadqiq   etish   ishlari   bir
necha   yо‘nalishlar   bо‘yicha   olib   borilganligining   guvohi   bо‘lamiz.   Jumladan
mazkur   muammo   huquqiy,   pedagogik,   sotsiologik,   demografik   va   psixologik
yо‘nalishlarda ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan [16].  
Yurtimizda   mustaqillik   yillarida   barcha   iqtisodiy,   ijtimoiy   muammolar   bilan
bir   qatorda   turli   xil   sabablarga   kо‘ra   mehribonlik   uylarida   tarbiyalanayotgan
bolalarning   ijtimoiy-psixologik   xususiyatlarini   о‘rganishga   keng   miqyosda
kirishildi.
Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilari   shaxs   va   individual-psixologik
xususiyatlarini   tadqiq   qilishda   barcha   mamlakatlar   qatori   Respublikamizda   ham
keng   qamrovli   ilmiy   izlanishlar   olib   borilmoqda.   Biroq   ilmiy   manbalar   tahlili   bu
boradagi   ilmiy   izlanishlarni   yetarli   emasligini   kо‘rsatmoqda.   Shunga   qaramasdan
yurtimizda keyingi yillarda bu muammoga davlat siyosati masalasida qaralmoqda.
О‘zbekiston   Xalq   ta’lim   vazirligining   1994   yil   12   noyabrda   bо‘lib   о‘tgan
yig‘ilishida   bolalar   va   о‘smirlar   о‘rtasida   sodir   etilayotgan   jinoyatchilik,
15 giyohvandlik, qonunbuzarlik, daydilik kabi salbiy illatlarning ortib borayotganligi
munosabati   bilan   ularning   oldini   olishga   qaratilgan   profilaktik   chora-tadbirlarni
ishlab   chiqish   vazifasi   mutasaddi   tashkilotlarga   topshirildi.   Shuningdek,   mazkur
yig‘ilishda   mehribonlik   uylari   va   oilalarda   tarbiyalanayotgan   bolalar   о‘rtasida
bunday   salbiy   holatlarning   oldini   olish   bо‘yicha   chora-tadbirlarni   zudlik   bilan
ishlab chiqilishi alohida ta’kidlandi va ustuvor vazifa qilib belgilandi.
Bugungi   kunda   mehribonlik   uylariga   nisbatan   xalqimizning   munosabati
о‘zgarib bormoqda. Yetim va qarovsiz bolalarga moddiy-ma’naviy yordam berish
yuzasidan   qator   amaliy   ishlar   qilinmoqda.   Ammo   mehribonlik   uyida
tarbiyalanayotgan   bolalarning   ma’naviy   hayoti,   ularning   tarbiyasi   va   ularning
kelajagini   ta’minlash   borasidagi   muammo   hali   xotirjamlikka   imkon   bermaydi.
Kо‘p   hollarda   mehribonlik   uylarida   tarbiyalanayotganlarga   berilayotgan
tarbiyaning milliy asosda  qurilmaganligi, bu sohadagi  malakali mutaxassislarning
yetishmasligi   holatlari   kuzatilmoqda.   Ana   shulardan   kelib   chiqib,   О‘zbekistonda
mustaqillik yillarida mehribonlik uylari ta’lim-tarbiya tizimiga milliylikni kiritish,
ular   ma’naviy   hayotining   mazmundorligini   ta’minlashga   doir   sezilarli   ishlar
amalga oshirilmoqda.
Tadqiqotchilardan   O.Ochilova,   Q.Oxunov,   O.Jalilov,   Muhayyo   О‘ktamxon
qizi,   N.   Pо‘latova,   I.Haydarov,   Tuxmurodov   A.   kabilar   mehribonlik   uylari
tarbiyalanuvchilarining   pedagogik,   psixologik,   huquqiy,   ma’naviy-ma’rifiy
jihatlari yuzasidan ilmiy tadqiqot ishlarini olib bordilar [22]. 
Tadqiqotchi   I.Haydarov   izlanishlarida   mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilari
shaxsining individual-psixologik xususiyatlari ilmiy jihatdan tahlil qilishga harakat
qilinadi.   Tadqiqotchilarning   ishlarini   davom   ettirgan   holda,   mehribonlik   uyi
tarbiyalanuvchilarida   shaxslararo   munosabatlarni   tarbiyalashning   pedogogik-
psixologik   xususiyatlarini   о‘rganishdagi   muhim   omil   bо‘lgan   tayanch
tushunchalarni о‘rgandik.
Mehribonlik   uylari   –   yetim   va   ota-onalarining   yoki   boshqa   qonuniy
vakillarining   vasiyligisiz   qolgan   bolalar   uchun   davlat   tomonidan   ochilgan   ta’lim
tarbiya   muassasasi.   Yetim   yoki   qonuniy  vasiylar   qaramog‘ida  bо‘lmagan  bolalar,
ota-onalari   sud   hukmi   bilan   ota-   onalik   huquqidan   mahrum   qilingan,   ota-onalari
16 voz   kechgan   bolalar   uchun   tashkil   qilingan.   Mehribonlik   uylarida   3   yoshdan   16
yoshgacha   bо‘lgan   sog‘lom   bolalar   yashashi   va   tarbiyalanishi   uchun   zarur
sharoitlar   yaratiladi.   Mehribonlik   uylarida   tarbiyalanuvchilarni   о‘qitish   va   boqish
tо‘la   davlat   ta’minoti   asosida   belgilangan   tartibda   amalga   oshiriladi.  Mehribonlik
uylari   3-7   yoshli   bolalar   uchun   bolalar   bog‘chasi   tartibida,   7-16   yoshli   bolalar
uchun   umumiy   о‘rta   ta’lim   maktabi   tartibida   ishlaydi   hamda   maktab   ta’lim
tarbiyaviy   dasturiga   muvofiq   ish   olib   boradi.   Mehribonlik   uylarida
tarbiyalanuvchilarning   maktab   о‘quv   dasturini   tо‘liq   о‘zlashtirishlari,   ularning
mehnat   kо‘nikmalarini   shakllantirish   va   mustahkamlash,   jismoniy   kamol
topishlari,   axloqiy   hamda   estetik   tarbiya   olgan   barkamol   shaxslar   bо‘lib
yetishishlari   ta’minlanadi.   Shuningdek,   yuqoridagi   maqsadlarga   qaratilgan
ma’naviy-ma’rifiy,   madaniy-ommaviy   tadbirlar   olib   boriladi.   Mehribonlik   uylari
О‘zbekistonda   dastlab   1918   yilda   yetimxonalar   asosida   bolalar   uyi   nomi   bilan
tashkil   etilgan.   2-jahon   urushi   yillarida   jangchilarning   bolalari   uchun   maxsus
bolalar   uylari   ochilib,   ularda   Ukraina,   Belorussiya,   Litva,   Latviya,   Estoniya,
Moskva, Leningrad va b. shaharlardan keltirilgan bolalar tarbiyalandi. 1995 yildan
Mehribonlik uylari deb nomlandi.
Tarbiya- shaxsda   muayyan   jismoniy,   ruhiy,   axloqiy,   ma’naviy   sifatlarni
shakllantirishga   qaratilgan   amaliy   pedagogik   jarayon;   insonning   jamiyatda
yashashi   uchun   zarur   bо‘lgan   xususiyatlarga   ega   bо‘lishini   ta’minlash   yо‘lida
kо‘riladigan chor tadbirlar yigindisi.   Tarbiya   insonning insonligini ta’minlaydigan
eng qadimgi va abadiy qadriyatdir.  Tarbiyas iz alohida odam ham, kishilik jamiyati
ham   mavjud   bо‘la   olmaydi.   Chunki   odam   va   jamiyatning   mavjudligini
ta’minlaydigan   qadriyatlar   tarbiya   tufayligina   bir   avloddan   boshqasiga   о‘tadi.
Pedagogik   adabiyotlarda   « Tarbiya »   atamasi   keng   va   tor   ma’nolarda   ishlatiladi.
Keng   ma’noda   tarbiya   inson   shaxsini   shakllantirishga,   uning   jamiyat   ishlab
chiqarish.i   va   ijtimoiy,   madaniy,   ma’rifiy   hayotida   faol   ishtirokini   ta’minlashga
qaratilgan   barcha   ta’sirlar,   tadbirlar,   harakatlar,   intilishlar   yigindisini   anglatadi.
Bunday   tushunishda   tarbiya   faqat   oila,   maktab,   bolalar   va   yoshlar   tashkilotlarida
olib   boriladigan   tarbiyaviy   ishlarni   emas,   balki   butun   ijtimoiy   tuzum,   uning
yetakchi goyalari, adabiyot, san’at, kino, radio, televideniye va b.ni ham о‘z ichiga
17 oladi. Shuningdek, keng ma’nodagi   tarbiya  tushunchasi ichiga ta’lim va ma’lumot
olish   ham   kiradi.   Tor   ma’noda   tarbiya   shaxsning   jismoniy   rivoji,   dunyoqarashi,
ma’naviy   axloqiy   qiyofasi,   estetik   didi   о‘stirilishiga   yо‘naltirilgan   pedagogik
faoliyatni   anglatadi.   Buni   oila   va   tarbiyaviy   muassasalar   hamda   jamoat
tashkilotlari   amalga   oshiradi.   Ta’lim   va   ma’lumot   olish   tor   ma’nodagi   tarbiya
ichiga   kirmaydi.   Lekin   har   qanday   tarbiya   ta’lim   bilan   chambarchas   bog‘liq
holdagina mavjud bо‘ladi. Chunki ta’lim va ma’lumot olish jarayonida shaxsning
faqat   bilimi   kо‘payibgina   qolmay,   balki   axloqiy   ma’naviy   sifatlari   qaror   topishi
ham tezlashadi.   Tarbiya   har qanday jamiyat va har qanday mamlakat hayotida hal
qiluvchi   ahamiyat   kasb   etadi.   Yosh   avlodning,   umuman,   jamiyat   a’zolarining
tarbiyas i   bilan   yetarlicha   shug‘ullanmagan   mamlakat   turg‘unlik   va   inqirozga
mahkumdir.   Negaki,   о‘sishi   va   rivojlanishi   uchun   har   qanday   jamiyatda   ham
moddiy   va   ma’naviy   boyliklar   ishlab   chiqarish.   tо‘xtovsiz   ravishda   yuksalib
borishi   lozim.   Buning   uchun   yosh   avlod   moddiy   va   ma’naviy   boyliklar
yetishtirishni  ajdodlari  darajasida,  ulardan ham  yaxshiroq ishlab chiqara bilishlari
kerak. Yosh avlodda ana shunday moddiy va ma’naviy qobiliyatlarni shakllantira
bilish   uchun   esa,   jamiyat   uzluksiz   ravishda   samarali   faoliyat   kо‘rsatadigan
tarbiyaviy   institutlar   tizimiga   ega   bо‘lishi   lozim.   Tarbiya   jamiyat   taraqqiyotining
turli davrlarida turlicha izo h lab kelingan. SHо‘ro zamonida hukmron kommunistik
mafkura   tarbiyag a   sinfiy   va   partiyaviy   hodisa   sifatida   yondashishni   talab   etgan.
Shuning   uchun   ham   sinfiy   jamiyatda   tarbiya   faqat   sinfiy   xususiyatga   ega   bо‘ladi
va   turli   sinflarning   tarbiyas i   bir-biriga   qarama-   qarshi   turadi   degan   qarash   qaror
topgan.   Holbuki,   dunyo   ilmi,   ayniqsa,   Sharq   tarbiyashunosligi   va   о‘zbek   xalq
pedagogikasi   tajribasi   tarbiyan ing   sinfiy   kо‘rinishga   ega   emasligini   isbot   etdi.
Shuningdek,   kommunistik   mafkura   tazyiqi   tufayli   tarbiyad a   ijtimoiy
muassasalarning   о‘rniga   ortiqcha   baho   berildi,   bu   jarayonda   irsiy   va   biologik
xususiyatlar deyarli hisobga olinmadi. SHо‘rolar pedagogikasida  tarbiya  orqali har
qanday   odamni   istagan   ijtimoiy   qiyofaga   solish   mumkin   degan   qarash   hukmron
bо‘lganligi   uchun   ham   uning   shaxsni   shakllantirishdagi   о‘rniga   ortiqcha   baho
berildi.   Tarbiyalanuvchi   shaxsining   tarbiyag a   berilish   yoki   berilmaslik
xususiyatlarining   hisobga   olinmasligi   tarbiyaviy   tadbirlarga   maxliyo   bо‘lishdek
18 pedagogik   xatolikka   olib   keldi.   Buning   natijasida   tarbiya   maqsadsiz   bо‘lib   qoldi,
tarbiyalanuvchilarga   alohida   shaxs   sifatida   emas,   istalgan   ijtimoiy   yо‘nalishga
solinishi   mumkin   bо‘lgan   qiyofasiz   tuda,   olomon   tarzida   qarash   qaror   topdi,   Bu
hol   tarbiyan ing   samarasizligiga   olib   keldi.   Chunki   tarbiyaning   asosiy   obyekti
bо‘lmish   shaxs   va   uning   о‘ziga   xoslik   jihatlari   unutilgan   edi.   SHо‘ro   pedagogik
tizimidagi   kamchiliklarning   ildizi,   asosan,   mana   shu   yondashuv   tarziga   borib
taqaladi. О‘zbekiston mustaqillikka erishgach,  tarbiya  va unga bog‘liq jarayonlarga
yangi hamda sog‘lom pedagogik tafakkurga tayangan holda yondashuv qaror topa
boshladi. Uni izohlashda g‘ayri ilmiy sinfiy partiyaviy yondashuvdan voz kechildi.
Tarbiyan ing   milliyligiga   alohida   e’tibor   qaratilmoqda.   Buning   uchun   xalq
pedagogikasi   boyliklari,   о‘zbek   mutafakkirlarining   pedagogik-psixologik
qarashlari sinchkovlik bilan о‘rganilayotir. Natijada, О‘zbekiston pededagogika va
psixologiya   fani va amaliyotida oila   tarbiyas ining ham, ijtimoiy   tarbiyan ing ham
о‘ziga   xos   о‘rni   borligi   tan   olina   boshlandi.   Shuningdek,   tarbiyad a   irsiy   va
biologik   omillar   ham   hisobga   olinadigan   bо‘ldi.   Ayni   vaqtda,   shaxsning
shakllanishida   tarbiyan ing о‘rniga keragidan ortiq baho berish ham barham topdi.
Bu   hol   tarbiyag a   doir   hodisa   va   holatlarni   tо‘g‘ri   izohlash,   tarbiyaviy   tadbirlar
tizimini tо‘g‘ri tashkil etish imkonini berdi.
  Shaxs -alohida   individ,   mohiyatan   yaxlit   ijtimoiy   axloqiy   olam.   U   о‘zida
inson   mohiyatini,   uning   mavjudot   sifatidagi   qadriyatini   mujassam   etadi.   Shaxs
ijtimoiy   gumanitar   fanlarda   о‘z   yо‘nalishi,   tadqiqot   obyekti   va   maqsadi   nuqtai
nazaridan turlicha talqin etiladi. U о‘ta murakkab, ziddiyatli, qarama-qarshi, о‘zini
о‘zi   inkor   etadigan   mavjudot   sifatida,   biologik,   fiziologik,   ijtimoiy,   ma’naviy,
ruhiy,   axloqiy   va   estetik   aql   idrok,   tafakkur   obyekti   sifatida,   hatto,   falsafiy   va
mantiqiy, yashash huquqi va hayot mantig‘i jihatidan tadqiqot manbaiga aylanishi
mumkin.   Shaxsning   shakllanish   omillari   kо‘p   va   xilma-xildir.   Masalan,   genetik
(nasliy),   biologik   tabiiy,   madaniy,   ijtimoiy   hayot   tajribasi,   о‘z   turdoshlari   bilan
munosabatlar va boshqalar shaxsning genetik jihati uning nasliy asosi, ajdodlaridan
yetib   kelgan   fizionomiya,   fe’l   atvor   bilan,   biofiziologik   jihati   esa   yashash   uchun
quvvat   olish,   ovqatlanish,   jinsiy   aloqaga   kirishish   va   nasl   qoldirish   singari
individual   ehtiyoj   bilan   belgilanadi.   Shaxs,   mohiyatiga   kо‘ra,   madaniylashgan,
19 ong,   aql   orqali   faoliyatini   boshqarish   imkoniyatiga   ega   bо‘lgan,   ijtimoiy-tarixiy
an’ana,   turmush   tarzi   va   tajribaga   asoslangan   muayyan   avlodlar   vakili.   Shaxs
fenomeni inson olamining butun murakkabliklarini о‘zida mujassam etadi. Uni har
tomonlama   о‘rganish   maqsadida   turli   davrlarda   tadqiqot   olib   borilgan.   Ayniqsa,
sharqda   u   yuksak   axloqiy   ma’naviy   meyorlar   orqali   tushunilgan   va   oliy   xilqat,
bebaho   qadriyat   deb   hisoblangan.   Inson   shaxs   sifatida   komillikka   intiladi,   hayot
mazmunini boyitadi, shu asosda kishilik jamiyatining gо‘zal va farovon bо‘lishiga
ehtiyoj   sezadi.   Shaxsning   hayot   tarzi   bevosita   jamiyat   hayotiga   daxldor   va   hayot
ne’matlaridan tо‘la foydalanishga haqli. Shaxs tushunchasi  inson tushunchasining
yuksak   kо‘rinishi,   oliy   maqomidir.   Har   qanday   odam   tabiiy   mavjudligi,   yashash
huquqi   va   hayot   qadriyatiga   ega   bо‘lgan   jonzotdir.   Biroq   u   hamma   vaqt   ham
tо‘laqonli shaxs bо‘lib yetilmasligi mumkin 5
.
Xususiyat-   biror narsa va hodisaning boshqa narsa va hodisadan farqini yoki
ularning umumiyligini kо‘rsatib turuvchi xossalari, jihatlari va belgilari.  Xususiyat
narsalarning o’zaro ta’sir va munosabatlari jarayonida о‘zini namoyon etadi. Xossa
xususiyat ni   bilishda   pog‘ona   bо‘lib   xizmat   qiladi.   Xususiyat   barcha   narsaga
tegishli   bo’lib,   о‘ziga   xos   va   umumiy,   asosiy   va   asosiy   bо‘lmagan,   zaruriy   va
tasodifiy, tabiiy va sun’iy va h.k. xossalarga ajratiladi.  Xususiyat  narsalarning ichki
mohiyatini   belgilab,   inson   ongiga   bog‘lik   bо‘lmagan   holda   mavjud.   Har   qanday
xususiyat   nisbiydir.   Narsa   va   hodisalar   xususiyat larini   о‘rganish   ularning   sifatini
bilishda muhim ahamiyat kasb etadi. 6
 
Munosabat   faqat   insonlarga   xos   bо‘lgan   jarayondir.   Kishilarda   faoliyat
jarayonida bir - birlariga nimanidir aytish istagi tug‘iladi.  
M unosabat   -   odamlar   о‘rtasida   birgalikdagi   faoliyat   ehtiyojlaridan   kelib
chiqadigan   bog‘lanishlar   rivojlanishining   kо‘p   qirrali   jarayonidir.     Munosabat
birgalikda   faoliyat   kо‘rsatuvchilar   о‘rtasida   axborot   ayirboshlashni   о‘z   ichiga
oladi.   Bunda   munosabatning   kommunikativ   jihati   hisobga   olinadi.   Kishilar
munosabatga   kirishishda   avvalo   tilga   murojaat   qiladilar.   Munosabatning   yana   bir
5
  www.ziyouz.com кутубхонаси  65  
6
  Ад.: Наршахий, Бухоро тарихи, Т.,1966.
20 jihati   munosabatga   kirishuvchilarning   о‘zaro   birgalikdagi   harakati   -   nutq
jarayonida   faqat   sо‘zlar   bilan   emas,   balki   harakatlar   bilan   ham   ayirboshlashdan
iborat.
Ushbu   tayanch   tushunchalar   Mehribonlik   uylari   tarbiyalanuvchilarida
shaxslararo   munosabatlarni   tarbiyalashning   pedagogik-psixologik   xususiyatlarini
о‘rganishda muhum vosita vazifasini о‘tadi.
Birinchi bob bо‘yicha xulosalar
Mavzu yuzasidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlar va ilmiy manbalar tahlilidan
shunday   xulosaga   kelish   mumkinki,   xorij   va   hamdо‘stlik   mamlakatlarida   shu
jumladan   О‘zbekistonda   mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarining   shaxs,   individual-
psixologik, aqliy taraqqiyot xususiyatlari, axloqiy xususiyatlari  о‘rganilgan bо‘lsada,
ammo   mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarining   ijtimoiy-psixologik   xususiyatlari
alohida   ilmiy   tadqiqot   predmeti   sifatida   yetarlicha   ilmiy   tadqiq   etilmagan.   Buning
sababi   birinchidan,   bu   sohadagi   mutaxassislarning   yetarli   emasligiga   bog‘liq   bо‘lsa,
ikkinchidan, xorijiy mamlakatlarda olib borilgan ilmiy tadqiqotlar  respublikamizning
ijtimoiy,   etnik   hamda   mintaqaviy   xususiyatlarimizga   mos   kelmasligi   va   bu   sohada
ilmiy izlanish modelini yaratishda muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqargan. 
Bolalar   uylarida   tarbiyalanayotgan   bolalarning   shaxs,   individual-psixologik
va ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini о‘rganishga bag‘ishlangan bir qator tadqiqotlar
sobiq ittifoqda ellik oltmishinchi yillarda amalga oshirilgan. Bundan keyingi yillarda
bu   muammoni   о‘rganishga   bо‘lgan   e’tibor   biroz   susaygan.   Shu   tufayli
Respublikamizda kо‘p yillar mobaynida mehribonlik uylarida tarbiyalanuvchi bolalar
va   о‘smirlarning   psixologik   xususiyatlarini   ilmiy   tahlil   qilish   ishlari   olib   borilmadi.
Ammo   mustaqillik   yillarida   mehribonlik   uylari   tarbiyalanuvchilariga   nisbatan
yangicha   munosabat   uyg‘ondi.   Respublikamiz   hukumati   tomonidan   mehribonlik
uylari   tarbiyalanuvchilarini   moddiy,   ijtimoiy   tomondan   qо‘llab-quvvatlash   borasida
juda kо‘plab qarorlar va amaliy tadbirlar ishlab chiqildi. Bu о‘z navbatida mehribonlik
uylari tarbiyalanuvchilari shaxsining ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini ilmiy jihatdan
о‘rganishga keng yо‘l ochib berdi.
21 Mehribonlik   uylari   tarbiyalanuvchilarida   shaxslararo   munosabatlarning
psixologik   xususiyatlari   shakllanishida   olib   borilayotgan   islohatlarni   amaldagi   ijrosi
ham   ta’minlanib   borilmoqda.   Bularning   barchasi   Mehribonlik   uylari
tarbiyalanuvchilarida   shaxslararo   munosabatlarning   psixologik   xususiyatlari
shakllanishida yordam beradi.
22 II. BOB. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining Ijtimoiylashuvi
intelekt xususiyatilarini eksprimental o'rganish
2.1. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarini diagnostik o'rganish.
Shaxs-ijtimoiy   munosabatlar   mahsuli   deyilishining   eng   asosiy
sababi-uning doimo insonlar davrasida, ular bilan о‘zaro ta’sir doirasida
bо‘lishini   anglatadi.   Bu   shaxsning   eng   yetakchi   va   nufuzli
faoliyatlaridan biri muloqot ekanligiga ishora qiladi.
Insoniy   munosabatlar   shunday   о‘zaro   ta’sir   jarayonlariki,   unda
shaxslaro   munosabatlar   shakllanadi   va   namoyon   bо‘ladi.   Bunday
jarayon   dastlab   odamlar   о‘rtasida   rо‘y   beradigan   fikrlar,   his-
kechinmalar,   tashvishu-quvonchlar   almashinuvini   nazarda   tutadi.
Kishilar   shaxslararo   munosabatda   bо‘lishgani   sari,   ular   о‘rtasidagi
munosabatlar tajribasi ortgan sari ular о‘rtasida umumiylik, о‘xshashlik
va uyg‘unlik kabi sifatlar paydo bо‘ladiki, ular bir-birlarini bir qarashda
tushunadigan yoki «yarimta jumladan» ham fikr ayon bо‘ladigan bо‘lib
qoladi,   ayrim   hollarda   esa   ana   shunday   shaxslararo   munosabatning
tig‘izligi   teskari   reaksiyalarni   bir-biridan   charchash,   gapiradigan
gapning   qolmasligi   kabi   vaziyatni   keltirib   chiqaradi.   Masalan,   oila
muhiti   va   undagi   munosabatlar   ana   shunday   tig‘iz   munosabatlarga
kiradi.   Faqat   bunday   tig‘izlik   oilaning   barcha   a’zolari   о‘rtasida   emas,
uning ayrim a’zolari о‘rtasida bо‘lishi mumkin. 
Aslida   har   bir   insonning   ijtimoiy   tajribasi,   uning   insoniy   qiyofasi,
fazilatlari,   hattoki,   nuqsonlari   ham   shaxslararo   munosabat
jarayonlarining   mahsulidir.   Jamiyatdan   ajralgan,   shaxslararo
munosabatda   bо‘lish   imkoniyatidan   mahrum   bо‘lgan   odam   о‘zida
23 individ   sifatlarini   saqlab   qolishi   mumkin,   lekin   u   shaxs   bо‘lolmaydi.
Shuning   uchun   shaxslararo   munosabatning   shaxs   taraqqiyotidagi
ahamiyatini tasavvur qilish uchun uning funksiyalarini tahlil qilamiz.
Har qanday shaxslararo munosabatning eng elementar funksiyasi-
suhbatdoshlarning   о‘zaro   bir-birini   tushunishlarini   ta’minlashdir.   Bu
о‘zbeklarda   samimiy   salom-alik,   ochiq   yuz   bilan   kutib   olishdan
boshlanadi. О‘zbek xalqining eng nodir va buyuk xislatlaridan biri ham
shuki,   uyiga   birov   kirib   kelsa,   albatta   ochiq   yuz   bilan   kutib   oladi,
kо‘rishadi,   sо‘rashadi,   xol-ahvol   sо‘raydi.   Shunisi   xarakterliki,   ta’ziyaga
borgan   chog‘da   ham  ana   shunday   samimiyatli  qabulni  his   qilamiz.   Bu
kabi   birlamchi   kontakt   usullari   boshqa   millat   va   xalqlarda   ham   bor,
ya’ni bu jihat milliy о‘ziga xoslikka ega.
Uning   ikkinchi   muhim   funksiyasi   ijtimoiy   tajribaga   asos   solishdir.
Odam   bolasi   faqat   odamlar   davrasida   ijtimoiylashadi,   о‘ziga   zarur
insoniy   xususiyatlarni   shakllantiradi.   Odam   bolasining   yirtqich
hayvonlar   tomonidan   о‘g‘rilanib   ketilishi,   sо‘ng   ma’lum   muddatdan
keyin   yana   odamlar   orasida   paydo   bо‘lishi   faktlari   shuni   kо‘rsatganki,
«mauglilar»   biologik   mavjudot   sifatida   rivojlanaveradi,   lekin
ijtimoiylashuvda   ortda   qolib   ketadi.   Bundan   tashqari,   bunday   holat
boladagi   bilish   qobiliyatlarini   ham   cheklashi   kо‘plab   psixologik
eksperimentlarda о‘z isbotini topdi.
Shaxslararo   munosabatning   yana   bir   muhim   vazifasi   u   odamni   u
yoki   bu   faoliyatga   hozirlaydi,   ruhlantiradi.   Odamlar   guruhidan
uzoqlashgan,   ular   nazaridan   qolgan   odamning   qо‘li   ishga   ham
bormaydi,   borsa   ham   jamiyatga   emas,   balki   faqat   о‘zigagina   manfaat
keltiradigan   ishlarni   qilishi   mumkin.   Masalan,   kо‘plab   tadqiqotlarda
24 izolyatsiya, ya’ni odamni yolg‘izlatib qо‘yishning uning ruhiyatiga ta’siri
о‘rganilgan.   Masalan,   uzoq   vaqt   termokamerada   bо‘lgan   odamda
idrok,   tafakkur,   xotira,   hissiy   xolatlarning   buzilishi   qayd   etilgan.   Lekin
ataylab   emas,   taqdir   taqozosi   bilan   yolg‘izlikka   mahkum   etilgan
odamlarning  maqsadli  faoliyatlar  bilan   о‘zlarini  band  etishlari  u   qadar
katta   salbiy   о‘zgarishlarga   olib   kelmasligini   ham   olimlar   о‘rganishgan.
Lekin   baribir   har   qanday   yolg‘izlik   va   shaxslararo   munosabatlarning
yetishmasligi   odamda   muvozanatsizlik,   hissiyotga   beriluvchanlik,
hadiksirash, havotirlanish, о‘ziga ishonchsizlik, qayg‘u, tashvish hislarini
keltirib chiqaradi. 
Shaxsning   shaxslararo   munosabatga   bо‘lgan   ehtiyojining   tо‘la
qondirilishi   uning   ish   faoliyatiga   ham   ta’sir   kо‘rsatadi.   Odamlar,
ularning   borligi,   shu   muhitda   о‘zaro   gaplashish   imkoniyatining
mavjudligi  fakti  kо‘pincha   odamni  ishlash   qobiliyatini  ham  oshirarkan,
ayniqsa, gaplashib о‘tirib qilinadigan ishlar, birgalikda yonma-yon turib
bajariladigan   operatsiyalarda   odamlar   о‘z   oldida   turgan   hamkasbiga
qarab   kо‘proq,   tezroq   ishlashga   kuch   va   qо‘shimcha   iroda   topadi.
Tо‘g‘ri, bu hamkorlikda о‘sha yonidagi odam unga yoqsa, ular о‘rtasida
о‘zaro simpatiya hissi bо‘lsa, unda odam ishga «bayramga kelganday»
keladigan   bо‘lib   qoladi.   Shuning   uchun   ham   amerikalik   sotsiolog
hamda   psixolog   Jon   Moreno   asrimiz   boshidayoq   ana   shu   omilning
unumdorlikka   bevosita   ta’sirini   о‘rganib,   sotsiometrik   texnologiyani,
ya’ni   sо‘rovnoma   asosida   bir-birini   yoqtirgan   va   bir-birini   inkor
qiluvchilarni aniqlagan va sotsiometriya metodikasiga asos solgan edi.
Tadqiqotimizda   mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarining   individual-psixologik
shaxs   xususiyatlarining   shaxslararo   munosabatlariga   ta’siri   masalasini   о‘rganish
25 maqsadida V.Shparning shaxs xususiyatlarini о‘rganish bо‘yicha 16 omilli metodikasidan
foydalanish maqsadga muofiqdir.
Chunki,   mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilaridagi   sovuqqon   shaxslararo
munosabat   odamlarga   kirishuvchanlikning   pastligi   boshqa   shaxs   xususiyatlariga
kо‘ra   ancha   yuqori   darajani   kо‘rsatadi.   Shuningdek,   mehribonlik   uyi
tarbiyalanuvchilarida   shaxslararo   munosabatda   tabiiylik,   odamlarga   e’tiborli,
mehribon,   kirishimlilik,   hamkorlikka   tayyorlik   xususiyatlari   ham     ancha   past
kо‘rsatgichni   namoyon   qiladi.   Bunday   xususiyatlarning   jins   toifasi   bо‘yicha
namoyon   bо‘lish   xususiyatiga   kо‘ra   yuqoridagi   xususiyatlar   qiz   bolalarda,   о‘g‘il
bolalarga   nisbatan   biroz   yuqoriligi   kuzatiladi.   Oilada   tarbiyalanayotgan   bolalarda
esa bunday xususiyatlar  mehribonlik uyida tarbiyalanayotganlarga nisbatan ancha
ijobiy   kо‘rinishni   namoyon   qiladi.   Zо‘riqish,   stress   holatlari   xususiyatiga   kо‘ra
ham   mehribonlik   uyida   tarbiyalanayotgan   qiz   va   о‘g‘il   bolalarda   oilada
tarbiyalanayotgan bolalarga nisbatan ancha   yuqori kо‘rsatgichni namoyon qiladi.
Bundan   xulosa   chiqarish   mumkinki,   mehribonlik   uyida   qanchalik   zaruriy   shart-
sharoit   yaratib   berilmasin,   bolalarning   ota-onalari,   yaqinlari   bag‘rida   bо‘lishi
psixologik   jihatdan   qoniqishni   hosil   qilishi   tajribalarda   kuzatilgan.   Bu   о‘z
navbatida   bolalar   shaxsiga   xos   bо‘lgan   yuqoridagi   kо‘rsatgichning   namoyon
bо‘lishiga sabab bо‘lib xizmat qilishi mumkin.  
  Tadqiqotlar   tahlili   natijalariga   kо‘ra   mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarida
muayyan   faoliyatlarda     ikkilanish,   ikki   xil   fikr   birligi,   aniq   yо‘nalish   ola   bilish
xususiyati yaxshi shakllanmaganligi holati ham kuzatiladi.
    Tashqi   voqelikni   his   qilish   xususiyatlari,   (sensorlik   darajasi   past)   ruhiy   va
fiziologik   zо‘riqishlarga   chidamlilik   darajasi   past-introvertlik   shaxs   xususiyati
mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarida   oilada   tarbiyalanuvchilarga   nisbatan   biroz
yuqoriligi kо‘zga tashlanadi.
  Tafakkur   xususiyatlarni   о‘rganish   natijalariga   kо‘ra   ularda   asosli   xulosalar
chiqarishga   moyillikning   yetishmasligi,   xolis   fikrlashdan   yiroqlik   xususiyatlari
kuzatiladi.   Bu   о‘z   navbatida   ularning   shaxslararo   munosabatlarga   kirishishlariga
va   shaxslararo   munosabatlardan   kо‘zlangan   maqsadlarga   erishishlariga   tо‘sqinlik
qilganligi kо‘zga tashlangan.  Qolaversa, ulardagi bunday xususiyatlar  shaxslararo
26 munosabatlarga   kirishishlarida   о‘ziga   xos   qiyinchiliklarni   keltirib   chiqarganligi
kuzatilgan. Shuning uchun ham bunday xususiyatga ega bо‘lgan bolalar о‘rtoqlari
yoki tarbiyalanuvchilar bilan kirishib ketisha olmaydilar. Buning natijasida ularda
eng yaqin, sirdosh о‘rtoqlari safi kam ekanligi kо‘zga tashlanadi. 
       Kuzatishlardan ma’lum bо‘lishicha, mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarida
xavfli   vaziyatlardan   qо‘rqmaslik,   og‘ir,   bosiqlik,   real   fikrlaydiganlar,   xulqi
barqaror, hissiy   turg‘unlik darajasi  yuqori  va  asab  tizimi  kuchlilar  ham  uchraydi.
Bundaylar   shaxslararo   munosabatlarga   kirishishda   qiyinchiliklarga   uchramaydi.
Shuning   uchun   ham   bundaylarning   о‘rtoqlari   davrasi   keng,   yaqin   kishilari,
sirdoshlari   kо‘p   ekanligi   kuzatiladi.   Bunday   xususiyatlarning   jins   tofavvutlari
bо‘yicha ifodalanishiga kо‘ra о‘g‘il bolalarda nisbatan ancha yuqoriligi kuzatiladi.
  Oilada   tarbiyalanayotgan   bolalarda   esa   xavfli   vaziyatlardan   qо‘rqmaslik,
og‘ir,   bosiqlik,   realistik   fikrlaydiganlar,   xulqi   barqaror,   hissiy   turg‘unlik   darajasi
yuqori va asab tizimi kuchlilik xususiyati ancha yuqoriligi kuzatiladi. 
      Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarida   hissiy   omillarga   tolerantligi   past,
о‘ziga   ishonmaydigan,   tez   hayajonlanish   asabiylikka   moyillik,   asab   tizimi
kuchsizlar   ham   kо‘pchilikni   tashkil   qiladi.   Bundaylarning   faoliyatlarini   tahlil
qilganda  ularning  shaxslararo  munosabatlarida   kelishmovchilik,  tortishuvlar  kо‘p
kuzatilishi   kо‘zga   tashlangan.   Tabiiyki,   ular   о‘rtoqlari   davrasida   yakkalanib
qolish,   о‘z   yaqinlari   va   sirdoshlariga   ega   bо‘lmaslik   holatlariga   boshqalarga
qaraganda kо‘proq duch kelishadi.  
  Sinaluvchilardagi bunday xususiyatlarning yuqoriligini metodikaning 12 chi
tashvish-xavotirlanish   darajasini   aniqlash   omili   bо‘yicha   olingan   natijalar   ham
kо‘rsatib   turibdi.   Bunga   kо‘ra   sinaluvchilarda   tashvish-xavotirlik   darajasi   oilada
tarbiyalanayotgan bolalarga nisbatan ancha yuqoridir.  
      Shaxs   faolligi,   keragidan   ortiq   о‘ziga   ishonuvchanlik,   о‘z-о‘zi   uchun
qonun,   boshqaruvchilik   xususiyatiga   ega,   nizoli   vaziyatlarda   boshqalarni
ayblaydigan,   talabchanlik   fazilatlari   yuqori   bо‘lgan   bolalar   ham   ancha   yuqori
kо‘satgichni egallaydi. 
  Kuzatishlardan   ma’lum   bо‘lishicha,   sinaluvchilarda     boshqalarga
bо‘ysunuvchan,   о‘z   fikri   va   taklif-talablarini   ochiq   ayta   olmaydigan,   о‘ta
27 xijolatlilik   holatlari   ham   uchraydi.   Bundaylar   kо‘pincha,   itoatkor   va
bо‘ysunuvchanliklari tufayli boshqalar nima desa unga qо‘shilib ketadilar. Shuning
uchun   ham   ular   о‘rtoqlari   davrasida   muqarrar   о‘z   о‘rinlariga   ega   emasliklari
kuzatiladi.  
    Sinaluvchilar   shaxsiga   xos   bо‘lgan   muhim   xususiyatlardan   biri   sifatida
qabul   qilgan   qarorlarini   anglab   yetishlik,   maqsadga   erishishda   qat’iyat,
javobgarlik   hissining   yuqoriligi   va   mavjud   qadriyatlar,   о‘rnatilgan   tartibda
harakatlanishni   ma’qul   deb   biladigan,     prinsipiallikning   yetishmasligi   yaqqol
kо‘zga   tashlanadi.   Ulardagi   bunday   xususiyatlarni   tahlil   qilib   kо‘rganimizda   bu
ularning kelajakdagi mustaqil hayotlariga salbiy ta’sir kо‘rsatish mumkinligining
tahmin qilish mumkin. 
        Oilada   tarbiyalanayotgan   bolalarda   esa   bunday   sifatlar   ancha   yuqori
darajani   kо‘rsatadi.   Tabiiyki,   bunday   xususiyatlar     bolalarning   mustaqil   hayotda
о‘z maqsad va niyatlariga erishish yо‘lida harakat qilishlariga turtki bо‘lib xizmat
qiladi.   Kuzatishlardan   kelib   chiqib,   ta’kidlash   lozimki,   mehribonlik   uyi
tarbiyalanuvchilarida   maqsadga   erishishda   qat’iyatlilik,   javobgarlik   hissining
yuqoriligi va mavjud qadriyatlar, о‘rnatilgan tartibda harakatlanishni  ma’qul deb
bilishlik,  prinsipiallik xislatlarini rivojlantirish zarurdir.
      Sinaluvchilardagi   mardlik,   jasurlik   darajasi   boshqa   shaxs   xususiyatlariga
nisbatan   ancha   yuqoriligi   kо‘zga   tashlanadi.   Nazarimizda   ularda   bunday
xislatlarning   yuqoriligiga   ularning   bir   jamoa   bо‘lib   yashashligi,   muassasa
pedagoglari   va   tarbiyachilarining   ijobiy   ta’sir   kо‘rsata   olayotganliklari   sabab
bо‘lishi mumkin. 
      Tarbiyalanuvchilarda   j uda   xijolatlilik,   о‘ta   ehtiyotkorlik,   soyada   yurishni
ma’qul   deb   hisoblaydigan,   jamoada   о‘ziga   yaqin   kichik   guruhlar-
ni ma’qul kо‘radiganlik holati ham ancha yuqori darajani egallaydi. 
            Himoya   ostida   bо‘lishni   istaydigan,   xayolparast,   yuvvosh,   nozik
vaziyatlarda   tajribasiz,   tajriba   orttirishga   moyillikning   yо‘qligi   holati   ham
sinaluvchilarda   kuzatiladi.   Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarida   bunday
xususiyatlar   darajasining   yuqoriligi   ota-onalarining   yо‘qligi,   har   bir
faoliyatlaridan, kelajakdagi  hayotlaridan hadiksirash, qо‘rquv hissining yuqoriligi
28 kabilarga bog‘liq bо‘lsa kerak. Buni testning ishonuvchanlik darajasini aniqlovchi
omili   kо‘rsatgichlari   orqali   aniqlash   mumkin.   Bunga   kо‘ra   sinaluvchilarda   о‘ta
xavotirlanishga   moyil,   hech   kimga   ishonmaydigan,   qiziqishlar   doirasi   о‘ziga
yо‘naltirilganlik  darajasi ancha yuqori kо‘rsatgichni ifodalaydi.
        Amaliylik   darajasiga   kо‘ra   sinaluvchilarda   о‘z   dunyosi   atrofida   aylanib
qolish,   amaliy   ishlarda   yordamga   muhtojlik,   jamoadagi   munosabatlari   murakkab
tusga egalik xususiyatlari darajasi ham ancha yuqori kо‘rsatgichni kо‘rsatadi.
     Metodikaning о‘zini nazorat qilish darajasini о‘rganish natijalariga kо‘ra,
tartibsizlik,   intizom   pastligi,   о‘z   ichki   dunyosi   bilan   kelisha   olmaslik,   о‘zini
nazorat   qilish   darajasining   pastligi,   о‘rnatilgan   tartib-qoidalarga   rioya   etmaslik,
о‘z   hayajoni   va   hissiyotlariga   beriluvchanlik   xususiyatlari   yorqin   namoyon
bо‘ladi.   Bunday   xususiyatlar   darajasining   yuqoriligi   mehribonlik   uylarida
tarbiyalanuvchilar   bilan   bu   sohada   keng   miqyosda   amaliy   ishlar   olib     borish
zarurligini kо‘rsatadi.
Shaxs xususiyatlari darajasining namoyon bо‘lish kо‘rsatgichlarini
taxminiy aniqlash jadvali
2.1.1-jadval
 
№ Shaxs xususiyatlari
darajasi Mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarida Oilada
tarbiyalanuvchilarda
О‘g‘il
bolalarda Qiz
bolalarda О‘g‘il
bolalarda Qiz
bolalarda
1
Shaxs   xususiyatlari
yо‘nalishi „A ”
2
Tafakkur   darajasi   -   diqqat
xususiyatlari „V”
3
Hissiy turg‘unlik 
darajasi „S"
4
Mustaqillik darajasi „YE"
5
Fikrlash darajasi „G‘"
6
“Men”ning namoyon 
bо‘lish darajasi „S"
7
Mardlik darajasi  „N"
8
Qattiqqо‘llik darajasi  “ J ”
9
Ishonuvchanlik   darajasi
„L”
10
Amaliylik darajasi  „M ”
29 11
Vaziyatga yondashish 
darajasi „N”
12
Tashvish  xavotir
 darajasi  “ O ”
13
Radikallik darajasi “Q
1 ”
1 4
Ta’sirchanlik   darajasi    „Q 
2”
15
О‘zini   nazorat   qilish
darajasi  “Q 
3”
16
Zо‘riqish drajasi „ Q 
4 ”
      Yuqorida   bayon  etilganlarga   asosan   xulosa   qilish   mumkinki,  mehribonlik
uyi   tarbiyalanuvchilarida   hissiy   noturg‘unlik,   hadiksirash   va   tashvishlanish,
asabiylik,   ijtimoiy   tartib   va   qoidalarga   bо‘ysunmaslik,   о‘zini   nazorat   qilish
darajasining   pastligi   holatlarini   yuqoridagi   fikrlar   va   jadval   asosida   aniqlash
mumkin.   Bu   о‘z   navbatida   mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarining   shaxslararo
munosabatlarga о‘z ta’sirini kо‘rsatganligini ham aniqlash imkonini beradi. Oilada
tarbiyalanayotgan   bolalarda   ham   bu   sifatlarni   aniqlash   bо‘yicha   tajribalarda
kutilgan natijalarni berish ehtimoli katta. Shuning uchun ham ulardagi shaxslararo
munosabatlarning ijobiylik darajasi ancha yuqori bо‘lishi mumkin. 
      Yuqoridagilardan   kelib   chiqib     ta’kidlash   mumkinki,   mehribonlik   uyi
tarbiyalanuvchilari   shaxsiga   xos   bо‘lgan   individual-psixologik   xususiyatlar
ularning   shaxslararo   munosabatlar   tizimiga,   uning   samaradorlik   darajasiga   о‘z
ta’sirini kо‘rsatadi.
2.2. Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining Ijtimoiylashtirish bo'yicha
olib borilgan ishlar tahlili.
   Muomalaning о‘zaro birgalikdagi harakati natijasida suhbatdoshlarning bir-
birini   о‘zaro   idrok   etishi   yuzaga   chiqadi.   О‘zaro   birgalikda   harakat   qila
boshlaydigan   odamlar   о‘zaro   hamjihatlik   darajasini   baholab   oladigan   va
muomalaga   kirishgan   sherigining,   ya’ni   suhbatdoshining   kimligi   haqida   о‘ziga
hisob   bera   oladigan   bо‘lsagina,   muomala   yuzaga   kelishi   mumkin.   Muomala
ishtirokchilari   о‘z   ongida   bir-birlarining   ichki   dunyosini   qayta   tiklashga   (asli
30 holida   aks   ettirishga)   his-tuyg‘ularini,   hulq-atvorini   fahmlab   yetishga   harakat
qiladi. 
   Taniqli   psixolog   S.L.Rubinshteyn   –   о‘z   izlanishlaridan   birida   “Kundalik
hayotda   odamlar   bilan   muomalaga   kirishar   ekanmiz,   biz   ularning   xulq-atvoriga
qarab   mо‘ljalga   olamiz.     Negaki,   biz   ularning   tashqi   ma’lumotlari   mohiyatini
gо‘yo   “uqub”,   ya’ni   mag‘zini   chaqib   chiqamiz   va   shu   yо‘sinda   kontekstda
mujassamlashadigan matnning ichki psixologik jihati mavjud bо‘lgan mazmunini
aniqlaymiz.   Bunday   “uquv”   naridan-beri   tez   yuz   beradi.   Chunki   tevarak-
atrofdagilar   bilan   muomala   jarayonida   bizda   muayyan   darajada   ularning   xulq-
atvoriga   nisbatan   avtomatik   tarzda   amal   qiladigan   psixologik   ichki   ma’no   hosil
bо‘ladi»,   deb   ta’riflaydi.   Shu   nuqtai-nazarga   tayangan   holda   aytish   mumkinki,
shaxsning   egotsentrik   yо‘nalishlari,   muloqotchanlik   va   tashkilotchilik
qobiliyatlari,   shaxsning   о‘z   atrofidagilarga   nisbatan   shaxslararo   munosabatlari,
ota-onalar   munosabati   turlari   va   tarbiya   nuqsonlari   testi   omillarining
imkoniyatlari   bilan   uzviy   bog‘liqliklarini   о‘rganish   borasida   shaxsning
rivojlanishi   va   shakllanishi   jarayonida   о‘zining   salmoqli   о‘ringa   ega   ekanligini
aniqlashga erishiladi. 
    О‘smir о‘g‘il bolalarning muloqotga kirishimlilik va tashkilotchilik
qobiliyatining   sifat   kо‘rsatgichi     “YE”-kam   talabchanlik,   “I”-haddan
tashqari qattiqqо‘llik ,     “K”- tarbiyachilar  uni jazolamaslikka intilishadi ,  “F”-
ayollarga   nisbatan   hurmatsizlik ning   rivojlangan lik   xususiyatlarida
namoyon   bо‘ladi.       Buning   mazmuni   shundan   iboratki,   tarbiyachilar
munosabatining turlari va tarbiyalash jarayonidagi nuqsonli omillarni
qо‘llashga   bо‘lgan   ehtiyojining   ortgani   sari,   о‘smirlardagi   muloqotga
kirishimlilik   va   tashkilotchilik   qobiliyati   va   shaxsning   о‘z
atrofidagilarga   nisbatan   о‘zaro     munosabatga   kirishishining   sifat
kо‘rsatgichi kamayib boraveradi. Ularni kichik omadsiz, deb hisoblab,
tashkiliy   ishlarda   ularning   tashabbusini   qо‘llab-quvvatlamasdan,
31 rag‘batlantirmasdan   haddan   tashqari   qattiqqо‘llik   qilishlari,   о‘zaro
munosabatni   qо‘rqituv   asosida   qurishlari   yoki,   aksincha,   ularni
jazolamaslikka   intilishlari,   hamma   narsa   uchun   kechirishlari,   ya’ni
tarbiyachilarning   bola   tarbiyasiga   qat’iyatsizlik   bilan   qarashlari,
о‘zgaruvchan   tarbiyani   qо‘llashlari,   о‘zini   tarbiyalanuvchi ning   oldida
qanday   tutishni   bilmasdan,   balki,   tarbiyalanuvchi ning   xohishi   bilan   ish
tutishlari,   u   nimani   xohlasa,   shularni   sо‘zsiz   bajarishlari   va   ayollarni
hurmat qilishga о‘rgatilmagan kabi munosabatlarning qо‘llanilishidagi
ta’siri   natijasida   tarbiyalanuvchilarda   о‘ziga   ishonchsizlik,   о‘zini   haddan
tashqari   sevuvchanlik,   yoki,   aksincha   о‘zini   yoqtirmaslik,   qabul   qila
olmaslik,   ba’zida   о‘zini   dunyoga   kelganidan   g‘azablanish   va
nafratlanish, norozi bо‘lish, qaysarlik, о‘jarlik, xudbinlik, ya’ni egoistlik,
berahmlik   kabi   shaxs   xususiyatlari   va   muloqot   sifatlarining   salbiy
shakllanishiga sabab bо‘ladi.   
2.2.1-jadval
Muloqotga kirishimlilik sifatlarining namoyon bо‘lishini aniqlashning
taxminiy jadvali
№ Pedagog-
tarbiyachilarning
munosabat  turlari Mehribonlik uyi
tarbiyalanuvchilarida Oilada
tarbiyalanuvchilarda
О‘g‘il
bolalar Qiz 
bolalar о‘g‘il
bolalar qiz bolalar
1 B ola bilan muomalada 
uzviy bog‘liqlik.
2 Avtoritar yoki johillik
3 Kichik omadsiz.
4 Haddan tashqari 
g‘amxо‘rlik qilishadi
32 5 Hamma narsaga ruhsat
berishadi
6 Hayotining yagona 
maz m uni bola 
7 Yoqimsiz, kutilmagan 
bola.
8 Zolimlik-bolanng 
shaxsiy “men”iga 
haqqi yо‘q
9 Erkaklarni hurmat 
qilishga о‘rgatilmagan
1 0 Ayollarga nisbatan 
hurmatsizlik 
rivojlangan
          О‘rganiladigan   о‘smir   qizlarning   muloqotga   kirishimlilik   darajasi
о‘smirlik   yoshi   davridagi   bolalarga   xos   deb,   hisoblansa   bо‘ladi.   Chunki   о‘smir
qizlarning   о‘z   atrofidagilarga   nisbatan   shaxslararo   munosabatda   bо‘lishlari
jarayonida,   ya’ni   atrofidagilar   bilan   о‘zaro   muloqotga   kirishish   paytida,   ularga
nisbatan   ichiga   murojaat   qilish,   ya’ni   introvertlanganlik   xususiyatlarini   ishga
soladigan bо‘lib shakllanishadi. Yuqorida aytib о‘tilganidek, muomala va muloqot
shunchaki   axborotni   yetkazish   bilangina   cheklanib   qolishi   mumkin   emas.
Aksincha,   u   muvaffaqiyatli   tarzda   yuz   berishi   uchun   muqarrar   teskari   aloqaning
mavjud   bо‘lishini   subyekt   tomonidan   о‘zaro   birgalikda   harakat   natijalari   haqida
ma’lumot olib turilishini taqazo etadi. 
              Shuningdek,   mehribonlik   uylari   tarbiyalanuvchilarining   muloqotga
kirishimlilik   darajalarining   sifat   kо‘rsatgichi   bilan   tarbiyachilar   munosabatining
“II”-kooperatsiya   yoki   birlashma   turi   hamda   tarbiya   nuqsonlari   testining   “YE”-
kam   talabchanlik     kabi   omillarining   sifat   kо‘rsatgichi   о‘rtasida   ham   ishonch
darajasidagi   manfiy   munosabat   mavjudligi   aniqlanadi.   Tarbiyachilar   tomonidan
olib   boriladigan   tarbiyadagi   nuqsonlar   sifat   kо‘rsatgichining   ortishi   bilan
о‘smirlardagi   muloqotga   kirishimlilik   va   tashkilotchilik   qobiliyatini   о‘zida
shakllantirishga   bо‘lgan   intilish   ehtiyojining   ehtimolidagi   sifat   kо‘rsatgichi
kamayadi. Boshqacha qilib aytganda, muloqotga kirishimlilik qobiliyati sifatlarini
33 о‘zida   shakllantirishga   bо‘lgan   ishtiyoqmandlik   imkoniyati   baland   о‘smir,
tarbiyachi   tomonidan   ijtimoiy   munosabat   jarayonida   qо‘llanilgan   sovuqqonlik   va
qо‘polliklarining   bо‘lishi   natijasida,   ya’ni   haddan   tashqari   yuqori   baho   berib
yuborishlari,   har   bir   arzimagan   narsaga   ham   uni   maqtayverishlari   va   kо‘p
rag‘batlantirishlari, ijodiy va aqliy qobiliyatlariga juda yuqori yoki aksincha, juda
past baho berishlari, u bilan faxrlanishlari, haddan tashqari farzandiga ishonishlari
yoki   ularni   о‘z   holiga   tashlab   qо‘yishlari,   qarovsiz   qoldirishlari   va   munozarali
masalalarda kо‘proq ularni  fikrini  ma’qullamasliklari natijasida farzandlarida ota-
onalari   bilan   о‘zaro   munosabatga   kirishishdan   о‘zlarini   olib   qochish   hollari
kuzatiladi.  
  Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarining   muloqotga   kirishimlilik   va
tashkilotchilik   qobiliyati   sifatlari     tarbiyachilarning   “A”,   haddan   tashqari
g‘amxо‘rlik   qilish,   “D”,   qattiq   talabchanlik,     “K”,   tarbiyachilar   ularni
jazolamaslikka intilishadi, “L”, о‘zgaruvchan tarbiya, tarbiyachi yoki pedagogning
kayfiyatiga   bog‘liq   bо‘lgan     omillari   bilan   tashkilotchilik   qobiliyati,       “R”-
yoqimsiz   kutilmagan   bola     va   “F”-ayollarga   nisbatan   hurmatsizlikning
rivojlanganligi bolalarda muloqotga kirishimlilik qobiliyatining u yoki bu darajada
namoyon   bо‘lishiga   sabab   bо‘lishligi   aniqlanadi.     Bu   kabi   statistik   munosabatni
shunday   tushunish   kerakki,   pedagog   yoki   tarbiyachilar   bolalarini   о‘ziga
bо‘ysundirishga   harakat   qilib,   bolalarini   о‘zlariga   nisbatan   nazorat   nazariyalarini
ikkilamchilik,   qо‘pollik   omillarini   ba’zan   ochiq   tarzda   g‘azablarini   ifodalay
olishlarining   natijasidir;   bolalar   tarbiyachilarga   bо‘ysungan   holda   ham,   bari-bir
ularning   eng   qimmatli   xislatlari,   ya’ni   mustaqillik   g‘ururi,   о‘ziga   va   о‘z   kuchiga
ishonch   tuyg‘ulari   ham   singdiriladi,   desak   tо‘g‘ri   bо‘ladi.   Demak,   о‘smirlarga
nisbatan   qanchalar   notо‘g‘ri   tarbiya   berilsa,   ularning   shaxs   xususiyatlari   va
muloqot   sifatlarining   etnopsixologik   tomonlari   shunchalik   nuqsonli   bо‘lib
shakllanadi.
    О‘g‘il bolalarning egotsentrik yо‘nalishi bilan tashkilotchilik qobiliyatining
sifat   kо‘rsatgichi   о‘rtasida   farqli   о‘laroq   darajadagi   manfiy   munosabatning
mavjudligi   kuzatiladi.   Yoki,   о‘g‘il   bolalarning   egotsentrik   yо‘nalishlarining   sifat
kо‘rsatgichi bilan  “Z”-hissiy aloqani kuchli bildirish,   “YE”–kam talabchanlik  va
34 “P”–bolaning   sog‘ligi   uchun   kuchli   qayg‘urish.   Demak,   tarbiyachilar   tomonidan
kam talabchanlik, hissiy aloqani kuchli bildirish va bolaning sog‘ligi uchun kuchli
qayg‘urish   kabi   omillari   ijobiy   qо‘llanilgan   bо‘lsa,   ularning   tarbiyalanuvchilar
shaxsida   shakllangan   egotsentrik   yо‘nalishning   sifat   kо‘rsatgichi   ham   ijobiy
bо‘ladi. 
      Mehribonlik   uylari   tarbiyalanuvchilarining   pedagog   yoki   tarbiyachilari
munosabatining   “Avtoritar   yoki,   qattiqqо‘llik,   talabchanlik”   kabi   turi   bilan
о‘smirlarning   egotsentrik   yо‘nalishlari   о‘rtasida   о‘zaro   manfiy   korrelyatsiya
bog‘lanishlarning mavjudligi kuzatiladi. 
        Bu   kо‘rsatgich   shundan   darak   beradiki,   tarbiyachilar   tomonidan
nazoratning     katta   bosimda   berilishi,   talabchanlikning   yuqori   darajada   bildirilishi
ularning farzandlaridagi egotsentrizm darajalarini pasayib ketishiga olib keladi.  
      Olinadigan   natijalardan   shuni   kо‘rishimiz   mumkinki,   oiladagi   psixologik
iqlim   sharoitining   turlicha   kо‘rinishga   ega   bо‘lishi,   tarbiyalanuvchilarning   shaxs
xususiyatlari   va   muloqot   sifatlarida   turlicha   shakllanishni   yuzaga   keltiradi:
qо‘pollik,  sovuqqonlik, haqoratlashlaru,  baqir-chaqirlarning doimiy bо‘lib turishi,
janjallarni kundalik hayoti davomida kо‘rib turgan har qanday bolada ham albatta,
shu voqea-hodisalarni о‘z shaxsiga singdirib olishga, ularga taqlid qilishga hamda
moslashishga   intilish   ehtiyojlari   oshib   boradi.   Bunday   munosabatlar   ta’siri   ostida
о‘sib-ulg‘ayib kelayotgan har qanday о‘smirning muloqot sifatlarida shaxsida ham
atrofidagilar bilan о‘zaro muloqot va munosabatga kirishish jarayonida xuddi shu
tarbiyachilar   kabi   ularning   xatti-harakatlarini   takrorlaydilar,   ya’ni   ularga   taqlid
qiladilar. Natijada, ular bu kabi muloqot sifatlarini va shaxslararo munosabatlarni
о‘zlariga doimiy odatiy tusga  aylantirib oladilar  va hayoti  davomida о‘z niyatlari
va rejalarini amalga oshirish maqsadida qо‘llashga harakat qiladigan bо‘lishadi.  
Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarining   muloqotga   kirishimlilik   va
tashkilotchilik  qobiliyatining  sifat  kо‘rsatgichi   bilan  tarbiyachilar  munosabatining
“qabul-qilish” turi va «tarbiyadagi yо‘l qо‘yilgan xatoliklar   kabi omillarining sifat
kо‘rsatgichi orasida ham ishonch darajasidagi, lekin musbat aloqaning mavjudligi
kuzatiladi.   Bu   ma’lumotlar   shundan   darak   beradiki,   bolalar   uyida   tarbiyachilar
35 tarbiyalanuvchilarga   mehr   bilan   tushuntirishi,   uqtirishi   va   iltimos   qilishga
asoslangan   demokratik   asosga   qurilgan   aloqalarning   qо‘llashi   natijasida
о‘smirlarning   shaxs   xususiyatlari   va   muloqot   sifatlari,   ya’ni   о‘ziga   ishonch,   о‘z
fikrini samimiy yetkazishga ega bо‘lish, ulardagi о‘z-о‘zini tо‘g‘ri anglash va eng
kuchli   ezgu-niyatlarini   yetkaza   olish   kabi   muloqot   sifatlarini   shakllantirishga
bо‘lgan   intilishlarini   faollashtirishi   mumkin.   Shu   bilan   birga,   tarbiyachilarning
dо‘stona munosabati bolalar shaxsining  shakllanishi, ya’ni kattalarni hurmat qilish
va kichiklarga izzatda bо‘lish fazilatlarini shakllantirish imkonini beradi. Tadqiqot
jarayonida   о‘smirlarning   muloqotga   kirishimlilik,   egotsentrik   yо‘nalishlari,
asabiylashish,   qо‘pollik,   sovuqqonlik,   tajovuzkorlik,   qattiqqо‘llik,   talabchanlik,
kattalarga   nisbatan   hurmatsizlik,   kichiklarga   nisbatan   berahmlik   kabi   о‘zaro
munosabatlari  о‘rtasidagi  «tafovutlar» yoki «ajralishlar» yuzaga kelishi  tabiiy hol
bо‘lib, buning oqibatida о‘smirlarning shaxs xususiyatlari va muloqot sifatlarining
etnopsixologik   jihatlari   goh  “о‘z   ketidan  yetaklasa”,   goh  teskarisining   yuz   berish
hollari kuzatilishi mumkin. 
Ikkinchi bob bо‘yicha xulosa
Tadqiqotimizda   mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarining   shaxs   xususiyatlari
va   muloqotga   kirishimlilik   darajalarini   о‘rganish   natijalari   quyidagi   xulosalarni
keltirib chiqarishi kutiladi:
1. Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilari   shaxsiga   xos   bо‘lgan   individual-
psixologik   xususiyatlar   jumladan,   aqliy   taraqqiyot   va   tafakkur   xususiyatlari,
mustaqil   fikr   yurituvchanlik,   amaliylik,   о‘zini   nazorat   qilish   kabi   xususiyatlar
ularning     shaxslararo   munosabatlari   muvaffaqiyatiga,   о‘z   ta’sirini   kо‘rsatishi
aniqlanadi.
2. Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilari   shaxsidagi   tashvishlanish   va
xavotirlik   darajasining   yuqoriligi   shaxslararo   munosabatlar   doirasiga   о‘ziga   xos
tarzda   ta’sir   kо‘rsatishi.   Jumladan,   tashvishlanish   darajasi   yuqori   darajaga   ega
bо‘lgan   holatlarda   mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilari   о‘zaro   shaxslararo
munosabatlarida   nizoli   vaziyatlar,   kelishmovchiliklar   yuzaga   keltirishi
mumkinligini aniqlash imkonini beradi.
36 3. Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilari   shaxsiga   xos   bо‘lgan   muloqotga
kirishimlilik   va   tashkilotchilik   qobiliyati   о‘zaro   shaxslararo   munosabatlar
muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir kо‘rsatishini aniqlash mumkin.
Bu   ma’lumotlar   shundan   darak   beradiki,   mehribonlik   uyida   tarbiyachilar
tarbiyalanuvchilarga   mehr   bilan   tushuntirishi,   uqtirishi   va   iltimos   qilishga
asoslangan   demokratik   asosga   qurilgan   aloqalarni   qо‘llashi   natijasida
tarbiyalanuvchilarning   shaxs   xususiyatlari   va   muloqot   sifatlari,   ya’ni   о‘ziga
ishonch,   о‘z   fikrini   samimiy   yetkazishga   ega   bо‘lish,   ulardagi   о‘z-о‘zini   tо‘g‘ri
anglash   va   eng   kuchli   ezgu-niyatlarini   yetkaza   olish   kabi   muloqot   sifatlarini
shakllantirishga bо‘lgan intilishlarini faollashtirishi mumkin.
Yuqoridagilardan   kelib   chiqib     ta’kidlash   mumkinki,   mehribonlik   uyi
tarbiyalanuvchilari   shaxsiga   xos   bо‘lgan   individual-psixologik   xususiyatlar
ularning   shaxslararo   munosabatlar   tizimiga,   uning   samaradorlik   darajasiga   о‘z
ta’sirini kо‘rsatadi.
37 Umumiy xulosa
1.   Mavzu   yuzasidan   olib   borilgan   ilmiy   tadqiqotlar   va   ilmiy   manblar
tahlilidan shunday xulosaga kelish mumkinki, xorij va hamdо‘stlik mamlakatlarida
shu   jumladan   О‘zbekistonda   mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarining   shaxs,
individual-psixologik,   aqliy   taraqqiyot   xususiyatlari,   axloqiy   xususiyatlari
о‘rganilgan   bо‘lsada,   ammo   mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarining   ijtimoiy-
psixologik   xususiyatlari   alohida   ilmiy   tadqiqot   predmeti   sifatida   yetarlicha   ilmiy
tadqiq etilmagan. Buning sababi birinchidan, bu sohadagi mutaxassislarning yetarli
emasligiga   bog‘liq   bо‘lsa,   ikkinchidan,   xorijiy   mamlakatlarda  olib   borilgan   ilmiy
tadqiqotlar   respublikamizning   ijtimoiy,   etnik   hamda   mintaqaviy
xususiyatlarimizga   mos   kelmasligi   va   bu   ushbu   sohada   ilmiy   izlanish   modelini
yaratishda muayyan qiyinchiliklarni keltirib chiqargan. 
2.   Tadqiqotimiz   natijalaridan   ma’lum   bо‘lishicha,   mehribonlik   uyi
tarbiyalanuvchilarining   individual-psixologik   xususiyatlari   va   yosh   davri
inqirozlari   xususan,   о‘smirlik   yoshi   davri   inqirozi,   о‘tish   davri   qiyinchiliklari,
psixo-fiziologik   taraqqiyotdagi   noturg‘unlik,   akseleratsiya   jarayonlari,   pubertat
davri   rivojlanish   xususiyatlari,   taqlidchanlik,   emansipatsiya   (kattalar   nazorati   va
kuzatuvidan   ozod   bо‘lishga   intilish),   gedonistik   (о‘zgacha   usullardan   zavq-shavq
olish,   lazzatlanish)   psixologiya,   beqaror   va   о‘zgaruvchan   xarakterlilik,
qо‘zg‘aluvchanlik,   distimik,   gipertimlik,   guruhlanish       va   qarama-qarshi   nuqtai
nazar   reaksiyalarining   namoyon   bо‘lishi   va   boshqalar   ularda   xulq   –atvor
xususiyatlari mazmun va mohiyatini belgilaydi hamda shaxslararo munosabatlarda
о‘ziga xos о‘rin tutadi.
3.   Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilarining   muloqotchanlik   va   kirishimlilik
qobiliyati   о‘zaro   shaxslararo   munosabatlar   muvaffaqiyatini   belgilaydi.   Buni
tadqiqotimiz   natijalaridan   olingan   ma’lumotlar   ham   isbotlaydi.   Buni   12-15
yoshdagi   mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilaridagi   muloqotchanlik   sifatlari
darajasining   yuqoriligi   holati   ham   kо‘rsatadi.   Aksincha   7-11   yoshdagi
tarbiyalanuvchilarda   muloqotchanlik   sifatlari   darajasining   pastligi   ularda
shaxslararo   munosabatlardagi   tortinish,   tezda   kirishib   keta   olmaslik   xislatlari,
38 shaxslararo   munosabatlardagi   turli   xil   nizolar,   kelishmovchiliklarning   kelib
chiqishi darajasi yuqoriligini belgilaganligi namoyon bо‘ladi.
4.     Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilari   shaxsiga   xos   bо‘lgan   individual-
psixologik   xususiyatlar   jumladan,   aqliy   taraqqiyot   va   tafakkur   xususiyatlari,
mustaqil   fikr   yurituvchanlik,   amaliylik,   о‘zini   nazorat   qilish   kabi   xususiyatlar
ularning  shaxslararo munosabatlari muvaffaqiyatiga, о‘z ta’sirini kо‘rsatadi.
5. Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilari   shaxsidagi   tashvishlanish   va
xavotirlik   darajasining   yuqoriligi   shaxslararo   munosabatlar   doirasiga   о‘ziga   xos
tarzda   ta’sir   kо‘rsatadi.   Jumladan,   tashvishlanish   darajasi   yuqori   darajaga   ega
bо‘lgan   holatlarda   mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilari   о‘zaro   shaxslararo
munosabatlarida nizoli vaziyatlar, kelishmovchiliklar yuzaga kelar ekan.
6. Mehribonlik   uyi   tarbiyalanuvchilari   shaxsiga   xos   bо‘lgan   muloqotga
kirishimlilik   va   tashkilotchilik   qobiliyati   о‘zaro   shaxslararo   munosabatlar
muvaffaqiyatiga ijobiy ta’sir kо‘rsatar ekan.
39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RО‘YXATI
1.   Birinchi   Prezidentimiz   Karimov   I.A.   Biz   kelajagimizni   о‘z   qо‘limiz
bilan quramiz. – 7-jild. – T.: О‘zbekiston, 1999.
2.   Birinchi   Prezidentimiz   Karimov   I.A.   Bizning   bosh   maqsadimiz   –
jamiyatni   demokratlashtirish   va   yangilash,   mamlakatni   modernizatsiya   va   isloh
etishdir. – T. “О‘zbekiston”, 2005.
3. Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni-xalq,
millatni-millat qilishga xizmat etsin. – T.: О‘zbekiston, 1998. – B. 15-89
4.   Birinchi   Prezidentimiz   Karimov   I.A.   Yuksak   ma’naviyat–yengilmas
kuch.–T.:«Ma’naviyat», 2008.-176 b.
5.   Birinchi   Prezidentimiz   Karimov   I.A.   Milliy   istiqlol   mafkurasi   –   xalq
e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir // “Fidokor” gazetasi, 2000 yil, 8 iyun.
6. Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. О‘zbekiston XXI asr bо‘sag‘asida:
xavfsizlikka   tahdid,   barqarorlik   shartlari   va   taraqqiyot   kafolatlari.   –   T.:
О‘zbekiston, 1997. – B.23-24.
7. Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. О‘zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod,
siyosat, mafkura. T.1. –  T.: О‘zbekiston, 1996.
8. Birinchi Prezidentimiz Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash – davr
talabi. T.5. – T.: О‘zbekiston, 1997.
 9.Adler A. Bezprizorniye deti. Per. Y.A.Obuxova. M: 1974, 376 s.
10.Andresyan   A.P.   Osobennosti   formirovaniya   i   deyatelnosti   detskix
kollektiv v shkolax-internatax. Yerevan. 2001 -178 s.
40 11.Aseyev V.G.Motivatsiya povedeniya i formirovaniya lichnosti. M: 2001
-203 s.
12.Akramova   F.A.   Insoniy   munosabatlar   psixologiyasi.   –   T.:   Shams-A,
2005. – 68 b. 
13.Allaxverdov   V.M.,   Bogdanova   S.I.   i   dr.   Psixologiya:   Uchebnik.   2-ye
izd. / Otv. red.  Krilov A.A. Pererab. i dop. – M.: TK. Velbi, Prospekt, 2004. – 752
s.
14.Alemaskin M.A. Psixologo-pedagogicheskiye problemi preduprejdeniya
pedagogicheskoy   zapushennosti   ipravonarusheniy   nesovershennoletnix
//Psixologicheskiye   problemi   preduprejdeniya   pravonarusheniy   podrostkov.   -   Sb.
nauch. trudov – Voronej, 1982. - S. 94-102.
Internet saytlari
1. « Gazeta .uz»
2.   www.tdpu.uz
3.   www.pedagog.uz
4.   www.Zionet.uz
5.   http://dy.uz/QbkeZ
41