Menejmentning tashkiliy tuzilishi va uning turlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	681.0KB
Xaridlar	13
Yuklab olingan sana	21 Dekabr 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

abror dehqanov

Ro'yxatga olish sanasi 17 Dekabr 2023

15 Sotish

Menejmentning tashkiliy tuzilishi va uning turlari

Sotib olish

Mavzu: Menejmentning tashkiliy tuzilishi va uning turlari
Reja:
Kirish.
I-bob. Menejment tashkiliy tuzilishi
1.1. Menejment tashkiliy tuzilishi xaqida tushuncha.
1.2. Tashkiliy tuzilmalar turlari.
1.3. Tashkiliy strukturalarni loyixalashtirish.
II-bob. MENEJMENTNING NAZARIY ASOSLARI
2.1. Boshqaruv va menejment
2.2. Boshqaruv (menejment)ning mohiyati va tizim
2.3. Menejmentning ilmiy yondashuvlari va tamoyillari
Xulosa
Adabiyotlar ro’yxati

Kirish
Bozor munosabatlarining ravnaq topishida, yerkin raqobat va aholi turmush
farovonligini ta’minlashda marketing faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi vaqtda dunyo bo'yicha marketingning ikki mingdan ortiq ta’rifi mavjud.
Bu bir tomondan, «Marketing» tushunchasining juda murakkabligi hamda ko‘p
qirraliligidan dalolat bersa, ikkinchi tomondan esa, marketing bo'yicha turli oqimdagi
juda ko‘p maktablar, biznes guruhlari va jamoatchilik mavjudligini ko'rsatadi.
Mamlakatimizda marketing haqidagi dastlabki maqolalar o‘tgan asrning
oltmishinchi yillari o‘rtalarida paydo bo‘ldi. To‘g‘ri, u paytdagi barcha maqolalar
tanqidiy ruhda yozilgan edi. Lekin marketingni fan tariqasida o'rganish XX asrning
saksoninchi yillari oxirida boshlandi. Bozor hamda tovar- pul munosabatlarini asta-
sekin rivojlanishi, ayniqsa, oliy ta’lim muassasalarining professor-o'qituvchilaridan bu
yo'nalishda faol harakat qilishni talab etdi. Shu sababli, iqtisodiyot yo'nalishlari uchun
mutaxassisliklar tayyorlaydigan oliy o'quv yurtlari birinchilar qatorida «Marketing»
fanini o'rganishga kirishishdi.
Xalq xo’jaligini boshqarishning ijroiya tashkilotlariga umumiy, tarmoq va
maxsus vakolatga ega tashkilotlar kiradi. Umumiy vakolatga ega ijroiya tashkilotlariga
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi, Korakalpogiston Respublikasi
Vazirlar maxkamasi va xoqimiyatlar kiradi. Maxsus vakolatli tashkilotlar tarmoqlararo
xususiyatga ega vazifalarni bajaradilar. Ular qatoriga Davlat kumitalarini kiritish
mumkin.
Umumdavlat boshqaruvi tashkilotlarining asosiy vazifalari: FTTning asosiy
yunalishlarini belgilash, tabiiy muxitni muxofaza qilish, pul va rkedit tizimiga
raxbarlik qilish, solik va daromadlarni belgilash, xisob va statistikani tashkil etish,
narx, tariflar belgilash, xalq xo’jaligi tarmoqlariga raxbarlik qilish kiradi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining doimiy ish yurituvchi
tashkilotlari faoliyati tarmoqlararo ilmiy-texnikaviy ishlarga raxbarlik qilish, fan-
texnika soxasida tanlov, kungilli asosda ishlarni tashkil etish kabi vazifalarni bajaradi.
Respublika tovar birjalarining asosiy vazifasi korxonalar bilan xamkorlikda
mintakada moddiy texnikaviy ta’minotning barqaror va samarali tizimini tashkil etish,
iste’molli va ishlab chiqaruvchilar urtasida barqaror mintakaviy aloqalarni o’rnatish,
maxsulot yetkazib berishni nazorat qilish, korxonalarga ularni moddiy texnikaviy

ta’minlashda kumak berishdan iboratdir. Moddiy-texnikaviy ta’minot tashkilotlari
xo’jalik xisobi asosida ishlab chiqarish vositalarini sotishning ko’p tarmoqli savdoni
ta’minlash va moddiy resurslardan maqbul foydalanishga raxbarlik kiladilar.
1.1. Menejment tashkiliy tuzilishi xaqida tushuncha.
Menejmentning tarkibiy tuzilishi deganda boshqaruv bo’g’inlari va bosqichlari
miqdori va tarkibi tushuniladi. Menejment tashkiliy tuzilishining oddiy va tushunarli
bo’lishi uning ish kobiliyati yuqori bo’lishini kafolatlaydi, ya’ni boshqaruv tashkiliy
tuzilmasida bosqich va bo’g’inlar qancha kam bo’lsa, boshqaruv shunchalik samarali
bo’ladi.
Menejment bo'g'inlari bu bitta yoki bir-qancha vazifalarni bajaruvchi mustaqil
tarkibiy unsurlar, tuzilma elementlari, ularning bo'linmalari va boshqaruv apparatida
ishlovchilardir.
Menejment bosqichlari — bu boshqaruvning biror darajasidagi ma'lum bo'g'inlar
yig'indisi. Shu belgisiga ko'ra menejmentning tashkiliy tuzilmalari — ko'p bosqichli
(ko'p bo'g'inlj), uch, ikki bosqichli (bo'g'inli) bo'ladi. Bosqichlar va bo'g'inlar
o'rtasidagi aloqa vertikal va gorizontal bo'lishi mumkin. Vertikal bo•g'inlar rahbarlar
va ularga bo'ysunuvchilar o'rtasidagi munosabatlarni, gorizontal aloqalar
menejmentning teng huquqli bo'g'in va unsurlari o'rtasidagi munosabatlarni bildiradi.
Iqtisodiyot boshqaruv tashkilotlari yuqori, quyi, teng huquqli tashkilotlarga
bo'linadi. Yuqori tashkilotlar respublika va tarmoq boshqaruv tashkilotlariga ajratiladi.
Umumdavlat boshqaruv tashkilotlari ishlab chiqarishning turli tarmoqlarini
birlashtiradi. Umumdavlat boshqaruv tashkilotlari Respublika Konstitusiyasiga
asoslangan holda faoliyat yuritadi.
Milliy xo'jalikni boshqarishning umumdavlat tashkilotlari qonun chiqaruvchi, ijro
etuvchi va sud tashkilotlariga bo i
linadi. Qonun chiqaruvchi oliv tashkilot —
O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisidir. U xo'jalik faoliyatini tartibga soluvchi
qonun, qonuniy aktlarni tasdiqlaydi. Davlat rejalari va budjetining bajarilishi haqida
hisobotni muhokama qilib tasdiqlaydi, iqtisodiyotni boshqarishning ijroiya
tashkilotlarini shakllantiradi.
Milliy xo'jalikni boshqarishning ijroiya tashkilotlariga umumiy, tarmoq va
maxsus vakolatga ega tashkilotlar kiradi. Umumiy vakolatga ega ijroiya tashkilotlariga
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog'iston Respublikasi

Vazirlar Kengashi va hokimliklar kiradi. Maxsus vakolatli tashkilotlar tarmoqlararo
xususiyatga ega vaziÎalarni bajaradilar. Ular qatoriga vazirliklar va Davlat
qo'mitalarini kiritish mumkin.
Umumdavlat boshqaruv tashkilotlarining asosiy vazifalari: fantexnika
taraqqiyotining asosiy yo'nalishlarini belgilash, tabiiy muhitni muhofaza qilish, pul va
kredit tizimiga rahbarlik qilish, soliq va daromadlarni belgilash, hisob va statistikani
tashkil etish, narx, ta'riflar belgilash, milliy xo'jalik tarmoqlariga rahbarlik qilish.
O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining doimiy ish yurituvchi
tashkilotlari faoliyati tarmoqlararo ilmiy-texnikaviy ishlarga rahbarlik qilish, fan-
texnika sohasida tanlov, ko'ngilli asosda ishlarni tashkil etish kabi vazifalarni bajaradi.
Respublika tovar birjalarining asosiy vazifasi korxonalar bilan hamkorlikda
mintaqada moddiy-texnikaviy ta'minotning barqaror va samarali tizimini tashkil etish,
iste'molli va ishlab chiqaruvchilar o'rtasida barqaror mintaqaviy aloqalarni o'rnatish,
mahsulot yetkazib berishni nazorat qilish, korxonalarga ularni moddiytexnikaviy
ta'minlashda ko'mak berishdan iboratdir. Moddiytexnikaviy ta'minot tashkilotlari
xo'jalik hisobi asosida ishlab chiqarish vositalarini sotishning ko'p tarmoqli savdosini
ta'minlash va moddiy resurslardan maqbul foydalanishga rahbarlik qiladi.
Moliya vazirligi va uning joylardagi tashkilotlari davlat va korxonalar
manfaatlarini himoya etishga asoslangan butunlay yangi moliyaviy siyosatni amalga
oshiradi, xo'jalik yuritish samaradorligini so'm bilan nazorat etishni ta'minlaydi,
shirkat va individual mehnat Îaoliyatini moliya-kredit vositasida tartibga solish
bo'yicha choralarni belgilaydi, aholi daromadlaridan soliq olish, bozor iqtisodiyotiga
mos ish usullari va shakllarini joriy etadi, budjet tashkilotlari faoliyatini
moliyalashtirish tizimini o'zgartiradi, uni iqtisodiy me'yor va normativlar asosida
tashkil etadi, ish sifatini oshirishni iqtisodiy
rag'batlantirish va ajratilgan mablag'lardan maqbul ravishda foydalanishni
iqtisodiy rag'batlantirish usullarini keng qo'llashni ta'minlaydi.
Respublika Markaziy banki iqtisodiyotdagi barcha kredit va hisob kitob
munosabatlarini tashkil etuvchi va tartibga soluvchi bosh bankdir.
Tijorat banklari tizimi faoliyati to'liq xo'jalik hisobi va o'zo'zini moliya bilan
ta'minlash asosiga o'tkaziladi.

Mehnat va ijtimoiy masalalar bilan shug'ullanuvchi davlat tashkilotlari va
u]arning joylardagi bo'linmalari to'liq bandlikni, band bo'lmagan mehnat resurslarini
qayta tayyorlash va kasb o'rgatish, kadrlarga bo'lgan talabni qondirishni ta'minlaydilar.
Respublika vazirliklari respublika hududidagi konsernlar, tarmoqlarni
boshqarishni amalga oshiradi. Tarmoqni boshqarish tizimiga yakka rahbarlik asosida
ish yurituvchi vazir boshchilik qiladi. U qo'l ostidagi vazirlik va unga qarashli
korxonalar faoliyatiga shaxsan javobgardir.
Har bir vazirlikda tarmoqni boshqarishning muhim masalalarini kollegial
ravishda ko'rib chiqish va amalga oshirishga imkon beruvchi maslahat tashkilotlari
tashkil etiladi. Bosh maslahat beruvchi tashkilot — kollegiya bo'lib, uning tarkibiga
vazir o'rinbosarlari, boshqarma boshliqlari, korxonalar rahbarlari kiradi.
Boshqaruv bo’g’inlari - bu bitta yoki bir-qancha vazifalarni bajaruvchi mustaqil
tarkibiy unsurlardir. Tuzilma elementlari, ularning bo’linmalari va boshqaruv
apparatida ishlovchilardir.
Boshqaruv bosqichlari - bu boshqarish biror darajasidagi ma’lum bo’g’inlar
yigindisidir. Shu belgisiga kura boshqaruvning tashkiliy tuzilmalari - ko’p bosqichli
(ko’p bo’g’inli), uch, ikki bosqichli (bo’g’inli) bo’ladi. Bosqichlar va bo’g’inlar
urtasidagi alka vertikal va gorizontal bo’lishi mumkin. Vertikal bo’g’inlar
raxbarlarning ularga buysunuvchilar urtasidagi munosabatlarni, gorizontal aloqalar
boshqaruvning teng xuquqli bo’g’in va unsurlari urtasidagi munosabatlarni bildiradi.
Iqtisodiyotn boshqaruv tashkilotlari yuqori, quyi, teng xuquqli tashkilotlarga
bo’linadi. Yuqori tashkilotlar respublika va tarmoq boshqaruv tashkilotlariga
ajratiladi.
Umumdavlat boshqaruv tashkilotlari ishlab chiqarishning turli tarmoqlarini
birlashtiradilar. Umumdavlat boshqaruv tashkilotlari Respublika Konstitusiyasiga
asoslangan xolda faoliyat yuritadi.
Xalq xo’jaligini bshqarishning umumdavlat tashkilotlari qonun chiqaruvchi,
ijro etuvchi va sud tashkilotlariga bo’linadi. Qonun chiqaruvchi oliy tashkilot -
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisidir. U xo’jalik faoliyatini tartibga soluvchi
qonun, qonuniy aqtlarni tasdiklaydi. Davlat rejalari va byudjetining bajarilishi xaqida
xisobotni muxokama qilib tasdiklaydi, iqtisodiyotni boshqarishning ijroiya
tashkilotlarini shakllantiradi.

Xalq xo’jaligini boshqarishning ijroiya tashkilotlariga umumiy, tarmoq va
maxsus vakolatga ega tashkilotlar kiradi. Umumiy vakolatga ega ijroiya tashkilotlariga
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi, Korakalpogiston Respublikasi
Vazirlar maxkamasi va xoqimiyatlar kiradi. Maxsus vakolatli tashkilotlar tarmoqlararo
xususiyatga ega vazifalarni bajaradilar. Ular qatoriga Davlat kumitalarini kiritish
mumkin.
Umumdavlat boshqaruvi tashkilotlarining asosiy vazifalari: FTTning asosiy
yunalishlarini belgilash, tabiiy muxitni muxofaza qilish, pul va rkedit tizimiga
raxbarlik qilish, solik va daromadlarni belgilash, xisob va statistikani tashkil etish,
narx, tariflar belgilash, xalq xo’jaligi tarmoqlariga raxbarlik qilish kiradi.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining doimiy ish yurituvchi
tashkilotlari faoliyati tarmoqlararo ilmiy-texnikaviy ishlarga raxbarlik qilish, fan-
texnika soxasida tanlov, kungilli asosda ishlarni tashkil etish kabi vazifalarni bajaradi.
Respublika tovar birjalarining asosiy vazifasi korxonalar bilan xamkorlikda
mintakada moddiy texnikaviy ta’minotning barqaror va samarali tizimini tashkil etish,
iste’molli va ishlab chiqaruvchilar urtasida barqaror mintakaviy aloqalarni o’rnatish,
maxsulot yetkazib berishni nazorat qilish, korxonalarga ularni moddiy texnikaviy
ta’minlashda kumak berishdan iboratdir. Moddiy-texnikaviy ta’minot tashkilotlari
xo’jalik xisobi asosida ishlab chiqarish vositalarini sotishning ko’p tarmoqli savdoni
ta’minlash va moddiy resurslardan maqbul foydalanishga raxbarlik kiladilar.
Moliya vazirligi va uning joylardagi tashkilotlari davlat va korxonalar
manfaatlarini ximoya etishga asoslangan butunlay yangi moliyaviy siyosatni amalga
oshiradi, xo’jalik yuritish samaradorliginisum bilan nazorat etishni ta’minlaydi, shirkat
va individual mexnat faoliyatini moliya-kredit vositasida tartibga solish bo’yicha
choralarni belgilaydi, axoli daromadlaridan solik olish, bozor iqtisodiyotiga mos ish
usullari va shakllarini joriy etadi, byudjet tashkilotlari faoliyatini moliyalashtirish
tizimini o’zgartiradi, uni iqtisodiy meyor va normativlar asosida tashkil etadi, ish
sifatini oshirishni iqtisodiy ragbatlantirish va ajratilgan mablaglardan maqbul ravishda
foydalanishni iqtisodiy ragbatlantirish usullarini keng qo’llashni ta’minlaydi.
Respublika Markaziy banki iqtisodiyotdagi barcha kredit va xisob qitob
munosabatlarini tashkil etuvchi va tartibga soluvchi bosh bankdir.
Tijorat banklari tizimi faoliyati tulik xo’jalik xisobi va o’z-o’zini moliya bilan

ta’minlashi asosiga utkaziladi.
Mexnat va ijtimoiy masalalar bilan shug’ullanuvchi davlat tashkilotlari va
ularning joylardagi bo’linmalari tuli bandlikni, band bulmagan mexnat resurslarini
qayta tayyorlash va kasb urgatish, qadrlarga bo’lgan talabni kondirishni
ta’minlaydilar.
Respublika vazriliklari respublika xududidagi konsernlar tarmoqlarni
boshqarishni amalga oshiradilar. Tarmoqni boshqarish tizimiga yakka raxbarlik
asosida ish yurituvchi vazir boshchilik kiladi. U kul ostidagi vazirlik va unga karashli
korxonalar faoliyatiga shaxsan javobgardir.
Xar bir vazirlikda vazir tarmoqni boshqarishning muxim masalalarini kollegial
ravishda ko’rib chiqish v amalga oshirishga imkon beruvchi maslaxat tashkilotlari
tashkil etiladi. Bosh maslaxat beruvchi tashkilot - kollegiya bo’lib, uning tarkibiga
vazir o’rinbosarlari, boshqarma boshliklari, korxonalar raxbarlari kiradi.
Xalq xo’jaligi tarmogi tarkibida xam davlat, xam xususiy korxona, firma,
aksioner jamiyatlari faoliyat yuritadi. Korxona, firma, aksionerlar jamiyatlari fan-
texnika saloxiyatidagi samarali foydalanish, ishlab chiqarishni kooperasiyalash va
uygunlashtirish va uygunlashtirish asosida maxsulot ishlab chiqarish maksadida
tashkil etiladi. Ular xo’jalik xisobi asosida sanoat, kurilish, transport, savdo va boshqa
soxalarda faoliyat yurituvchi tarkibiy qismlardan tashkil topadi. Tarkibiy qism bankda
aloxida balans va xisob rakamiga ega bo’lishi va ijara pudrati bo’yicha, xususiy
soxada ish yuritishi mumkin.
Korxona, firma, aksionerlik jamiyati tarkibiy birlikka karashli asosiy fond va
mablaglarni biriqtiradi, ichki xo’jalik munosabatlarini amalga oshirish, tarkibiy
birliklar urtasidagi munozaralarni xal etish, shuningdek, ular o’z majburiyatlari
bo’yicha javobgarlik tartibini belgilaydilar. Tarkibiy birlik qonunda belgilangan

xuquqlari doirasida unga biriqtirilgan mulkni tasarruf etadi, firma, A.J.lari
nomidan boshqa tashkilotlar biln shartnomalar to’zadilar. Korxona, firma, aksionerlar
jamiyatlari tarkibiy birlikka o’z nomidan shartnoma to’zish va bu shartnoma bo’yicha
javobgar bo’lish xuquqini beradi.
Korxonani boshqarish korxona to’g’risida qonunga asosan amalga oshiriladi. Bu
qonunda ko’zda tutilgan tamoyillardan biri butun jamoaning xamda uning
tashkilotlari muxim qarorlarni qabul qilish va uni bajarishni nazorat qilishda ishtirok
etish yo’li bilan amalga oshiriladigan o’z-o’zini boshqarish tamoyilidir.
1.2. Tashkiliy tuzilmalar turlari.
Tashkiliy tuzilmalar juda turli-tuman, lekin ular umumiy izchil bog’liqlikka ega
va qonuniyatlarga buysunadi.
Boshqarishning tashkiliy tuzilmasining asosiy turi chiziqli va funksional
turlaridir. Ular birikishi asosida turli xil chiziqli-funksional tuzilmalar tarkib topadi.

Shartli belgilar: R - raxbar, B - boshlik, U - usta, F - funksional raxbar, SH -
shtab, 1,1; 1,2;1,3 - funksional bo’limlar.
Chiziqli tuzilma uning quyi boshqaruv bo’g’inlari yuqori bosqichdagi raxbarga
bevosita buysunushi bilan tavsiflanadi. Chiziqli tuzilmada xar bir xodim bitta
raxbarga buysunadi va yuqori tizim bilan fakat u orqali boglangan bo’ladi. chiziqli
tuzilmaning ijobiy tomonlari uning oddiy, ishonchli, kamxarjligidir. Xar bir raxbar
butun mexnat jamoasi faoliyati natijalari bo’yicha javobgar. Bu strategik va joriy
qarorlarni qabul qilish xuquqi markazlashishiga olib keladi.
Chiziqli tuzilmalarni xal etiluvchi masalalar doirasi keng bulmagan, bu
masalalar yechilishi oson bo’lgan xollarda qo’llash maksadga muvofiqdir. Sof xolda
chiziqli boshqaruv juda kam, asosan, brigada, bo’lim, shirkat, kichik korxonalarda
qo’llaniladi.
Chiziqli tuzilmaning asosiy kamchiligi bo’g’inlar koordinasiyasi puxta
bulmaydi. Raxbar universal mutaxassis bo’lishi va unga buysnuvchi barcha
bo’g’inlar faoliyatining xamma tomonini kamrab olishi lozim.
Funksional tuzilma - boshqaruv vazifalarining funksional bo’g’inlar va raxbarlar
urtasida taksimlanishiga asoslanadi. U boshqaruv murakkablashuvi va ixtisoslashuv
rivojlanishi bilan bog’liq xolda vujudga kelgan.
Funksional tuzilmada boshqaruvchi ko’rsatmalar nisbatan malakali bo’ladi,
lekin yakka boshchilik tamoyiliga rioya qilinmaydi. Funksional bo’g’inlar soni ortishi
bilan xar bir bo’g’in mustaqil ravishda xal etuvchi masalalar doirasi torayib boradi.
Muammoning moxiyati xar bir bo’g’in o’z masalasini birinchi navbatda xal qilishdan
manfaatdor bo’lishida emas, balki bitta xam bo’g’in bu masalani yetarli darajada
asoslangan xolda va to’g’ri xal kila olmasligi, yechimlar maydalashib, tulik bulmay
kolishidadir. Bu boshqaruvni marakkablashtirib, uning samaradorligini kamaytiradi.
Chiziqli tuzilmani tashkil etish va fnukisonal tuzilmaning kamchiliklari kushma,
biriktirilgan tuzilmalar - chiziqli-shtabli, chiziqli-funksional va boshqa tuzilmalar
vujudga kelishiga sabab buldi.
Chiziqli-shtabli tuzilmada chiziqli tuzilma asos qilib olinadi, lekin
boshqaruvning quyi bo’g’inga ega xar bir bo’g’inida ayrim muxim muammolar

bo’yicha shtablar to’ziladi. Shtablar malakali qarorlar tayyorlaydilar, lekin chiziqli
tuzilma raxbari tasdiklab, quyi darajaga yuboradi. U shtab tavsiyalarini koordinasiya
kiladi, muvofiqlashtiradi va natijada boshqaruv sifati xshilanadi, lekin avzifalar
miqdori ko’p bo’lsa.
Lekin, vazifalar miqdori ko’p bo’lsa, chiziqli tuzilma raxbari vazifalari xam
ortadi. Shu sababli, amaliyotda boshqa kushma tuzilmalar vujudga keldi. Ular orasida
eng keng tarqalgani chiziqli-funksional tuzilmadir.
Chiziqli-funksional strukturada, funksional zvenolar quyi turgan bo’linmalarga
o’zlari buyruq bera oladilar, lekin ular kompetensiyasiga taalukli bo’lgan aniq
belgilangan savollar bo’yicha. Masalan, rejalashtirish - iqtisodiy bo’limi sex
boshligiga rejalashtirishni rivojlantirish savollari bo’yicha buyruq berishi mumkin,
Zavodnnig bosh buxgalteri esa sexda xisob va xisobotni yaxshilash bo’yicha va
x.k. Chiziqli funksional strukturasining ustunligi uning boshqaruv prinsiplarini
buyruq berishning yagonaligi prinsipi bilan uzviyligidadir. Lekin bu ustunlik
strukturada aloqalarning murakkab tiplari mavjud: loyixa bo’yicha boshqarish;
matrisali struktura va boshqalar.
Loyixa bo’yicha boshqarish ishlab chiqarish texnologiyasining o’zgarishi bilan
bog’liq qayta qurishlar va yangi texnologiyalar kiritilishi zarur bo’lgan korxona va
tashkilotlarda qo’llaniladi. Bunday qayta qurishni amalga oshirish uchun fakatgina
shu loyixaga javob beruvchi boshqaruv organi to’ziladi. Boshqaruvning loyixa
bo’yicha organi vaqtinchalik tashkilot xisoblanadi. Unga yuklatilgan vazifalar amalga
oshirilgandan sung u tugatiladi.
Matrisali struktura chiziqli va loyixa bo’yicha boshqaruv strukturalarining
birlashtirilishi natijasida quriladi. chiziqli boshqaruv prinsipi saqlanib qolinadi, loyixa
bo’yicha boshqarishga mos ravishda esa mavzularni, ilmiy izlanishlar bo’yicha
dasturlar, loyixalashtirish texnologik tayyorgarlik eksperimental ishlab chiqarish
maxsulotini tayyorlash, sotish va x.k.lar tashkil qilinadi.
Boshqaruvni tashkil qilishning matrisali strukturasida loyixa yoki dastur
raxbarlarining faoliyati erkinligi ta’minlanadi, ular oldiga qo’yilgan masalalar
maksadli xal qilinadi. Ishni tashkil qilish bo’yicha raxbarning ma’suliyati aniqlanadi,

ularning bajarilish muddati, yakuniy natijalar bo’yicha raxbarning ma’suliyati
aniqlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida boshqaruv apparatini belgilangan darajada
kiskartirishga, boshqaruvning xar-xil darajalari va xar bir zveno chegarasida aloxida
darajalarning vazifalari va funksiyalarini aniq ajratish, xalq xo’jaligi, korxonalar
(firmalar) tarmoqlarining xo’jalik mustaqilligini ta’minlashga imkon beradigan yangi
tashkiliy strukturalar to’ziladi.
Tashkiliy strukturalarni loyihalashtirish.
Menejmentning tashkiliy strukturalarini tashkil qilish ishlab chiqarishni tashkil
qilish va tipiga eng yaxshi mos keluvchi boshqaruv apparatini yaratishdan va bozor
iqtisodiyoti sharoitida boshqaruvning xar bir zvenosining ishlab chiqarish-texnik,
xo’jalik ijtimoiy va moliyaviy faoliyatini boshqarish bo’yicha xamma funksiyalarni
bajarilishining zaruriyatidan kelib chiqadi. Bu muammolarning yechimi boshqaruvni
islox qilish boshqaruv ishlari va funksiyalarini rasional taksimlash boshqaruvning
aniq maksad va vazifalarini belgilash bo’yicha bir qator tadbirlarni utkazish orqali
amalga oshiriladi.
Maksad boshqaruv nazariyasining asosiy kategoriyalardan biri xisoblanadi.
Boshqaruv maksadlarini shakllantirish boshqaruvning boshlangich, unga erishish esa
yakuniy bosqich xisoblanadi. Boshqarish maksadi boshqaruv obyekti va uning
aloxida parametrlarining istalgan xolatidir. Aniq bir korxona uchun boshqaruv
maksadi aniq bir maxsulot to’rini eng kam resurslar xarajatini sarflagan xolda kerakli
miqdorda va yuqori sifatda chiqarishdan iborat.
Maksadli yondashuv boshqaruv organlari ishining kolleqtiv oldiga kuygan
maksadlariga erishishga buysunishni talab kiladi. Boshqaruvning xar bir tagtizimi
o’zining maksadlari (tashkiliy, iqtisodiy, marketing, texnik, ijtimoiy)ga ega,
shuning uchun maksadlarning mos kelishi muammosi yo’zaga keldi. Boshqaruvning
xar xil darajalari umumiy maksadga javob berishlari, bir-birini tuldirib turishi zarur.
Maksadlarni tartiblashni usullaridan biri maksadlar daraxtini to’zish xisoblanadi.
Maksadlar va ularga erishish vositalari urtasidagi aloqalarning grafik tasviri.

Umumiy maksadga erishish uchun asosiy maksadga erishish kerak, asosiy
maksadga erishish uchun esa, birinchi darajaning maksadiga erishish kerak va x.k.
Davlat masalalarini bajarishning maksadi aniqlovchi xisoblanadi, u ilmiy texnik,
ishlab chiqarish, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa maksadlar bilan uzviy bog’liq.
Maksadli yondashuv boshqaruvning zamonaviy strukturasiga utishga imkon
beradi. Bu maqsadlar, maksad osti va rivojlanish masalalari tarkibini va
loyixalashtirayotgan boshqaruv obyektini faoliyat yurgizishni ishlab chiqsin.
Maqsadlar daraxtini qurishda uning sifat va miqdor tavsifini to’g’ri aniqlash
muximdir. Sifat tavsifi boshqaruv funksiyalarining namoyon bo’lishining asosi
xisoblanadi, sifat tavsifi esa strukturali bo’linmalar (bo’lim, sex va x.k.) to’rining
asosi bo’lib xizmat kiladi. loyixalashtirilayotgan tashkiliy struktura sistemasi
elementalari oldida turgan maksad va vazifalar raxbarlar va mutaxassislar tarkibini
asoslashga imkon beradi, vazifalar nomenklaturasi esa strukturali bo’linmalar

xodimlari urtasidagi vazifalar taksimlanishidir.
Tashkiliy strukturani loyixalashtirishning mustaqil metodi bo’lib tashkiliy-
iqtisodiy modellashtirish xisoblanadi. Uning asosida ijro etuvchilarning vakolatlari va
ma’suliyatining taksimotining grafik, matematik, maketli-devoriy tasviri yotadi.
Boshqaruv tashkiliy strukturasini shakllantirishda boshqaruv pogonalari va zvenolari
soni, chiziqli va funksional boshqaruvning markazlashuvi darajasi, boshqaruv
bo’limi va funksiyalari tarkibi, bitta raxbarga to’g’ri keladigan
buysunuvchilar sonini asoslash zarur. Boshqaruv sistemasida pogonalar qancha
ko’p bo’lsa buyruqni yuqoridan pastga va axborotni pastdan yuqoriga o’zatish
shuncha kiyin bo’ladi. Buyruqni va axborotni o’zatish jarayonida bo’zilishning
xavfi shunchalik yuqori bo’ladi. Shuning uchun boshqaruv tashkiliy strukturasini
loyixalashtirish va mukammallashtirishda boshqaruv pogonalari soni optimal
bo’lishiga intilish zarurdir.
Xar qanday tashkiliy strukturaning sifati uning shakllantirishda quyidagilarga
qanchalik amal qilingani bilan aniqlanadi:
– sistemali yondashuv, ya’ni boshqaruv obyekti va organiga ta’sir qiluvchi
iloji boricha xamma faktorlarni xisobga olish;
– boshqaruv markazlashuvi va birlamchi zvenolar mustaqilligining optimal
birligi;
– oliy raxbarlar to’g’ridan-to’g’ri ijro etuvchiga axborotni borishi va vaqtning
maksimal kiskarishi;
– loyixalashtirilayotgan strukturada xar bir tarkibiy qismning funksiyasi vazifasi
va xuquqini to’g’ri aniqlash;
– boshqaruv sistemasidagi o’zgarishlarga javob qaytarishning imkoniyati;
– xar bir aniq xolat bo’yicha kaysi bo’linmada axborot ko’p bo’lsa shu savolni
yechish bo’yicha bo’linmaga vakolat berish.
Boshqaruv apparati strukturasiga asosiy talab uning operativligidadir. Apparat
strukturasi shunchalik darajada egiluvchan va oddiy bo’lishi kerakki boshqaruv
sistemasida qaror qabul qilish va uni amalga oshirish kerak. Operativlik bilan faoliyat
yurgizishning ishonchliligiga bog’liqdir. Bu degani boshqaruv apparati axborot

o’zatishning to’g’riligiga kafolat berish o’zatilayotgan ma’lumotlarning bszilishiga
yo’l kuymasligi kerak, boshqaruv sistemasida aloqaning o’zluqsizligini ta’minlash
kerak.
Apparat strukturasi boshqaruv iqtisodini ta’minlashi kerak. Buning ma’nosi
shundaki, boshqaruvdan keladigan samara boshqaruv apparatiga bo’lgan
xarajatlarning minimalligi orqali erishilsin.
Apparat strukturasiga ishlab chiqarish xaraqterining o’zi, uning tarmoqli
xususiyatlari (ishlab chiqarilayotgan maxsulot tarkibi, tayyorlash texnologiyasi,
ishlab chiqarish masshtabi va tipi, texnik jixozlanganlik va mexnat jarayoni darajasi
va boshqalar), shuningdek boshqaruv ishining mexanizasiyalanganligi va
avtomattlashganligi darajasi ishchilar malakasi, ular mexnatining samaradorligi
buysunuvchilar soni va boshqaruvchi tomonidan ularni nazorat kila olish
imkoniyatlari urtasidagi bog’liqlik ta’sir ko’rsatadi.

II-BOB. MENEJMENTNING NAZARIY ASOSLARI
2.1. Boshqaruv va menejment
Menejment (ing. management- boshqarmoq, idora qilmoq, tashkil qilmoq) – bu:
ishlab chiqarish, tijoratni boshqarish bo’yicha, ma’lum maqsadlarni ko’zlovchi
amaliy faoliyat;
- boshqaruv, nazariyasi, fani boshqaruv tamoyillari, usullari, vosita- lari va
shakllarining majmuasi;
- mamlakatimizning hozirgi zamon amaliyotida korxona, aktsiyadorlik
jamiyatining rahbarlik qiluvchi tarkibidir.
“Menejment” tushunchasi bizning turmushimizga mustahkam kirib borgan va
o’zbekcha ishga doir faoliyat uchun odatiy bo’lib qolgan. Ammo shuni hisobga olish
zarurki, gap yangi falsafa haqida ketmoqda, bunda qadriyatlar va ustivorliklarning
yangi tizimlari amalda bo’ladilar.
SHunday qilib, “menejment” atamasi zamonaviy tashkilotni boshqarishga
nisbatan qo’llaniladi, shu vaqtda esa boshqa maqsadlar uchun boshqa atamalar,
masalan: government admiristration – davlat boshqaruvi va publik admiristration –
ijtimoiy boshqaruvdan foydalaniladi. Bizning sharoitlarda buning uchun “tashkil
qilish”, “tartibga solish”, “boshqarish” va “ma’muriy boshqarish” atamalarini
qo’llash kerak. SHunga qaramasdan davlat, jamoa va boshqa tashkilotlar ham agar
o’z maqsadlariga kamroq xarajatlar, faoliyat yuritish va davlat tomonidan tartibga
solishning yuqori samaradorligida erishishni istasalar, menejmentning ba’zi bir
tamoyi l lari va usullaridan foydalanishlari zarur.
Yuqorida bayon qilinganlari hisobga olish bilan ushbu ishda “boshqaruv”
atamasi shartlilikning ma’lum darajasi bilan “menejment” ma’nosida ham
qo’llaniladi.
Masalan, boshqaruv tizimini barqaror, ishonchli, istiqbolli va samarali faoliyat
yuritishning ta’minlovchi boshqaruv nazariyasi, ilmiy yondashuvlar, jarayonlar,
tamoyillar va usullarni ishlab chiqish menejmentning fan sifatidagi maqsadi bo’ladi.

SHuning bilan bir vaqtda, menejmentning samarali boshqaruv amaliyoti
sifatidagi maqsadi tashkilotning yuqori foydaliligi, raqobatbardoshligi va boshqa
maqsadlariga ishlab chiqarish, savdo va boshqa jarayonini ratsional tashkil qilish va
tashkilotning texnik-texnologik bazasini rivojlantirish yo’li bilan erishishdan iboratdir
Moliyaviy menejment – bu moliyalarni boshqarishning barqarorligi,
ishonchliligi va samaradorligini ta’minlashning majmuaviy tizimidir. U o’z ichiga
moliyaviy ko’rsatkichlarni menejmentga ilmiy yondashuvlar va tamoyillar,
daromadlar va xarajatlar balansi, resurslardan foydala- nishning samaradorligi
ko’rsatkichlar i , ishlar va tovarlar rentabelligiga rioya qilish bilan shakllantirish va
rejalashtirishni oladi.
Innovatsion menejment – bu mulk egasi tomonidan innovatsiyalarning barcha
turlarini rivojlantirishga kiritiladigan investitsiyalarni boshqarishning majmuaviy
usuli. U o’z ichiga tashkiliy tuzilmalarni qurish, innovatsiyalarning yo’nalishlarini
tanlash, innovatsiyalar, xodimlarni boshqarishning har xil jihatlarini
muvofiqlashtirishni oladi.
Savdo menejmenti – savdo korxonasi faoliyatining barcha asosiy jihatlarini
boshqarish jarayonidan iborat bo’ladi. U aniq savdo korxonasini rivojlantirish
masalalar i bo’yicha ratsionalroq boshqaruv qarorlarini shakllantirish, uning faoliyati
har xil yo’nalishlarini muvofiqlashtirish va bu faoliyatning yakuniy natijalari yuqori
samaradorligini ta’minlashga qaratilgan.
Maxsus menejmentning yuqorida keltirilgan turlaridan tashqari hozirgi vaqtda
quyidagi boshqa turlari ham ishlab chiqilmoqda: ijtimoiy soha, bank, soliq, tashkiliy,
xalqaro menejment va boshqalar.
Ijtimoiy rivojlanishning davriy xarakteri, inqiroz sharoitlarida qarorlar qabul
qilish zaruriyati menejmentning nazariyasi va amaliyotini rivojlanishiga jiddiy
motivatsiya bo’lgan. G’arbning ilg’or mamlakatlari tajribasi shuni ko’rsatadiki,
menejment oldiga qo’yilgan vazifalarni bajarmoqda va uning samaradorligini
oshishida juda katta rolь ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlaridan foydalanishga
tegishlidir.

Bunda shuni ta’kidlash kerakki, keyingi yillarda boshqaruv tizimlarini
rivojlan tir ish markazlari zamonaviy darajada takomillashyapti . Eng rivojlangan
mamlakatlar guruhida Yaponiya, Germaniya va SHvetsariya yetakchilik qilmoqda.
Boshqaruvning zamonaviy talablariga muvofiq AQSH -9, Frantsiya – 12, Italiya –
14, Buyuk Britaniya -16 o’rinda turibdi. Keyingi 10-15 yillar ichida iqtisodiyotida
keskin ko’tarilish xos bo’lgan mamlakatlar orasida Singapur, Gonkong va Tayvanь
yetakchilik qilmoqdalar.
2.2. Boshqaruv (menejment)ning mohiyati va tizimi
Umumiy ko’rinishda boshqaruv ikkita ob’ektning maqsadiga qaratilgan
o’zaro hamkorligidan iborat bo’lib, bunda ulardan biri boshqaruv sub’ekti o’rnida,
boshqasi esa boshqaruv ob’ekti o’rnida bo’ladi. Bu o’zaro hamkorlik uchun
quyidagilar xosdir:
 boshqaruv sub’ekti boshqaruv ob’ektiga ta’sir ko’rsatish impulьslari
(boshqaruv buyruqlari)ni jo’natadi, ular boshqaruv ob’ekti qanday faoliyat yuritishi
haqidagi axborotga ega bo’ldilar;
 boshqaruv ob’ekti ushbu impulьslar (buyruqlar)ni oladi va ularga muvofiq
harakat qiladi.
2-rasm. Boshqaruv tizimining boshqaruvchi va boshqariluvchi tizimchalari
Boshqaruv sub’ekti sifatida firmalar bo’limlari va xizmatlari majmuasini yoki
alohida bo’linma, yakka shaxs va boshqalarni ko’rib chiqish mumkin. Boshqaruv
ob’ekti sifatida xodim, mehnat jamoasi, tovarlar, resurslar, hujjatlar va h.q. bo’ladi.
Masalan, usta uchastkaning ishini tashkil qiladi. Bunda u past darajadagi menejer
yoki boshqaruv sub’ekti, ishchilar esa – boshqaruv ob’ektlari bo’ladi. Tashkilotning

tijorat direktori bo’linmalarning ishini tashkil qiladi. Bunda u menejer yoki
boshqaruv sub’ekti, ko’rsatilgan bo’linmalar- boshqaruv ob’ektlari bo’ladilar.
Boshqaruvning boshqa ta’riflari ham mavjud. Masalan, ko’zga ko’ringan
tadqiqotchi P. Druke r (AQSH) hisoblaydiki, boshqaruv bu tashkil qilinmagan
to’dani samarali maqsadga yo’naltiriruvchi va ishlab chiqarish guruhiga aylantiruvchi
faoliyatning asosiy turidir. Amerikali olim K.Killen boshqaruvni “ishni
boshqalarning qo’li bilan bajarish” sifatida belgilaydi.
Sub’ektning boshqaruv ob’ekti bilan o’zaro hamkorligi uchun ular o’rtasida
majmuaviy xarakterga ega munosabatlar mavjud bo’lishi zarur. Bunda boshqaruvning
ayrim darajalaridagi munosabatlarning u yoki bu turlari ustunlik qiladilar. Iqtisodiy
munosabatlarga asoslangan boshqaruv munosabatlari keng tarqalgandirlar.
Munosabatlarning quyidagi ikki turi boshqaruv uchun printsipial bo’ladi:
assotsiatsiyalangan mulk egalarining birgalikdagi faoliyati jarayonida mehnatni
taqsimlanishi va kooper a tsiyalashuvida vujudga keluvchi munosabatlar va mulk
egalari va ishlab chiqarish vositalaridan foydalanuvchilar o’rtasida vujudga kelgan
yollash munosabatlari (to’lov munosabatlari).
Agar bir tomondan boshqaruv sub’ektida boshqarishga ehtiyoj va imkoniyat,
boshqa tomondan esa – boshqaruv ob’ekti boshqaruv buyruqlarini bajarishga ehtiyoji
va imkoniyati bo’lsa, boshqaruv haqiqiy bo’ladi.
Sub’ektni boshqaruvchi faoliyati bunda u qanday maqsadlarni ko’zlashiga ko’ra
ma’lum yo’nalishni oladi. Agar boshqaruv maqsadlari sub’ektning boshqaruv
faoliyati jarayonida ko’zlangan maqsadiga mos kelsa, u samarali boshqarishga
qaratilgan bo’ladi .
Boshqaruv sub’ektining boshqaruvni amalga oshirish imkoniyati, birinchidan
tashkiliy-texnik jihatlar bilan xodimlarda aloqa va axborotlarni uzatishning kerakli
kanallari, boshqaruvning talab qilishidagi texnikasi va h.k. mavjudligi bilan,
ikkinchidan, boshqaruv sub’ektida boshqaruv ob’ektiga ta’sir ko’rsatishning, uning
yordamida buyruqlarni bajarishga undovchi dastaklarning mavjudligi bilan, ya’ni

boshqaruv obьektining boshqaruv buyruqlarini bajarishga imkoniyati va tayyorligi
bilan asoslanadi.
Boshqaruvni faqat tashkilotning tarkibiy qismi bo’lgan haqiqiy harakat qiluvchi
tizim mavjud bo’lgandagini amalga oshirish mumkin, u tizimli boshqaruv deb ataladi.
Zamonaviy tashkilotni boshqarish tizimi quyidagi talablarga javob berishi kerak:
 yuqori egiluvchanlikka ega bo’lish;
 ishlab chiqarishning mehnatni nazorat qilish, tashkil etish va taqsimlashning
tegishli shakllarini talab qiluvchi texnologiyasiga o’xshash bo’lish;
 korxonaning tashqi va ichki muhiti, bozor holatining omillari o’zgarishlariga
operativ javob qaytarish;
 tashkilotni boshqarishning yuqori samaradorligini ta’minlash;
 tashkilotning rivojlanishiga ko’maklashish;
 fan va ilg’or amaliyot yutuqlarini tadbiq etilishini ta’minlash;
 o’zini o’zi tartibga solish xususiyatiga ega bo’lish.
Aloqa boshqaruvning har qanday tizimining muqarrar elementi bo’ladi. Aloqalar
to’g’ridan to’g’ri, teskari, vertikal, gorizontal va diagonalli va h.k bo’lishi mumkin.
To’g’ridan to’g’ri aloqa - bu boshqaruv sub’ektining ob’ektga boshqaruv
buyruqlari, qarorlar, tavsiyalar va x.q ko’rinishidagi ta’siridir. Teskari aloqa - bu
boshqaruv ob’ektidan boshqaruv sub’ektiga chiquvchi axborotdir.
Keltirilgan to’g’ridan to’g’ri va teskari aloqalar vertikalga kiradilar. Ulardan
tashqari rasmiy va norasmiy munosabatlarni amalga oshishiga imkon beruvchi,
bilimlar va ko’nikmalarni uzatishga ko’maklashuvchi, boshqaruv tizimining o’zining
oldiga qo’ygan maqsadlariga erishish bo’yicha bitta darajadagi sub’ektlarning
harakatlari mufoviqlashuvini ta’minlovchi gorinzontal aloqalar ham mavjud.
Dioganal aloqa, masalan, bitta bo’limning mutaxassisi va boshqa bo’limning
boshlig’i o’rtasida mavjud bo’ladi.

Boshqaruv tizimini ikkita tizimchalar – boshqaruvchi (boshqaruv sub’ekti) va
boshqariluvchi (boshqaruv ob’ekti), hamda ular o’rtasidagi to’g’ridan to’g’ri va
teskari aloqani tashkil qiluvchilarni elementar ko’rinishida tasavvur qilish mumkin.
O.S. Vixanskiy va A.I. Naumov boshqaruv tizimida uchta tizimchani
belgilaydilar. Birinchi tizim boshqaruv tizimi sifatida avvalroq qabul qilingan . Bu
o’zlarining oldilariga qo’yilgan vazifalarni bajaruvchi boshqaruv idoralari,
bo’linmalar va ijrochilar majmuasi, ular yordamida boshqaruv amalga oshiriladigan
usullar yig’indisidir. Ushbu tizimchani tashkilot, texnologiya va boshqaruv
usullarining birligi deb belgilash mumkin. U tarkibiy-vazifaviy deb ataladi va
boshqaruv tizimining “negizi” sifatida bo’ladi.
Ikkinchi tizimcha – axborotli - ahloqiy. Quyidagilar uning asosiy bloklari
bo’ladilar:
- boshqaruv g’oyasi va boshqaruv tizimini qiymat ga yo’naltirish;
- boshqaruv jarayoni ishtirokchilarining manfaatlari va axloqiy me’yorlari;
- boshqaruv tizimidagi axborotlar va kommunikatsiyalar.
Ushbu bloklar yig’indisi asosan butun ko’rib chiqilayotgan tizimchani qamrab
oladi, ammo boshqaruvning alohida tizimlarida qo’shimcha bloklar, masalan: milliy
manfaatlar, milliy boshqaruv steorotiplari va x.q bo’lishi mumkin. Hozirgi vaqtda
ob’ektiv sodir bo’layotgan axborotlarni jadal va keng tarqalish munosabatlari bilan
ushbu tizimchaning roli keskin o’sadi.
Boshqaruv tizimining o’zini o’zi rivojlantirish tizimchasi uchinchi tizimcha
bo’ladi. Uni paydo bo’lishi boshqaruv tizimida o’zini o’zi takomil- lashtirishga
intilish, ilg’or g’oyalarini qidirib topish va ishlab chiqish, ularni amaliyotga tadbiq
etish kabi sifatlarni vujudga kelishi bilan asoslanadi. Bu tizimcha nafaqat ko’rsatib
o’tilgan sifatlarni aks ettiradi, balki, ularni qayta ishlab chiqilishi, tarqatilishi va
amalga tadbiq etilishiga yordam beradi.
Ushbu tizimcha ikkita qismga ajratilishi mumkin, birinchisi – boshqaruv tizimini
muntazam ravishda takomillashish va rivojlanishga yo’naltiradi. Ikkinchisi uni
rivojlanishini ta’minlaydi.

R.A.Fatxutdinov
tashkilot menejmenti tizimining quyidagi tuzilishini taklif
etadi.
Bunda quyidagilar tashkilot ning menejment tizimi maqsad l i tizimchasining
tarkibiy qismlari bo’ladilar: ishlab chiqarilayotgan tovarlar va xizmatlarning sifatini
oshirish, resurslarni tejash, tovarlarni sotish bozorlarini kengaytirish, ishlab
chiqarishni tashkiliy-texnik rivojlan t i ri sh, jamoani ijtimoiy rivojlanishi va atrof-
muhitni muhofaza qilish.
Tashkilot menejment tizimining ta’minlovchi tizimchasi quyidagilarni o’z ichiga
oladi: uslubiy ta’minot, resursl ar ta’minot i , axborot ta’minoti va xuquqiy ta’minot.
Vazifaviy tizimcha quyidagi tarkibiy qismlarni o’z ichiga oladi: marketing,
rejalashtirish, jarayonlarni tashkil qilish, hisobga olish va nazorat, motivatsiya va
tartibga solish.
Tashkilot menejmenti tizimini boshqaruvchi tizimchasi quyidagilarni o’z ichiga
quyidagilarni oladi: xodimlarni boshqarish, menejmentning sotsiologiyasi va
psixologiyasi, boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va amalga oshirish, qarorlarni
qabul qilishdagi tahlil, qarorlarni qabul qilishdagi bashorat.

2.3. Menejmentning ilmiy yondashuvlari va tamoyillari
Menejmentning samaradorligi ko’proq darajada ilmiy yondashuvlar va
tamoyillardan foydalanish bilan belgalanadi. Hozirgi vaqtda amaliyotda menejmentga
nisbatan faqat ba’zi bir ilmiy yondashuvlar va tamoyillar qo’llaniladi., bu uni
tushunishni “torligi” bilan izohlanadi.
Har bir ob’ekt n i boshqarishning nazariyasi va amaliyoti tahlili R.A.Fatxutdinov
bo’yicha
menejmentga nisbatan o’z ilmiy yondoshuvlarini qo’llash zarurligini
belgilashga imkon beradi. (2.1- jadval).
2.1 - jadval
Menejmentga nisbatan yondo shuvlar
Nomi Qisqacha mazmuni
Ma’muriy
Qayta ishlab
chiqaruvchi
Dinamik
Integratsiyali
Miqdoriy
Majmuaviy
Marketingli  Ma’muriy yondoshuvda me’yoriy hujjatlardagi menejment
tizimining vazifalari, huquqlari, majburiyatlari, element- lari
tartibga solinadi
 Qayta ishlab chiqaruvchi yondoshuv bozor ehtiyojlarini
kamroq xarajatlar bilan qanoatlantirish uchun tovar ishlab
chiqarishni doimo qaytadan boshlashga mo’ljallangan
 Dinamik yondoshuvda boshqaruv ob’ekti dialektik
rivojlanishda, sabab-natija aloqalarida va birgalikdagi tobelikda
ko’rib chiqiladi
 Integratsiyali yondoshuvda alohida tizimchalar va boshqaruv
tizimining elementlar i o’rtasida o’zaro aloqa o’rnatiladi
 Miqdoriy yondoshuvning mohiyati matematik, statistik va
muxandislik hisoblashlar yordamida miqdoriy baholashdan
foydalanishdan iboratdir
 Majmuaviy yondoshuvda menejmentning texnik, iqtisodiy
ijtimoiy va boshqa jihatlari hisobga olinadi
 Marketing yondoshuv i boshqaruvchi tizimchalarni

Me’yoriy
Ahloqiy
Jarayonli
Tizimli
Vaziyatli
Vazifaviy iste’molchi- ga qaratishni ko’zda tutadi
 Me’yoriy yondoshuvda boshqaruvdagi me’yorlar va
normativlar belgilanadi
 Ahloqiy yondoshuv xodimga shaxsiy imkoniyatlarini his
qilishga yordam berishdan iboratdir.
 Jarayonli yondoshuvda boshqaruv o’zaro bog’liq
vazifalarning majmuasi sifatida ko’rib chiqiladi
 Tizimli yondoshuvda har qanday tizimga o’zaro bog’liq
elementlarning majmuasi sifatida qaraladi
 Vaziyatli yondoshuv boshqaruvning har xil usullar qo’llanishi
aniq vaziyat bilan belgilanishi nazarda tutiladi
 Vazifaviy yondoshuvning mohiyati ehtiyojni qanoatlashtirish
uchun bajarish kerak bo’lgan vazifalarning majmuasi sifatida ko’rib
chiqilishida iborat bo’ladi
Ushbu yondoshuvlarni boshqaruvning asosiy tamoyillariga kiritish mumkin.
Boshqaruv jarayonlarini aniq ob’ektlarini boshqarish jarayonida boshqaruv
sub’ektlari(idoralari) amal qilishlari kerak bo’lgan jamiyatning ob’ektiv qonunlari va
qonuniyatlaridan kelib chiquvchi asosiy qoidalar sifatida belgilash mumkin.
Birinchi marta “boshqaruv tamoyillari” atamasini F. Teylor kiritgan, u 1911
yilda “Ilmiy menejment tamoyillari” nomi ostida asarini nashr qilgan. Ishlarni
bajarish asoslari va mehnat operatsiyalarini o’rganish asosida ishchilarning shaxsiy
mehnatlarini boshqarishning to’rtta tamoyillarini shakllantirgan:
 ishning har bir elementini bajarilish i ga ilmiy yondoshuv;
 ishchilarni tanlash, o’qitish va mashq qildirishga ilmiy yondoshuv;
 ishchilar bilan kooperatsiyalashish;
 natijalar uchun javobgarlikni menejerlar va ishchilar o’rtasida taqsimlash.
Menejment sohasidagi boshqa mashhur mutaxassis A.Fayolь 1916 yilda
“Umumiy va sanoat boshqaruvi” kitobida tashkilotlardagi boshqaruvchilar ishini
shakllantirilgan holda ta’riflashni taklif qilgan va boshqaruvning 14 tamoyillarini

shakllantirgan, boshqaruv vazifalarini hal qilish va menejment vazifalarini bajarishda
ularga amal qilish taklif etiladi (2.2. - jadval).
2.2 -
jadval
Menejment tamoyillari (A.Fayol bo’yicha)
Tamoyil Tamoyilning mazmuni
Mehnat taqsimoti
Vakolatlar va javobgarlik
Intizom
Yakka hukmronlik
Harakatlar birligi
SHaxsiy manfaat-larni
bo’ysindiri-lishi
Xodimlarni muko-fatlash
Markazlashtirish  Ish kuchidan samarali foydalanish uchun ishlarni ixtisos-
lashtirish (ishlovchilarning harakatlari yo’naltiriladigan
maqsadlar sonini qisqartirish hisobiga)
 Har bir ishlovchiga ishni bajarish uchun javobgarlikka ega
bo’lish uchun yetarli bo’lgan vakolatlarni berish kerak
 Ishchilar rahbariyat bilan bitim shartlariga bo’ysunishlari
kerak, menejerlar intizomni bizuvchilarga nisbatan adolatli
jazolarni qo’llashlari kerak
 Xodim ko’rsatmalarni oladi va faqat bitta bevosita boshliq
oldida hisob beradi
 Bir xil maqsadga ega bo’lgan barcha harakatlar
guruhlarga bir-lashtirilishlari va yagona reja bo’yicha amalga
oshirilishlari kerak
 Tashkilot manfaatlari yakka shaxslar manfaatlaridan
ustunlik- ka egalar
 Xodimlar tomonidan o’z manfaatlari uchun adolatli
mukofotni olinishi
 Boshqaruvchi markazga ega tashkilotdagi yagona tartib.
Markazlashtirish va markazlashtirmaslik o’rtasida eng to’g’ri
nisbatlarda eng yaxshi natijalarga erishiladi. Vakolatlar
(hukmronlik) javobgarlikka mutanosib ravishda berilishi kerak

Qoyali zanjir
Tartib
Adolat
Xodimlarning
barqarorligi
Tashabbus
Korporativ ruh  Buyruqlarning uzilmaslik zanjiri, u bo’yicha farmoyishlar
uzatiladi va ierarxiyaning barcha bosqichlar o’rtasidagi
kommunikatsiyalar amalga oshiriladi (“boshliqlar zanjiri”)
 Har bir xodim uchun ish joyi va har bir xodim o’zining ish
joyida
 Ma’lum qoidalar va bitimlar qoyali zanjirning har bir
bosqichida hayotga adolatli ravishda tadbiq etilishlari kerak
 Ishlovchilarning tashkilot va uzoq muddatli ishga nisbatan
sodiqligini o’rnatish, chunki xodimlar qo’nimsizligi samarador-
likni pasaytiradi.-
 Ishlovchilarni ularga topshirilgan vakolatlar va
bajarilayotgan ishlari doirasida mustaqil fikr yuritishni ishlab
chiqishga rag’batlantirish.
 Xodimlar va tashkilot manfaatlarining uyg’unligi
harakatlar birligini ta’minlaydi (“kuch - birlashishda”)
Sotsiolog M.Veber ma’muriy tashkilotlar tomonidan boshqaruvning prus
tajribasini umumlashtirish asosida universal qoidalar deb ataluvchilarni ishlab
chiqqan. Uning fikriga ko’ra, boshqaruvning har qanday idoralari ularga amal
qilishlari kerak. Boshqaruv tamoyillarini o’rganish keyinchalik bir qator
mamlakatimiz va xorij olimlari tomonidan davom ettirilgan.

Boshqaruv tamoyillari boshqaruvning erishishga harakat qilishi zarur bo’lgan
nazariy idealini aks ettiradilar. Bu tamoyillarni amalga oshirilishi boshqaruvning
barcha bosqichlaridagi samaradorligi va ilmiy- ligining mezoni bo’ladi.
Boshqaruv tamoyillari cheklovchi shartlar sifatida bo’ladilar. Bundan tashqari,
boshqaruv sifatini, ya’ni boshqaruv jarayoni natijalarini baholashda ularga amal
qilish zarur. Bu ma’noda boshqaruv idoralari ishining sifati, natijaviyligi
baholashning mezonlariga aylanadilar.
Menement tizimini shakllanishi, faoliyat yuritishi va rivojlanishi uchun
ko’rsatib o’tilgan asosiy tamoyillardan tashqari yana qo’shimcha tamoyillarga rioya
qilish zarur, ular boshqaruv tizimining barcha tizimchalari uchun umumiy bo’ladilar:
 boshqaruvni amalga oshirishda ixtisoslashish va universallashishni muvofiq
biriktirish (boshqaruv ishlarini bajarishda ixtisoslashish va universalashish
o’rtasidagi muvofiq nisbat ta’minlanishi kerak);
 tashqi muhitga nisbatan barqarorlik (tashkilot makro- yoki mikro- muhitining
ayrim elementlarini o’zgarishida boshqaruv tizimi faoliyat yuritishni davom ettirishi
va qo’yilgan maqsadlarni bajarishi kerak);
 boshqaruvning tejamkorligi (boshqaruvni amalga oshirish va maqsadlarga
erishish uchun usullar va vositalarni tanlashda mehnat, moddiy, vaqt, moliyaviy va
boshqa xarajatlarni chegaralash zarur);
 boshqaruvning samaradorligi;
 boshqaruvning insonparvarligi;
 ta’sir ko’rsatish usullari va vositalarining boshqaruv ob’ektiga xos bo’lgan
qonuniyatlarga mosligi (boshqaruvda boshqaruv ob’ektining holati va rivojlanishi
qonunlarini hisobga olish zarur);
 vakolatlarning qo’yilgan vazifalarga mosligi (rahbariyat boshqaruv idoralari va
xodimlariga o’zlarining oldiga qo’yilgan vazifalarni bajarish uchun zarur bo’lgan
vakolatlarni berishi kerak);
 istisno qilish (faqat standartlar va qoidalardan kattaroq chetga chiqishlarda
nazorat tizimi ishga tushishi kerak);

 boshqaruvda markazlashtirish va markazlashtirmaslikni biriktirish
(boshqaruvning har bir aniq tizimida tegishli vazifalari bajarishni markazlashtirish
(markazlashtirmaslik)ning muvofiq darajasi bo’lishi kerak.
Boshqaruvning keltirilgan asosiy va qo’shimcha tamoyillari har qanday tizimcha
uchun xosdir. SHuning bilan birga boshqaruv tizimining har bir tizimchasi yana
o’ziga xos tizimchalar asosida shakllanishlari va faoliyat yuritishlari kerak. Masalan,
quyidagilar xodimlarni boshqarishning o’ziga xos tamoyillari bo’ladilar: mehnat
taqsimoti, yakka xukmronlik, shaxsiy manfaatlarni umumiyga bo’ysunishi va
boshqalar.
G’arbda vujudga kelgan boshqaruvga qarashlarning zamonaviy tizimi
boshqaruvning quyidagi tizimlariga suyanadi:
 ishlovchilarga nisbatan xayrihohli k;
 muvaffaqiyatli menejmentning sharti sifatidagi javobgarlik;
 firmani gorizontal va vertikal bo’yicha kesib o’tuvchi kommunikatsiyalar;
 firmadagi ishlovchilarning qobiliyatlarini rivojlanishiga ko’maklashuvchi
muhit;
 har bir ishlovchining firma natijalaridagi ulushli ishtiroki;
 atrof-muhitdagi o’zgarishlarga o’z vaqtida javob qaytarish;
 odamlar bilan ishlashda ishdan qanoatlanganlikni ta’minlovchi usullardan
foydalanish;
 ishni muvofiqlashtirishning sharti sifatida menejerlarning ishdagi barcha
bosqichlardagi ishtiroki;
 menejer ishda to’qnash keladigan kishilarni eshitishni bilish;
 biznesning etikasi;
 xodimlarni boshqarishga jalb qilish;
 xalollik va odamlarga ishonch;
 menejmentning fundamental asoslari: sifat, xarajatlar, servis, yangiliklar,
resurslarni nazorat qilish, xodimlarga suyanish;
 shaxsiy ishning sifati va uni doimiy ravishda takomillashtirish.
Boshqaruv nazariyasi bo’yicha asarlarda boshqaruvning 30 dan ortiq

tamoyillari keltiriladi. Buning ustiga, ijtimoiy rivojlanishni borishida xo’jalik
yuritishning ma’muriy buyruq b ozlik tizimini faoliyat yuritishi uchun xos bo’lgan
boshqaruvning ba’zi bir tamoyillari o’zlarining dolzarbliklarini yo’qotganlar, masalan
o’zgarishlarning keyingi o’n yilliklarda mavjud bo’lgan demokratik markazlashish
tamoyili. SHuning bilan bir vaqtda boshqaruvning zamonaviy sharoitlariga adekvat
bo’lgan yangi tamoyillari ishlab chiqilmoqda, masalan tashqi muhit omillari ta’siriga
barqarorlik tamoyili.

Xulosa.
Shuni ayta olamizkiy boshqaruvning tashkiliy tuzilishlari juda keng
imkoniyatlarga ega bo’lib, ular moxirona va o’z vaqtida tashkiliy-farmoyish,
ijtimoiy-psixologik va xuquqiy usullar bilan qo’shib olib borilgan taqdirda yaxshi
natijalarga erishish mumkin.
Boshqaruvning tashkiliy tuzilmalarini tanlashda asosan tashkilot
boshqaruvchisini oldiga qoyilgan maqsadi va uning malakasiga bog’liq bo’ladi.Har
bir tashkiliy tuzilmani o’ziga xos qulayliklari va kamchiliklari mavjud.
Menejment tashkiliy tuzilmalari deganda menejment bo'g'ini, bo'g'in tarkiblari
soni, ularning bir-biriga bo'ysunishi, o'zaro bog'liqligi tushuniladi.
Menejmentning tashkiliy tuzilmalaridagi oddiylik va tushunar- lilik uning ish
qobiliyati kafolatidir. Milliy xo'jalikning um umdavlat boshqaruv organlari qonun
chiqaruvchi, ijro etuvchi, sud organlariga bo'linadi. Ular milliy xo'jalikning ko'p
sonli tarmoqlarini bir butun bog’lab turadi.
Menejment tashkiliy tuzilmalari chiziqli-funksional, chiziqli- shtabli turlarga
bo'linadi. Barcha menejment funksiyalari bajarilishini ta’minlovchi eng yaxshi
boshqaruv apparatini tashkil etish menejment tuzilmalarini takomillashtirishning
asosiy masalasi.
Menejment tashkiliy tuzilmalari deganda menejment bo'g'ini, bo'g b
in tarkiblari
soni, ularning bir-biriga bo'ysunishi, o'zaro bog'liqligi tushuniladi.
Menejrnentning tashkiliy tuzilmalaridagi oddiylik va tushunarlilik uning ish
qobiliyati kafolatidir.
Milliy xo'jalikning umurndavlat boshqaruv organlari qonun chiqaruvchi, ijro
etuvchi, sud organlariga bo'linadi. Ular milliy xo'jalikning ko'p sonli tarmoqlarini bir
butun bog•lab turadi.
Menejment tashkiliy tuzilmalari chiziqli-íunksional, chiziqlishtabli turlarga
bo'linadi.
Barcha menejment funksiyalari bajarilishini ta'minlovchi eng yaxshi boshqaruv
apparatini tashkil etish menejment tuzilrnalarini łakomillashtirishning asosiy
masalasi.

Adabiyotlar:
1. О‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi “Xususiy korxona
tо‘g‘risida”gi Qonuni. -О‘zbekiston Respublikasi qonun xujjatlari tо‘plami. № 3
- T.: Adolat, 2004 . – 7-9 b.
2. “Monopoliyaga qarshi ishlarni tartibga solish va raqobatni rivojlantirish tizimini
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari tо‘g‘risida” : О‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2010 yil 26 fevraldagi PF-4191-son Farmoni // О‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari tо‘plami – 9 son – 2010- 9 mart.
3. “Barkamol avlod yili” davlat dasturini ishlab chiqish va amalga oshirish
bо‘yicha tashkiliy chora-tadbirlari tо‘g‘risida: О‘zR Prezidentining Farmoyishi.
2009 yil 9 dekabr //Xalq sо‘zi. -2009. - № 238. – mo dekabr. – 1 b.
4. О‘zbekistan Respublikasi Vazirlar Mahkamasining О‘zbekiston Respublikasi,
Prezidentining “Aholi bandligini oshirish hamda mehnat va axolini ijtimoiy
muxofaza qilish organlari faoliyatini takomillashtirish chora- tadbirlari
tо‘g‘risida” 2007 yil 6apreldagi PK-616 sonli qarolrni amalga oshirish chora-
tadbirlari haqida”gi qarori О‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis palatalarining
Axborotnomasi, 2007, №5

Menejmentning tashkiliy tuzilishi va uning turlari

Sotib olish