Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 110.5KB
Покупки 11
Дата загрузки 24 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Kamron Zaripov

Дата регистрации 30 Ноябрь 2023

241 Продаж

Milliy iqtisodiyot, uning tarkibiy tuzilishi va makroiqtisodiy ko’rsatkichlari

Купить
O’ZBEKISTON RESPULIKASI OLIY FAN VA INAVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT TO’QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT INSTITUTI KURS ISHI IQTISODIYOT NAZARIYASI MAVZU: MILLIY IQTISODIYOT, UNING TARKIBIY TUZILISHI VA MAKROIQTISODIY KO’RSATKICHLARI 14v-23 GURUH TALABASI ESHONQULOVA DILBAR KAFEDRA MUDIRI:Dr M.A. MANSUROV_______________ ASSISTENT: N. XOLMEDOVA ________________________ TOSHKENT 2023 Reja: I-BOB MILLIY IQTISODIYOT, UNING TARKIBI 1.1Milliy iqtisodiyotning mazmun mohiyati 1.2 Miliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzulmalari II-BOB MAKROIQTISODIY KO’RSATKICHLAR VA YAIMni HISOBLASH USULLARI 2.1 Iqtisodiyotimizni rivojlantirishda makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning tutgan o’rni; 2.2 Rivojlangan mamlakatlarning milliy iqtisodiyoti Xulosa va takliflar. Foydalanilgan adabiyotlar. KirishKurs ishining dolzarbligi. Mustaqillik yillarida O’zbеkiston iqtisodiyotda tarkibiy islohotlarni muntazam chuqurlashtirdi. Natijada asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning barqaror o’sishi kuzatildi va mamlakat tashqi bozordagi mavqеini mustahkamladi. Bu kabi tadbirlar milliy iqtisodiyotning rivojlanishinni talab etadi. Ammo fan sig’imi yuqori bo’lgan sohalar va milliy ishlab chiqaruvchilarning ichki va tashqi bozordagi raqobatbardoshligini oshirish sanoatning qayta ishlashning tеxnik va tеxnologik rivojlanishi bilan bеvosita bog’liqdir. Bunda innovatsiya va innovatsion tеxnologiyalarni rivojlantirish muhim ahamiyatga ega. O’zR Prеzidеnti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidеk, “Bugungi kunda ko‘plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi o‘rin tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so‘zsiz isbotlab bermoqdaki, rivojlanishga erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o‘zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta’minlash, faoliyat ko‘rsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirish hisobidan amalga oshirilishi mumkin. Milliy iqtisodiyotni rivojlantirish bo’yicha jahon tajribasini jumladan Amerika, Rossiya, Yaponiyaning tajribasini o’rganish muhim bo’lib, bu mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Kurs ishi maqsadi. O’zbekiston Respublikasining milliy iqtisodiyotini boshqa rivojangan mamlakatlar miqyosida tahlil qilish. Kurs ishining vazifalari quyidagilardan iborat: Milliy iqtisodiyotning mazmun mohiyatini tushuntirish. Milliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzulmalarini ahamiyatini ko’rsatib berish. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarni izohlab berish. Rivojlangan mamlakatlarning milliy iqtisodiyoti haqida fikr yuritish.Kurs ishining obyekti. Respubikamizning miliy iqtisodiyoti, makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning bevosita bir- biriga bog’liqigi. Kurs ishining predmeti. O’zbekiston Respublikasining rivojanishiga ta’sir o’tkazadigan barcha omillar yig’indisi hamda bu omillar ta’sirida millliy iqtisodiyotimizning shakillanishi. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, beshta reja, xulosa va takliflar va foydalanilgan adabiyotar ro’yxatidan iborat. I-BOB MILLIY IQTISODIYOT, UNING TARKIBI 1.1Milliy iqtisodiyotning mazmun mohiyati Milliy iqtisodiyot- bu ma’lum bir davlat hududida tarixan tashkil topgan, bir-biri bilan maqsadi va mehnat taqsimoti bog’liq bo’lgan tarmoqlar yig’indisidir. Yagona tizim sifatida milliy iqtisodiyot o’ziga xos bo’lgan munosabatlari, boshqaruv tizimi, umumiqtisodiy infrastrukturasi va mustaqil qonunchiligiga ega bo’lgan mustaqil davlatchilikni taqozo qiladi. Iqtisodiyot keng ma’noda - bu bir tomondan, o’ziga xos qonunlar asosida rivojlanadigan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish tarmoqlarini birlashtirgan xo’jalik bo’lib, ikkinchi tomondan iqtisodiyot, yuqori mehnat unumdorligiga erishish, aholini turmush darajasini yaxshilash va cheklangan resurslardan unumli foydalanish maqsadida iqtisodiy qonunlarni o’rganish bilan shug’ullanadigan eng qadimiy fanlardan biridir. Milliy iqtisodiyot fani esa - iqtisodiyotni shakllanish va rivojlanish muammolarini yangi sharoitda, mustaqillik sharoitida o’rganiladigan iqtisodiy fanlar tizimidagi yosh fandir. Milliy iqtisodiyot iqtisodiyotni ham milliy (nomos), ham iqtisodiy (oikos) qismlarini birlashtiradi. «Milliy» so’zi lotincha so’zdan olingan bo’lib «natio»- xalq so’zini anglatadi. «Iqtisodiyot» esa grekcha so’zdan olingan bo’lib, «oikonomike»- uy xo’jaligini boshqarish san’ati ma’nosini anglatadi. Iqtisodiyotni 3 xil tushunchasi bor: Ishlab chiqarish munosabatlarini yig’indisi; Rayon xo’jaligi, mamlakat yoki mamlakatlar xo’jaligi yoki dunyo xo’jaligi; Iqtisodiy munosabatlarni tarmoqlararo yoki funktsional aspektlarini (tomonlarini) o’rganadigan fan tarmog’i. Milliy iqtisodiyot- bu tarmoqlar xususiyatini birlashtirgan, mujassamlashtirgan kompleksdir. Milliy iqtisodiyot- bu mamlakat xo’jaligini, uning tarkibini, uning ayrim elementlarini o’zaro bog’liqligidir. Iqtisodiyot, Milliy,- deb atalsa ham, u ma’lum bir millat manfaatini ifodalamaydi, balki umummilliy manfaatlarga xizmat qiladi. Iqtisodiyot inson faoliyatining asosiy jihati, jamiyat hayotining poydevoridir. Shu boisdan«avval iqtisod, keyin siyosat» deydilar. Inson tirik jon bo’lgani uchun birinchi navbatda uning moddiy talab ehtiyoji qondirilishi kerak, chunki unga faqat iqtisodiy faoliyat orqali erishiladi. Kishilar hamisha iqtisodiyot bilan mashg’ul bo’ladilar, chunki shu yo’l bilan o’z risq-nasibasini yaratadilar.Iqtisodiy faoliyat-u yoki bu mamlakat, butun insoniyat alohida individlari, guruhlari, ijtimoiy qatlamlarning faoliyatidir. Iqtisodiy faoliyat – bu moddiy va ma’naviy ne’matlarni yaratish, xizmatlar ko’rsatish, iste’mol qilish bilan bog’liq bo’lgan hatti-harakatlardir. Bunday holatning mavjudligi tufayli, iqtisodiy faoliyat birinchidan, u yoki bu extiyojlarni qondirishning ustuvor ahamiyatga egaligi, ikkinchidan, maqsadning dolzarbligi va uchinchidan, boshqa muqobil maqsadlarga qaraganda unga erishish uchun to’lanadigan haqning narxini tanlash bilan bog’liq muammoni hal etadi. Bu uch holat iqtisodiy faoliyatning mazmunini ifodalaydi. Iqtisodiy faoliyatni o’rganishda milliy chegaralarini tanlab olish hozirgi zamon texnikasini, siyosatini rivojlanishini hamda umummilliy ko’rsatkichlarini tahlil qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir davlat ma’lum bir sohani yoki umuman iqtisodiy faoliyatni muvaffaqiyatli rivojlantirishni u yoki bu sharoitlarini yaratadi. Bu o’z navbatida mamlakatning jahon iqtisodiyotida ma’lum o’rin egallashida katta ahamiyat kasb etadi. Milliy iqtisodiyot boshqa iqtisodiy fanlar bilan chambarchasbog’liqdir. Milliy iqtisodiyot iqtisodiy fanlarning tarkibiy qismi sifatida umumiy qonunlar asosida rivojlanadi. U avvalo iqtisodiyot nazariyasi bilan bog’liq. Ma’lumki iqtisodiyot nazariyasi fani insonning, jamiyatning iqtisodiy faoliyati ya’ni moddiy va ma’naviy ne’matlarni ishlab chiqarish hamda xizmat ko’rsatish jarayonlarini, shu bilan birga iqtisodiy qonunlar, kategoriyalar hamda ularni amal qilish mexanizmini o’rganadi. U kishilik jamiyati paydo bo’lgandan buyon rivojlanib takomillashib kelayapti. O’zbekistonda o’tish davrining o’zidayoq iqtisodiy barqarorlikni ta’minlabgina qolmay, mamlakatni iqtisodiy o’sish sari olib chiqdi, kelgusida uni yanada jadalroq rivojlanishi uchun mustahkam zamin yaratdi. Natijada jahon iqtisodiy adabiyotida xaqli ravishda taraqqiyotning «Qzbekiston modeli», «Qzbekiston fenomeni» degan tushunchalar paydo bqldi. O’zbekiston respublikasi xalq xo’jaligi yaqin o’tmishda umumittifoq xalq xalq xo’jaligi majmuining tashkiliy qismiga kirar edi. Shu bilan birga Sobiq ittifoqdagi mehnat taqsimotiga asosan xom ashyoni etkazib beruvchi mavqeini egallardi. Bunday sharoit xalq xo’jaligini “milliy iqtisodiyot” tushunchasi bilan taqqoslash mumkin emas edi. Endilikda O’zbekistonda siyosiy va davlat mustaqilligi kamol topishi iºtisodiy rivojlanishning qz yqlini tanlash imkoniyati yaratilishi bilan respublikada hozirgi zamon milliy iqtisodiyoti shakllana boshlandi. Milliy iqtisodiyotni boshqaruv tizimi va uning vazifalari O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga binoan davlat boshqaruv organlari quyidagicha: O’zbekiston fuqarolarining umumiy saylov yo’li bilan tayinlanadigan Prezident. Umumxalq saylovi yo’li bilan saylanadigan – Oliy majlis deputatlari,Oliy Majlisi sessiyasi, shu oraliqda Oliy Majlis Prezidiumi, tegishli hay’at va qo’mitalari O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi – uning raisi Prezident hisoblanadi. Bulardan tashqari huquqiy organlar mavjud bo’lib, bular qatoriga O’zbekiston Konstitutsion nazorat qo’mitasi, Konstitutsion sudi, O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi, O’zbekiston Rspublikasi Prokuraturasi, Davlat Arbitraji kiradi. Bevosita iqtisodiy boshqaruvga oid davlat mahkamalari mavjud bo’lib, ular boshqaruv oliy organlarining uchalasida ham mavjud. Prezident devonida iqtisodiy masalalar bo’yicha Davlat maslahatchisi mavjud. Ushbu shaxs davlatning iqtisodiy strategiyasini ishlab chiqishda iqtisodiy qo’mita va bo’limlarni ham nazorat qiladi. Oliy Majlis va uning Prezidiumi tarkibida ham iqtisodiyotga oid qonunlarni ishlab chiqadigan, shunga oid masalalarni Oliy Majlis sessiyalari kun tartibiga kiritadigan bir necha qo’mitalar mavjud. Bevosita iqtisodiyotni boshqaradigan, davlat iqtisodiy siyosatini hayotga tadbiq etadigan boshqaruv bo’g’inlarining asosiylari quyidagilar hisoblanadi.Bosh vazir, Iqtisodiy va ijtimoiy masalalar bo’yicha bosh vazir o’rinbosari, Moliya vazirligi, Iqtisodiyot vazirligi, Davlat statistika qo’mitasi, O’zbekiston Markaziy va Milliy banklari, Xalq jamg’arma banki, Davlat boj, soliq va xususiylashtirish qo’mitalari, barcha vazirliklarning iqtisodiy boshqarmalari va hokimliklar Milliy iqtisodiyotning boshqaruv vazifalari umumiy tarzda quyidagicha belgilangan: Bozor iqtisodiyotining xuquqiy asoslarini va ijtimoiy muhitni yaratib berish. Mulk daxlsizligini ta’minlash. Raqobat halolligini saqlash va uni himoya qilish. Daromad va milliy boyliklarni taqsimlash va qayta taqsimlash. Milliy mahsulot tarkibini yaxshilash maqsadida resurslar taqsimotini tartibga solish, ustuvor yo’nalishlarni belgilash. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ish bilan ta’minlash, inflyatsiya jarayonlarini nazorat qilish, iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirish; Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida o’tish davrining xususiyatlarini hisobga olgan holda tegishli chora-tadbirlar, xususan aholining ma’lum bir tabaqalarini ijtimoiy himoyalashni ta’minlash. Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish bosqichlarining uzviyligini ta’minlash. Respublika aholisining tarkibiy o’sish sur’atlari va boshqa xususiyatlarini hisobga olgan holda yangi ish joylarini tashkil etish, aholini ish bilan ta’minlash, mehnat birjalari va mehnat bozorlarini tashkil etish. Kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish. Iste’mol bozorining himoyasini tashkil etish. Milliy pul birligi kursining qat’iyligini ta’minlash va hokazolar. Bozor iqtisodiyotiga og’ishmay borishni ta’minlash uchun birinchi navbatda ana shu qayd etilgan ishlarni amalga oshirish lozim bo’ladi. Shu bilan birga mahalliy xususiyatlarni hisobga olish, oldingi markazlashgan davlat boshqaruv tizimining ham maqsadga muvofiq jihatlarini saqlab qolish kerak. O’zbekiston Respublikasi ma’muriy jixatdan o’n ikkita viloyat va Qoraqolpog’iston Respublikasini o’z ichiga oladi. Ma’lumki, viloyatlar yana tumanlarga bo’linadi. Ushbu mintaqalarning boshqaruv organlari va ularning xuquqiy, mulk chegaralariga o’zgartirishlar kiritildi. Mahalliy ahamiyatga molik bo’lgan qonunlar va farmonlar qabul qilish xalq tomonidan saylangan tuman, viloyat deputatlari, ularning kengashlari zimmasiga yuklatilgan. Mahalliy darajada Oliy boshqaruv va ijrochi organ – viloyat va tuman hokimiyat organlari tuzilgan. Hokimlar respublika Prezidentining joylardagi vakili bo’lib, ular Prezident tomonidan tavsiya etiladi va mahalliy deputatlar kengashida tasdiqlanadi. Shu bilan birga ular mahalliy kengash raislari etib saylanadi.12Mahalliy hokimiyatning mulk huquqlari asosiy qonunda qat’iy belgilanib, ularning shakllanish manbalari ham aniq ko’rsatilgan. Munitsipial mulk deb atalmish ushbu mulk mahalliy sanoat, tijorat va boshqalar hisobiga tashkil etiladi va ular to’liq mahalliy hokimiyatlar tasarrufida bo’ladi. Mahalliy hokimiyatlarning iqtisodiyotning boshqaruv bo’g’inlari yuqorida sanab o’tilgan respublika organlarining bo’limlari hisoblanadi. 1.2 Miliy iqtisodiyotning tarkibiy tuzulmalari Iqtisodiyot murakkab va ko’p qirrali xususiyatga ega. U har biri aniq funktsiyani bajaradigan va shuning bilan birga boshqa bo’g’inlar xarakatini ta’minlaydigan keng tarmoqli turli xil bo’limlar tizimidan iborat. Shuning uchun iqtisodiyotning tarkibi doimo rivojlanishda va takomillashtirishda bo’ladigan murakkab organizmdir. Iqtisodiyotning tarkibi (strukturasi) deganda ma’lum omillar ta’sirida yuzaga kelgan ijtimoiy takror ishlab chiqarish va ijtimoiy mehnat taqsimotini ifodalaydigan iqtisodiyot tarmoqlarining nisbati tushuniladi. Ma’lumki, Markazlashgan boshqaruv tizimida muayyan mamlakat iqtisodiyoti “xalq ho’jaligi” iborasi bilan ifodalanar edi. Bunday yondoshuvda mamlakat iqtisodiyoti ikki sohaga, ya’ni: Ishlab chiqarish Noishlab chiqarish sohalariga bo’lingan xalq xo’jaligi tarmoqlari tasnifiga asoslanar edi.  ishlab chiqarish sohasi:  sanoat;  qishloq xo’jaligi;  o’rmon xo’jaligi;  qurilish;  yuk transporti;  ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi aloqa;  moddiy texnika ta’minoti;  savdo va tayyorlov tashkilotlari;  umumovqatlinish korxonalari;  boshqa har xil ishlab chiqarish faoliyatlari;  noishlab chiqarish sohasi:  uy-joy kommunal xo’jaligi va aholiga maishiy xizmat ko’rsatish;  sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sotsial ta’minot;  xalq ta’limi;  madaniyat va san’at;  moliya, kredit va davlat sug’urtasi;  boshqarish;  mudofaa;  xar xil noishlab chiqarish faoliyatlari. Xalq xo’jaligini bu tartibda guruhlash iqtisodiyotni ma’muriy buyruq bilan boshqarish sharoitida vujudga kelgan bo’lib, xaddan tashqari markazlashgan rejalashtirish uslubiga asoslangan edi. Bunday tasnif bozor iqtisodiyoti talablariga javob bera olmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xalq xo’jaligining ikki sohasidagi chegara yo’qoladi, yangi turli-tumanli mulkiy tizim vujudga keladi. Natijada, turli mulk shakllari ko’rinishida bozor iqtisodiyotining quyidagi sub’ektlari shakllanadi: Iqtisodiy mustaqil mulk egasi, ya’ni iste’molchi bo’lgan ayrim kishilar yoki guruhlar. Bularga odatda yollanib ishlovchilar, er egalari, kapital sohiblari, ishlab chiqarish vositasi egalari kiradi. Ular tadbirkorlik qilmay, o’z mulkidan daromad topadi yoki yollanib ishlaydi. Firma, korxona, xo’jaliklar va ularda band bo’lgan tadbirkorlar. Ular foyda olish yo’lida mustaqil ish yuritadilar, ishlab chiqarish omillarini ishga soladilar. Davlatning barcha mahkama-idora tashkilotlari. Ular ham ishlab chiqarish, ham iste’mol bilan shug’ullanadilar, bozor va unda qatnashuvchilar faoliyati ustidan nazorat qiladilar. Bozor iqtisodiyoti ishtirokchilari o’zaro aloqaga kirishadilar. Ishchi kuchi, er, kapital va boshqa vosita egalari ularni korxona, firmalarga sotadi. Ular o’z navbatida ishlab chiqarish omillaridan foydalanib tovar ishlab chiqaradilar va xizmatlar ko’rsatadilar. Birlashgan Millatlar tashkilotining 1993 yilda qabul qilingan MSTining 3- taxririda Milliy iqtisodiyot ikki qismga ajratilgan: Ichki iqtisodiyot Qolgan dunyo (tashqi dunyo) Ichki iqtisodiyot 5 sektorga ajratilgan: Tovar ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish korxonalari (nomoliyaviy korxonalar);  Moliya tashkilotlari ;  Davlat tashkilotlari;  Uy xo’jaligiga xizmat ko’rsatuvchi ijtimoiy tashkilotlar;  Uy xo’jaligi; Milliy iqtisodiyotning ikkinchi qismi - qolgan dunyo yoki tashqi dunyo sektoridir. Unga tashqi iqtisodiy aloqalar kiradi. Bu sektor asosan chet davlatlar va mamlakat instituttsional birliklar (rezidentlari) o’rtasidagi muomalalarni hisobga olish uchun xizmat qiladi. Ishlab chiqarish jarayoni, tovar resurslari, xizmat ko’rsatishda ishlab chiqarish va iste’mol o’rtasidagi mutanosiblikni tavsiflash maqsadida MSTda institutsional birliklar tarmoqlar tasnifining xalqaro standarti (TTXS)ga binoan quyidagi to’rt guruhga bo’linadi: bo’limlar (jami 17 ta bo’lim); bo’limchalar (jami 20 ta blok); tarmog’lar turkumlari (jami 169 ta faoliyat turi); tamoqlar turkumlari (jami 292 ta sinf). Bunday guruhlash tarmoqlar bo’yicha tovar ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va ulardan foydalanish jarayonidagi oqimlarni tahlil qilishda qo’l keladi. Makroiqtisodiyotni sektorlarga bo’lib o’rganish bozor munosabatlarini tartibga solish uchun zarur bo’lgan makroiqtisodiyot ko’rsatkichlar tizimini ishlab chiqishda,makroiqtisodiy tahlilni amalga oshirish va makroiqtisodiy qonuniyatlarini aniqlashda, makroiqtisodiyotni boshqarish uchun zarur bo’lgan tegishli tavsiyalarni tayyorlashda katta ahamiyat kasb etadi. Bozor ehtiyoji va xususan shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun tovar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish Yuqorida qayd etilganlardan tashqari BMTining 1993 yilda qabul qilingan MSTida bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan malakatlarda yagona iqtisodiyotni ikki sohaga ajratish tavsiya qilinadi, ya’ni: Tovar ishlab chiqarish sohasi-bunda buyum, gaz, suv, va energiya shaklida mahsulotlar ishlab chiqariladi, ishlab chiqarish xizmatlari ko’rsatiladi. Bu sohaga sanoat, qishloq xo’jaligi, o’rmon xo’jaligi, qurilish tarmoqlari kiritiladi. Xizmat ko’rsatish sohasi, bunga xizmat ko’rsatish bilan shug’ullanadigan tarmoqlar kiritilgan. Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi statistika xizmati YaIM, bandlik, mehnat haqi va boshqa ko’rsatkichlar soha va tarmoqlar bo’yicha hisoblaydi va e’lon qiladi. Shunday qilib, Milliy iqtisodiyot turli qism va bo’laklardan tashkil topgan murakkab tizimdir. Iqtisodiyotning turli qism va bo’laklari o’rtasidagi o’zaro nisbat iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishi deb ataladi. Iqtisodiyotni alohida qismlarga bo’lish asosida turli belgilar yotadi, shuning uchun tarkiblarning tuzilishi bir necha turlarga ajratib o’rganiladi.  Ijtimoiy tuzilishi.  Tarmoq tuzilishi.  Takror ishlab chiqarish tuzilishi.  Xududiy tuzilishi. Ijtimoiy tuzilish- bu iqtisodiyotning turli mulkchilik shakllari o’rtasidagi o’zaro nisbatdir. O’zbekistonda mulkchilik turlari davlat, jamoa, xususiy va aralash mulkchilik tarzida shakllangan . Iqtisodiyotni barcha tarmoqlarida ish bilan band bo’lganlar soni, asosiy fondlar va ishlab chiqarish bo’yicha bu bo’g’inlarning har birini ulushi,- Respublika iqtisodiyotining ijtimoiy tuzilishini aks ettiradi. Iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi bu turli tarmoqlar o’rtasidagi o’zaronisbatdir, ya’ni sanoat, qishloq xo’jaligi, qurilish, transport va aloqa o’rtasida yoki qazib oluvchi va qayta ishlovchi tarmoqlar o’rtasidagi, moddiy mahsulotlar ishlab chiqaruvchi va xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlar va hokazolar o’rtasidagi nisbatdir. Tarmoq tuzilishi milliy iqtisodiyotning rivojlanish darajasini ifodalaydigan muhim ko’rsatkich bo’lib hisoblanadi. Yuksak rivojlangan mamlakatlar ∗ da uchun xizmat ko’rsatuvchi sohalarning hissasi yuqori, qayta ishlovchi tarmoqlarning hissasi esa- qazib oluvchi tarmoqlardan ustun bo’lgan iqtisodiyot tuzilishiga xosdir. U mehnat va kapitalning yuqori darajada unumdorligidan, tabiiy resurslardan oqilona foydalanganligidan va pirovard natijada aholini turmush darajasi yuqoriligidan dalolat beradi. Iqtisodiyotning takror ishlab chiqarish tuzilishi bu kengaytirilgan takror ishlab chiqarishni asosiy nisbatlari, ya’ni ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish va iste’mol buyumlarini ishlab chiqarish o’rtasidagi,iste’mol va jamg’arish o’rtasidagi o’zaro nisbatlardir. Takror ishlab chiqarish tuzilishi iqtisodiy o’sishning imkoniyatlarini ifodalovchi ko’rsatkich hisoblanadi. Iqtisodiyotning hududiy tuzilishi ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanishining hududiy jihatlarini aks ettiradi va alohida hududlarning umummilliy ko’rsatkichlardagi hissasini aniqlaydi. U butun mamlakat bo’yicha turmush sharoitini barqarorlashtirish maqsadida aniqlanadi va tadqiq qilinadi. Ma’lumki, ma’muriy jihatdan O’zbekiston 12 viloyat va 1 ta avtonom respublikadan iboratdir. Unda 119 ta shahar, 163 ta qishloq ma’muriy tumanlar mavjuddir. Iqtisodiy rayonlashtirish belgilari bo’yicha mamlakatimiz 6 ta iqtisodiy regionga bo’linadi: Toshkent iqtisodiy regioni. U Toshkent viloyati va Toshkent shahri hududlaridan iboratdir. Bu regionga respublikani 3.5% maydoni va 18.5% aholisi to’g’ri keladi.Bu region o’rta hisobda Mamlakat milliy daromadini 25.9% va 32.5% sanoat mahsuloti ishlab chiqaradi. Ishlab chiqarish potentsiali bo’yicha ikkinchi o’rin Farg’ona iqtisodiy regioniga to’g’ri keladi. Bu region Andijon, Namangan va Farg’ona viloyatlarini o’z ichiga oladi va 19.2 ming m2territoriyaga egadir, yoki 4.3% respublika hududini egallaydi. Unda aholini 27.6% yashaydi. Bu region O’zbekiston milliy daromadining 26 %ini, sanoat mahsulotini 31.5% ini, 36.8% qishloq xo’jalik mahsulotini, 28.3% tovar oborotini ishlab chiqaradi. Markaziy iqtisodiy region o’z ichiga Buxoro, Navoiy, Samarqand viloyatlarini o’z ichiga oladi. Bu region hudud jihatdan eng katta va kengdir. U respublikaning 37% hududini egallaydi, aholi soni jihatidan 19.9%, milliy daromadini 18.6%, sanoat mahsulotini – 14.6%, qishloq xo’jalik yalpi mahsulotini – 20.8% ini ishlab chiqaradi. Janubiy iqtisodiy region - Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlaridan iboratdir. U respublikaning 11% hududini va 15.8% aholisini tashkil qiladi. Bu regionda qishloq xo‘jaligi, ayniqsa, chorvachilik rivojlangan. Unda respublika qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotini 19.4%, sanoat mahsulotini 12.4% ini, milliy daromadini 14% shu region etishtiradi. Mirzacho’l iqtisodiy regioni o’z ichiga Jizzax va Sirdaryo viloyatlarini oladi. U respublika hududini 5.7%ini, aholisini 6.6%ini oladi. Bu regionda o’rta hisobda respublikaning 6.1% milliy daromadi, 2.7% sanoat mahsuloti va 8.6% qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotini etishtiriladi. Orolbo’yi iqtisodiy regioni. Unga Qoraqalpog’iston avtonom respublikasi va Xorazm viloyati kiradi. Bu regionda respublikani 38.4% hududi va 11.5% aholisi joylashgan. Bu region respublika sanoat mahsulotini 6.3%ini, qishloq xo’jaligi mahsulotini 12.5% ini etishtiradi. II-BOB Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar va YAIM ni hisoblash usullari; 2.1 Iqtisodiyotimizni rivojlantirishda makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning tutgan o’rni; Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish hajmi va ularning o’sishi bir qator ko’rsatkichlar tizimi orqali makroiqtisodiy darajada aniqlanib, tahlil qilinadi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar orqali butun iqtisodiyotning holati uning o’sishi yoki orqaga ketishi tahlil qilinib, xulosa chiqariladi. Ular yordamida davlat o’z iqtisodiy siyosatini belgilaydi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar tizimi, YaIMni uning harakatining barcha bosqichlarida, ya’ni ishlab chiqarish, taqsimlash, qayta taqsimlash va natijada foydalanish bosqichlarida ko’rgazmali shaklda aks ettirishga imkon beradi. Nihoyat mazkur ko’rsatkichlar tizimi mavjud resurslar va ulardan foydalanishning mos kelishi (tengligi) kuzatilganda mamlakatdagi umumiy iqtisodiy muvozanatlik holatini aks ettiradi. Muayyan mamlakat iqtisodiy holatini ifoda etuvchi ko’rsatkichlar makroiqtisodiy ko’rsatkichlar deb yuritiladi. Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar miqdor va sifat ko’rsatkichlariga guruhlanadi. Makroiqtisodiy miqdor ko’rsatkichlari muayyan mamlakatlar iqtisodiyotini ifodalasa, sifat ko’rsatkichlari mazkur mamlakatlar iqtisodiyotini nisbiy jihatdan aks ettiradi. Makroiqtisodiy miqdor ko’rsatkichlariga quyidagi ko’rsatkichlar kiradi : Yalpi ichki mahsulot (YaIM), sof ichki maxsulot (SIM), milliy daromad (MD), shaxsiy daromad (ShD), ixtiyordagi daromad (ID) va boshqalar. Makroiqtisodiy sifat ko’rsatkichlariga kuyidagi ko’rsatkichlar kiradi : inflyatsiyaning o’sish sur’atlari, ishsizlik darajasi, aholining ish bilan bandlik darajasi, aholi jon boshiga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulot va boshqalar. Bu ko’rsatkichlar iqtisodiy tizimning umumiy holatini ifodalab, ijtimoiy ishlab chiqarishdagi barcha qatnashuvchilarning (korxona, tarmoq, mintaqa, davlat) faoliyatlari natijasida aniqlanadi. Ular mamlakatning iqtisodiy imkoniyatlarini, uning ijtimoiy -iqtisodiy rivojlanish istiqbollarini narxlash uchun ishlatiladi.Bozoriqtisodiga o’tayotgan mamlakatlarda ijtimoiy ishlab chiqarishning kengaytirilgan tushunchasiga amal qilinadi. Shu ma’noda, ijtimoiy ishlab chiqarish iqtisodiyotning daromad yaratuvchi barcha soxalarining ishlab chiqarishidir. Bu erda moddiy ishlab chiqarish soxalaridan tashqari, pulli xizmatlar ko’rsatuvchi tarmoqlar (moliya, sug’urta, sog’liqni saqlash, maorif va boshqalar) xam ijtimoiy ishlab chikarishga kiradi. Shu sababli, Bozor iktisodiyotiga o’tgan mamlakatlarda yaratilgan ijtimoiy maxsulot tarkibiga tovarlar xam, xizmatlar xam, milliy daromadda esa, tovarlarni sotishdan, xizmat ko’rsatishdan olingan daromadlar xisobga olinadi, ijtimoiy ishlab chiqarishdan chetda fakat bepul xizmatlar ko’rsatish jarayonlari qoladi. Chunki bepul xizmatlar ko’rsatuvchi tarmoqlarda daromad yaratilmaydi va xar qanday mamlakatda bu tarmoqlar davlat xisobiga faoliyat ko’rsatadi. Ijtimoiy ishlab chikarish tushunchasidagi farq qilish natijasida, mamlakatlar o’zining mazmuniga ko’ra ajratib turuvchi ko’rsatkichlardan foydalanadi, ularni xisoblashning turli uslublari ko’llaniladi. YaIMni hisoblash usullari Asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlardan biri bu - yalpi ichki mahsulotdir. Yalpi ichki mahsulot –bu muayyan davr mobaynida (bir yil) kim tomonidan yaratilishidan qatiy nazar mamlakat hududida yaratilgan barcha yakuniy tovar va xizmatlarning bozor qiymatidir. YaIM -bu biror-bir mamlakat xududida joylashgan korxona va tashkilotlarda ishlab chirarilgan tovar va xizmatlarning umumiy yiuindisidan iboratdir .Yalpi ichki mahsulot 3 xil usul asosida aniqlanadi ; Ishlab chiqarish usuli–bunda yalpi ichki mahsulot barcha qo’shilgan qiymatlar yig’indisi sifatida aniqlanadi. Yalpi ichki mahsulot =∑ QQ Xarajatlar usuli–bunda yakuniy iste’molchilarning xarajatlari yig’indisi sifatida aniqlanadi. Yalpi ichki mahsulot =C+ I+ G +Xn Bu erda S –shaxsiy iste’mol xarajatlari; I–investitsiya xarajatlari ya’ni xususiy ichki investitsiyalar ; G –davlat xarajatlari ya’ni tovar va xizmatlarnin davlat xaridi ; Xn –chet elliklarning xarajatlari, ya’ni sof eksport; 3 ) Daromadlar usuli–bunda yalpi ichki mahsulot barcha yakuniy iste’molchilarning daromadlari yig’indisi sifatida aniqlanadi. Shu bilan birga yalpi ichki mahsulot tarkibiga biznesga egri soliqlar va amortizatsiya ham kiritiladi. YaIM = amortizatsiya + biznesga egri soliqlar + ijara haqi + foiz ko’rinishidagi daromadlar + yollanma ishchilarning ish haqi + yakka tartibdagi qo’yilmalardan daromadlar + korporatsiya foydasiga soliqlar + dividentlar + korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi. Ko’plar YaIMni iqtisodiyot ahvolini eng yaxshi ko’rsatkichi deb hisoblaydilar. AQSh iqtisodiyot vazirligi tomonidan xar uch oyda hisoblanadigan statistik ma’lumotlar iqtisodiy faoliyat natijalarini yagona qiymat ko’rsatkichida aks ettirishga mo’ljallangan. YaIM ni aniqroq quyidagicha tasavvur etish mumkin: Barcha iqtisodiy agentlarning yalpi daromadi; Tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishga xarajatlarning umumiy hajmi. YaIM iqtisodiyot ahvolini tavsiflashi mumkin, chunki odamlar kamdaromadga qaraganda ko’prog’ini afzal ko’radilar. Shunga o’xshash, tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish hajmi qanchalik yuqori bo’lsa, shaxsiy, ishlab chiqarish va davlat ehtiyojlarini qondirish darajasi shunchalik yuqori bo’ladi. YaIM bir vaqtning o’zida ham iqtisodiyotdagi daromadni, ham ishlab chiqarishga xarajatlar hajmini o’lchaydi, chunki oxir-oqibat bu miqdorlar bir xil: butun iqtisodiyot uchun daromadlar hajmi xarajatlar hajmiga teng bo’lishi lozim. Bunga ishonch hosil qilish uchun, biz milliy hisobchilikni, YaIM va u bilan bog’liq boshqa bir qator ko’rsatkichlarni o’lchashning statistik tizimini o’rganishimiz lozim. YaIM iqtisodiyotdagi pul oqimlarini ifodalaydi. Biz uni ikki usul bilan hisoblashimiz mumkin. YaIM –bu non ishlab chiqarishdan olingan yalpi daromad bo’lib, u ish haqi va foyda yiqindisiga teng-pullar doiraviy aylanish chizmasining yuqoridagi yarmi. Shu bilan bir vaqtda, YaIM –bu nonni sotib olishga qilingan xarajatlarning umumiy hajmidir-pullar doiraviy aylanish chizmasining pastkiyarmi. Shunday qilib, biz yo firmalardan uy xo’jaliklariga pullar oqimini yoki uy xo’jaliklaridan firmalarga pullar oqimini olishimiz mumkin. Daromadlar va xarajatlar tengligi hisobga olish qoidalaridan kelib chiqadi: mahsulotlarni sotib olishga barcha xarajatlar albatta bu mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilarning daromadi hisoblanadi. Bu qoidaga muvofiq, xarajatlar hajmi o’zgarishi yuz beradigan xar qanday bitim natijasida daromad o’zgarishi ham yuz beradi va daromad o’zgarishiga olib keluvchi xar qanday bitim natijasida xarajatlar hajmi o’zgarishi yuz beradi. Faraz qilaylik, masalan firma uy xo’jaliklariga 1 ta nonni ko’proq ishlab chiqaradi va sotadi. Bu operatsiyada nonga xarajatlarning umumiy miqdori ko’payadi, biroq bunda daromadlarning umumiy hajmi ham o’zgaradi. Agar firmaga qo’shimcha nonni ishlab chiqarish uchun qo’shimcha xodimlarni yollash talab etilsa, unda ish haqining umumiy miqdori oshadi. Agar firma qo’shimcha nonni qo’shimcha xodimlarni jalb etmay ishlab chiqarsa (ishlab chiqarish jarayoninisamaraliroq qilib), unda foyda ko’payadi. Ikkala holda ham xarajatlar ham, daromadlar ham bir xil miqdorga ko’payadi. Faqat non ishlab chiqarilayotgan gipotetik iqtisodiyotda biz YaIMni nonni sotib olishga qilingan barcha xarajatlarni qo’shib oddiygina hisoblashimiz mumkin. AQSh YaIMni hisoblash ancha qiyin vazifani o’zida aks ettiradi. Bunday yirik va murakkab iqtisodiyotda YaIMni hisoblashda tovar va xizmatlarga qilingan xarajatlarni to’g’ridan to’g’ri qo’shiladi deb fikr yuritib bo’lmaydi. Bu kitobda biz YaIMni hisoblashning to’liq uslubiyatiga kirib bormasakda, YaIM tushunchasi haqida to’g’ri tasavvurga ega bo’lish uchun uni shakllantirishning asosiy tamoyillarini bilish kerak. Faraz qilaylik,faqat bitta tovar turi ishlab chiqarilayotgan iqtisodiyotda firma nonni ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun qo’shimcha ishchilarni yollaydi, ularga ish haqi to’laydi, keyin esa qo’shimcha ishlab chiqarilgan nonni firma sota olmaydi. Bu YaIM miqdoriga qanday ta’sir etadi? Bu savolga javob sotilmay qolgan non bilan nima yuz berishiga bog’liq. Bir tomondan, agar non tashlab yuborilgan bo’lsa, unda firmaning foydasi qo’shimcha to’langan ish haqi miqdoriga kamayadi-firma ish haqi sifatida katta miqdorni to’ladi, biroq o’zi uchun bundan hech qanday naf olmadi. Bu operatsiya xarajatlar hajmiga ham, daromad darajasiga ham ta’sir ko’rsatmaganligi sababli YaIM miqdori (uning ish haqi ulushiga to’g’ri keladigan qismi endi ko’p, foyda hissasiga to’g’ri keladigan qismi kam bo’lishiga qaramay) o’zgarmay qoladi. Boshqa tomondan, agar non uni keyinroq sotish uchun zahiraga olib qo’yilgan bo’lsa, unda milliy hisobchilik tamoyillariga muvofiq, bu operatsiya boshqacha hisobga olinadi. Bu holda foyda qisqarmaydi, chunki bu firma egalari firma zahiralari uchun non “sotib olishi” bilan bir xildir. Shunday qilib, YaIM miqdori ortadi: yuqoriroq ish haqi tufayli daromad oshadi, zahiralar jamg’arilishi sababli esa xarajatlar miqdori ko’payadi. Umumiy qoida shundan iboratki, firma tovarlar zahiralarini ko’paytirganda, zahiralarga investitsiyalar hajmi ham xarajatlar tarkibiga, ham daromadlar tarkibiga kiritiladi. Shunday qilib, agar ishlab chiqarish natijasida zahiralar qo’shimcha o’sishi yuz bersa, bunda YaIM xuddi bevosita sotish uchun ishlab chiqarilgani kabi ortadi. Biz YaIM tahlilini iqtisodiyotda ishlab chiqariladigan yagon tovar non hisoblangandagi taklifdan boshladik. Haqiqatda esa iqtisodiyotda sezilarli miqdordagi turli-tuman tovarlar va xizmatlar: non, gamburgerlar, avtomobillar, sartaroshlik xizmatlari va shu kabilar ishlab chiqariladi. YaIMda bu turli tovarlar qiymati bitta yig’ilgan ko’rsatkichda ifoda etiladi. Iqtisodiyotda ishlab chiqarilayotgan tovarlarning turli-tumanligi YaIMni hisoblashni qiyinlashtiradi, chunki barcha bu tovarlar turli qiymatga egalar. Faraz qilaylik, misol uchun, iqtisodiyotda uchta apelsin va to’rtta olma ishlab chiqariladi. Biz YaIMni qanday hisoblaymiz? Biz olma va apelsinlar miqdorini oddiygina qo’shib, YaIM mevalarning etti birligiga ega deyishimiz mumkin. Biroq bu faqat olmalar va apelsinlar bir xil qiymatga ega bo’lgan holdagina ma’noga ega bo’lishi mumkin, bu esa noto’g’ri. (bu misol agar biz iqtisodiyotda to’rtta tarvuz va uchta greypfrut ishlab chiqariladi deb faraz qilganimizda yanada yaqqolroq bo’lardi). Turli tovarlar umumiy qiymatini hisoblash uchun biz ular qiymatini ifodasi sifatida ularning bozor narxini qo’llaymiz. Bozor narxi qo’llanilishining sababi, u odamlar muayyan tovar yoki xizmatlar uchun to’lashga tayyor bo’lgan pul miqdorini o’zida aks ettiradi. Agar olmalar donasi 50 tsent tursa, apelsinlar esa donasi 1 dollar tursa, unda YaIM quyidagiga teng bo’ladi:YaIM =(olma narxi *olmalar miqdori) +(apelsin narxi * apelsinlar miqdori)==(0,50*4) + (1,00*3)=5,00 YaIM 5 dollarga teng, ya’ni barcha olmalar qiymati (2 dollar) qo’shuv barcha apelsinlar qiymati (3 dollar) Ko’plab tovarlarni ishlab chiqarish bir qancha bosqichlardan o’tadi: bir firmada xom ashyo oraliq mahsulotlarga aylanadi va keyin boshqa firmaga tayyor mahsulot ishlab chiqarish uchun sotiladi.Biz bunday tovarlarni YaIMni hisoblashda qanday hisobga olishimiz lozim? Faraz qilaylik fermer MakDonaldsga 0,50 dollarga go’shtning chorak funtini sotadi, MakDonalds esa keyin Sizga gamburgerlarni 1, 50 dollardan sotadi. YaIM da ham go’shtni, ham gamburgerni qiymati (2 dollar miqdorida) hisobga olinishi lozimmi yoki faqat gamburger qiymati (1, 5 dollar) mi? Bu savolga javob quyidagicha bo’ladi: YaIMga faqat yakuniy mahsulotlar qiymati kiritiladi. Shunday qilib, gamburger qiymati YaIMning bir qismi hisoblanadi, go’sht qiymati esa yo’q; YaIM 2 dollarga emas, faqat 1,5 dollarga ko’payadi. Buning sababi shundan iboratki, oraliq mahsulotning qiymati yakuniy mahsulot qiymatiga kiritib bo’lingan. Oraliq mahsulot qiymatini yakuniy mahsulot qiymatiga qo’shish ikki marta hisobga olishga olib keladi-ya’ni bita go’sht ikki marta hisobga olingan bo’ladi. Shunday qilib, YaIM-yakuniy mahsulotva xizmatlar umumiy qiymati. Barcha yakuniy tovar va xizmatlar qiymatini hisoblash usullaridan biri ishlab chiqarishning xar bir bosqichida qo’shilgan qiymatlarni qo’shishdan iborat. Firmaning qo’shilgan qiymati ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan firma sotib olgan oraliq mahsulot qiymatini ayirmasiga tengdir. Gamburger keltirilgan misolda, fermer tomonidan qo’shilgan qiymat 50 tsentga teng (fermer hech qanday oraliq mahsulot sotib olmasligi ko’zda tutiladi), MalDonalds tomonidan qo’shilgan qiymat esa (1, 50 dollar –0,50 dollar) 1,00 dollarga teng. Umumiy qo’shilgan qiymat, shunday qilib 0,50 dollar + 1,00 dollar =1,50 dollarga teng. Butun iqtisodiyot uchun qo’shilgan qiymatning umumiy miqdori barcha yakuniy tovar va xizmatlarning bozor qiymatiga teng bo’lishi lozim. Shunday qilib, YaIMni shuningdek, barcha firmalar qo’shilgan qiymatlari yig’indisi sifatida ham ifodalash mumkin. Ko’plabtovarva xizmatlar YaIMda ularning bozor qiymati bo’yicha hisobga olingan bir vaqtda, ba’zi tovarlar va xizmatlar bozorda sotilmaydi, demak bozor narxiga ega emas. Bu xizmatlar qiymati YaIMga kiritilishi lozim bo’lgani uchun, biz uni o’lchashimiz kerak. Bundy baholashlar shartli o’tkazilgan qiymatlar nomini oldi. Shartli o’tkazilgan qiymat, masalan, uy-joy sohasida xizmatlarni baholashda qo’llaniladi. Uy-joyni ijaraga olayotgan inson, xizmatlar uchun haq to’laydi va uy egasini daromad bilan ta’minlaydi; ijara haqi YaIM hisobiga uy egasining daromadi sifatida ham, uy-joyni ijaraga oluvchining xarajatlari sifatida kiritiladi.Shu bilan birga, ko’plab odamlar shaxsiy uylarida yashaydilar. Ular ijara haqi to’lamasalar ham, biroq ular uy-joyni ijaraga oluvchilar singari xuddi shunday xizmatlardan foydalanadilar. Shunday qilib, shaxsiy uy egalari foydalanadigan xizmatlarni hisobga olish uchun YaIM tarkibiga ular o’zi o’ziga “to’laydigan” “ijara haqi” kiritiladi. Albatta ular o’zi o’ziga hech qanday ijara haqi to’lamaydilar. Savdo vazirligi agarular uy-joyni ijaraga olganlarida to’lashlari mumkin bo’lgan ijara haqi miqdorini baholaydi va bu shartli o’tkazilgan qiymat miqdorini YaIMga kiritadi. Bu ijara haqi uy egalarining ham xarajatlari, ham daromadlari sifatida hisobga olinadi. Davlat tomonidan ko’rsatiladigan xizmatlar hamxuddi shunday tarzda baholanadi. Masalan, aholiga politsiyachilar, o’t o’chiruvchilar, senatorlar xizmat ko’rsatadilar. Bu xizmatlarning qiymat bahosini berish qiyin, chunki ular bozorda sotilmaydi va bozor narxiga ega emas. YaIM tarkibida bu xizmatlar ularni ko’rsatishga ketadigan sarflarga muvofiq hisobga olinadi. Bu ushbu davlat xizmatchilarining mahsulotlari qiymatining ko’rsatkichi bo’lib ularning ish haqisi xizmat qilishini anglatadi. Ko’pgina hollarda bunday hisobga olish haqiqatda zarur bo’lsada, biroq amaliyotda amalga oshirilmaydi. YaIM da o’z uylari uchun shartli ravishda o’tkazilgan ijara qiymati hisobga olinganligi uchun ham miantiqan unga shaxsiy mulk bo’lgan avtomobillar, qimmatbaho buyumlar va uzoq muddat foydalaniladigan boshqa tovarlar uchun shartli ravishda o’tkazilgan ijara qiymati kiritilishi lozim, biroq amaliyotda bunday qilinmaydi. Bundan tashqari ba’zi tovarlar uyda ishlab chiqariladi va iste’mol qilinadi hamda hech qachon bozorga chiqmaydi. Masalan, uyda tayyorlangan ovqat restoranda tayyorlangan ovqatdan unchalik farq qilmaydi, biroq ovqatni uyda tayyorlash jarayonida qo’shilgan qiymati YaIM ga kiritilmaydi. Nihoyat, YaIMga noqonuniy tayyorlanadigan va sotiladigan tovarlar qiymati kiritilmaydi. Masalan, giyohvand moddalar. Shartli o’tkazilgan qiymatni hisoblash uslubiyati mukammal bo’lmaganligi va ko’plab tovarlar hamda xizmatlarning qiymati YaIMga kiritilmaganligi sababli, YaIM iqtisodiy faoliyat natijalarining ideal ko’rsatkichi hisoblanmaydi. Shungaqaramay bu xatoliklarning mavjudligi YaIM ahamiyatini kamaytirmaydi. Agar xatoliklar miqdori vaqt o’tishi bilan unchalik o’zgarmasa, YaIM turli yillar va turli o’n yilliklarda iqtisodiy faoliyat natijalarini solishtirish uchun muvaffaqiyatli ravishda qo’llanilishi mumkin. Milliy hisoblar tizimida makroiqtisodiy ko’rsatkichlarMakroiqtisodiy miqdor ko’rsatkichlari o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni milliy hisoblar tizimi orqali quyidagicha ifodalash mumkin; Barcha tarmoqlarning yalpi ishlab chiqarishi –oraliq iste’mol = Yalpi ichki mahsulot. Yalpi ichki mahsulot -amortizatsiya = sof ichki mahsulot. 3)Sof ichki mahsulot –biznesga egri soliqlar =milliy daromad Milliy daromad –ijtimoiy sug’urtaga badallar –korporatsiya foydasiga soliqlar –korporatsiyani taqsimlanmagan foydasi + transfert to’lovlari =shaxsiy daromad. Shaxsiy daromad –yakka tartibdagi soliqlar =Ixtiyordagi daromad. Milliy daromad -bu, milliy ishlab chiqarishdan olingan daromad yoki ijtimoiy ishlab chiqarishdagi barcha daromad turlarining yig’indisidir. Yalpi milliy daromad quyidagicha hisoblanadi ; YaMD= YaIM+ horijdan olingan omilli daromadlar –horijliklarning ushbu mamlakat hududidan olgan omilli daromadlari. Shaxsiy daromad va milliy daromadningbir-biridan shunisi bilan farq qiladiki, ishlab chiqarishda mehnat qilish evaziga olingan daromadlarning bir qismi ( ijtimoiy sug’urtalar to’lovlari, korporatsiya foydasiga soliq va korporatsiyaning taqsimlanmagan foydasi ) amalda bevosita uy xo’jaligiga tushmaydi. Uy xo’jaligi hisobiga to’g’ri keladigan daromadlarning bir qismi, masalan, (transfert to’lovlari) -mehnat natijalarini bildirmaydi. Transfert to’lovlariga -sug’urta tashkilotlari tomonidan to’lanadigan, ya’ni qarilikda va baxtsiz xodisalarga shuningdek ijtimoiy dasturlarga asoslangan holda ishsizlarga to’lanadigan nafaqalar, nogironlarga to’lanadigan har xil to’lovlar, ishsizlarga va pensionerlarga to’lanadigan nafaqalar, iste’molchilar va davlat tomonidan to’lanadigan foiz to’lovlari va boshqa to’lovlar kiradi Shaxsiy ixtiyordagi daromad deb individual soliqlarni to’lagandan keyingi daromadlarga aytiladi. Individual soliqlar -daromad solig’i, xususiy mol- mulklarga va meros qolgan mulklarga solinidagan soliqlardan iborat. Moddiy ishlab chiqarish sohalari o‘z navbatida xalq xo‘jaligining ko‘plab yirik tarmoqlaridan iborat bo‘ladi. Ular ishlab chiqarish vositalari va iste`mol buyumlari ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga (I va II bo‘linma) ajratiladi. Milliy iqtisodiyot meyorida faoliyat qilish uchun barcha tarmoq va zshlab chiqarish sohalarining o‘zaro bog‘liqligi va muvozanatli rivojlanishi talab qilinadi. Nomoddiy ishlab chiqarish milliy iqtisodiyotning ijtimoiy iste`molni qondirishga hizmat qiluvchi (soliqni saqlash, ta`lim, tarbiya) va millatning madaniy rivojlanishini belgilab beruvchi (fan, madaniyat, san`at, sport) sohalarini, hamda davlat boshqaruv va mudofaa tizimini o‘z ichiga oladi. Xizmat ko‘rsatish sohalari uy-joy, kommunal xo‘jaligi va madaniy maishiy xarakterdagi xizmat ko‘rsatuvchi ko‘plab tizimlardan iborat bo‘ladi. Milliy iqtisodiyotda ishlab chiqarish hajmi bir qator ko‘rsatkichlar tizimi orqali, mikro va makroiqtisodiy darajada aniqlanib, tahlil qilinadi. Bu ko‘rsatkichlar yordamida korxonalar faoliyatiga baxo beriladi va milliy iqtisodiyotning rivojlanish tamoyillari aniqlanadi. Masalan, korxonalar faoliyatiga baxo berish uchun, ularning daromadlari va harajatlari hisoblab chiqiladi. Shu ma`lumotlarga asoslanib korxonaning foyda olishi eki zarar ko‘rishini bilish mumkin. Agar korxonaning ishi yaxshi bo‘lib, foida olsa, tegishli ma`lumotlaridan muvaffaqiyat sabablarini aniqlash uchun foydalaniladi. Korxona zarar ko‘rgan taqdirda ham tegishli mikroiqtisodiy ko‘rsatkichlaridan uning bevosita sabablari aniqlanadi. Mikroiqtisodiy ko‘rsatkichlar ham butun iqtisodiyot uchun huddi shunday vazifani bajaradi. Bu tizimga kiruvchi turli hil ko‘rsatkichlar, birinchidan, bizga ma`lum vaqt oralig‘idagi ishlab chiqarish hajmini hisoblash va milliy iqtisodiyotning faoliyat yuritishini bevosita ta`sir qiluvchi omillarni aniqlash imkonini beradi. Ikkinchidan, makroiqtisodii ko‘rsatkichlar tizimi, Yamm ni uning harakatining barcha bosqichlarida, ya`ni ishlab chiqarish, taqsimlash, qayta taqsimlash va natijada foydalanish bosqichlarida ko‘rgazmali shaklda aks ettirishga imkon beradi. Nihoyat mazkur ko‘rsatkichlar tizimi mavjud resurslar va ulardan foydalanishning mos kelishi (tengligi) kuzatilganda, mamlakatdagi umumiy iqtisodiy muvozanatlik holatini aks ettiradi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimini yaxshi tushunib olish uchun bozor ho‘jaligi sub`ektlari va bozor operasiyalari tarkibini (klassifikasiyasini) bilib olish zarur.  Bozor xo‘jalik subyektlarini quyidagicha tasniflash qabul qilingan.  Nomoliyaviy korxonalar yoki ishlab chiqarish shakllari.  Uy xo’jaliklari.  Davlat ma`muriy tashkilotlari. Mazkur mamlakat chegarasidan tashqaridagi xo’jalik sub`ektlari. Bozorli operatsiyalar 3ta katta guruhga bo‘linadi: Tovarlar va xizmatlar bilan operasiyalar (ishlab chisarish, investisiyalash, iste`mol qilish, import va shu kabilar). Taqsimlash operatsiyalari (ish haqi, foyda, ijtimoiy sug‘urta to‘lovlari va h.k.) Moliyaviy operasiyalar (pulga taaluqli aktivlar va passivlarning o’zgarishi, valyuta va qimmatli qog’ozlar bilan operasiyalar, kreditli operasiyalar va h.k.) Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni hisoblashda moliyaviy balanslar tizimi alohida o‘rin tutadi. Bunda balans shaklidagi jadval orqali resurslar va ulardan foydalanish ikki yo‘qlama yozish tartibida ko‘rsatiladi, ya`ni har bir operasiya to‘lovchisi va oluvchisiga ega bo‘ladi. Shu sababli bir marta resurslar va ikkinchi marta foydalanish sifatida yoziladi. BMT statistika hizmati tavsiya qilgan uslub bo‘yicha makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar harakati ikki darajada aks etadi: yig‘ma hisobda YaMM, MD harakti, kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish, boshqa mamlakatlar bilan operasiyalar; mukammal hisobda esa tarmoqlararo aloqalar, daromadlarning harakati, ularning taqsimlanishi va pirovard foydalanishi ko‘rsatiladi. Yig‘ma hisobga yalpi milliy maxsulotni daromadlar va sarflar bo‘yicha hisoblash misol bo‘la oladi. Jamiyatning iqtisodiy rivojlanish darajasini harakterlovchi juda ko‘plab makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar mavjud. Tarixiy jihatdan dastlab moddiy ishlab chiqarish sohalari rivojlanish miqiyosini harakterlovchi ko‘rsatkichlarga ustunlik berilgan. Bu faqat foydali buyumlarni tayorlashda qo‘llaniladigan mexnat tan olingan ishlab chiqarish sharoitida to‘liq tabiy xol hisoblanadi. Shu nuqtay nazardan kelib chiqib ingliz klassik siyosiy iqtisodchilari milliy ho‘jalikdagi barcha mexnatni ikki turga ajiratgan: 1)Moddiy boyliklar yaratuvchi unumli va uni istemol qiladigan mexnat. 2)Boylik yaratmaydigan, faqat uni istemol qiladigan unumlik mexnat. Bu nazariy asos tegishli makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimini ishlab chiqarish va ulardan uzoq yillar davomida ko‘pchilik mamlakatlar xo‘jalik amaliyotida foydalanishga sabab bo‘lgan. Mazkur ko‘rsatkichlarni hozirgi davrda ham moddiy ishlab chiqarish sohalari rivojlanishini iqtisodit taxlil qilishda qo‘llash foydadan holi emas. Ishlab chiqarishni sohalari rivojlanishini eng umumiy holda - ijtimoiy maxsulot ko‘rsatkichi harakterlaidi. Ma`lum vaqt davomida (odatda bir yilda) moddiy ishlab chiqarish sohalarida yaratilgan barcha maxsulotlar o‘zining qiimat ifodasida jami ijtimoiy maxsulotni tashkil qiladi. Butun halq Ho‘jaligi ishlab chiqarish vositalari va istemol buyumlari ishlab chiqaradigan tarmoqlardan iborat bo‘lganligi sababli jomi ijtimoiy maxsulot (JIM)ning ashyoviy (natural-buyum) tarkibi ishlab chiqarish vositalari va iste`mol buyumlaridan iborat bo‘ladi. Bunday bo‘linish asosida JIM tarkibii elementlarining iste`mol qilinish harakteri etadi. JIMning ishlab chiqarish vositalaridan iborat qismi (mashina, uskuna va shu kabilar) ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun foydalaniladi va demak belvosita iste`molni qondiradi, iste`mol buyumlari (oziq- ovqat, kiyim-kechak va shu kabilar) esa ulardan farq qilib, bevosita ehtiyojlarni qondirish uchun ishlatiladi. JIMning tarmoq tarkibi ham farqlanadi. JIM tarmoq tarkibi undagi ayrim tarmoqlar (sanoat, qishloq ho‘jaligi va shu kabi) maxsulotlarining ulushi sifatida namoyon bo‘ladi. Qiymat shaklida JIM - iste`mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiymati (S) va yangidan yaratilgan qiymatidan (V+m) iborat bo‘ladi. JIMni W bilan belgilasak, bunda W c+V+m bo‘ladi. Yangidan yaratilgan qiymat zaruriy maxsulot eki ishchi kuchi qiymatidan (V) va qo‘shimcha maxsulotdan (m) iborat bo‘ladi. JIM ko‘rsatkichi muxim kamchilikga ega. Uni hisoblashda ishlab chiqarishning barcha texnologik bosqichlaridagi moddiy harajatlar miqdori bir necha marta ko‘rib chiqiladi Boshqacha aytganda: JIM oraliq maxsulot + pirovard maxsulot Oraliq maxsulotga ishlov berish, qayta ishlash va sotish maxsadlari uchun harid qilingan tovarlar kiradi. Pirovard maxsulot iste`molchilar tomonidan foidalanish uchun sotib olinadigan tayor tovarlar va hizmatlardan iborat bo‘ladi. Pirovard maxsulot mexnat predmetlari qiymatini takroriy hisoblashdan ozod bo‘lsada, u mexnat vositalarining yillik amortizasiya ajratmalari summasiga teng bo‘lgan, ko‘chgan qiymat o‘tmish mexnat natijasi bo‘lib, oldingi davrlarda vujudga keltirilgan. Shu sababli moddiy ishlab chiqarish hodimlarining joriy yildagi faoliyatini aniq baxolash uchun boshqa umumlashtiruvchi ko‘rsatkich zarur bo‘ladi. Bunday ko‘rsatkich sof milliy maxsulot qisoblanadi. 5.Rivojlangan mamlakatlarning milliy iqtisodiyoti Hozirgi zamon jahon xo’jaligi rivojining muhim tamoyili milliy xo’jaliklarning baynalminallashuvi, shu asosda jahon xo’jaligi va avvalo jahon bozorining shakllanishi va rivojlanishidan iborat. Bu insoniyat taraqqiyoti uchun ijobiy bo’lgan jarayonga etmish yildan ortiq davr davomida dunyoning ikki qarama-qarshi ijtimoiy-siyosiy tizimiga bo’linganligi qarshi ta’sir ko’rsatib keldi. Hozir yangi davr boshlandi, dunyoning iqtisodiy rivojlanishi va shunga mos ravishda O’zbekiston bilan jahon hamjamiyati mamlakatlari o’rtasidagi aloqalarning butunlay yangi imkoniyatlari vujudga keldi. O’zbekiston va jahon hamjamiyati mamlakatlari o’rtasidagi har tomonlama aloqalarning kengayishi va chuqurlashuvi har ikki tomon uchun iqtisodiy va siyosiy jihatdan foydali hisoblanadi. Shu bilan birga, har bir mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishi, uning milliy xo’jaligi ko’’ darajada nafaqat bu mamlakatning ichki imkoniyatlari bilan, balki uning xalqaro ijtimoiy mehnat taqsimotida qatnashish darajasi va miqyosi, butun insoniyat resurslari bilan aniqlanadi. Bu holatlar jahon xo’jaligi aloqalari va milliy xo’jaliklarning iqtisodiy rivojlanish muammolarini alohida tahlil qilishni taqozo qiladi. Shunga ko’ra ushbu bobda jahon xo’jaligining tarkib to’ishi, bunda ishlab chiqarishning baynalminallashuvi va globallashuv jarayonlarining o’rni, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning shakllari, jahon infratuzilmasining rivojlanishi, jahon xo’jaligi aloqalarini xalqaro tartibga solish masalalari bayon etiladi. 2.2 Rivojlangan mamlakatlarning milliy iqtisodiyotiRivojlangan mamlakat (yoki yuqori daromadli mamlakat) — nisbatan kam rivojlangan mamlakatlar bilan solishtirilganda iqtisodiy hayot darajasining ancha yaxshiligi, yuksak taraqqiy qilgan iqtisodiyot sohibi ekanligi va texnologik jihatdan ilg or infratuzilmaga egaligi bilan ajralib ʻ turadigan suveren davlatdir. Odatda, iqtisodiy rivojlanish darajasini baholash mezonlari yalpi ichki mahsulot (YaIM), aholi jon boshiga to g ri ʻ ʻ keladigan daromad, sanoatlashuv darajasi, infratuzilmaning yaxshi yo lga ʻ qo yilgani va umumiy turmush darajasiga ko ra belgilanadi. Shunga ʻ ʻ qaramay, rivojlanganlik darajasini belgilashda qaysi mezonlar qo llanilishi ʻ va qaysi mamlakatlarni sanoatlashgan deb tasniflash mumkinligi borasidagi bahslar hozirgi kunga qadar davom etib kelmoqda. Rivojlangan mamlakatlarning turli ta riflari ʼ Xalqaro valyuta jamg armasi ʻ va Jahon banki tomonidan e tirof etiladi, bundan tashqari, ʼ Inson taraqqiyoti indeksi reytingi o zida o rtacha umr ko rish davomiyligi, ta lim va aholi ʻ ʻ ʻ ʼ jon boshiga daromadning umumiy indeksini aks ettirgani uchun rivojlangan davlatlarga baho berishda asosan shu kriteriyalar hisobga olinadi. Rivojlangan mamlakatning yana bir keng tarqalgan o lchovi bu aholi jon ʻ boshiga yalpi ichki mahsulotning eng kamida 22 000 AQSh dollari bo lishi ʻ kerakligidir. 2023-yil hisob-kitoblariga ko ra 37 ta mamlakat asosiy to rtta ʻ ʻ mezon talablariga to g ri kelgan bo lsa, qolgan 16 ta davlat to rt mezondan ʻ ʻ ʻ ʻ uchtasiga mos kelgan. Odatda rivojlangan mamlakatlarning postindustriyadan keyingi iqtisodiyotlari rivojlangan bo ladi. Bunda ʻ xizmat ko rsatish sohasi ʻ yalpi ichki mahsulotga sanoat sektoriga qaraganda ko proq daromad keltiradi. ʻ Rivojlangan mamlakatlar sanoatlashtirish jarayonida bo lgan yoki ʻ sanoatdan oldingi mamlakatlar bilan, ba zilari ʼ eng kam rivojlangan mamlakatlar toifasiga kiritilishi mumkin bo lgan, deyarli ʻ to liq ʻ agrar bo lgan ʻ rivojlanayotgan mamlakatlar bilan taqqoslanadi. 2023- yildagi XVJ ma lumotlariga ko ra, rivojlangan mamlakatlar yalpi ichki ʼ ʻ mahsuloti nominal qiymatlar bo yicha jahon yalpi ichki mahsulotining 57,3 ʻ foizini va xarid qobiliyati pariteti (PPP) bo yicha jahon yalpi ichki ʻ mahsulotining 41,1 foizini tashkil qilgan. Ta ʼrifi va mezonlari UNCTAD a zolari klassifikatsiyasiʼ A ro yxat ʻ B ro yxat; Asosan rivojlangan mamlakatlardan iborat ʻ C ro yxat ʻ D ro yxat ʻ Noma lum ʼ Biror davlatning rivojlanganlik darajasini aniqlash jarayonida olib borilgan muhokamalar davomida ijtimoiy omillardan ko ra ko proq aniq ʻ ʻ iqtisodiy mezonlar hisobga olinishi borasidagi qarashlar ustunlik qiladi. Bunday mezonlardan biri aholi jon boshiga to g ri keladigan daromaddir; ʻ ʻ aholi jon boshiga to g ri keladigan ʻ ʻ yalpi ichki mahsuloti (YaIM) yuqori bo lgan mamlakatlar rivojlangan mamlakatlar sifatida qabul qilinadi. Yana ʻ bir iqtisodiy mezon — sanoatlashuv ; iqtisodiyotida sanoatning uchinchi hamda to rtinchi ʻ tarmoqlari hukmron bo lgan ʻ mamlakatlar odatda rivojlangan mamlakatlar sifatida qabul qilinadi. Yaqin vaqtlardan boshlab yana bir ko rsatkich, ya ni iqtisodiy ko rsatkichlar, ʻ ʼ ʻ milliy daromad va boshqa ko rsatkichlar, shuningdek, o rtacha umr ko rish ʻ ʻ ʻ va ta lim tizimi holatini umumlashtirgan ʼ Inson taraqqiyoti indeksi (ITI) darajasi ham keng qo llanila boshlandi. Bu mezon rivojlangan ʻ mamlakatlarni juda yuqori (ITI) reytingga ega davlatlar sifatida belgilanadi. Biroq, indeks bir qancha omillarni, masalan, aholi jon boshiga to g ri ʻ ʻ keladigan sof boylik yoki mamlakatdagi tovarlarning nisbiy sifatini hisobga olmaydi. Bu holat G7 a zolari va boshqa shu kabi eng ilg orʼ ʻ mamlakatlarning reytingini pasaytirib yuboradi. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Statistika bo limi ma lumotlariga ʻ ʼ ko ra: ʻ Birlashgan Millatlar Tashkilotiga ko ra „rivojlangan“ va ʻ „rivojlanayotgan“ mamlakatlar yoki davlatlarning darajasini belgilash bo yicha o rnatilgan biror konvensiya mavjud emas. ʻ ʻ Va shu ta kidlanadi: ʼ Davlatlatlarni „Rivojlangan“ va „rivojlanayotgan“ tarzda ajratish faqatgina statistik darajadagi ahamiyatga ega bo lib, rivojlanish jarayonida ʻ ma lum bir mamlakat yoki hududga nisbatan hech qanday xulosani ʼ ifodalamaydi. Shunga qaramay, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Savdo va rivojlanish bo yicha konferensiyasi ushbu tasnifni qo llashda davom etish ʻ ʻ mumkin deb hisoblaydi: Rivojlangan iqtisodiyotli mamlakatlar qatoriga Shimoliy Amerika , Yevropa , Isroil , Yaponiya hamda Koreya Respublikasi , shuningdek, Avstraliya va Yangi Zelandiya kiradi. Shu kabi atamalar Rivojlangan mamlakat konsepsiyasi bilan bog liq bo lgan atamalar ʻ ʻ qatoriga „yetakchi mamlakat“, „sanoatlashgan mamlakat“, „ilg or ʻ mamlakat“ (MDC), „iqtisodiy jihatdan yuksak taraqqiy etgan mamlakat“ (MEDC), „Global Shimoliy mamlakat“, „birinchi dunyo mamlakati“ va „postindustrial mamlakat“ kabilarni misol sifatida keltirish mumkin. Sanoatlashgan mamlakat atamasi biroz mavhum atama sanaladi. Chunki sanoatlashuv tinimsiz davom etadigan jarayon bo lib, uni aniqlash ʻ qiyin kechadi. Dastlabki sanoatlashgan mamlakat Buyuk Britaniya , keyingisi esa Belgiyadir . Keyinchalik sanoatlashuv Germaniya , AQSh , Fransiya va boshqa G arbiy Yevropa ʻ mamlakatlarida davom etdi. Jeffrey Sachs kabi ba zi iqtisodchilar fikriga ʼ ko ra, rivojlangan va ʻ rivojlanayotgan mamlakat o rtasidagi mavjud tafovutʻ asosan XX asrda yuz bergan hodisadir. Mathis Wackernagel mamlakatlarning bu ikkilik belgilarini „na tavsiflovchi, na tushuntirish“ deb ataydi. Haqiqatda ikki xil emas, balki 200 dan ortiq mamlakat mavjud bo lib, ularning barchasi bir xil tabiat ʻ qonunlariga duch keladi, ammo har biri o ziga xos xususiyatlarga ega ʻ [13] . 2021-yilgi tahlilda bozorlar, iqtisodiyotlar yoki rivojlanayotgan bozor maqomidan ancha o sgan, ammo rivojlangan mamlakatlar darajasiga hali ʻ yetib bormagan mamlakatlarni tavsiflash uchun rivojlangan mamlakatlar qatoriga qo shilayotgan ʻ atamasini qo llash taklif etiladi ʻ . Rivojlanayotgan mamlakatlarning bozorlaridagi transmilliy korporatsiyalari chet el bozorlarida ham faoliyat olib boradi va xorijiy mamlakatlardan bilim olishning noyob namunalarini taqdim etadi. Xulosa va takliflarHar qanday mamlakatda ichki bozorda raqobatning mavjudligi bozor xo’jaligi muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishining asosiy ko’rsatkichi hisoblanadi, jahonning ko’plab mamlakatlarida, shu jumladan o’tish iqtisodiyotiga ega bo’lgan mamlakatlarda raqobat to’g’risida qonunlarning qabul qilinganligi va mazkur masalalar bilan shug’ullanuvchi milliy tashkilotlarning tashkil etilganligi ushbu holatni tasdiqlab turibdi. Milliy iqtisodiyotning rivojlanganligi– bu iqtisodiyotning muhim ko’rsatkichlari halatini tashqi paramеtrlarga nisbatan yalpi baholashni o’zida mujassam etgan qiyosiy tavsif hisoblanadi, shu sababli milliy iqtisodiyotning rivojlanganligi xalqaro raqobatda namoyon bo’ladi. Mamlakatning raqobatbardoshligini baholash. Mamlakatning raqobatbardoshligi erkin va halol raqobat sharoitida mamlakatning jahon bozori talablarini qondiruvchi tovarlarni ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish qobiliyati sifatida ta’riflash mumkin.Mamlakatning raqobatbardoshlik ko’rsatkichi, birinchi galda mamlakatning jahon bozoridagi mavqеini tavsiflovchi, shuningdеk tovar va tovar ishlab chiqaruvchining hamda tarmoqning raqobatbardoshligini birlashtiruvchi umumiy ko’rsatkich hisoblanadi. Rivojlangan mamlkatlar dunyodagi eng takomillashgan jihozlar bilan ta’minlagan tipogarfiya va kinostudiyalari yangilik chiqarish bo’yicha yetakchilikni qo’lga kiritgan. Rivojlangan mamakatlar mahsulotlari bilan jahon bozorini egallagan. Har qanday holatda ham rivojlangan mamakatlar iqtisodiyotini o’ziga xos ko’rinish deb hisoblash kerak emas. Milliy iqtisodiyotga erishish uchun sabab bo’lgan asosiy omillaridan O’zbekiston sharoitida qo’llash imkoniyatlari mavjuddir. Avvalambor Dunyo tabiiy resurslarga ega bo’lmay turib milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligining yuqori darajada ekanligini ta’kidlab o’tish joiz. O’zbekiston esa tabiiy resurslarga boy mamlakatlardan biri ekanligi hammamizga ma’lum. Shuningdek rivojlanishning dastlabki yillaridayoq hukumat fan texnika taraqqiyotiga, kadrlar tayyorlash tizimiga juda katta imkoniyatlar bergan. Shu bilan birga ko’rib turganimiz kabi raqobatbardosh milliy iqtisodiyotga erishishning yana bir muhim sabablaridan biri yapon tovarlarining jahon bozorida raqobatbardosh bo’lishiga imkoniyat yaratuvchi bir nechta iqtisodiy chora tadbirlar olib borganligi natijasidir. Shunday ekan aynan shulardan oqilona foydalanish natijasida milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligini yanada oshirish imkoni mavjuddir. O’zbekiston sharoitida esa aynan shular qo’llash maqsadga muvofiqdir. Foydalanılgan adabıyotlar ro’yhatı.1) Hamеdov I.A., Alimov A.M. O’zbеkiston Rеspublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat asoslari. T.: O’zbеkiston Yozuvchilar uyushmasi “adabiyot jamg’armasi” nashr., 2018.- 328b. 2) Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения. 3) М., 2017г. 4) Бородаевский А.Тенденция социально-экономического развития в разных регионах мира.// Мировая экономика и международные отношения, М., 2017, № 4, с.18. 5) Вахрушев В. Принципы японского управления. - М., София, 2018. 6) Волгин Н. Японский опыт, который стоит изучать и разумно заимствовать// Человек и труд. – 2018. - №6. - с. 50. 7) Шкваря Л.В. Мировая экономика. Москва, “Эксмо”, 2019. 8) Королев И.С. и др. Мировая экономика: глобальные тенденции за сто лет. Москва, “Экономист”, 2010. 9) Крупянко М.И. Япония 90-х: в поисках модели отношений с новой Японией. - М., НОРМА, 2015. 10) Ломакин В.К. Мировая экономика: Учебник для ВУЗОВ.- М.: Финансы, ЮНИТИ, 2018,-727с. 11) Сатубалдин С.С. “Драконы” и «тигры» Азии. Алмати, «Былым», 2019 . Internet saytlari12) www.meti.go.jp – Iqtisodiyot, savdo va sanoat vazirligi; 13) www.mof.go.jp – Мoliya vazirligi; 14) www.keidanren.or.jp – Хususiy tadbirkorlik tashkiloti; 15) http://www .doyukai .or .jp- Iqtisodiy hamfikrlar; 16) http://www .rotobo .or .jp-Rossiya va Yevropa mamlakatlari b.n savdo; 17) http://www .japaneseculture .miningco .com- Iqtisodiy tashkilotlar; 18) http://www .nomura .com- Qimmatli qog’ozlar.

Milliy iqtisodiyot, uning tarkibiy tuzilishi va makroiqtisodiy ko’rsatkichlari

Купить