Milliy istiqlolchilik harakatining nemis tarixshunosligida o'rganilishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	72.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

119 Sotish

Milliy istiqlolchilik harakatining nemis tarixshunosligida o'rganilishi

Sotib olish

“ MILLIY ISTIQLOLCHILIK HA RA KA TIN IN G N EMIS
TA RIX SHUN OSLI GIDA O‘RGA N ILISHI”
MUN DA RIJ A :
KIRISH ………………………………………………………………………………………….…………….. 2-5
I BOB. ISTIQLOLCHILIK HARAKATINING MOHIYATI , VUJUDGA
KELISH SABABLARI VA HARAKATLANTIRUVCHI KUCHLARI .......... 6-
19
1.1. Turkistonda istiqlolchilik harakatlarining vujudga kelish sabablari va mazmun-
mohiyati ............………………………………….……………………………............................................... 6-14
1.2. O‘lkadagi istiqlolchilik harakatlarini harakatlantiruvchi kuchlar , oqibat va
natijalari .................................................................………………………………….……………………… 15-19
II BOB. NEMIS TARIXSHUNOSLIGIDA TURKISTONDAGI SIYOSIY
VOQEALAR HAQIDAGI QARASHLARNING SHAKLLANISHI VA
ULARNING MANBAVIY ASOSLARI ………………………….. ……….……………… 20-34
2.1. Ilmiy qarashlarning yuzaga kelishi va rivojlanishi hamda ularning manbaviy
asoslari ...........................................................………………………………….…………………………… 20-25
2.2. Nemis tarixshunosligida Turkistondagi siyosiy voqealarning manbalrada
yoritilishi va o‘rganilshi .………….….........………….…..........................................................….… 26-34
XULOSA ………………………………….………………………………………………………………. 35-36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……….….............................… 37-38
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti
I.A. Karimov tarixiy xotira to‘g‘risida - «Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli
ravishda tiklangan, xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat va
zafarlari, yo‘qotish va qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy
o‘rganilgan taqdirdagina chinakam tarix bo‘ladi» 1

- deya haqli ravishda qayd
etgan.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevʻ
ta’kidlaganlaridek: «Milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Biz
yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o rgatishimiz, ularni
ʻ
tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix insititutini bu fanni
rivojlantirish bo yicha tayanch muassasa etib belgilash kerak». O zbekistonning
ʻ ʻ
eng yangi tarixi va biz erishgan olamshumul yutuqlar mard va matonatli
xalqimiz, har qanday to siq va sinovlarni o z kuchi va irodasi bilan yengib
ʻ ʻ
o tishga qodir deb baralla aytishga to la asos beradi
ʻ ʻ 2
.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov so‘zi bilan aytganda xalqimiz o‘sha
mustabid sovetlar tuzumi davrida biri «qizil askar», biri «bosmachi», biri «quloq»,
biri «mushtumzo‘r», yana biri «yo‘qsil» deb guruhlarga ajratilib tashlangandi.
«Bo‘lib tashla, hukmronlik qil» shiorini amalga oshirish uchun eng makkor, qabix
usullar ishga solinib, bir millat vakillarini bir-biriga qarshi qayrash, adovat va nizo
urug‘ini sochish, shu yo‘l bilan istiqlolchilar safini bo‘lib yuborish, ularni alohida
alohida qirg‘in qilish siyosati amalga oshirilgan edi.
O‘zbekistonning sovetlar davri tarixi ana shunday mashaqqatli, og‘ir sinov va
kurash yo‘llaridan iboratdir. Bu deyarli o‘rganilmagan tarixiy davr 1918-1934-
yillar xalqimizning Vatan, millat ozodligi yo‘lida olib borgan milliy urushi,
istiqlolchilik harakati. Sho‘ro tuzumi bu davr o‘rganishini qat’iy man qilingan edi.
Aksincha bu ozodlik kurashini bostirishga qaratilgan sovetlarning bosqinchilik
urushlari tarixi madh qilingan, tarix bir tomonlama bitilgan , g‘oliblar tarixi bitilgan
1
Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent: Ma’naviyat, 2008. - B. 97.
2
Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,-B.5
ʻ
2

holda mag‘lublar tarixi kafanga o‘rab berkitilib qo‘yilgan edi. Biroq oyni etak
bilan yopib bo‘lmaganidek yaqin o‘tmishimizdagi ana shu istiqlol uchun kurashni
tarixdan o‘chirib bo‘lmaydi. Har bir voqea-hodisa, jarayon, xoh salbiy bo‘lsin, xoh
adolatli, xoh razolatli bo‘lsin, ularning barchasi ustidan vaqt, tarix o‘z hukmini
chiqaradi.
Kurs ishining o‘rganilish darajasi: Kurs ishini yozishda mavzuga tegishli
bir qancha adabiyotlardan foydalanildi. Mazkur ishni mohiyatini yoritib berishda
bir qator adabiyotlar muhim o‘rin tutadi.
Nemis tilidagi tadqiqotlarni uch guruxga bo‘lish mumkin. Birinchi
yo‘nalishga siyosiy targ‘ibot xarakteridagi 30-40 yillar nashrlarini kiritsa bo‘ladi.
M.Danko, X.Kon, F.Kramer, M.Bartel, V.Xarpe, K.Tinder kabi nemis
mualliflarining asarlari targ‘ibot xarakteriga ega bo‘lib, Germaniyadagi xukmron
tuzum va mafkuraning kommunizm mafkurasiga qarshi murosasiz munosabati,
ya’ni g‘oyaviy kurash ta’siri aniq ko‘zga tashlanib turadi. Sovet tuzumini keskin
qoralash va ayblashga asoslangan bu tadqiqotlarda Turkistondagi 1917-1924
yillardagi axvol va siyosiy shart-sharoit taxlil etilsa-da, aniq tarixiy dalillar
keltirilmaydi. Shu tufayli ular ilmiylikka da’vo qila olmaydi.
Ikkinchi yo‘nalishga Turkistondagi 1918-1924 yillardagi voqealar
ishtirokchilari va guvoxlari bo‘lgan F.Villfort, R.Kyostenberger, Ye.Bader, L.Volf,
R.Kolin, M.Bartel kabi mualliflarning asarlari kiradi. Ular asosan Birinchi jahon
urushida Rossiya bilan uchlar ittifoqi mamlakatlari o‘rtasidagi harbiy janglarda
Rossiya tomonidan asir olingan bo‘lib, muxtojlik va ochlik tufayli qizil armiya
safiga xizmatga kirishga majbur bo‘lganlar. Mualliflarning ba’zilari bo‘lib o‘tgan
voqealarni taxlil qilib, ularga baxo beradilar (bu haqda so‘nggi boblarda batafsil
to‘xtab o‘tiladi).
Bundan tashqari, uchinchi yo‘nalishga mansub adabiyotlar guruhi ham
mavjud bo‘lib, bu adabiyotlar Germaniyada 30-40 yillarda nemis tarixchilari
tomonidan nashr qilingan bo‘lib, ularda mazkur muammolar ilk bor ilmiy asosda
o‘rganila boshlangan. Shu o‘rinda R.Olzcha 3
, G.Klyaynov, Y.Benzing, G. fon
3
Olzcha R., Cleinow G. Turkestan. Die politische - historischen und Wirtschaftlichen Probleme Centralasiens.
3

Mende, K.Shtelin, B.Shpuler, K.Okay va boshqalarning ishlarini alohida ta’kidlab
o‘tish kerak.
Xususan: o‘zbek tarxchilaridan Shodmonqul Oston o‘g‘li. 4
, Bobobekov X.,
Rahimov J., Sodiqov H. 5
, Validiy A. Z. 6
, A’zamxo‘jaev S. 7
, Ziyoeva D.H. 8
,
Rajabov Q., Haydarov M. 9
, R.Shamsutdinov, Sh. Karimov. 10
, N.Jo‘rayev, Sh.
Karimov 11
asarlari va kitoblari asosiy o‘rin tutadi. Bundan tashqari mustaqilligimiz
davrida ushbu dolzarb masalada qabul qilinyotgan qaror va farmonlar, shuningdek
olib borilyotgan chora – tadbirlar kurs ishining o‘rganilish darajasini yoritib
berishda tub ma’nodagi asos vazifasini o‘taydi.
Kurs ishining vazifasi. Buyuk istiqlolimiz haqqoniy tarixni yoritish uchun
keng imkoniyatlar ufqini ochib berdi. Bunday bo‘lishini o‘sha yomon otliqqa
chiqarilgan «bosmachilar», sarkarda , lashkarboshilar , qo‘rboshilarning o‘zlari
oldindan bashorat qilganlar , qachonlardir yurt qizil imperiya sirtmog‘idan qutulib,
mustaqil taraqqiyot yo‘liga o‘tishlariga qat’iyan ishonganlar. Bu kurs ishini nemis
tarixshunoslarining qilgan tadqiqotlari natijasida mavzuni yanada mukammalroq
bilishga olib kelish vazifa hisoblanadi.
Kurs ishimning asosiy maqsadi. Nemis tarixshunosligi orqali Qizil imperiya
bosqini davrida Turkiston xalqlarining ularga qarshi vatan ozodligi uchun olib
borgan kurashlari haqidagi fikrlarini bilishdir. Nafaqat Turkistonning o‘zida, balki
Farg‘ona vodiysida Buxoro va Xorazm hududlarida ham Chor hukumatiga qarshi
kurashgan qo‘rboshilarning faoliyatining nemis tarixshunosligida o‘rganish
maqsad qilib olingan.
Kurs ishining davriy chegarasi: Turkistonda jadidlik harakatidan keyin
boshlangan va 1935-yilgacha davom etgan istiqlolchilik harakati ushbu kurs
ishining davriy chegarasi etib belgilandi.
4
Шодмонқул Остон ўғли. Миллий қаҳрамонимиз ким? Туркистон. 1992;
5
Бобобеков Х., Раҳимов Ж., Содиқов Ҳ. Ўзбекистон тарихи. -Т.: 1994;
6
Валидий А.З. Бўлинганнни бўри эр. Туркистон халқларининг миллий мустақиллик учун курашлари
тарихидан. -Т.: Адолат. 1997;
7
Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти. -Т.: Маънавият, 2000;
8
Зиёева Д.Ҳ. Туркистон миллий озодлик ҳаракати. -Т.: /./улом нашриёти, 2000;
9
Ражабов Қ., Ҳайдаров М. Туркистон тарихи. –Т.: Университет, 2002;
10
Р.Шамсутдинов, Ш. Каримов Ватан тарихи, Т.: ,,Шарқ” 2010;
11
Н.Жўрайев, Ш. Каримов. Ўзбекистон тарихи Т.: ,,Шарқ” 2011;
4

Kurs ishining nazariy-metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF4947-son «O‘zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi va 2020 yil 29
oktyabrdagi PF-6097-son «Ilm-fanni 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini
tasdiqlash to‘g‘risida»gi Farmonlari , «O‘zbekiston Respublikasi Fanlar
Akademiyasi huzurida O‘zbekistonning eng yangi tarixi bo‘yicha jamoatchilik
kengashi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida»gi 2017-yil 30-iyundagi PQ-3105-son
Qarori va boshqa tarix faniga oid meyoriy-xuquqiy hujjatlar tashkil etadi. Bu davr
haqida metodologik ma’lumot olish uchun avvalo O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoyev hamda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi
Prezidenti I.A.Karimov asarlaridan foydalanish mumkin. Ushbu kurs ishini asosini
O‘zbekiston tarixi fani bo‘yicha yozilgan ilmiy adabiyotlar tashkil etadi. Kurs
ishining ob ekti: sifatida Turkistonda ʼ Sovet mustamlakachiligiga qarshi
istiqlolchilik harakatlari voqea-jarayonlari (XX asr boshlari va birinchi yarmi)
belgilab olindi.
Kurs ishining predmeti. Turkistonda istiqlolchilik davrida harakatlantiruvchi
kuchlarning faoliyati ularning istiqlolchilik harakatlari davrida olib brogan
ijtimoiy-siyosiy qarashlari tashkil qiladi.
Kurs ishining tuzulishi. Ushbu kurs ishi, kirish, 2 bob va 4 bo‘lim, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I bob. Istiqlolchilik harakatining mohiyati, vujudga kelish sabablari va
harakatlantiruvchi kuchlari
1.1. Turkistonda istiqlolchilik harakatlarining vujudga kelish sabablari
va mazmun-mohiyati.
Tarixiy manbalarda Turkiston o‘lkasi xalqlarining Sho‘ro bosqiniga qarshi
milliy-ozodlik va istiqlol harakatining boshlanishi va uni davrlashtirish bo‘yicha
har xil fikrlar ilgari surildi. Jumladan , Sho‘ro tarixshunosligida o‘lkamiz
xalqlarining ozodlik va milliy mustaqillik uchun kurashi davrini ko‘r-ko‘rona
fuqarolar urushi davri, deb qaraladi. Tarixiy haqiqatga mutlaqo to‘g‘ri
kelmaydigan Rossiyadagi fuqarolar urushi davridan aynan ko‘chirib olindi va
1918-1920 yillar shunday belgilandi. Bu borada tarixiy voqealarga xolisona
berilgan to‘g‘ri bahoni xorijda chop etilgan manbalardan topamiz. Jumladan,
Boymirza Hayit»Bosmachilik: Turkistonda 1917-1934 yillardagi milliy kurash»
kitobida o‘lka xalqlarining milliy ozodlik va mustaqillik kurashi davrini to‘g‘ri va
aniq belgilaydi. Uning fikricha, Turkiston xalqlarining milliy ozodlik jangovar
kurashi 1934-yilning o‘rtalariga qadar davom etgan. Bu katta davr ikki bosqichga
bo‘linadi: 1) 1918 yil fevraldan 1924 yilgacha; 2) 1924 yildan 1934 yilgacha 12
.
Turkiston o‘lkasi xalqlarining milliy ozodlik va istiqlol harakatining sabablari
to‘g‘risida ham tarixiy manbalarda har xil fikrlar bayon etiladi. Ayniqsa sho‘ro
davrida chop etilgan adabiyotlarda o‘lka xalqlarining milliy ozodlik va istiqlol
harakatining mohiyati buzib, soxtalashtirib «bosmachilik» deb ataladi va sabablari
bir yoqlama yoki juda toraytirilib ko‘rsatiladi. Qonuniy savol
tug‘iladi:»Bosmachi» degan mudhish uydirma iborasi qanday yuzaga kelgan?
Jamiki arxivlarda saqlanayotgan 1918-1919 yillarga oid
hujjatlarda»bosmachilik»«,bosmachilar» degan iboralar
uchramaydi.»Talovchilar»«,dushmanlar» degan iboralar bolsheviklar, sho‘ro,
harbiy tashkilotlari hujjatlarida ko‘zga tashlanadi. 1918-1920 yillarda bo‘lib o‘tgan
Turkiston Kompartiyasi I-V qurultoylari, Turkiston Respublikasi Sho‘rolarining I-
V, IX syezdlari, shuningdek, boshqa hujjatlarda ham»bosmachilik» iborasi
12
Н.Жўрайев, Ш. Каримов. Ўзбекистон тарихи Т.: ,,Шарқ” 2011, 100-бет;
6

ishlatilmagan.»Bosmachilik harakati» doirasidagi qo‘rboshilar»,bosmachilar» bilan
bog‘liq bo‘lgan hujjatlarda ham bu ibora yo‘q. Axir, istiqlol yo‘lida milliy ozodlik
uchun kurash olib borgan xalq milliy qahramonlari o‘zlarini»bosmachilar» deb
atalmaganlar-ku? Aksincha , ular o‘zlarini»Musulmonobodlik jangchilar», «Vatan
mudofachilari», «Turkiston ozodligi askarlari»«,Millatni yurtni ajnabiy
bosqinchilardan ozod etuvchilar»«,milliy qo‘shin jangchilari» deb atashgan.
Mazkur harakat sardorlari o‘z nomlariga»bek» so‘zini qo‘shib, Madaminbek,
Shermuhammadbek, Isroilbek, Ibrohimbek , Parpibek deb ataganliklari ham bejiz
emas. Qariyalar hanuz u davrni»beklar zamoni» edi deb ham eslashadi 13
.
Turkiston Kompartiyasining 1921 yil 19 avgustda bo‘lgan VI qurultoyida
Farg‘ona masalasi ko‘rildi. Unda asosiy maruzachi sifatida so‘zlagan N.To‘raqulov
Farg‘ona vodiysida»bosmachilik harakati» ning kelib chiqishi sabablarini tahlil
qilishga harakat qildi. U jumladan bunday degan edi:»...hozirgi bosmachilik
mahalliy hokimiyatning mustamlakachilik-bosmachilik ishining natijasi sifatida
yuzaga keldi. Boshqa tomondan, bosmachilik faqat qator krizislar negizida
tug‘ilishi hal etishda , ekin maydonlarining qisqarishi natijasida va hakozolar,
barcha bu inqiroz va iqtisodiy shart-sharoitlar asosida bosmachilik rivojlandi. Bu
sabablar bilan birgalikda tarixning ba’zi davrlarining rivojlanishi va kuchayishi
yordam bergan bitta vaziyatni qayd qilmoq kerak. Bosmachilik, bu bizning
tashkilotlarning siyosiy jihatdan uzoqni ko‘ra bilmasligimizga Farg‘ona fronti
sharoitida mehnat majburiyatini o‘tkazilishini misol bo‘la oladi, qachonki oldindan
hech qanday tashviqotsiz, hech qaydan hojat bo‘lmagan holda mehnat
majburiyatini shunday o‘tkazdikki, mehnatga yaroqli shahar aholisining va
dehqonlarning yarmi qishloqlardan qochib ketdi va ayni paytda bosmachilikka
xayrixohlik bildiruvchi maxsus muhit yaratildi. Shungacha borildiki, mehnat
majburiyatiga yetarli miqdorda kishilarni to‘plash uchun masjidlar o‘rab olinib,
odamlar tutildi va hokazo. Mana shu barcha umumiy maxsus sharoitlarda
bosmachilik rivojlandi, kuchaydi va mustahkamlandi» 14
.
13
Р.Шамсутдинов, Ш. Каримов Ватан тарихи, Т.: ,,Шарқ” 2010, 87-бет;
14
М.Хўжайев Шермуҳаммадбек Қўрбоши Т.: ,,Шарқ” 2008, 34-бет;
7

Turkistonda oktabr to‘ntarishidan keyin sodir bo‘lgan voqealar jarayoni shuni
ko‘rsatadiki, bolsheviklar o‘rnatgan sovet rejimi o‘lka xalqlariga nafaqat
mustaqillik, hatto milliy muxtoriyatni ham ravo ko‘rmadi. Mustaqillik osonlikcha
qo‘lga kiritilmasligini tushunib yetgan milliy vatanparvarlar qo‘lga qurol olib,
bolsheviklar va bosqinchi qizil armiyaga qarshi istiqlolchilik harakatini boshlab
yubordilar. Sovet rejimi va kommunistik mafkura hukmronligi yillarida ularga
«bosmachi» deb noxaq tamg‘a bosildi. Ushbu o‘rinda «bosmachi» so‘zining
mohiyati hususida to‘xtalmasdan o‘tib bo‘lmaydi. «Bosmachi» so‘zi aslida
«bosmoq» fe’lidan olingan. Aslini olganda Farg‘ona vodiysida, umuman, butun
Turkiston hududida podsho va sovetlar Rossiyasi bolsheviklarga qarshi qurolli
kurash olib borgan turkistonliklar o‘zlarini «bosmachilar» deb atashmagan.
«Bosmachi» deb xalq o‘rtasida harbiy sohaga aloqasi bo‘lmagan jinoyatchi
unsurlar, «o‘g‘ri» va «bezorilar to‘dasi» tushunilgan 15
.
Shu bilan birga birovlarning yurtini bosib olgan bosqinchilarni ham
«bosmachilar» deb atash mantiqan to‘g‘ri keladi. Bu harakat xaqida so‘z yuritilgan
1918-1919 yillarning o‘rtalarigacha bo‘lgan davrga tegishli arxiv hujjatlarida ham
«bosmachi» so‘zi uchramaydi. Bu xujjatlarda «qaroqchi» ( разбойник ), «shayka»,
juda bo‘lmasa «bosqinchi» (bandit) iboralari qo‘llanilgan. 1919 yilning
o‘rtalaridan boshlab avval sovet vaqtli matbuotida, keyinchalik esa ayrim rasmiy
xujjatlarda «bosmachi» iborasini qo‘llash boshlangan. «Bosmachi» va
«bosmachilik» iboralari milliy ozodlik harakatining mohiyatini pasaytirish,
ajdodlarimizning Rossiya zulmi va bolsheviklar hukmronligiga qarshi olib borgan
qonli kurashlarini xaspo‘shlash uchun buyuk davlatchi - shovinistlar tomonidan
o‘ylab topildi va «banditlik», «qaroqchilik» so‘zlari bilan asossiz ravishda bir
qatorga qo‘yildi 16
.
Kommunizm mafkurachilari va ularning maddohlari hatto 1917 yilgacha
bo‘lgan milliy ozodlik harakatlarini ham ko‘p xollarda shu atama bilan nomladilar.
Xayriyatki, O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, «bosmachi»
yorlig‘i yopishtirilgan ota-bobolarimizning muborak nomlari istiqlolchilar sifatida
15
Н.Жўрайев, Ш. Каримов Ўзбекистон тарихи Т.: ,,Шарқ” 2011, 128-129-бетлар;
16
Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов Ватан тарихи Т.: 2010, 92-бет;
8

namoyon bo‘ldi. 33 Istiqlolchilik harakati «Turkiston muxtoriyati tor-mor qilinishi
bilan boshlanganligi» deyarli barcha tarixchilarning asarlarida e’tirof qilinadi.
Aslini olganda, muxtoriyat xukumati ag‘darib tashlanmaganida ham yoki bu
hukumat xatto mutlaqo bilmaganida ham istiqlolchilik harakatining vujudga kelishi
tabiiy bir hol edi. Zotan, bu davrda Turkistonda vujudga kelgan ijtimoiy - siyosiy
vaziyat istiqlolchilik harakatining boshlanishini muqarrar qilib qiygan edi. Chunki
Turkistonda istiqlolchilik harakatining boshlanishi uchun muxtoriyatning tor - mor
qilinishi bilan birga boshqa bir qator jiddiy sabablar ham mavjud edi. Birinchidan:
1917 yilda sodir bo‘lgan oktabr to‘ntarishi va buning natijasida hokimiyatni qo‘lga
kiritgan bolsheviklar tomonidan ilgari surilgan kommunistik mafkura Turkiston
xalqlari uchun mutlaqo yot tushuncha edi. Mahalliy aholi bu g‘oyani avval
boshdanoq iziga singdira olmadi va unga qarshi turdi. Ikkinchidan: sovet hukumati
o‘rnatilgan dastlabki kundanoq hokimiyatni boshqarishga mahalliy xalq vakillari
jalb qilinmadi, ularning milliy g‘ururi, xaqhuquqi inkor qilindi. Turkistonda
o‘rnatilgan bolsheviklar tuzumi chor Rossiyasi mustamlakachiligining yangi shakli
ekanligi isha dastlabki kunlardanoq oshkor bo‘lgan edi. Uchinchidan: yangi tuzum
o‘rnatilgan kundanoq mahalliy xalqning asrlar davomida shakllangan urf - odatlari,
milliy qadriyatlari toptaldi. Qozi sudlovi bekor qilindi vaqf erlari tortib olindi,
mulkchilikning barcha shakliga chek qiyildi. Turkiston Muxtoriyatining tugatilishi
istiqlolchilik harakatining butun Farg‘ona vodiysida ommaviy ravishda
boshlanishiga bir turtki vazifasini itadi, xolos. Rossiya imperiyasining
mustamlakachilik zulmi ostida ezilib kelgan farg‘onaliklar Turkistonda birinchi
bo‘lib bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli kurashga otlandilar 17
.
Shu tariqa, Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha rejimga qarshi
istiqlolchilik harakati 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi.
Istiqlolchilik harakatining asosiy harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, chorikorlar,
mardikorlar, hunarmandlar va kosiblar zdi. Turkiston respublikasi rahbarlaridan
birining e’tirof etishicha, istiqlolchilik harakatida asosan dehqonlar va
hunarmandlar qatnashdi. Ularga shahar axolisining aksariyat qismi: o‘ziga to‘q
17
Н.Жўрайев, Ш. Каримов. Ўзбекистон тарихи Т.: ,,Шарқ” 2011, 102-бет;
9

badavlat oilalarniig vakillari, savdogarlar , islom dini arboblari hamda ba’zi boylar
qo‘shildi. Istiqlolchilar safida oq-qorani tushungan savodxon kishilar - ziyolilar
ham ko‘pchilikni tashkil qilardi va ular jadidlar orasidan ajralib chiqqan Turkiston
munavvarlari va muborizlari edi. Bir so‘z bilan aytganda, istiqlolchilar safida
xalqning barcha tabaqasiga mansub kishilar bor edi 18
.
Dastlabki istiqlolchi guruhlarning tashkil topishi Kichik va Katta
Ergashlarning nomlari bilan bog‘liqdir. Turkiston Muxtoriyati hukumati qo‘shiniga
boshchilik qilgan Kichik Ergash qo‘rboshi 1918 yil 19 - 21 fevralda Qo‘qon
shahrida qizil askarlarga qarshi bo‘lgan «ikki kunlik urush natijasida
mag‘lubiyatga uchradi, uning 2.000 kishilik armiyasidan omon qolgan ikki yuzga
yaqin kishi Kichik Ergash rahbarligida Qo‘qon uezdidagi Bachqir qishlog‘iga
(Qo‘qondan 18 chaqirim shimoli - sharq tomonda) jang bilan chekinishdi».
O‘zining kindik qoni tiko‘lgan Bachqir qishlog‘ida Kichik Ergash yigitlari bilan
qal`a shaklida istehkom qurib, mustahkam o‘rnashib oldi. 26 34 fevral kuni
Bachqirga 5 ta qizil gvardiyachilar otryadi va dashnoqlar drujinasi hujum qilishdi.
27 fevralda bo‘lgan janglarning birida Kichik Ergash shaxid bo‘lgach, uning
o‘rniga Katta Ergash qo‘rboshi Farg‘ona vodiysida bolsheviklarning
mustamlakachilik tartibiga qarshi kurash boshladi. Sovet hokimiyati va
bolsheviklarga qarshi milliy istiqlol harakatini tashkil qilish endi uning zimmasiga
tushadi. 1918 yil mart oyiga kelib Farg‘ona vodiysida bir-biridan mustaqil ravishda
40 dan ortiq qo‘rboshi dastalari faoliyat ko‘rsatardi. Madaminbek Skobelev
uezdida, Shermuhammadbek va Nurmuhammadbek Marg‘ilon atroflarida, Omon
Polvon, Қ obul, Sotiboldi Qozi va Rahmonqul Namangan uezdida, Parpi qo‘rboshi
Andijon shahri atrofida, eshmat qo‘rboshi Qo‘qonning Buvayda qishlog‘ida, Umar
Choli Urganji qishlog‘ida, Jonibek Qozi Izgan tomonda, Muhiddinbek Novqatda
harakat qilmoqda edi. Bu tarqoq holda bo‘lgan istiqlolchilik harakatini yagona
qimondonlikka biysundirish va birgalikda harakat qilish maqsadida «Shiroi
Islomiya» va «Shiroi Ulamo» tashkilotlari a’zolarining tashabbusi bilan 1918 yil
mart oyining oxirida Bachqir qishlog‘ida Farg‘onadagi butun qo‘rboshilarning
18
Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов Ватан тарихи Т.: 2010, 92-бет;
10

birinchi qurultoyi chaqirildi. Unda 40 dan ortiq yirik qo‘rboshilar qatnashdi.
Farg‘ona vodiysidagi istiqlolchilik harakatining boshlig‘i qilib Katta Ergash
saylandi va unga butun musulmon qishinlarining Oliy bosh qimondoni - «Amir al
muslimin» unvoni berildi. Katta Ergash qo‘rboshining irinbosarlari qilib
Madaminbek va Shermuhammadbek tayinlandi. Umuman olganda, Farg‘ona
vodiysida 1918 yilning o‘rtalariga kelib, taxmiian yuzga yaqin qo‘rboshilar o‘z
dastalari bilan qizil armiya qismlariga qarshi kurash olib bormoqda edi. Lekin shu
bilan birgalikda ayrim kichik guruhlar o‘z manfaatlari yilida to‘ntarishdan keyingi
tartibsiztshklar va boshboshdoqlikdan foydalanib xalqni talash, boylik orttirish
maqsadida harakat qilib aholi orasida obro‘sizlandilar. Bular kichik - kichik
guruxlar bo‘lib, ular umumiy istiqlolchilik harakatiga qo‘shilmas, o‘zlari mustaqil
harakat qilar edilar. Sovet hukumati esa bundan ustalik bilan foydalanib, Turkiston
xalqlari o‘rtasida xaqiqiy istiqlolchilarni obro‘sizlantirishga, ularga «bosmachilar»
deb tamg‘a osishga harakat qilar edi 19
.
Turkistondagi istiqlolchilik harakatining o‘ziga xos milliy xarakteri va
xususiyatlari mavjud bo‘lib, ular harakatdagi qo‘rboshilar dastalari va guruxlari
faoliyatida, ularning maqsad va istaklarida o‘z ifodasini topgan edi. Bularda islom
shariati qonun - qoidalari asosidagi milliy davlat barpo qilishdan tortib, milliy
demokratik tartibdagi mustaqil davlat tuzish kabi g‘oyalar mujassamlashgan edi.
M.Frunze bundan sal oldinroq Turkiston fronti qo‘mondoni vazifasini bajarishga
kirishishi munosabati bilan 1919 yil 11 avgustda chiqargan buyrug‘ida Turkiston
frontining tashkil qilinishidan maqsadni quyidagi tarzda ochiq bildirgan edi:
«Turkiston yurishining asl maqsadi, butun Turkistonni ishg‘ol qilishdan
iboratdir». Chunki Farg‘ona vodiysidagi bu harakat Markaz va butun Turkiston
o‘lkasida bolsheviklar rejimiga qarshi ko‘tarilgan xalq harakati bo‘lib, sovet
hokimiyatini larzaga keltirdi, ayniqsa, Farg‘onada uni halokat yoqasiga olib keldi 20
.
1920 yil 18 avgustda 2-Turkiston iqchi diviziyasi komandiri F.Karpov
Turkfront qo‘mondoni M.Frunze bilan telegraf orqali bevosita suhbatida shunday
35 degan edi: «Farg‘onadagi urush qaroqchilarga qarshi kurash bo‘lmasdan, balki
19
Шодмонқул Остон ўғли. Миллий қаҳрамонимиз ким? Туркистон. 1992 й. 21 феврал;
20
Н.Жўрайев, Ш. Каримов Ўзбекистон тарихи Т.: ,,Шарқ” 2011, 118-бет;
11

bu erda kurash tub aholini sovet hokimiyatiga qarshi tashkiliy ravishdagi
qizg‘oloni hisoblanadi. Bosmachilar bo‘lib o‘tgan janglarda katta kuch
yuqotsalarda, hozirgi vaqtda ularning safi yangidan, hattoki, avvalgidan ortiq
darajada to‘lib bormoqda, har bir miltiqqa 5 ta nomzod da’vogarlik qilmoqda» 21
.
Turkiston avtonom sovet respublikasi XKS raisi Qayg‘usiz Otaboev 1922-yil
iyulida bo‘lgan Turkiston MIQ 4 - plenumida istiqlolchilik harakati natijasida
o‘lkada vujudga kelgan vaziyatni to‘g‘ri baholashga harakat qilib, shunday degan
edi: «...Dastlabki davrlarda bosqinchilik ruhida bo‘lgan bu harakat endilikda
siyosiy mazmun kasb etdi. Shuni ta’kidlash lozimki, 1919-1920-yillarga kelib
Farg‘onada qaroqchilik, bosmachilik emas, balki o‘ziga xos xalq qizg‘oloni
vujudga keldi. Biz 4 yil davomida bu harakatga hatto to‘g‘ri baxo berishni ham
bilmadik , u xalq, qo‘zg‘oloni bo‘lgani xolda bosmachilik deb atadik. Bosmachilik
mohiyatan talonchilik degan ma’noni anglatadi, bizning ushbu harakatga bergan
noto‘g‘ri ta’rifimiz masalani hal etishda noto‘g‘ri yondoshuvlarga olib keldi. Va
alaloqibat 4 yil davomida biz bu harakatning biron-bir jihatini tugata olmadik» 22
.
Bu tarixiy hujjat shundan dalolat beradiki, sovet hokimiyatining
Turkistondagi rahbarlari izlari istamagan holda istiqlolchilik harakatiga va uning
mohiyatiga ilk bor to‘g‘ri baho berishga, ko‘tarilgan xalq harakatini sovet
tuzumiga, bolsheviklar rejimiga qarshi qurolli qo‘zg‘olon ekanligini tan olishga
majbur bo‘ldilar. Bu isha davr uchun muhim ahamiyatga ega edi. Markaziy sovet
hokimiyatining butun Turkiston o‘lkasida yuritgan shovinistik va
mustamlakachilik siyosati, mahalliy aholi manfaatlari bilan hisoblashmay, milliy
qadriyatlarni oyoqosti qilinishi istiqlolchilik harakatining doimiy ravishda avj olib
borishiga hamda uzluksiz davom etishiga, ular safining muntazam ortib borishiga,
hatto ularning milliy tarkibini baynalmilallashuviga olib keldi.Turkistondagi
istiklolchilik harakatiiipg milliy tarkibi asosan tub joy aholisi o‘zbek, tojik, qirg‘iz,
qozoq, turkman, qoraqalpoq, uyg‘urlardan iborat edi. Ayniqsa, Madaminbek o‘z
yigitlari safida har xil millat vakillari bilishiga e’tibor berdi. U Farg‘ona
vodiysidagi rus aholisiga murojaat qilib, o‘z armiyasiga qo‘shilgan har bir oddiy
21
Н.Жўрайев, Ш. Каримов Ўзбекистон тарихи Т.: ,,Шарқ” 2011, 119-бет;
22
Р Шамсутдинов, Ш.Каримов Ватан тарихи Т.: 2010, 92-бет;
12

askarga oyiga ming simdan, zobitlarga esa ikki ming simdan maosh to‘lanishini va
ularning diniy e’tiqodlariga dahl qilinmasligini e’lon qildi. Madaminbek
qo‘shinlari bilan Jalolobodda turgan K.Monstrovning krest’yanlar (dexqonlar)
armiyasi o‘rtasida 1919 yil 2 sentyabrda sovetlarga qarshi birgalikda kurashish
uchun o‘zaro bitim tuzilganligi yuqoridagi fikrimizga dalildir. Shuningdek,
istiqlolchilar safida ayrim tatar va boshqird harbiylari, Turkiya va Afg‘onistondan
kelgan juda oz miqordagi zobitlar ham bor edi. Masalan, arxiv hujjatlarining
dalolat berishicha, Shermuhammadbek lashkarlari safida «12 turk harbiy
instruktori bo‘lgan». Istiqlolchilarning jang qilish taktikasi ham o‘ziga xos edi.
Ularning safida maxalliy sharoitni puxta bilgan yo‘lboshlovchilar ko‘p bo‘lib, ular
bo‘lajak jang shart-sharoitlarini oldindan bilishgan: chunonchi, qizil askarlar
miqdori, ular qurol – yarog‘ining turi va soni, hujum usullari yoki chekinishi
hamma – hammasi oldindan puxta o‘rganilgan. O‘sha davr tarixiy hujjatlarining
guvohlik berishicha, 36 istiqlolchilar «razvedkasi ajoyib ishlar», janglarda bo‘lsa
«ko‘p hollarda maxalliy aholi tomonidan qo‘llab – quvvatlangan bosmachilar
g‘olib chiqishar edi». Istiqlolchilar mahalliy sharoitni yaxshi bilganliklari uchun
hovli va bog‘larda, qishloqlardagi devorlar ortida, mahalla va guzarlarda, tog‘ –
toshlarda, chil – biyobonlarda, odam borishi qiyin bo‘lgan daralarda ham erkin
harakat qilishgan. Istiqlolchi dastalarning bunday kurash usullari sovet
qishinlariniig ularga qarshi itkazayotgan harbiy operatsiyalarini qiyinlashtirar edi 23
.
Farg‘onadagi milliy istiqlolchilar bilan kurashning o‘ziga xosligini tavsiflab,
Turkiston frontining qimondoni M.Frunze buyruqlarining birida shunday e’tirof
etadi: «Axoli zich joylashgan va inqir – chinqirlari ko‘p Farg‘ona rayonlarida
shaykalarni ta’qib qilish juda qiyin vazifa bo‘lib, haddan tashqari katta kuch –
quvvatni talab qiladi... Barcha tomonlari ariqlar bilan kesishgan va bir – birini
to‘sib turgan tog‘lar bilan qurshalgan tumanlardan iborat bo‘lgan, aholisi zich
joylashgan Farg‘ona vodiysida kurash haddan tashqari mushkul edi. Holdan
toydirilgan dushman bir joyda tarqalib ketsa, dam olib hamda pastqam va ovloq
iriplarda kuch to‘plagach, yana boshqa joylarda paydo bilardi. Ularning qo‘qqisdan
23
Мансурхўжа Хўжайев. Шемуҳаммадбек Қўрбоши. Т.: ,,Шарқ” 2008 й, 123-бет;
13

qilgan hujumlari hali jangga tayyorgarlik ko‘rishga imkoniyati bilmagan
jangchilardagina emas, balki barcha axoli o‘rtasida ham to‘xtovsiz asabiy ziriqish
tug‘dirardi va shu sababli Farg‘onada kurashning usullari boshqa frontlardagi
kurash usullaridan farq qiladi. Bu erda front chizig‘i yo‘q, u hamma joydan
o‘tadi». Istiqlolchilarning o‘ziga xos bu kurash usullari, ularning xalq ommasi
tomonidan doimo qo‘llab – quvvatlanishi qizil askarlariipg tobora g‘azabini
qo‘zg‘atardi. Natijada sovet armiyasi jangchilari butun – butun shahar va
qishloqlarning kulini ko‘kka sovurishar, qishloqlarni havodan turib samolyotlarda
bombardimon qilishar, tinch aholini qirib tashlashar, Farg‘ona xalqini zaharli gaz
ishlatib bo‘g‘ib o‘ldirishar, qisqasi M.V.Frunze va keyinchalik S.S.Kamenev
tomonidan Maxsus Turkiston uchun ishlab chiqilgan «Bosmachilikka qarshi
kurash yo‘riqnomasi»ni so‘zsiz bajarishar edi.
Shunday qilib, 1918 yil fevralda dastlab Qiqon atroflarida boshlanib,
keyinchalik Farg‘ona vodiysi va butun mintaqani qamrab olgan istiqlolchilik
harakati sovet rejimi va bosqinchi qizil armiyaga qarshi qaratilgan bo‘lib,
ajdodlarimiz Turkiston mustaqilligi uchun xayot - mamot kurashiga otlangan
edilar.
14

1.2. O‘lkadagi istiqlolchilik harakatlarini harakatlantiruvchi kuchlar,
oqibat va natijalari.
Turkistonda sovet hokimiyati va bolshevikcha rejimga qarshi istiqlolchilik
harakati 1918 yil fevral oyining oxirlarida boshlangan edi. Istiqlolchilik
harakatining asosiy harakatlantiruvchi kuchi dehqonlar, chorikorlar, mardikorlar,
hunarmandlar va kosiblar zdi. Turkiston respublikasi rahbarlaridan birining e’tirof
etishicha, istiqlolchilik harakatida asosan dehqonlar va hunarmandlar qatnashdi.
Ularga shahar axolisining aksariyat qismi: o‘ziga to‘q badavlat oilalarniig vakillari,
savdogarlar, islom dini arboblari hamda ba’zi boylar qo‘shildi. Istiqlolchilar safida
oq-qorani tushungan savodxon kishilar – ziyolilar ham ko‘pchilikni tashkil qilardi
va ular jadidlar orasidan ajralib chiqqan Turkiston munavvarlari va muborizlari
edi. Bir so‘z bilan aytganda, istiqlolchilar safida xalqning barcha tabaqasiga
mansub kishilar bor edi.
1919 yil 22-oktyabrda istiqlol uchun kurash harakati kuchlarini tiklash va uni
yanada mustahkamlash maqsadida Ergashtomda qo‘rbboshilar qurultoyi chaqirildi.
Qurultoyda Farg‘ona Muvaqqat hukumatini tuzishga qaror qilindi. Hukumat
boshlig‘i va Bosh qo‘mondonlikka Madaminbek saylandi. Hukumat boshlig‘ining
o‘rinbosarligiga Monstrov nomzodi ko‘rsatildi. General Muxanov harbiy vazir ,
advokat Nansberg Ichki ishlar vaziri, Hakimdon Azizxonov Moliya vaziri bo‘ld 24
.
Umumiy tarkibi 24 kishidan iborat boshlagan mazkur hukumatda 16 kishi tub
yerli aholi vakillari bo‘lsa, 8 kishi Yevropa millatlariga munsub xalqlarning
vakillari edilar 25
.
Madaminbek shaxsida davlat va siyosiy arbobga hamda harbiy sarkardaga xos
sifatlar mujassamlashgan edi. Madaminbek Farg‘ona vodiysida Sho‘ro hukumati
organlariga muqobil bo‘lgan siyosiy boshqarish tizimini joriy etdi.»U bizning
rahbarlikdagi kachilim va xatolarimizdan mohirona fondalanildi, unda
o‘z»boshqarish apparati», o‘z tribunali, o‘z»genshtabi» bor edi, u qonunlar
24
Валидий А.З. Бўлинганнни бўри эр. Туркистон халқларининг миллий мустақиллик учун курашлари
тарихидан. -Т.: Адолат. 1997;
25
Зиёева Д.Ҳ. Туркистон миллий озодлик ҳаракати. -Т.: /./улом нашриёти, 2000;
15

chiqardi»,-deb ta’kidlagan edi uning dushmanlaridan Gromatovich. Faqat Ergash
va Shermuhammadbekkina shunga o‘xshash boshqarish tizimini joriy eta oldilar.
Madaminbek askarlari tinch aholini talovchilar va bosqinchilarni o‘zlari
ushlab, qattiq jazolaydilar.»O‘z oldiga Sho‘ro hukumatini ag‘darib tashlashni va
Farg‘ona muhtoriyatini tiklashni vazifa qilib qo‘ygan Madaminbek mohir
siyosatchi va tajribali tashkilotchi sifatlariga ega edi»,-deb ta’kidlanadi
hujjatlarining birida. Farg‘ona Muvaqqat hukumati harbiy va moddiy yordam
so‘rab Buxoro amirligi va Afg‘oniston hukumatiga o‘z vakillarini yubordi. Ammo
ulardan hech qanday amaliy yordam ololmadi. Qurultoyda Sho‘rolarga qarshi
kurashayotgan vatanparvar kuchlarning harakat birligini tashkil etishga katta
e’tibor berildi. O‘sha paytda Farg‘ona vodiysida harakatda bo‘lgan 150 ga yaqin
istiqlolchi guruhlarni Madaminbek, Shermuhammadbek , Xolxo‘ja va katta Ergash
boshchiligida to‘rtta yirik guruh qilib birlashtirishga qaror qilindi 26
.
Bu ishda rus ofitserlari yaqindan amaliy yordamlar berdilar. Qo‘rboshi
otryadlarni qaytadan shakllantirish, markaziy rahbarlikni yo‘lga qo‘yish, harbiy
komandir kadrlarni tarbiyalash va tayyorlash yuzasidan bir qator tadbirlar amalga
oshirildi. Ammo bu tadbirlar kutilgan natijani bermadi, istiqlol uchun kurashuvchi
barcha kuchlarni yagona markaz va jabhada birlashtirib kurashni yo‘lga qo‘yish
imkoniyati bo‘maydi. Bu ishning muvaffaqiyat qozonmaganligining sabablari ko‘p
bo‘ladi, albatta. Eng asosiy sabab mustaqillik va milliy ozodlik uchun kurash olib
borayotgan Turkistonlik vatanparvar kuchlar g‘oyaviy-siyosiy va madaniy kurash
saviyasining talab darajasida bo‘lmaganligini edi. Bu hol milliy ozodlik kurashiga
rahbarlik qilayotgan qo‘rboshilar faoliyatida o‘z aks sadosini topdi. Ular tajribali
va nihoyat ayyor sho‘rolar saltanati mustamlakachiligiga qarshi bir yoqadan bosh
chiqarib kurashmoq uchun o‘zaro umumiy til topa olmadilar. Yana maqsad yo‘lida
birlasha olmadilar. Ko‘p hollarda qo‘rboshilap birgalashib harakat qilish o‘rniga
o‘z bilganlaricha va hech qanday dastursiz o‘zlaricha alohida-alohida guruhlarga
bo‘linib, dushmanga qarshi kurashar edi. Bundan esa sho‘rolar va Qizil askar
kuchlari ustalik bilan foydalandilar. Ayni chog‘da 1919-yilning kuz oylaridan
26
Бобобеков Х., Раҳимов Ж., Содиқов Ҳ. Ўзбекистон тарихи. -Т.: 1994;
16

boshlab Sho‘ro hukumati istiqlolchi kuchlarga qarshi kurashda o‘z taktik yo‘lini
o‘zgartirdi, u manfiy va hiyla bilan ish olib bora boshladi. Bu borada sentyabr
oyiga kelib Turkiston bilan Rossiya markazi o‘rtasida uzilib qolgan aloqaning
tiklanishi, Turkkomissiya ish faoliyatining boshlanishi va nihoyat M.Frunze
boshchiligida Turkiston frontining tashkil etilishi hal qiluvchi o‘rin tutdi. Bu
davrda Sho‘ro hukumati istiqlolchi kuchlarga qarshi iki jabha bo‘ylab tazyiqni
kuchaytirdi. Birinchisi ma’naviy tazyiq edi. Turkkomissiya rahbarligida Sho‘ro o‘z
targ‘ibotchisi va tashviqotlarini omma orasiga, jang qizib turgan hududlarga
yubordi. Ular orqali xalq ommasining ongiga Sho‘ro hukumati adolatli, xalqparvar
hukumat, u mustamlaka osaratidagi ezilgan millatlarning himoyachisi, bo‘lib
o‘tgan dahshatli qirg‘inlarda uning aybi yo‘q, degan g‘oya singdirildi 27
.
Xalq milliy ozodlik va istiqlol uchun kurashining buyuk sardori Madaminbek
o‘ldirilgan bo‘lsa-da, vatan mustaqilligi yo‘lida u jon fido qilgan vatanparvarlikdan
iborat qudratli to‘lqin to‘xtamadi, aksincha u yanada katta kuch bilan ko‘tarildi. Bu
davrda milliy ozodlik kurashining asosiy sardori va yalovdorlari
Shermuhammadbek edi. Madaminbekning o‘ldirilishi, Monstrov yo‘l qo‘ygan
kamchiliklar va Muxanovning Sharqiy Turkistonga 20 ta rus ofitserlari bilan
qochib ketishi oqibatida Farg‘ona muvaqqat hukumati parchalanib ketdi.Ingliz
tarixchisi Glende Frezer ma’lumotlariga qaraganda, bu davrda Farg‘ona
bolsheviklar 76 ming muntazam armiyaga ega edilar. Ana shu dahshatli kuch bilan
Sho‘ro hukumati Farg‘ona vodiysida ko‘tarilgan istiqlol harakatini zo‘rlik bilan
bostirmoqchi bo‘ldi va xalq qahr-g‘azabiga sababchi bo‘lgan bir qator tadbirlarni
amalga oshirdi. Masalan, M.Frunzening buyrug‘iga asosan qizil askarlarni oziq-
ovqat mahsulotlari yig‘ishga kirishildi. Aholi bu davrda ochlikdan sillasi qurib
qirilib ketayotgan edi. Musulmon maktablari yopib qo‘yildi, islom ruhoniylari
faoliyati ta’qib ostiga olindi. 19 yoshdan 35 yoshgacha bo‘lgan aholini majburiy
harbiy xizmatga olish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Bu tadbirlar mehnatkash
ommasining sabr-kosasini yanada to‘ldirdi, ular ommaviy sur`atda
Shermuhammadbek lashkarlariga borib qo‘shila boshlaydilar.
27
Р Шамсутдинов, Ш.Каримов Ватан тарихи Т.: 2010, 92-бет;
17

1920 yilning oktyabrida hatto muntazam Qozon polkidagi askarlardan 640
kishi qurol-yarog‘lari bilan Shermuhammadbek va Xolxo‘ja qo‘rboshi tomoniga
o‘tib ketdi. Vatanim, millatim va ozodlik degan barcha sof vijdonli , imon-e’tiqodli
vatanparvarlar Shermuhammadbek qanotidan joy va panoh topdilar 28
.
1920 yil 3-mayda Shermuhammadbek tashabbusi bilan Oltiariq tumanidagi
Qarnota qishlog‘ida qo‘rboshilar qurultoyi chaqirildi. Unda Turkiston muvaqqat
hukumati tuzildi. Hukumat boshlig‘i va bosh qo‘mondon-Amir ul-Muslimin
lavozimiga Shermuhammadbek saylanadi. Boymirza Hayit ma’lumotlariga
qaraganda, Shermuhammadbek boshqargan hukumatda lavozimlar quyidagicha
taqsimlangan: siyosat raisi-Mullajon Qori , Shayx ul islom-Akbarjon Esxoni,
hukumat bosh kotibi-Abdusalom qori, Moliya vaziri-Nosir Joni, Maxsus ishlar
vaziri-Mullaxoji Niyoz. Shermuhammadbek shaxsiga Zaki Validiy To‘g‘on yuksak
baho bergan:» Shermuhammadbek,-xalqiga sodiq bir kishi bo‘lgan. Uning
dushmanlari ham unga baho berishda bor haqiqatni aytishga majbur bo‘lgan. 1922
yilga oid tarixiy hujjatlardan birida shunday deyilgan:»Ko‘rshermat
(Shermuhammadbek)-millati sart (o‘zbek) bo‘lib barcha qo‘rboshilarning eng
g‘ayratli va qat`iyatlisidir. Shermuhammadbek milliy ozodlik va istiqlol harakatiga
tasodifiy yoki kimlarningdir fatvosi, zo‘rligi bilan kirmadi. Balki qalb amri, ona
Vatanga, millatga nisbatan mehr-sadoqat, bosqinchi mustamlakachilarga nisbatan
esa cheksiz nafrat uni vijdon amri bilan bu yo‘lda ixtiyoriy suratda boshlab keldi.
Shermuhammadbek kuchlar teng bo‘lmasa-da, bosqinchilarga qarshi ayovsiz va
shavqatsiz jang qildi. Sho‘ro hukumati Madaminbekni»bir yoqlik» qilgach, asosiy
diqqat e’tiborini Xolxo‘ja va Shermuhammadbek kuchlarini tor-mor keltirishga
qaratadi. Ayniqsa bu ish 1920-yil may oyining o‘rtalarida Farg‘ona vodiysidagi
M.Frunzening kelishi munosabati bilan yanada dahshatli tus oldi. Kurashning
siyosiy va murosasizlik yo‘lidan voz kechildi.»Bosmachilarga qarshi hal qiluvchi
so‘nggi kurash! Shiori bu davrning asosiy yo‘nalishi edi. Farg‘ona vodiysi ikkinchi
marta harbiy holatda deb e’lon qilinadi. Vodiydagi butun fuqarolik boshqaruv
ishlari avgust oyida o‘tkazilgan harbiy Kengash ixtiyoriga topshirildi. Aslini
28
Зиёева Д.Ҳ. Туркистон миллий озодлик ҳаракати. -Т.: /./улом нашриёти, 2000;
18

olganda Farg‘ona vodiysida zo‘rlikka tayanuvchi harbiy diktatura o‘rnatildi.
Turkfront RHQ a’zosi P.Baranov Farg‘ona vodiysining diktatorligi lavozimiga
qo‘yildi. M. Frunze qo‘mondonligidagi Turkiston fronti inqilobiy harbiy Kengash
istiqlol harakatini qonundan tashqari deb e’lon qildi, uning rahbarlari bilan olib
boriladigan har qanday muzokaralarni taqiqladi, ozodlik va milliy mustaqillik
uchun kurashayotgan barcha kuchlarni qirib lashlash lozimligi to‘g‘risida dasturiy
ko‘rsatma berdi. Bu dastur «Qizil armiyaning bosmachilarni tugatishdagi roli» deb
atalgan dasturiy to‘plamga mos va xos edi. Unda biz quyidagi dahshatli jumlalarni
o‘qiymiz: «biz bosmachilardan faqat yerli aholini qirib tashlash orqaligina
qutulamiz» 29
.
Xullas, 1918-1934 yillar davomida Vatan mustaqilligi va millat erkinligi
uchun ozodlik kurashiga otlangan kurashiga otlangan milliy istiqlol fidoyilarining
aziz va mo‘tabar joylari jannatda bo‘lsin. Ular ko‘rsatgan jasorat va qahramonliklar
hamisha mustaqil O‘zbekiston fuqarolarining qalb to‘rida yashaydi va ularni
yangidan-yangi zafarlarga chorlaydi.
29
Мансурхўжа Хўжайев. Шемуҳаммадбек Қўрбоши. Т.: ,,Шарқ” 2008 й, 231 бет;
19

II BOB. NEMIS TARIXSHUNOSLIGIDA TURKISTONDAGI SIYOSIY
VOQEALAR HAQIDAGI QARASHLARNING SHAKLLANISHI VA
ULARNING MANBAVIY ASOSLARI
2.1. Ilmiy qarashlarning yuzaga kelishi va rivojlanishi hamda ularning
manbaviy asoslari.
Eng avvalo shuni alohida ko‘rsatib o‘tish kerakki, xorijiy tarixshunoslik
namunalariga murojaat etish va ularni xolisona o‘rganish imkoniyati
O‘zbekistonda mustaqillik sharoitidagina mumkin bo‘ldi. Mustabid sovet davrida
bu masalaga bir yoqlama, salbiy asosda yondashilardi, xorijiy adabiyotlar
kutubxonalarning maxsus bo‘limlarida saqlanib, ulardan to‘g‘ridan-to‘g‘ri,
bemalol foydalanish mumkin emas edi. O‘zR FA Sharqshunoslik institut qoshida
maxsus tashkil etilgan ilmiy axborot markazida «xukmron mafkuraga sodiq» deb
topilgan mutaxassislar Vatanimiz tarixiga doir xorijiy adabiyotlarni tarjima qilib,
«elakdan» o‘tkazib, ularni tekshirgach, matbuotda tanqidiy maqolalar va
monografiyalar chop etilgan edi. Lekin tanqid qilingan adabiyotlar yashirin
saqlanar, tarixchilar ularni o‘rganishdan maxrum edilar.
Shu sababli bu adabiyotlar va umuman xorijiy tarixshunoslik, uning ilmiy-
uslubiy asoslari haqida uzoq yillar davomida nafaqat mavxum, balki noto‘g‘ri
tasavvurlar shakllanib keldi. Bu tasavvurlar aslida mutlaqo bexabarlikdan ko‘ra
ham xavflirok edi. Chunki sovet tarixchilari o‘zgacha uslubiyat yoki
tadqiqotlardan bexabar, o‘zining tor kobigida, oldindan belgilangan andozalar
asosida ishlashga majburligi tarixni soxtalashtirish, dunyodan bexabar qolishga
olib keldi. Bu juda katta yukotish edi, albatta.
O‘zbekistonda mustaqillik sharoitidagi katta o‘zgarishlar tarix fanini ham
chetlab utmadi. Tarixga jahon miqyosida, global yondashuv, fikrlar xilma-xilligiga
imkon berish, xolislikka amal kilish sharoitida xorijiy tarixshunoslikka qiziqish
juda keskin ortdi. Jahonning turli tillarida, masalan, ingliz, fransuz, nemis, turk
tillarida yaratilgan o‘nlab tadqiqotlarda O‘zbekiston tarixiga oid muhim
ma’lumotlar va qiziqarli qarashlar, xilma-xil xulosalar borligi ma’lum bo‘ldi. Ular
20

turli tillarda ekanligi, O‘zbekiston tarixining turli davrlaridagi masalalarga oidligi
tadqiqotlarni muammoviy asosda va ayrim tillar doirasida o‘rganishni taqozo etadi.
Xususan, Turkistonda 1917-1918 yillardagi siyosiy jarayonlarning aynan
nemis tarixshunosligidagi talkinini o‘rganish ham shu sabablar bilan izoxdanadi.
nemis tarixshunosligida bu muammolar talkini 20-30 yillardayoq boshlanganligini
va ushbu mavzu alohida qiziqish bilan o‘rganilganligini ta’kidlash joiz. Buning
sababi bolsheviklar tazyikidan kochib, Turkistonni tark etgan, o‘z vatani istiqboli
haqida qayg‘urgan muxojirlar aynan Turkiya va Germaniyada o‘z ishini davom
ettirgani, dunyo jamoatchiligiga bor haqiqatni yetkazishga urinib, davriy matbuot
va yashirin tashkilot faoliyatini yo‘lga qo‘yishga uringani bilan izohlanadi.
Mustafo Cho‘qay, Zakiy Validiy Tugon, Abdulla Rajab Boysun kabi muxojirlar
Turkiston va uning ayanchli taqdiri, tahqirlanayotgan manfaatlarini jahon
jamoatchiligining diqqat e’tiborida saqlab turish o‘sha davrda Vatanimizda sodir
bo‘lgan va bo‘layotgan voqealar haqidagi haqiqatni dunyoga yetkazishda katta rol
o‘ynadilar.
Turkistonda sovet mustamlakachiligi o‘rnatilgan 1917-yil voqealari
markazida turgan, Turkiston Muxtoriyati hukumati boshlig‘i Mustafo Cho‘qay 30-
yillardayoq «Yosh Turkiston» jurnalida o‘z xotiralarini e’lon qildi. Unda 1917-yil
fevralidan to Toshkentda hukumat bolsheviklar qo‘liga tushib qolishigacha bo‘lgan
davrdagi voqealar bayon etilgan bo‘lib, ushbu voqealar jarayonida xalqning
xoxish-istagi, tutgan pozitsiyasi, talablari qanday bo‘lgani-yu, unga nisbatan
bolsheviklar qanday siyosat qo‘llagani haqida hikoya qilinadi.
Mustafo Cho‘qay bu voqealar silsilasida Turkiston musulmonlarining 1917-
yil aprelida bo‘lib o‘tgan 1-qurultoyi, Ta’sis majlisi saylovlari va xalqning undan
kutgan umidlariga alohida to‘xtaladi 30
.
1988-yilda esa u Olmaniyada rus imlosida nashr etildi. Ushbu nashr asosida
prof. Begali Kosimov 1992-yilda Toshkentda ushbu xotiralarni «Istiqlol jallodlari»
nomi bilan chop ettirdi.
30
Cho‘qay M. Istiklol jallodlari. - T., 1992. - B. 78-79.
21

Turkistonda 1920-1923 yillarda bo‘lgan Axmad Zakiy Validiy esa nemis
jurnalida 1930-yilda «Turkiston muammolari» nomli maqolasini chop etdi. Unda
Turkistonda chor Rossiyasi va sovet xokimiyati olib borgan mustamlakachilik
siyosatining yagona maqsadi va mohiyati ochib beriladi.
Axmad Zakiy Validiyning dastlab Qohirada 1928-1939 yillarda chop etilgan,
1947-yilda Istanbulda lotin alifbosida bosib chiqarilgan, 1981-yilda uchinchi marta
Istanbulda qaytadan nashr etilgan «Bugungi turk eli va uning yakin tarixi» nomli
asarida3 esa Turkistonda mustaqillik uchun kurash bilan boglik voqealar muhim
dalillar asosida ochib beriladi. «Bosmachilik» atamasining asl moxiyati ko‘rsatib
oydinlashtiriladi4.
Axmad Zakiy Validiy bu asarda yukoridagi masalalardan tashqari
Turkistondagi yashirin milliy tashkilotlar va ularning faoliyati, Turkiston xalqining
bolsheviklarga qarshi kurashi haqida, ayniqsa Zarafshon vohasi qo‘rboshilari
to‘g‘risida muhim ma’lumotlar beradi.
Ahmad Zakiy Validiy Tugon - asli ismi Validov Axmed Zakiy
Axmedshaxovich bo‘lib, 1890-yilning dekabrida Ufa guberniyasining Kuzyanova
Ilchik qishlog‘ida mulla oilasida tug‘ilgan. 1908-1912 yillarda Qozonga kelib,
tahsilini davom ettirgan, bu orada Qosimiya madrasasida dars bergan. 1913-1914
yillarda Turkistonga ilmiy safar qilgan. Siyosiy faoliyatini 1915-yilda
Petrograddagi Davlat Dumasining musulmon fraksiyasida boshlagan. 1917-yildan
boshlab, Turkiston siyosiy hayotida faol ishtirok eta boshlagan. Boshqird hukumati
va qo‘shinlarini tashkil etishga boshchilik qilgan. 1921-yilda Turkiston Milliy
Birligi Komitetining raisi etib saylangan. 1923-yilning fevralida bolsheviklarning
ta’qib-tazyiqlari tufayli u Turkistonni tark etgan. Yangi Marv orqali Eronga utib,
undan keyin Turkiyaga va Yevropaga mudojirlikka ketgan. U xorijda ilmiy va
siyosiy faoliyatini kushib olib boradi. 1927-1932 yillarda, 1939-1944 yillarda,
1948-1970 yillarda Istanbul universitetida, 1935-1937 yillarda Bonn universitetida,
1938-1939 yillarda Getting universitetida dare beradi. 1953-yildan Istanbul
universiteti koshida tuzilgan Islom tadqiqotlari institutiga rahbarlik kiladi. Sharq
mamlakatlarini o‘rganish nemis jamiyatining, Avstraliya ilmiy jamiyatining,
22

Finlyandiya fin-ugor ilmiy jamiyatlarining a’zosi etib saylanadi. 1970-yilning 26
iyulida Istanbulda vafot etadi. 1990-yilda Boshqirdistonda A.Z. Tugon nomidagi
mukofot joriy qilinadi. 1992-yilda Boshqirdiston respublikasi milliy kutubxonaei
uning nomi bilan atala boshladi. 1994-yilda Kuzyanova qishlog‘ida uning uy-
muzeyi ochiladi. Bu haqda Ahmad Zakiy Validiy bu asarni yozishda nafaqat
o‘zining, balki Mustafo Shakulning1 xotiralariga, shuningdek, «Yangi Turkiston»
jurnali, sovet matbuoti va Yevropa mamlakatlari matbuoti materiallariga tayanadi.
Aytish lozimki, nemis tillarida chop etilgan ushbu maqolalarda ba’zi
tarixiy faktlar bayonida noaniklik va chalkashliklar mavjud bo‘lib, ba’zi
muloxazalar sub’ektiv qarashlar asosiga qurilgan bo‘lsa-da, Turkistondagi
asosiy voqealar moxiyati to‘g‘ri baxolangan edi. Eng muhimi, mualliflar
bolsheviklarniig «Turkiston xalqi sovet hokimiyatini, uning siyosatini qo‘llab-
quvvatlamoqda, bolsheviklar ularga ozodlik, erkinlik va tenglik berdi» degan
uydirmalarini fosh etdilar, turkistonliklar yangi mustamlaka kishaniga tushgani,
o‘z ozodligi uchun kurashayotganligini jahon jamoatchiligiga yetkazishga
xarakat qildilar. Biroq xorijiy tarixshunoslik faqatgina shu nashrlardangina
iborat emas. nemis tadqiqotchilari Turkiston tarixiga katta qiziqish bilan
karadilar va 30-yillardayoq nemis mualliflariniig tadqiqotlari yuzaga keldi.
Ularing maqolalari, xotiralari, tadqiqotlarida, ular tashkil etgan davriy
nashrlarda Turkistondagi axvol, ayniqsa 1917-1924 yillardagi siyosiy jarayonlar
markaziy urinni egallagani bejiz emas edi. Chunki aynan shu davrda
Turkistonda ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy tuzum, davlat tizimi o‘zgardi, bir
mustabid tuzum urniga ikkinchisi keldi vabu jarayon Turkiston xalqi uchun
cheksiz fojealar bilan kechdi. Mustafo Cho‘qay, Zakiy Validiy Tugon, Abdulla
Rajab Boysun, Toxir Chigatoy bu voqealarning guvoxi, ishtirokchisi bo‘ldilar,
bu fojealardan aziyat chekib, uii bartaraf etishga intildilar. Biroq natijaga erisha
olmay, Vatanni tark etdilar va Turkiston xalqining gam-anduxidan xabardor
etishga urindilar, xorijdan najot izladilar. Bu xarakat natijalari qanchalik real
bo‘lishidan kati nazar, ularning maqolalari Yevropa tarixshunosligida imkon
qadar to‘g‘ri tasavvurlar shakllanishida:
23

Mustafo Shakul 1921-1923 yillarda Sharqiy Buxoroda bolsheviklarga
vdrshi kurashgan, Anvar Posho va Xoji Samibeylarning maslaatchisi bo‘lgan,
Moskva Oliy tijorat maktabida tahsil olgan va inkdlob davrida Boshsirdiston
hukumatining «oliy istisod idorasi» shu’basida ishlagan va 1920 yil urtasida
boshvd safdoshlari bilan birga Buxoroga kelgan. Uning xotiralari
A.Z.Validiyning xususiy kutubxonasida saqlanmoqda.
Nemis tilidagi tadqiqotlarni uch guruxga bo‘lish mumkin. Birinchi
yo‘nalishga siyosiy targ‘ibot xarakteridagi 30-40 yillar nashrlarini kiritsa bo‘ladi.
M.Danko, X.Kon, F.Kramer, M.Bartel, V.Xarpe, K.Tinder kabi nemis
mualliflarining asarlari targ‘ibot xarakteriga ega bo‘lib, Germaniyadagi xukmron
tuzum va mafkuraning kommunizm mafkurasiga qarshi murosasiz munosabati,
ya’ni g‘oyaviy kurash ta’siri aniq ko‘zga tashlanib turadi. Sovet tuzumini keskin
qoralash va ayblashga asoslangan bu tadqiqotlarda Turkistondagi 1917-1924
yillardagi axvol va siyosiy shart-sharoit taxlil etilsa-da, aniq tarixiy dalillar
keltirilmaydi. Shu tufayli ular ilmiylikka da’vo qila olmaydi.
Ikkinchi yo‘nalishga Turkistondagi 1918-1924 yillardagi voqealar
ishtirokchilari va guvoxlari bo‘lgan F.Villfort, R.Kyostenberger, Ye.Bader, L.Volf,
R.Kolin, M.Bartel kabi mualliflarning asarlari kiradi. Ular asosan Birinchi jahon
urushida Rossiya bilan uchlar ittifoqi mamlakatlari o‘rtasidagi harbiy janglarda
Rossiya tomonidan asir olingan bo‘lib, muxtojlik va ochlik tufayli qizil armiya
safiga xizmatga kirishga majbur bo‘lganlar. Villfort, Kyostenbergerning qayd
etishicha, ular qizil armiya safiga ko‘pincha majburiy ravishda kiritilganlar.
Ularning xotiralarida sub’ektivizm, shaxsiy taassurot kuchli bo‘lishiga qaramay,
qizil armiya kismlarining Turkistondagi maxalliy axoliga nisbatan shafkatsiz
munosabati va faoliyati, sovet kokimiyatining xarakat uslublari kabi boshqa
xodisalar haqida muhim ma’lumotlar keltiriladi. Mualliflarning ba’zilari bo‘lib
o‘tgan voqealarni taxlil qilib, ularga baxo beradilar (bu haqda so‘nggi boblarda
batafsil to‘xtab o‘tiladi).
Bundan tashqari, uchinchi yo‘nalishga mansub adabiyotlar guruhi ham
mavjud bo‘lib, bu adabiyotlar Germaniyada 30-40 yillarda nemis tarixchilari
24

tomonidan nashr qilingan bo‘lib, ularda mazkur muammolar ilk bor ilmiy asosda
o‘rganila boshlangan. Shu o‘rinda R.Olzcha 31
, G.Klyaynov, Y.Benzing, G. fon
Mende, K.Shtelin, B.Shpuler, K.Okay va boshqalarning ishlarini alohida ta’kidlab
utish kerak. Bu mualliflarning tadqiqotlari voqealarni ancha tulik tahlil kilish bilan
ajralib turadi. Nemis tadqiqotchilari o‘z ishlarida turli manbalardan, jumladan,
nemis guvoxlarining memuarlaridan, sovet maxsus xizmati xodimlarining
ishlaridan, xususan, Davlat Siyosiy Boshqarmasi Sharqiy bo‘liminnng boshligi G.
Agabekovning xotiralaridan 32
, shuningdek, 20-30 yillardagi sovet matbuoti
materiallaridan ham keng foydalanib, bu manbalarni qiyosiy tahlil etishga
uringanlar, ulardan keng foydalanganlar. Bundan tashqari, bu mualliflar sovet
tarixchilarining asarlarini ham e’tibordan chetda qoldirmaganlar. Aytish
mumkinki, bu tadqiqotlar dastlabki ilmiy qarashlarga asos solgan.
Shu narsaga e’tibor karatish lozimki, XX asrning birinchi yarmi mobaynida
e’lon qilingan asarlarda Turkiston deganda asosan 1865-1917 yillardagi Turkiston
general-gubernatorligi, 1873-1920 yillardagi Buxoro va Xiva xonliklari nazarda
tutil- gan. Ushbu region nemis tarixshunosligida iqtisodiy, madaniy etnik, siyosiy
jixatdan yagona mintaqa sifatida qaralgan bo‘lib, O‘zbekiston, Qozog‘iston,
Qirg‘iziston, Turkmaniston, Tojikiston Respublikalari XX asrning 20-40 yillarida
ham Turkiston atamasi bilan nomlangan.
Xullas, XX asrning birinchi yarmida mazkur muammo tarixshunosligi uch
yo‘nalishda, ya’ni turkistonlik muxojirlar o‘sha davrda chet elga chiqib ketib,
Berlinda o‘zining Turkistondagi faoliyati to‘g‘risida esdaliklarini chop etgan edi.
Turkistonda bo‘lgan harbiy asirlar xotiralari hamda nemis tarixchilari tadqiqotlari
misolida rivojlanib borgan. Ularni haqli ravishda birinchi, ya’ni dastlabki bosqich
sifatida baxolash mumkin. Chunki ularda Turkiston voqealari haqida ilk bor
dastlabki ma’lumotlar berilgan. Ularning axamiyati jonli xotiralar, muhim
faktlardan iborat ekanligi bilan belgilanadi. Ayni paytda shaxsiy taassurotlar
ta’siri- dagi sub’ektiv muloxazalar xushyorlikka undaydi.
31
Olzcha R., Cleinow G. Turkestan. Die politische - historischen und Wirtschaftlichen Probleme Centralasiens.
32
Auflage. Leipzig. 1943. Benzing J. Turkestan. Berlin. 1942; Okay K. Enver Pascha, der Grosse Freund
Deutschlands. Berlin. 1935;
25

2.2. Nemis tarixshunosligida Turkistondagi siyosiy voqealarning
manbalrada yoritilishi va o‘rganilshi .
XX asrning ikkinchi yarmida, aniqrog‘i o‘rtalaridan boshlab, nemis
tarixshunosligida yangi bosqich boshlanganini kuzatish mumkin. Bu bosqich
masalaga keng manbaviy asoslarda va alohida, maxsus tadqiqot ob’ekti sifatida,
ilmiy asosda yondashishga urinish bilan xarakterlanadi.
Aytish mumkinki, bu bosqichni turkistonlik muxojir Boymirza Hayitning
«Qo‘qon va Alash O‘rda milliy hukumatlari» degan mavzudagi dissertatsiyasi
boshlab berdi. Mazkur tadqiqot uchun muallif falsafa doktori unvoniga ega
bo‘lishi Turkiston masalalari Germaniyada ilmiy tadqiqot ob’ektiga aylanganini
namoyon etdi. Muallif sovet tarixshunosligida «bir gurux burjua millatchilari
hukumati» deb qoralangan, bolsheviklar tomonidan shafkatsiz agdarib
tashlangan Turkiston Muxtoriyati hukumati aslida Turkiston xalqlarining
manfaatini ximoya qilgan demokra- tik hukumat bupganligini bu hukumatning
moxiyati, maqsadlari va fojeali taqdiri misolida asoslab beradi.
Boymirza Xayit - 1917-yilning 17 dekabrida Namanganda devdon oilasida
tugilgan. 1923-1933 yillarda maktabda ta’lim olgan. 1934-yilda Toshkent Davlat
Universitetining tarix fakultetiga utsishga kirib, uni 1938-yilda tugatdi. 1939-
yilning dekabrida sovet armiyasi safida aekarlik xizmatini boshladi. 1941-yilda
Slusk shahri yakinida fashistlar tomonidan asirlikka olindi. Uning bundan keyingi
faoliyati Germaniyada kechadi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng u professor
Gerxard fon Mendennnng tavsiyasi bilan Myunster universitetida taxsil ola
boshladi. 1946-1950 yillarda «Qo‘qon va Alash Urda milliy hukumatlari»
mavzusida dissertatsiya yoklab, falsafa doktori unvoniga sazovor bo‘ldi. 1953-
yildan 1964 yilgacha Dyusseldorfdagi Sharqiy Yevropani o‘rganish t a d k i k o t
markazida xizmat qildi. 1964-yildan e’tiboran mustaqil tadqiqotchi sifatida faoliyat
yuritdi. Shuningdek, 1957-yilda London universitetida, 1966-yilda Garvard
universitetida, 1973-74 yillarda Ankaradagi Xojattepa universitetida, 1986-1987
yillarda Istanbulning Marmara universitetida dare berdi. Uning dunyoning 18 tilida
10 dan ortis monografiyasi, 13 ta risolasi va 250 dan ortik maqolalari e’lon
27

qilingan. B.Xayit 2006 yil 31 oktyabrda vafot etgan (Dr. B.Hayitin eserleri ve
faaliyetleri hakkinda bildirilen fikirler. Ankara. Ataturk markesi. 1994. - S. 555,
564-566, 599-601, 620-621).
Boymirza Hayitning 1956-yilda nemis tilida chop etilgan «Turkiston XX
asrda» 33
nomli yirik tadqiqotida ham Turkiston muammolariga alohida to‘xtalib
utiladi. Unda 1917-1924 yillarda Turkistonda bo‘lgan milliy-siyosiy, iqtisodiy
jarayonlar va harbiy tuknashuvlarga alohida e’tibor qarashladi.
Boymirza Hayitning 1962-yilda Kyolnda nashr xilingan «Sovet Rossiyasining
Sharqdagi siyosati Turkiston misolida» 34
asarida esa Turkistonda sovet
xokimiyatining olib borgan milliy siyosati, kommunistik partiyaning
yakkaxukmronligi va uning Turkiston xalqlariga nisbatan o‘tkazgan zulmi, tazyiki
ochib beriladi.
1965-yilda Boymirza Xayitning nemis tilida chiqqan «Turkistondagi Sovet
Rusiya mustamlakachiligi va imperializmi (Osiyoda islom xalqlariga qarshi
kolonializmning yangi uslubi sifatida)» 35
asari e’lon kilindi. Unda Turkiston
xalsining sovet xokimiyatiga qarshi kurashi sabablari, uning moxiyati, axamiyati
masalalari yoritiladi. Ushbu asar 1966-yilda ingliz va turk tillarida «Asir turklar»
nomi bilan nashrdan chivdi. 1975-yilda «Sovet Rus imperializmi va Turk dunyosi»
nomi bilan tuldirilgan nashr bosmadan chiqarildi.
1971-yilda Boymirza Hayitning «Turkiston Rusiya ila Chin orasida» asari
nemis tilida bosilib chivdi 36
. Muallif bu asarida Fevral inqilobining Turkistondagi
axvolga ta’siri to‘g‘risida yozadi.
Demak, XX asr 50-60 yillari davomida nemis tarixshunosli- gida Turkiston
masalalarini o‘rganish yangi bosqichga ko‘tarildi. Bu davrda e’lon qilingan
tadkixotlar juda keng manbaviy asosda yaratilgan bo‘lib, ularda voqealar tarixiy
izchillikda, mamlakatda sovet xokimiyati olib borgan ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy
siyosat va real axvol bilan bog’liklikda yoritiladi.
33
Hayit, V. Turkestan im XX Jahrliimdert. Darmstadt. 1956. - S. 48-214.
34
Hayit, B. Sowjetrussische Orientpolitik am Beispiel Turkestans. Koeln, 1962. - S. 289.
35
Hayit, B. Sowjetrussische Kolonialismus und Imperialismus in Turkestan (als Beispiel des Kolomalismus neueren
Stils gegenueber einem islamischen Volk in Asien). Niederland. 1965. - S. 124.
36
Hayit, B. Turkestan zwischen Russland und China. Amsterdam. 1971. - S. 414.
28

Tadkikotlarda sovet xokimiyatining u yoki bu soxddagi siyosa- ti, uning
okibatlari, Turkiston xalqlarining unga munosabati, ularning xukukiy, iqtisodiy
ahvoli taxlil etiladi. Muallif turli xil manbalardan keng foydalanadi. Natijada
Turkistonda 1917-1924 yillardagi axvolning yaxlit manzarasini tasavvur etish
mumkin bo‘ldi. Garchi bu tadqiqotlar o‘sha davrdagi butun voqealar rivojini
benstisno kamrab olmagan va ba’zi masalalarda ayrim noanikliklar uchrab tursa-
da, xar xolda mutlaqo bexabarlik yoki noto‘g‘ri tasavvurdan ko‘ra ming marta
afzal edi. Shu sababli ushbu tadqiqotlar kiska fursatda shuxrat kozonib, nemis
tilidan ingliz va turk tillariga tarjima kilindi va chop etildi. Bu esa o‘z navbatida
mazkur muammolarga jahondagi qiziqishni, shunday tadqiqotlarga chankoklikning
kuchli ekanli- gini namoyon qildi.
Turkiyada ham turkistonlik muxojirlar faoliyati samarali kechdi. Toshkentlik
Toxir Chigatoy 37
tadqiqotlari ular orasida alohida o‘rin tutadi. Uning «Yosh
Turkiston» nashrlarida bir qancha kitoblari chivdan, bir nechta jildsan iborat «Qizil
imperializm» 38
kitobi shular jumlasidandir.
Toxir Chigatoyning mazkur asarida Turkistonda milliy ozodlik xarakatining
vujudga kelishi shart-sharoitlari, unda Munavvar Kori tashkil etgan jadid mak-
tabida taxsil ko‘rgan, keyin esa turkistonliklar uchun ochilgan rus maktabida
ukishni davom ettirgan. Taxsilini davom ettirish uchun Ufadagi oliy madrasada bir
yil va Bokudagi muallimlar maktabida ukigan. 1921 yilgacha Ozarboyjon milliy
ozodlik xarakagida ishtirok egadi, shu yili Turkistonga kelib, Turkiston Milliy
Birligining (|)aol a’zosiga aylanadi. 1922-yilda oliy taxsilni davom ettirish uchun
Olmoniyaga bir guruh yoshlar bilan ketadi. U yerda 1930 yilgacha Xaydelberg
universitetida falsafa, sotsiologiya va iktisod fanlarini o‘rganib, kuchmanchi hayot
iktisodining asosiy tamoy- illari mavzusida doktorlik dissertatsiyasi yokladi. Bu
asar 1931-yilda Bryusselda olmon tilida bosilib chikdi. 1932-yilda Berlinda
Muhammad Ayoz Is^otsiyning kizi bulajak gurkshunos olima Saodat Isdokiyga
uylandi. Tohir Chigatoy 1929-1939 yillarda Musta- (|)0 Cho‘qay va A.Uktoy bilan
birga Berlinda «Yosh Turkiston» jurnalini tashkil etdi. Ikkinchi jahon urushi
37
Toxir Chig‘atoy - (27.03.1902 - 27.07.1984)
38
Cagatay T. Kizil Emperyalizm. 1„ 1958; II. 1962; III, 1967; IV. 1969; V. 1975; VI. 1979. Ankara.
29

boshlaiishi bilan jurnalning yopilishi uning dardlaridan biri edi. 1939 yili urush
boshlangaiida u oilasi bilan Ankaraga kelib joylashdi. Tohir Chigatoy o‘z
tadqiqotlarini Esh Tursun, Toxir Shokir, Toshbolta, Temir ugli taxallusi ostida
yozgan. Uning «Kizil imperializm» kitobi shular jumlasidandir. Ushbu asarning
hamma qismidan foydalanish imkoniyatiga ega bulmaganimizdan, fakdt asarning
1967-yilda chiqqan jildini ishimizga jalb eta oldik.
Shuningdek, kitobda bolsheviklar xokimiyatiga qarshi kurash ikki taraflama,
ya’ni biri mamlakat ichkarisida turib, ikkinchisi mamlakat tashqarisida olib
borilganligi to‘g‘risida fikr yuritiladi. Mamlakat ichkari- sidagi kurash, deganda
sovet xokimiyatiga qarshi kurolli harakat nazarda tutiladi, tashki kurash esa
turkistonlik muxojirlarning Turkiston Milliy Birligi Kumitasi xorijiy tashkiloti
faoliyati bilan boglab ko‘rsatiladi hamda 1917-1924 yillardagi bolshevizm
siyosatiga qarshi xarakatning moxiyatini xolisona ravishda ochib beradi.
Tadqiqotlar ichida Ali Bodomchining 1975-yilda nashr qilingan «1917-1934
yillar. Turkiston milliy istiqlol xdrakati va Anvar Posho. Qo‘rboshilar» 39
asari
ajralib turadi. Ali Bodomchi 1973 yil 10 dekabrda Adana Turkistonliklar
yordamlashma jamiyati tashkil etgan Turkiston Muxtoriyati e’lon qilingan kunning
56 yilligiga bagishlangan kechada Nurmuxammadbek, Turkistonda Anvar
Poshoning ilk kotibi bo‘lgan Nafis Turker (Mirza Pirnafas) va istiqlolchilik
xdrakatida katnashgan boshqa kishilar hamda ularning oilalari bilan tanishish
baxtiga musharraf bo‘lgan edi. U dastlab Shermuxammadbekning biri nashr
qilingan, ikkitasi nashr kilinmagan uchta xotiralariga, qirgiz mujoxidi Ganibekka
oid xotira kuchirmasiga, Ergash qo‘rboshi va Madaminbekning tarjimai xollariga,
Turkistonda turkiyalik zobitlarning fao- liyatlariga doir xotiraga ega bo‘ldi va shu
asosda4 tadqiqot olib borishga kirishdi. Onaduly gazetasining muxbiri bo‘lgan Ali
Bodomchining Anadolu gazetasida 1974 yil 9 maydan boshlab «1917-1934.
Turkiston milliy ozodlik xarakati. Qo‘rboshilar» nomli asari bosib chiqarildi va
keyin yana kator shu mavzudagi maqolalari nashr kilindi.
39
BademciAli. 1917-1934. Turkistan Milli istiklal hareketi ve Enver Pasa. Korbasilar. Istanbul. 1975. Kutlug
yayinlari. - S. 16.
30

1918-1924 yillarda Turkistonda sovet xokimiyatiga qarshi kurashning
ishtirokchilaridan biri, turkistonlik muxojir, Turkiyaning Tarsus shaxrida istiqomat
qilayotgan Nafis Turker jurnalist Beydan maktub olib, uning xuzuriga boradi.
Nafis Turker Beyga Ali Bodomchining maqolalari xususidagi tanqidiy fikrlarini
aytib, unga bir maxalliy gazetada 2 yil mobaynida nashr etilgan 450 saxifalik
xotiralarini beradi. Ali Bodomchi Nafis Turker xotiralarida unutib koldirilgan
kismlarni yozib oladi. Nafis Turker Beyga bergan xujjatlarning ichida katta
axdmiyatga ega bo‘lgan manbalardan Anvar Poshoning Sharqiy Buxoro harakatiga
oid 238 ta nashr etilmagan maktublari, bir qancha xarita-eskiz va rasmlar bor edi.
Bu vasikalar bir xazina bo‘lib, ular Anvar Poshoning Turkistondagi kurashini
oydinlashtiradi.
Bizningcha, asarning axamiyati unda qo‘rboshilar faoliyatiga alohida
to‘xtalib, ularga xolisona xarakteristika berilganligidadir. Muallif yirik
qo‘rboshilar haqida gapirganda ularning kul ostida qanday qo‘rboshilar bo‘lgan
va kaysi yerlarda jang olib borgan, yigitlarning soni qancha edi, degan
savollarga javob beradi.
1984-yilda Turkiyada turkistonlik yana bir muxojir Shaxobiddin
Yassaviyning «Turkistonning achchiq haqiqatlari» kitobi nashrdan chikadi.
Uning bu asarida 1917-yilda sovet mustabid tuzumining zo‘rlik yo‘li bilan
o‘rnatilishi tarixi yoritiladi. Asarning qimmatli tomoni shundaki, unda
Turkistondagi 114 qo‘rboshi to‘g‘risida muhim ma’lumotlar beriladi. Bundan
tashqari, kitobda Fargona vodiysidagi 66 qo‘rboshi faoliyati batafsil yoritib
berilgan.
Shuningdek, asarda kurashning mag‘lubiyatga uchrashi sabablari, minglab
vatandoshlarimizning muxojirlikda chekkan azob-uqubatlari to‘g‘risida
ma’lumotlar mavjud. Shaxobiddin Yassaviyning mazkur tadqiqoti nafaqat
shaxsiy xotiralar, balki boshqa manbalar, masalan, «Yosh Turkiston» jurnalida
chop etilgan materiallar, Iqbol Loxuriyning «Turkiston tarixi», Muxammmad
Muso Turkistoniyning «Yo‘qolgan Vatan fojeasi», Xolmirza Toshkandiyning
«Makkai-Al-Mukarrama» kabi tadqiqotlariga ham asoslangan bo‘lib, boshqa
31

muxojirlarning ko‘rsatmalaridan ham keng foydalanilgan. Demak, bu davrga
kelib turk tarixshunosligida ham biz o‘rganayotgan muammo tarixshunosligida
XX asrning birinchi yarmiga nisbatan ancha rivojlanish kuzatilgan. Bu, eng
avvalo, tadqiqotlarning manbaviy asoslari kengayishi, masalaga davriy jixatdan
kengrok yondashuv hamda yangi-yangi tadqiqotlarning yuzaga kelishi va
ulardan muhim ma’lumotlar o‘rin olishi bilan belgilanadi.
Mazkur muammoning 90-yillarda o‘rganshtishida Boymirza Hayitning
nemis hamda turk tillarida chop etilgan yangi asari alohida o‘rin egalladi. Uning
1992-yilda chop etilgan «Bosmachi. Turkistonning 1917-1934 yillardagi milliy
kurashi» 40
nomli ushbu asarida Turkistondagi 1917-1934 yillardagi xalq
kurashlari ilk bor davriy chegarada izchil yoritib berildi. Muallif ushbu asarning
kirish qismida «bosmachilik» xarakati atamasi va uning sovet hamda jahon
tarixshunosligida qullanishiga alohida to‘xtaladi.
Shuni alohida qayd etish lozimki, Boymirza Hayit ushbu asarida nafaqat
muallifning, balki bugun xorijiy tarixshunoslikning mazkur muammolarga doir
ilmiy qarashlari, xulosalariii, ilgari ma’lum bo‘lgan va noma’lum ma’lumotlarni
umumlashtirib, 1917-1934 yillar voqealarining yaxlit manzarasini yaratdi. Bu
nafaqat muallifning, balki xorijiy tarixshunoslikning ham katta yutugi bo‘ldi.
Garchi tadqiqot bu davrdagi voqealarning barchasini beistisno va aniq kamrab
olmay, ba’zi masalalarni umumiy tarzda yoritsa-da, bu kamchiliklar uning ilmiy
qimmatini pasaytira olmaydi.
Boymirza Hayit mazkur asarida Turkistondagi 1917-1934 yillar
voqealarining O‘zbekiston tarixshunosligidagi talkiniga to‘xtaladi va uni ikki
davrga bo‘lib baxo beradi. Birinchi davr - sovet tarixshunosligida bu masalaga
qanday yondashuv xukmron bo‘lganligiga qisqacha to‘xtalib, mustaqillik davri
tarixshunosligiga alohida e’tibor qaratadi. Mualllif O‘zbekistonlik Hamid
Ziyoev, Marat Xasanov va boshqalarning maqolalariga to‘xtalib, O‘zbekistonda
bu voqealar xolisona yoritila boshlaganini mamnuniyat bilan e’tirof etadi.
Xorijiy tarixshunoslik, xususan, nemis tarixshunosligida Turkistonning 1917-
40
Bosmachi. Nationaler Karapf Turkestan in der Jahren 1917 bis 1934. Koeln, 1992. -S. 19.
32

1924 yillardagi tarixi to‘g‘ri, xolisona va xavdoniy yoritildi, deb baxolash
haqiqatga to‘g‘ri kelmaydi. Chunki xorijda ham masalaga biryoklama, sub’ektiv
yondashish xollari uchrab turadi. Xususan, 1993-yilda turk tilida chop etilgan
«Anvar Posho afsonasi» nomli suratli risola shunday nashrlar jumlasidan bo‘lib,
vokelikni biryoklama tarzda, buzib ko‘rsatadi. Chunonchi, unda Turkistonda
1917-1924 yillardagi xalq kurashlari bosmachilik deb qoralanadi va bu
xarakatning moxiyati ham buzib ko‘rsatiladi. Unda yozilishicha, guyoki
«Bosmachilar Anvar Poshoning kelishidan xursand bulmadilar. Chunki ularning
xammasi aslida yakindagina ruslarning kamogidan ozod etilgan karokchilar edi,
ugirlik va talon-toroj bilan kun kechirardi. Eng ko‘zga kuringanlari Ibroxim
Lakay Moskvaning odami deb, Anvar Poshoni bir oy xibsda ushladi» 41
, deb
yozadi. Vaxolanki, tarixiy manbalar Anvar Posho Buxoroga kelishi bilan sovet
xokimiyatiga qarshi kurashning yangi tulkini boshlanganligini tasdiklaydi.
Biroq bu risola turk tarixshunosligining bu masalalardagi ilmiy xulosalarini
baxolash uchun asos bula olmaydi.
Turk tarixshunosligida Turkiston tarixini o‘rganish va yoritishda yana bir bor
Boymirza Hayitning asarlarini tilga olsak buladi. Chunonchi, 1995-yilda
Turkiyada Boymirza Xayitning «Turkiston davlatlarining milliy mujodalalari
tarixi» asari nashrdan chivdi 42
. Bu asar 1971-yilda nemis tilida chiqqan «Turkiston
Rossiya ila Chin orasida» asarining ikkinchi marta tuldirilib nashr kilinishi edi. (U
birinchi marta turk tilida 1975-yilda chiqqan va «Turkiston Rusiya ila Chin
orasida. Rus va Chin istilosi davrida Turkiston milliy davlatlari va milliy
mujodalalari tarixi» deb nomlangan edi.) «Turkiston davlatlarining milliy
mujodalalari tarixi» asariga sovet imperiyasining tugatilishi va Turkiston mavzusi
kushimcha kilindi. Unda Qozogiston, Qirgiziston, Tojikiston, Turkmaniston va
O‘zbekistonning mustaqillikni kulga kiritishi Turkistonning tarixiy milliy kurashi
natijasi, deb baxolanadi. Boymirza Hayit bu kitobda Turkiston deganda O‘rta
Osiyodagi beshta sovet respublikasini Garbiy Turkiston va Xitoy Xalq
Jumxuriyatidagi Sinjon-Uygur muxtor viloyatini Sharqiy Turkiston, deb nazarda
41
Suat Yalaz. Enver Pasa afsanesi. Istanbul. Yalaz Produksiyon yayinlari. 1993. - S. 192.
42
Suat Yalaz. Enver Pasa afsanesi. Istanbul. Yalaz Produksiyon yayinlari. 1993. - B. 193.
33

tutadi. Bu kitob 13 bobdan iborat bo‘lib, temuriylar davridan bizning
davrimizgacha bo‘lgan tarixiy davrni kamrab oladi. Unda podsho Rossiyasining
Turkistonni egallab olishi masalasiga keng to‘xtaladi 43
. 1917-yildan keyin
Turkistondagi axvol, Turkiston Muxtoriyati, Alash Urda hukumati, Buxoro va
Xivada 1917-1924 yillardagi axvol, sovetlarga qarshi kurash keng yoritiladi 44
.
Boymirza Hayit kitobning ikkinchi marta nashr etilishini Turkiyada va
Turkistonda ushbu kitobni ukishga kizikuvchilar kupayib borayotgani bilan
izoxlaydi.
Bugungi kunda, ya’ni zamonaviy tarixshunoslikda Turkiston tarixi turkiyalik
mashxur tarixchi olim Mexmet Saray tomonidan katta qiziqish bilan
o‘rganilmoqda. Uning 1993-yilda Istanbulda chiqqan «O‘zbek turklari tarixi» 45
kitobida o‘rganilayotgan bu masalalarga ham alohida to‘xtalib utilgan. Muallif
ushbu asarni muammoga oid ingliz va turk tillaridagi adabiyotlardan keng
foydalangan xolda yaratib, unda 1917 yil fevralidan keyin Turkistondagi ijtimoiy-
siyosiy axvrlga alohida to‘xtaladi, Rossiya imperiyasi mustamlakasi urnida sovet
mustamlakasi o‘rnatilishi jarayonini ochib berishga xarakat kil&di. Mehmet Saray
sovet xokimiyatiga qarshi milliy xarakatning moxiyatini to‘g‘ri ochib bersa-da,
Anvar Poshoning bu xarakatdagi roliniortikcha ideallashtirib yuboradi.
Turkistonda sovet hokimiyatiga qarshi kurash mag‘lubiyatga uchrashining uchta
asosiy sababidan ikkitasini Anvar Posho bilan boglab ko‘rsatadi. Garchi muallif
kurashni boshqargan raxbarlar orasida birlik bulmagani va bu kurash natijasiga
ta’sir etganini to‘g‘ri baxolasa-da, Mexmet
Sarayning bu asarida keltirilgan ba’zi ma’lumotlarda ham xatoliklar uchraydi.
Masalan, Shermuxammadbekning qo‘rboshilar kumondoni etib saylanishi vakti
noto‘g‘ri ko‘rsatilgan 46
. Umuman olganda, ushbu asar ilmiy-ommabop asar tarzida
yaratilgan bo‘lib, Turkistondagi voqealar haqida umumiy tasavvur beradi, xolos.
Maxalliy shart-sharoit xisobga olinmaydi.
43
Hayit, V. Turkestan devletlerinin milli mucadeleri tarihi. Ankara. Turk tarih ko‘ramu. 1995. - S. 41-206.
44
Hayit, B. Turkestan devletlerinin milli mucadelcri tarihi. Ankara. Turk tarih kurumu. 1995. -S . 213-293.
45
Mehmet Saray. O‘zbek turkleri tarihi. Istanbul. 1993. - B. 133.
46
Mehmet Saray. O‘zbek turkleri tarihi. Istanbul. 1993. - B. 46.
34

Zamonaviy turk tarixshunosligida Turkiston tarixiga oid sunggi yirik tadqiqot
Boymirza Hayitning «Bosmachilar. Turkiston milliy kurashi tarixi (1917-1934)»
nomli kitobining turkcha nashri bo‘ldi 47
. 1997-yilda chop etilgan bu kitob 1992-
yildagi nemischa kitobning tarjimasi bo‘lib, turkiy xalqlarning asar bilan tanishish
imkoniyatini ancha oshirdi, ularning Turkiston tarixi haqidagi bilimlarini ancha
kengaytirdi.
47
Hayit, B. «Basmachilar». Turkistan Milli mucadele tarihi (1917-1934). Ankara.Turkiye Diyanet vakfi. 1997. - S.
367.
35

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, nemis tarixshunosligini haqli ravishda ikki bosqichga
bo‘lish mumkin. Birinchi bosqich Turkiston tarixiga XX asr 20-30 yillarida
boshlangan qiziqish kengayishi va rivojlanib borishi bilan xarakterlanadi. Bu
bosqich ilmiy qarashlarning yuzaga kelishi va rivojlanishi jarayoni bo‘lib, unda
turkistonlik muxojirlar, ularning nashrlari, ular tashkil etgan davriy matbuot
faoliyati katta rol o‘ynadi va XX asrning urtalariga qadar davom etdi.
Ikkinchi bosqich XX asrning ikkinchi yarmidan boshlangan bo‘lib, bu
bosqichda yirik ilmiy tadqiqotlar yaratildi, ular nafaqat ilmiy xulosalari bilan, balki
manbaviy asoslarining rang-barangligi, kengligi bilan ham ajralib turadi.
Nemis tarixshunosligida dastlabki bosqichdayoq ko‘zga tashlangan
tendensiya, ya’ni ayni bir muallifning xar ikki tilda ijod kilishi ikkinchi bosqichda
yanada rivojlandi va eng yirik tadqiqotlar xar ikki tilda nashr qilinib bordi.
O‘zbekistonda mustaqillik sharoitidagi katta o‘zgarishlar tarix fanini ham
chetlab utmadi. Tarixga jahon miqyosida, global yondashuv, fikrlar xilma-xilligiga
imkon berish, xolislikka amal kilish sharoitida xorijiy tarixshunoslikka qiziqish
juda keskin ortdi. Jahonning turli tillarida, masalan, ingliz, fransuz, nemis, turk
tillarida yaratilgan o‘nlab tadqiqotlarda O‘zbekiston tarixiga oid muhim
ma’lumotlar va qiziqarli qarashlar, xilma-xil xulosalar borligi ma’lum bo‘ldi. Ular
turli tillarda ekanligi, O‘zbekiston tarixining turli davrlaridagi masalalarga oidligi
tadqiqotlarni muammoviy asosda va ayrim tillar doirasida o‘rganishni taqozo etadi.
Nemis tilidagi tadqiqotlarni uch guruxga bo‘lish mumkin. Birinchi
yo‘nalishga siyosiy targ‘ibot xarakteridagi 30-40 yillar nashrlarini kiritsa bo‘ladi.
M.Danko, X.Kon, F.Kramer, M.Bartel, V.Xarpe, K.Tinder kabi nemis
mualliflarining asarlari targ‘ibot xarakteriga ega bo‘lib, Germaniyadagi xukmron
tuzum va mafkuraning kommunizm mafkurasiga qarshi murosasiz munosabati,
ya’ni g‘oyaviy kurash ta’siri aniq ko‘zga tashlanib turadi. Sovet tuzumini keskin
qoralash va ayblashga asoslangan bu tadqiqotlarda Turkistondagi 1917-1924
yillardagi axvol va siyosiy shart-sharoit taxlil etilsa-da, aniq tarixiy dalillar
keltirilmaydi. Shu tufayli ular ilmiylikka da’vo qila olmaydi.
36

Ikkinchi yo‘nalishga Turkistondagi 1918-1924 yillardagi voqealar
ishtirokchilari va guvoxlari bo‘lgan F.Villfort, R.Kyostenberger, Ye.Bader, L.Volf,
R.Kolin, M.Bartel kabi mualliflarning asarlari kiradi. Ular asosan Birinchi jahon
urushida Rossiya bilan uchlar ittifoqi mamlakatlari o‘rtasidagi harbiy janglarda
Rossiya tomonidan asir olingan bo‘lib, muxtojlik va ochlik tufayli qizil armiya
safiga xizmatga kirishga majbur bo‘lganlar. Villfort, Kyostenbergerning qayd
etishicha, ular qizil armiya safiga ko‘pincha majburiy ravishda kiritilganlar.
Ularning xotiralarida sub’ektivizm, shaxsiy taassurot kuchli bo‘lishiga qaramay,
qizil armiya kismlarining Turkistondagi maxalliy axoliga nisbatan shafkatsiz
munosabati va faoliyati, sovet kokimiyatining xarakat uslublari kabi boshqa
xodisalar haqida muhim ma’lumotlar keltiriladi. Mualliflarning ba’zilari bo‘lib
o‘tgan voqealarni taxlil qilib, ularga baxo beradilar (bu haqda so‘nggi boblarda
batafsil to‘xtab o‘tiladi).
Bundan tashqari, uchinchi yo‘nalishga mansub adabiyotlar guruhi ham
mavjud bo‘lib, bu adabiyotlar Germaniyada 30-40 yillarda nemis tarixchilari
tomonidan nashr qilingan bo‘lib, ularda mazkur muammolar ilk bor ilmiy asosda
o‘rganila boshlangan. Shu o‘rinda R.Olzcha, G.Klyaynov, Y.Benzing, G. fon
Mende, K.Shtelin, B.Shpuler, K.Okay va boshqalarning ishlarini alohida ta’kidlab
utish kerak. Bu mualliflarning tadqiqotlari voqealarni ancha tulik tahlil kilish bilan
ajralib turadi. Nemis tadqiqotchilari o‘z ishlarida turli manbalardan, jumladan,
nemis guvoxlarining memuarlaridan, sovet maxsus xizmati xodimlarining
ishlaridan, xususan, Davlat Siyosiy Boshqarmasi Sharqiy bo‘liminnng boshligi G.
Agabekovning xotiralaridan, shuningdek, 20-30 yillardagi sovet matbuoti
materiallaridan ham keng foydalanib, bu manbalarni qiyosiy tahlil etishga
uringanlar, ulardan keng foydalanganlar.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. - Toshkent:
Ma’naviyat, 2008. - B. 97.
2. Sh.M.Mirziyoyevning “Erkin va farovon demokratik O zbekiston davlatiniʻ
birgalikda barpo etamiz”- T.: 2016,-B.5
Mahalliy adabiyotlar:
1. Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти. -Т.: Маънавият, 2000;
2. Бобобеков Х., Раҳимов Ж., Содиқов Ҳ. Ўзбекистон тарихи. -Т.: 1994;
3. Валидий А.З. Бўлинганнни бўри эр. Туркистон халқларининг миллий
мустақиллик учун курашлари тарихидан. -Т.: Адолат. 1997;
4. Зиёева Д.Ҳ. Туркистон миллий озодлик ҳаракати. -Т.: /./улом
нашриёти, 2000;
5. М.Хўжайев Шермуҳаммадбек Қўрбоши Т.: «Шарқ» 2008, 34-бет;
6. Мансурхўжа Хўжайев. Шемуҳаммадбек Қўрбоши. Т.: «Шарқ» 2008 й,
231 бет;
7. Н.Жўрайев, Ш. Каримов. Ўзбекистон тарихи Т.: «Шарқ» 2011, 102-129-
бет;
8. Р.Шамсутдинов, Ш.Каримов Ватан тарихи Т.: 2010, 92-бет;
9. Ражабов Қ., Ҳайдаров М. Туркистон тарихи. –Т.: Университет, 2002;
10. Шодмонқул Остон ўғли. Миллий қаҳрамонимиз ким? Туркистон. 1992
й. 21 феврал;
Xorijiy adaviyotlar:
1. Auflage. Leipzig. 1943. Benzing J. Turkestan. Berlin. 1942; Okay K. Enver
Pascha, der Grosse Freund Deutschlands. Berlin. 1935;
2. BademciAli. 1917-1934. Turkistan Milli istiklal hareketi ve Enver Pasa.
Korbasilar. Istanbul. 1975. Kutlug yayinlari. - S. 16.
3. Bosmachi. Nationaler Karapf Turkestan in der Jahren 1917 bis 1934. Koeln,
1992. -S. 19.
38

4. Cagatay T. Kizil Emperyalizm. 1„ 1958; II. 1962; III, 1967; IV. 1969; V.
1975; VI. 1979. Ankara.
5. Cho‘qay M. Istiklol jallodlari. - T., 1992. - B. 78-79.
6. Hayit, B. «Basmachilar». Turkistan Milli mucadele tarihi (1917-1934).
Ankara.Turkiye Diyanet vakfi. 1997. - S. 367.
7. Hayit, B. Sowjetrussische Kolonialismus und Imperialismus in Turkestan
(als Beispiel des Kolomalismus neueren Stils gegenueber einem islamischen
Volk in Asien). Niederland. 1965. - S. 124.
8. Hayit, B. Sowjetrussische Orientpolitik am Beispiel Turkestans. Koeln,
1962. - S. 289.
9. Hayit, B. Turkestan devletlerinin milli mucadelcri tarihi. Ankara. Turk tarih
kurumu. 1995. -S . 213-293.
10. Hayit, B. Turkestan zwischen Russland und China. Amsterdam. 1971. - S.
414.
11. Hayit, V. Turkestan devletlerinin milli mucadeleri tarihi. Ankara. Turk tarih
ko‘ramu. 1995. - S. 41-206.
12. Hayit, V. Turkestan im XX Jahrliimdert. Darmstadt. 1956. - S. 48-214.
13. Mehmet Saray. O‘zbek turkleri tarihi. Istanbul. 1993. - B. 133.
14. Olzcha R., Cleinow G. Turkestan. Die politische - historischen und
Wirtschaftlichen Probleme Centralasiens.
15. Suat Yalaz. Enver Pasa afsanesi. Istanbul. Yalaz Produksiyon yayinlari.
1993. - B. 193.
16. Toxir Chig‘atoy - (27.03.1902 - 27.07.1984)
39

Milliy istiqlolchilik harakatining nemis tarixshunosligida o'rganilishi

Sotib olish