Информация о документе

Цена 24000UZS
Размер 72.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

194 Продаж

Mintaqaviy integratsion jarayonlarning kuchayishi, xalqaro savdoning rivojlanishi

Купить
Mintaqaviy integratsion jarayonlarning kuchayishi, xalqaro savdoning rivojlanishi KIRISH I BOB. GLOBAL VA MINTAQAVIY INTEGRATSIYANING KONSEP - TUAL ASOSLARI………………………………...…………………………….3 1.1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati va uning dinamikasini belgilovchi omillar…………………………………………………………..3 1.2. Mintaqaviy iqtisodiy integratsiyaning asosiy shakllari va bosqichlari…….13 1.3. Globallashuv va mintaqaviylashuv jarayonlarining o’zaro bog’liqligi va yangi mintaqaviylashuv…………………………………………………….17 II BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING JAHON XO’JALIGIGA INTEGRATSIYALASHUVI.…………………………………………………25 2.1. O’zbekiston Respublikasining jahon xo’jaligi tizimiga integratsiyalashuvi yo’nalishlari………………………………………………………………...25 2.2. O’zbekiston Respublikasi jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv sharoitida tashqi savdoning rivojlanishi……………………………………………….32 2.3. O’zbekistonning mintaqaviy integratsion markazlar bilan hamkorligi…….34 XULOSA………………………………………………………………………..42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………........44 1 KIRISH Xalqaro iqtisodiy integratsiya – bu turli mamlakatlar iqtisodiy aloqalarining barqarorlashib, chuqurlashib rivojlanishi, ular xo’jaliklarining chambarchas birlashish jarayonlaridir. Makro miqyosdagi integratsionjarayonlar davlatlararo darajada integratsiya davlatlar iqtisodiy birlashmalarining shakllanishi hamda iqtisodiy siyosatlarning kelishuvi asosida amalga oshadi. Mikro miqyosdagi integratsionjarayonlar bir- biriga hududiy jihatdan yaqin joylashgan mamlakatlarning xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning kapitallarini o’zaro ta’sir doirasi orqali amalga oshiriladi. Ya’ni, ushbu davlatlar o’rtasida integratsion jarayonlar iqtisodiy bitimlar tizimining shakllanishi, kichik shahobchalar, sho’’ba korxonalar tashkil etilishi orqali yuz beradi. Tashkil topgan korxona va firmalar o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy aloqalarning tez rivojlanishi tovar almashuvini, xizmat sohalarini, kapital va ishchi kuchining mamlakatlararo erkin harakatini ta’minlashga, ijtimoiy – iqtisodiy va ilmiy-texnologik, tashqi iqtisodiy va mudofaa, moliyaviy va valyuta 2 sohasida yagona siyosatni o’tkazish zaruriyati tug’iladi. Yagona valyuta va moliyaviy fondlar, infratuzilmalar va umumiy davlatlararo boshqaruv organlariga ega bo’lgan iqtisodiy majmualar yaratiladi. Iqtisodiy integratsion jarayonlar asosidagi omillar: Xo’jalik hayotining baynalminallashuvi Mehnat taqsimotining chuqurlashuvi Ilmiy texnika inqilobi Iqtisodiyotda ochiqlikning kuchayishi Jahon iqtisodiyotida xo’jalik hayotining barqaror rivojlanishi, takror ishlab chiqarishning milliy xo’jaliklar doirasidan chetga chiqish jarayonini aks ettiradi (eng avvalo, xalqaro mehnat taqsimoti asosida). Jahon xo’jaligi baynalminallashuvining o’sishi va rivojlanishida TMKlarning ta’sir doirasi kattadir. Jahon xo’jaligida xalqaro iqtisodiy integratsiyaning rivojlanish jarayonlarini ikkinchi omili - xalqaro mehnat taqsimoti tuzilmasidagi chuqur o’zgarishlardir . ITI tashqi iqtisodiy aloqalarning ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi rolini oshishini ta’minlovchi muhim omildir. Xullas, ITIning rivojlanishi u yoki bu mamlakatda alohida bir ajralgan holda to’laqonli rivojlanib bora olmaydi. Turli mamlakatlarga tegishli firmalarning kooperatsiyalashuvi natijasida ishlab chiqarish va investitsiyalar sohasida yirik xalqaro muammolar kelib chiqmoqda. Milliy davlatlarda ochiq iqtisodiyotning shakllanishida eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarishini rag’batlantirish ishlari bo’yicha olib borilayotgan tashqi iqtisodiy strategiyasi muhim ahamiyat kasb etmoqda. 3 I BOB. GLOBAL VA MINTAQAVIY INTEGRATSIYANING KONSEPTUAL ASOSLARI 4 1.1 Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati va uning dinamikasini belgilovchi omillar Ma’lumki, globallashuv - yaxlit jahon xo'jaligining shakllanishi, xalqaro mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashuvining jadal- lashishi natijasida milliy iqtisodiyotlaming bir-biriga ehuqur bog'liqligi, iqtisodiyotning erkinlashtirilishi, uning keng transmil- liylashishi jarayonini anglatadi. Integratsiyalashuv uning muhim bosqichlaridan biridir. «Iqtisodiy integratsiya» atamasi XX asrning 30-yillarida nemis va shvesiyalik iqtisodchilarning asarlarida paydo bo‘ldi15, biroq bugungi kunda uning bir nechta o‘nlab ta’riflari mavjud. «Integratio» so‘zi lotin tilidan tarjima qilinganda birlashish, toMdirish, «integrare» - yaxlitga aylantirish ma’nosini anglatadi. Shunday qilib, integratsiya — qismlarni muayyan yaxlitlikka umumlashtirish, birlashtirish jarayonidir. XIM sohasiga tatbiqan. «Xalqaro iqtisodiy integratsiya» deganda bir qator mamlakatlar takror ishlab chiqarish jarayonlarining bosqichma-bosqich birlashishiga olib boradigan, milliy xo‘jaIiklar o‘rtasida ehuqur barqaror o‘zaro munosabatlar va mehnat taqsimotining rivojlanishi asosida ishlab chiqarish baynalmilal- lashuvining yuqori darajasi tushuniladi. 5 Mintaqaviy iqtisodiy integratsiya - bir nechta mamlakatlaming mintaqaviy darajadagi qo‘shma faoliyatini ko‘zda tutadi, ular iqtisodiyotini u yoki bu turdagi yagona mintaqaviy xo‘jalik majmuasign birlnshtirishga olib boradi. Biroq, miiammo «birlashtirish», «umumlashtirish», «yaxlitiik» tushunchalariga qanday mazmun kiritilayotganidan iborat. Taniqli fransuz iqtisodchisi R.Aron ta’kidlaganidek: «Agar tovarlar, kapital va insonlaming muayyan miqdordagi iqtisodiy birliklar o‘rtasidagi harakati mazkur birliklardan har birining ichidagi kabi erkin amalga oshirilsa, u holda ushbu birliklar umumlash- lirilgan». Integratsiyalashayotgan mamlakatlar o‘rtasida tovarlar va ishlab chiqarish omillari harakatining to‘liq erkinlashtirilishi natijasida tashkil topadigan yagona iqtsodiy makon raqobatdosh firmalar sonini oshirish va «miqyos iqtisodiyoti» samaralaridan foydalanishga imkon beradi. Mintaqaviy uyushmalar hamkor-mamlakatlar iqtisodiyoti «bir- iashuvi»ning chuqurligi va tavsifi, tanlangan integratsion strategiya va institusional tuzilmasi, ularning faoliyat sohalari va miqyoslari. a’zo mamlakatlaming soni, ijtimoiy-madaniy jihatlariga ко 'ra farq qiladi. Bimda integratsiya ayrim sezilarli xususiyatlar bilan tavsiflanib, ular umuman olganda integratsiyani mamlakatlar iqtisodiy hamkorligining boshqa shakllaridan farqlab turadi: — kelishuvning ishtirokchi-mamlakatlari o‘rtasida tovarlar shuningdek, xizmatlar, kapital lar, inson resurslarining harakat qilishidagi cheklovlaming bar- taraf qilinishi; 6 Milimkdii mamlakatlar iqtisodiy siyosatining kelishilishi; milliy ishlab chiqarish jarayonlarining o‘zaro singishi va qo'shilishi, mintaqa doirasida ishlab chiqarish jarayonidagi texnologik yaxlitlikning shakllanishi; — yanada progressiv va chuqur shakllar asosida ishlab chiqarish, fan va texnikada xalqaro ixtisoslashuv va kooperatsiya- ning keng rivojlanishi, iqtisodiy taraqqiyot va uning innovatsion mexanizmining hamkorlikda moliyalashtirilishi; — ishtirokchi-mamlakatlar iqtisodiyotidagi tuzilmaviy o‘zgarishlar; — milliy qonun hujjatlari, me'yorlar va stand artlarning yaqinlashishi; — birlashish jarayonining maqsadli tartibga solinishi, o‘zaro iqtisodiy hamkorlikni boshqarish organlarining rivojlanishi (Yelda bo‘lgani kabi boshqaruvning ham davlatlararo, ham davlat mexanizmlari); — integratsiyaning makon miqyoslarini mintaqaviylashuvi. Integratsiyaning obyektiv mazmuni oxir-oqibatda qisman integratsiya ko‘rinishida sodir bo‘ladigan takror ishlab chiqarish jarayonlarining qo'shilishi, o‘zaro singishi va birlashishini tashkil etadi. Integratsiyalashuv jarayoni yaxlit ti/mining ayrim bo‘g‘inlarini i>‘z ichiga oladi: 1) bozor muomalasi (savdoning erkinlashtirilishi va ishlab chiqarish omillarining o‘sishi hisobiga), slni jumladan, tovarlar, xizmatlar, pul massasi, qimmatli qog‘ozlar va boshqalar - bu yuzaki (yoki yumshoq) integratsiya (shallow integration); 7 2) real ishlab chiqarish (ehuqur integratsiya - deep integ ration); 3) qaror qabul qilish (firmalar, tadbirkorlik uyushmalari, milliy hukumatlar, xalqaro va milliy tashkilotlar darajasida). Zamonaviy XIMda muhim birlashmalar «uchligi» yirik integratsiya markazlari bo‘lib hisoblanadi: 1. Yevropa Ittifoqi, uning tarkibiga 28 ta davlat - Germaniya, Fransiya, Italiya. Lyuksemburg, Niderlandiya, Belgiya, Buyuk Britaniya17, Irlandiya, Daniya, Gresiya, Ispaniya, Portugaliya, Avstriya, Shvesiya, Finlyandiya, Polsha, Vengriya, Chexiya, SIo- vakiya, Latviya, Litva, Estoniya, Sloveniya, Kipr, Malta, Rumi- nsya, Bolgariya va Xorvatiya kiradi. Bugungi kunda Yevropa Ittifoqi doirasida o‘zaro xo‘jalik hamkorligining eng yuqori darajasiga erishil- gan — hamkor-mamlakatlaming yagona ichki bozori shakllangan, 19 ta mamlakat doirasida - Iqtisodiy va valyuta ittifoqi tashkil etilgan. 2. AQSh, Kanada va Meksika davlatlaridan tashkil topgan Shimoliy Amerika erkin savdo kelishuvi (NAFTA) Ushbu birlashma doirasida tovarlar erkin savdosi hududining tashkil etilishi boshqa sohalardagi integratsiya bilan toidiriladi, ya’ni, a’zo davlatlar orasida investitsiyalar, ishchi kuchi, xizmatlar va boshqalar harakatining erkinlashtirilishi kuzatiladi. 3. 21 ta mamlakat iqtisodiyotini birlashtiruvchi «Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorligi» forumi (ATES). Uning doirasida 2020- yilga kelib erkin 8 savdo tizimi va investitsiyalarning erkin harakatini yaratish masalasi hal etilmoqda. Integratsiya jarayonlarining rivoilanishini shartlavdigan. asosiy. yanada yirik muavvan tizimni tashkil etadigan omillar. qatorida: a) mamlakatlar o‘zaro bogMiqligining kuchayishi, xo‘jalik hayoti baynalmilallashuvining chuqurlashuvi, xalqaro mehnat taqsimoti va kooperatsiyalashuvining uyg‘unlashuvi; b) iqtisodiyotning globallashuvi va global raqobat; (1) ilmiy-texnik taraqqiyot va uning zamonaviy shakli: axborot- texnologik inqilob; e) iqtisodiyotning erkinlashtirilish jarayonlari va milliy xo‘ja- liklar ochiqligi darajasining ortishi; f) zamonaviy dunyoda sivilizatsiyalar, jamiyatning madaniy - ijtimoiy turlari va dunyoviy-ma’rifiy tuzilmalarning ko‘pligi (plyu- ralizm); g) ko‘p sonli mamlakatlar umumiy xavfsizligi nuqtai nazaridan milliy-davlat manfaatlarining umumiyligi; h) geosiyosiy manfaatlar va boshqalarni sanab o'tish mumkin. Integratsiya omillarining xilma-xilligini batafsilroq ко ‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir: 1. Zamonaviy shart-sharoitlarda mamlakatlar va, ayniqsa, ular- ning firmalari barqaror iqtisodiy munosabatlaming xalqaro mehnat taqsimoti asosida rivojlanishi global mazmunga ega boMdi. Milliy iqtisodiyotlaming yanada 9 ochiqligi, TMKlar faoliyati, fan-texnika inqilobi, xalqaro savdo, kapital migratsiyasi, transport, aloqa va axborotlarning zamonaviy tizimlari xo‘jaiik hayoti baynalmilal- lashuvini shunday darajaga olib chiqdiki, bunda yaxlit jahon xo‘jaligida jahonning ko‘p mamlakatlari firmalarining asosiy qismi faol ishtiroki bilan o‘zaro munosabatlarning global tarmog‘i vujudga keldi. (2) Firmalararo va davlatlararo raqobat kurashining kesk kuchayishi, raqobatning yangi sohalari va an’anaviy bozorlardagi qat’iy raqobat alohida olingan mamlakat yoki kooperatsiyaning imkoniyallarini oshiradi. Bu kooperatsiyaning hududiy jihatdan tutash mamlakatlaming globallashayotgan iqtisodiyotda o'z o‘rinlarini mustahkamlashga imkon bergan holda, yirik iqtisodiy makonning salohiyatidan foydalanish, va nihoyat, jahon bozorida umumiy raqobatchilarga qarshi yaxlit kuch sifatida ishtirok etish, ularning ham moddiy-moliyaviy, ham ishlab chiqarish xatti- harakatlari sifatida zarurligini ifodalaydi. Natijada, nafaqat, milliy- davlat manfaatlarining muayyan bog‘liqiigi, balki ularning mintaqaviy manfaatlar ko‘rinishidagi rasmiylashtirilishi muhim ahamiyat kasb eta boshlaydi. (3) Miliiy iqtisodiyotlar ochiqligining oshishi integratsiya jarayonlarini rag‘batlantiruvchi omil boMib hisoblanadi. Quyidagilar ochiq iqtisodiyotning o‘ziga xos jihatlari boiib hisoblanadi: — milliy iqtisodiyotning jahon xojaligi munosabatlariga chuqur jalb etilganligi (jahondagi ko'pgina mamlakatlar YalMda tovarlar va xizmatlar 10 bo ‘yicha eksport kvolasining kattaligi va uning о ‘sishda davom etishi bu haqda bilvosita guvohlik beradi); — tovarlar, kapitallar, ishchi kuchining mamlakatlararo harakatlanishiga bo 'Igan cheklovlarning kamayishi yoki butunlay bekor qilinishi; — milliy valyutalarning konvertirlanishi. (4) Ilg‘or mamlakatlarda axborot-texnologik inqilobga, bilimga tayanadigan yangi iqtisodiyotning paydo boMishi - mintaqaviy integratsiyani rivojlantirishning sezilarli omillaridan biri hisoblanadi. Aksariyat olimlarning fikriga ko‘ra, jahon xo‘jaligi rivojlanishi paradigmasini bilimlarga va axborot texnologiyalarga ega bo‘lish tashkil etmoqda. «Bilimlarga asoslangan iqtiso- diyot»ning (knowledge-based economy) asosiy resursi - insondir. Har bir inson o‘z salohiyatiga ega, davlatning vazifasi esa - uni rivojlantirishdir. Biroq, ayrim mamlakatlarda ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlanmalari (NIOKR), ilmtalab ishlab chiqarish, ta’limning zamonaviy modellarini rivojlantirish uchun mablag‘ yetishmaydi. Mintaqaviy integratsiya jamoaviy fondlarini yaratish, ilmiy- texnik va ishlab chiqarish ixtisoslashuvi va koope- ratsiyasini rivojlantirish, innovatsiya muammolarini birgalikda hal etishga imkon beradi. (5) Ta’kidlash joizki, bugungi kunda axborot-texnologik inqilob masalalari dolzarb boiib bormoqda. Birinchi navbatda bu ham alohida mamlakatlarda axborotlashtirish yutuqlaridan foydalana olishdagi muammolar bilan bogiiqdir. Ayniqsa, ular rivojlanayotgan mamlakatlar doirasida kuzatilmoqda. 11 Afrika uchun axborot texnologiyalarini rivojlantirishning mintaqaviy, subregional va milliy strategiyalarni ishlab chiqish-bu yo'ldagi muhim qadam boidi. Integratsiya ularni iqtisodiyotga joriy etish va shu tarzda rivojlantirish sur ’ atlarini oshirish bo ‘ yicha mintaqaviy xatti - harakatlarning lokomotiviga aylandi . Natijada , ayanan SADK ( Janubiy Afrika mamlakatlarini rivojlantirish hamijamiyati ) mamlakatlarida axborot texnologiyalardan foydalanish sezilarli darajada olg ‘ a siljidi . (6) Globallashuv ning ijtimoiy jihatlari ahamiyatining o‘sishi. Bu mazkur jarayonning insonlar xilma-xil ehtiyoj va talablarini inobatga olgan holda oqibatlari, globallashuvning salbiy ta'sirini kainaytirishga katta e ’tibor qaratilayotganligini ifodalaydi. Shu munosabat bilan ijtimoiy himoya majmuasining (social safety nets) yaratilishi dolzarb ahamiyatga egadir. Bu atama ostida, odatda, ijtimoiy ta’minot,bandlik, ta'lirn, sog‘liqni saqlash va noqulay o‘zgarishlar yoki iqtisodiyotdagi tanglik holatida aholining zaif qatlamlariga nisbatan barcha sohalarda manzilli yordam choralari majmui tushuniladi. Bu ham mintaqaviy integratsiyani rivojlantirish omillaridan biri hisoblanadi. Masalan, Yevropa Ittifoqidek - eng yetuk integratsion guruhda — yagona ijtimoiy makon shakllan- moqda. (7) Integratsiyaning alohida mintaqalar doirasida rivojlanishiga jahon xo‘jaligining ikki qutbli holatiga barham berilgan sharoitda jahonning ко ‘p qutbliligiga о ‘tish tendensiyasi turtki beradi. Mintaqaviy integratsiya sivilizatsiyaviy boylildar, «siviiizatsiyaviy ta’sir qutblari», amal 12 qilinadigan umumiy an’analar, o‘z mafkurasi va hayot uslubiga (Yevropa, Osiyo, Lotin Amerikasi — Yel, ASEAN va MERKOSUR) ham tayanadi. Shunday qilib, mintaqaviy integratsiya insoniyatning ichki xilma-xilligining yuqori darajasi, va shu bilan — barqarorligini ham (ma’lumki, har qanday ko'rinish- dagi barqarorlik uning ichki xilma-xillik darajasiga to‘g‘ri mutanosib) qo‘llab-quvvatlaydi. Umuman olganda, rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy integratsiyaga intilishi yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarga nisbatan bir nechta boshqa sabablarga ega. Agar rivojlangan mamlakatlarda iqtisodiy integratsiya ishlab chiqarish kuchlarining erishil- gan yuqori darajasi talablaridan kelib chiqadigan zarurat hisoblansa, rivojlanayotgan mamlakatlar doirasida iqtisodiy integratsiya evaziga ushbu mamlakatlar iqtisodiy taraqqiyotda, eng avvalo, sanoatlash- tirishda qiyinchiliklarni birmuncha yengillashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Aniq maqsadlar esa quyidagilardir: iqtisodiy taraqqiyotning tezlashishi; — iqtisodiyotning tuzilmaviy qayta qurilishi, zamonaviylash- tirish: - uchinchi mamlakatlardan xorijiy investitsiyalarni jalb dish; - xalqaro mehnat taqsimoti tizimida bo'ysunuvchi holatning o’zgarish. Biroq rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasida integratsiyalashuv ko‘p hollarda bir qator to‘sqinlik qiluvchi omillarning ta’siri natijasida juda sekinlik bilan amalga oshirilmoqdaki, ularga quyidagilami kiritish mumkin: 13 — har bir mamlakat ichki iqtisodiy muammoiarining o‘ziga xos xususiyatlari (ishlab chiqarish kuchlari rivojlanish darajasining pastligi, yakkaxonlik, ichki iqtisodiyotning tarqoqligi va h.k.); — o‘zaro munosabat omillari (moddiy bazaning kuchsizligi, infratuzilmaning shu jumladan transport tizimining yetarli darajada 1 ivojlanmaganligi, mtegratsiyaga kirishayotgan mamlakatlar iqtisodiy nuqtayi nazardan ko‘pincha bir turdagi tarmoq tuzilmalariga ega bo‘lgan holda, bir- birini kam to‘ldirishi; qo‘shma mintaqaviy loyi- halarni amalga oshirish uchun moliyaviy resurslaming yetish- masligi); — shu bilan birga 60--70-yillardan farqli ravishda, 1980- yillarning o'rtalaridan boshlab to hozirgi vaqtga qadar Lotin Amerikasi, Janubi-Sharqiy Osiyo va boshqa mintaqalarda yanada muvaffaqiyatli mintaqaviy integratsiya uchun yangi rag‘batlar shakllana boshladi. Jumladan, milliy iqtisodiyotlaming erkinlashti- rilishi, jahon bozori bilan bog‘liq, ochiq turdagi iqtisodiyotlarning shakllanishi, o‘nlab mamlakatlarda demokratlashtirish, o‘zaro munosabatarda keskiniikning kamayishi, yangi liberal islohotlar asosida yangi modemizatsiya to‘lqinining boshlanishi integratsiya jarayonlariga turtki bo‘lmoqda. Shu bilan birga rivojlanayotgan dunyodagi iqtisodiy integratsiya ko‘p jihatdan salohiyatli, amalda esa rasmiy hisoblanadi (LAES, SAOR, Afrika, Arab birlashmalari). Shunday bo‘lishiga qaramasdan, unga bo‘lgan intilish umumjahon xo‘jalik taraqqiyotining umumiy tendensiyalarini aks ettiradi. Yangi hodisa sifatida rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlaming bir guruhga birlashishlari (masalan, NAFTA, AfES) e’tirof etilmoqda. 14 Maxsus iqtisodiy adabiyotlarda quyidagilar integratsiyaning bevosita shart- sharoitlari sifatida e ’tirof etilgan: birinchidan, integ- ratsiyalashayotgan mamlakatlar yaqin darajadagi iqtisodiy rivoj- lanishga va bozor iqtisodiyotining yetukligiga ega boiishi lozim. Odatda, agar rivojlangan davlatlar integratsiyalashayotgan bo‘lsa, bu jarayon intensiv va samarali keehadi. Ikkinchidan, umumiy chegaralar va tarixan yuzaga kelgan iqtisodiy munosabatlarning mavjudligi. Odatda, bitta qit’ada joylashgan bevosita geografik yaqinlikda transport, til va boshqa muammolarni osonlik bilan hal qiladigan mamlakatlar birlashadi. Uchinchidan, integratsiyalashayotgan mamlakatlar iqtisodiyotida o‘zaro to‘ldiruvchi tuzilmalar- ning mavjudligi (ularning mavjud emasligi — Afrika va Arab dunyosidagi integratsiyaning past samaradorligi sabablaridan biridir). To‘rtinchidan, u yoki bu mintaqa mamlakatlari oldida turgan xo‘jalik, ekologik va boshqa muammolarning umumiyligi. Beshincbidan, mamlakatlaming siyosiy erkinligi, integratsiya- lashuvda yetakchi-mamlakatlarining mavjudligi. Oltinchidan, yutuqlarni namoyish etish samarasi. Tajribaga ko‘ra, u yoki bu integratsiyaviy uyushmalar muvaffaqiyatlarining ta’siri ostida boshqa mamlakatlarda ham ushbu tashkiiotga a’zo bo‘lish istagi paydo boTadi. Masalan, Yelning erishgan natijalari samarasi mazkur birlashmaga a’zo boiish uchun Markaziy-Sharqiy Yevrop- aning 10 ta mamlakatiga turtki boTdi. Yettinchidan, «domino samarali». Integratsiya odatda a’zo mamlakatlaming o‘zaro iqtisodiy munosabatlarini ichki mintaqaviy hamkorlikka qayta yo‘nalti- rishga olib 15 keladi. Shu sababli, birlashma tashqarisida qolgan boshqa mamlakatlar ayrim qiyinchiliklami, shu jumladan guruhga a’zo mamlakatlar bilan savdo-iqtisodiy aloqalar hajmining qisqarishi holatini boshdan kechiradilar. Masalan, Meksika NAFTAga a’zo bo‘lganidan so‘ng Lotin Amerikasida «Uchlar guruhi» paydo boidi (Venesuela va Boliviya u bilan erkin savdo to‘g‘risidagi kelishuvga imzo chekdi). 1.2 Mintaqaviy iqtisodiy integratsiyaning asosiy shakllari va bosqichlari Har bir integratsion guruhning iqtisodiy modeli — uzoq tarixiy jarayonning natijasi boiib, uning davomida mintaqaviy xo‘jalik inajmuasini tashkil etuvchi unsurlar nisbati shakllanadi, ularning o‘zaro munosabatlari mexanizmi mustahkamlanadi. Aynan shuning uchun har bir mintaqaviy iqtisodiy tizim o‘zicha noyob boiib, uning lajribasining mexanik o‘zlashtirilishi past samaradorlikka ega. Biroq hozirda mavjud savdo-iqtisodiy guruhlarning qiyosiy tahlili mintaqaviy integratsiya jarayonlarini rivojlanlirishning muay- yan umumiy qonuniyatlari borligini, uning bir qator o‘ziga xos bosqichlardan navbatma- navbat o‘tishi kerakligini, integratsiya jarayonlari intensivligining turli darajasi, uning chuqurligi va miqyoslari turlicha ekanligini ko‘rsatadi. Integratsiyaga oddiydan murakkabga qarab rivojlanayotgan jarayon sifatida qarash uning shakl va bosqichlarining tasnifla- nishini amalga oshirish imkonini beradi. Bu o‘rinda, turli xalqaro iqtisodiy tashkilotlar asos sifatida 16 qabul qilgan J.Gopkins universiteti (AQSh) professori B.Balassa nazariy yondashuvi klassik tasnifga aylandi. B.Balassa, eng avvalo, hamkorlik va integratsiyani farq qilislmi taklif etdi. Agar hamkorlik jarayoni turli xildagi cheklovlarni va kamsitishlarni kamaytirishga yo‘naltirilgan xatti- harakatlarning amalga oshirilishini bildirsa, u holda integratsiya jarayoni cheklov va kamsitishlarning bartaraf etilishini ko‘zda tutadi. B.Balassa integratsiyaning beshta asosiy shakllarini (integratsion kelishuv turlarini) farqlaydi. Yel va boshqa integratsion guruhlarning muayyan tajribasi orqali kiritilgan mazkur nazariyaning zamonaviy modifikatsiyalarini hisobga olgan holda, ularni ko‘rib chiqamiz. Integratsion kelishuvlarning asosiy turlariga quyidagilami kiritish maqsadga muvofiqdir: — erkin savdo zonasi (free trade zone)-, — bojxona ittifoqi (customs union)', — umumiy bozor (common market)', — iqtisodiy ittifoq (yanada yetuk shaklda iqtisodiy va valyuta ittifoqi: economic and monetary union); — toiiq iqtisodiy va siyosiy integratsiya. Zikr etilgan integratsiyaviy hamkorlik turlaridan har birini batafsil ko‘rib chiqamiz. Erkin savdo zonasi. Bu holatda kelishuv ishtirokchi lari bir- birlariga nisbatan bojxona tariflari va kvotaiarni bekor qiladilar. Shu bilan birga erkin savdo zonasining har bir ishtirokchisi uchinchi mamlakatlaxga nisbatan o‘zining 17 xususiy tashqi savdo siyosatini yuritish huquqini saqlab qoladi. NAFTA shunday turdagi integratsiya shakliga yorqin misol boia oladi. Bojxona ittifoqi. Uning erkin savdo zonasidan asosiy farqi shundaki, bojxona ittifoqi ishtirokchilari nafaqat o‘zaro savdoda tarif va kvotaiarni bekor qilishadi, balki uchinchi mamlakatlarga nisbatan yagona tashqi savdo siyosatini yuritishadi. Bojxona ittifoqi bir nechta bojxona hududlarini bittasi bilan almashtirilishini ko‘zda tutadi. Bunda ichki chegaralardagi bojxona xizmatlari soddalash- tiriladi, ularning funksiyalari esa yagona bojxona hududining tashqi chegaralaridagi tegishli xizmatlarga o‘tkaziladi. 1968-yildan boshlab Yevropa iqtisodiy hamjamiyati (keyinchalik Yevropa ittifoqiga aylantirilgan), shuningdek MERKOSUR, YevrOsIH olti mamlakatida (Rossiya, Belorussiya, Kozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston) shakllanayotgan Bojxona ittifoqi ushbu shaklga misol b o ia oladi. Integratsiyaning bu bosqichida tovar oqimlari sezilarli darajada o‘zgaradi, kelishuvning ishtirokchi mamlakatlaridan import qilish o‘sadi, mahsulot ishlab chiqarish va iste’mol tarkibida o‘zgarishlar sodir boiadi. Bojxona ittifoqi mantiqan yetarli darajada tugallangan shakl hisoblanadi. Shu bilan birga tashqi savdo bilan cheklangan holda, uning rivojlanishi savdo- iqtisodiy uyushmalarning yanada murak- kab shakllariga o‘tish ehtiyojini tug‘diradigan ichki ziddiyatlarni o‘z ichiga oladi. Umumiy bozor. Bojxona ittifoqi doiralariga qo‘shimcha sifatida, mazkur shakl barcha ishlab chiqarish omiUarining ishtirok- chi-mamlakatlar o‘rtasidagi erkin ko‘chishi yoiidagi to‘siqlarning bartaraf etilishini ko‘zda tutadi. 18 Aytilganlarning barchasi milliy qonunchilik, standartlaming yaqinlashishi, integratsiya institusional asoslarining rivojlanishi, birlashtirish jarayonlarini umumiy bosh- qarish organlarining shakllanishini anglatadi. Umuman oiganda mamlakatlaming muayyan guruhi ichida ishlab chiqarish omillarming erkin harakati jami resurslardan yanada oqilona foydalanish mehnat taqsimoti va ishlab chiqarish ixtisoslashuvining rivojlanishi, ishlab chiqarish tuzilmalarining maqbullashishi va ishlab chiqarish miqyoslarining kengayishi lufayli iqtisod qilish omilidan to‘liq foydalanishga yordam berishi lozim. Shu bilan birga umumiy bozor tarkibiga kiradigan mamla katlaming iqtisodiy siyosatidagi tafovutlar bunga to“sqinlik qiladi. Qat’iy ma’noda, bu holat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda kelib chiqadigan barcha salbiy oqibatlar ketidan ziddiyatlarning mavjudligiga y o i qo‘yadi. Natijada savdo-iqtisodiy ittifoqlarning yanada murakkab shakllariga o‘tish sharoitidagina hal qilinishi mumkin bo‘lgan muamrno paydo boiadi. Iqtisodiy ittifoq. Mazkur shakl ishtirokchidan yuqorida ta’kid- langan ziddiyatlarning mamlakatlar yuritayotgan iqtisodiy siyosatning turli sohalarida kelishish y o ii bilan bartaraf etilishini ko‘zda tutadi. Yel doirasida yagona qishloq xo‘jaligi siyosati, kelishilgan sanoat, energetika, transport, mintaqaviy, ijtimoiy, ilmiy-texnik siyosat yuritilishi, bunga yorqin misoldir. Shunga e’tibor qaratishimiz kerakki, iqtisodiy siyosat borasida kelishuv jarayoni muayyan darajaga yetgach, u o‘z mantig'iga bo‘y- suna boshlaydi va agar mamlakat o‘z iqtisodiyotining yuqori daraja- 19 dagi ochiqligi bilan tavsiflansa, yanada keng doiradagi masalalami qamrab olgan yaqin bogiiqlikni talab etadi. Mazkur jarayon maj- muaviy va yanada murakkab shakl — iqtisodiy va valyuta ittifoqi doirasida o‘zining muayyan mantiqiy yakuniga yetishi mumkin. Valyuta ittifoqi - yagona markaziy bankning tashkil etilishi, yagona valyutaning joriy etilishini o‘z ichiga olgan yagona mintaqaviy valyuta tizimini yaratishdir. Bunda yagona valyuta- kredit va muvofiqlashtirilgan mikroiqtisodiy siyosat borasida keiishuvlar qaror topishi ta’minlanadi. To‘liq iqtisodiy va siyosiy integratsiya. Mazkur holatda yagona bozor makonini yaxlit iqtisodiy va siyosiy tuzilmaga aylantirish haqida so‘z boradi. Bu nafaqat kelishuv, balki bitta shaklga keitirilgan, deyarli yagona iqtisodiy siyosat, qonunchilik bazasini to‘liq bir asosga keltirishni ko‘zda tutadi.Bu bosqichda xalqaro iqtisodiy va siyosiy munosabatlarning yangi ko‘p millatli •aibyekti paydo bo‘ladi yoki asta-sekin shakllanadi, yagona federativ yoki konfederativ davlatni qaror toptirishga boigan xatti-harakatlar sodir bo‘ladi. Integratsiyaning eng past darajasidan (shaklidan) uning yuqori pog‘onasiga o‘tish jarayoni iqtisodiy rivojlanishning integratsiya bosqichidir. Bosqichlar davomiyligi ham ichki va tashqi iqtisodiy, ham siyosiy mazmundagi xilma-xil omiilaming yaxlit majmuasi bilan aniqlanadi. Bir qator iqtisodchilar (Dj.Mid, G.Myurdal, R.Lipse, Dj.Vayner va boshqalar) tomonidan rivojlantirilgan B.Balassa kon- sepsiyasi o‘z mohiyatiga ko‘ra integratsiyaning oddiy shaklidan murakkab shakligacha 20 bo‘lgan yoini to‘liq bosib o‘tgan Yevropa Ittifoqida mintaqaviy integratsion siyosatning nazariy asosi hisoblanadi. 1.3 Globallashuv va mintaqaviylashuv jarayonlarining o’zaro bog’liqligi va yangi mintaqaviylashuv. Integratsiya jarayonlarining tahlili hozirgi davming ayrim xususiyatlari bilan chambarchas bogiiq. XX asrning oxiri va XXI asming boshlari — «jahonning yangi me’morchiligi» to‘g‘risidagi masalani o‘z oldiga qo:yadigan sifat o‘zgarishlari, taraqqiyot bos- qichlari, rivojlanish vektorlari paradigmalarining muayyan almashishidir. Dunyo harakatga kelinoqda, yangi davrga o‘tmoqda, yanada ochiq jamiyat tomon harakat qilmoqda. Hozirgi zamon va kelajak taraqqiyotining ikki modeli-g/obal- lashuv va mintaqaviylashuv o‘zaro qanday bogiiqlikka ega ekanligi to‘g‘risidagi fikr- mulohazalar asosiy masala boiib hisobia- nadi. Ikkala tendensiya: ham globallashuv, ham mintaqaviylashuv — bir xil manbalarga - ijtimoiy munosabatlar va ijtimoiy ongdagi o‘zgarishlar bilan kuzatiladigan sifat siljishlari, ishlab chiqarish va bozor taraqqiyotidagi portlashlarga ega boigan baynalminal tarzda rivojlanayotgan ishlab chiqarish kuchlarining ta’siri ostida jamiyairu zamonaviylashtirishning obyektiv jarayoni turli besqichlarining paydo boiishidir18. 18 Кдранг.: Европейская интеграция, большая гуианистическая Европа и культура / под ред. Л.И.Глухарева. М.: УРСС, 1999. 46-бет. 21 Iqtisodiy globallashuv xo‘jalik hayotining baynalminallashuvi lushunchasi bilan ko‘p jihatdan umumiylikka ega. Unisi ham, bunisi liain jahonning o‘zaro iqtisodiy bogiiqligining o‘sishini anglatadi. Haynalminallashuv milliy iqtisodiyotning rivojlanishi ko‘p tomonlama xalqaro hamkorlikni talab qiladigan ko‘p tomonlama manfaat- larga ega boiishini anglatadi. Globallashuv esa har qanday iqtiso- diyot, har qanday bozor muammolari butunjahon, global muam- inolar maqomiga ega ekanligi hamda ularning hal etilishi uchun nafaqat qator, balki umumiy xatti-harakatlar talab etilishiga urg'u beradi. Baynalminallashuv milliy iqtisodiyotga jahon xo'jaligi munosabatiaridan ma’lum manfaat ko‘rishga imkon bersa, globallashuv milliy xo‘jalikni jahon iqtisodiyoti bilan muvofiqlashtirmasdan turib muvaffaqiyatli rivojlantirish mumkin emasligini anglatadi. Amaliy jihatdan globallashuv o‘z taraqqiyotida bir nechta bosqichlardan o‘tadi. Iqtisodiy globallashuvning hozirgi bosqichida deyarli barcha milliy iqtisodiyotlar xalqaro tovarlar, xizmatlar, kapi- tallar, ishchi kuchi, texnologiyalar bozoriga shunday keskin darajada bog‘liq boimoqdaki, yuqorida ta’kidlanganidek, milliy xo‘jaliklarni jahon iqtisodiyoti bilan yaqin hamkorliksiz rivojlantirib boimaydi. Butun dunyo deyarli yaqinlashib borayotgan ikkinchi bosqichda turli mamlakatlarda xo‘jalik yuritishning iqtisodiy- huquqiy shart-sharoitlarini tenglashtirish vazifasi paydo boiadi va hal etiladi hamda davlatlarning moliyaviy va iqtisodiy siyosatlarini rnuvofiqlashtirilishi amalga oshiriladi. Taxmin qilish mumkinki, bunday turdagi tenglashtirish va muvofiqlashtirish mintaqaviy, masalan, Yevropa, 22 Osiyo-Tinch okeani yoki Yevroosiyo hudud- larida, integratsiyani rivojlantirish orqali amalga oshiriladi. Navbatdagi bosqichda makrodarajada iqtisodiy jarayonlarni yagona boshqarish hamda mikrodarajada umumiy «o‘yin qoidalari» asosida yahlit jahon iqtisodiyotining yaratilishi sodir boiadi19. Shak-shubhasiz, bozor, axborot tizimlari, aloqa vositalari global miqyosdagi zamonaviy jamiyatga xizmat ko‘rsatadi. Biroq, dunyo turli mamlakatlar, mintaqalar, sivilizatsiyalar tizimi boiib qolaveradi. Mintaqaviy guruhlar hozirgi zamondagi ko‘p qutbli dunyoga javobdir. Mintaqaviylashuv globallashuv sharoitida ishlab chiqarish jarayonlarini muayyan geografik makonda samaraliroq (iislikil etishga imkon beradi. Jahon xo‘jaligining ko‘pgina mintaqalari va tarmoqlarini qamrab olgan global taraqqiyot jarayonlari prinsipial tarzda milliy xo‘jaliklar rivojlanishining tashqi va ichki omillari o‘rtasidagi nisbatni tashqi omillar foydasiga o‘zgartiradi. Hech bir mamlakat globallashayotgan jahon xo‘jaligi talablari va uning asosiy ishtirok- chilarining xulq-atvori me’yorlarini hisobga olmasdan turib, iqtisodiy siyosatni oqilona shakllantira va rivojlantira olishga qodir emas. Xo‘jalik globallashuvi afzalliklaridan faol darajada foyda- lanish, iqtisodiyotning ochiqligi ko‘p sonli ijobiy oqibatlar bilan bir qatorda mamlakatning xavfsizligi uchun jiddiy tavakkalchiliklar bilan ham bogiiq: masalan, xalqaro moliya bozoriga bir tomonlama bogiiqlik, portfel investitsivalarining tez va yirik miqyosdagi «migratsiyalari» va boshqalar shular jumlasidandir. Globallashuv- ning xavflari (va 23 «chaqiriqlari») 1997—1998-yillarda Janubi-Sharqiy Osiyo, Lotin Amerikasi mamlakatlari va Rossiyada shiddatli tarzda sodir boigan xalqaro moliyaviy tanglikka olib keldi. Shunday qilib, «oltin milliard» (globallashayotgan yadro va yirik TMK)lar mamlakatlari uchun ko‘proq afzalliklarga ega boigan jahon xo‘jaligi muhitining tobora oshib borayotgan o'zaro bogiiqligi milliy davlatlar va milliy iqtisodiyotlarning o‘sib borayotgan zaifligini ham anglatadi. Globallashuv «chaqiriqlari» ta’sirida suveren davlatlarning TMKlar hamda xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro munosabatlari modeli kabi parametrlar o'zgarmoqda. Bunday shart-sharoitlarda, bir tomondan, globallashuv afzalliklaridan unumli foydalanish, boshqa tomondan uning «chaqiriqlari», «qopqonlari»ga qarshi turishga yo‘naltirilgan aniq va samarali siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish zarurdir. Har bir alohida davlat oldida milliy manfaatlarni ishlab chiqish, shakllantirish hamda mamlakatining bu jarayondagi o‘rnini anglash, jahon hamjamiyati oldida esa - globallashuv jarayonlarini boshqarislming o‘zaro manfaatli mexanizmlarini yaratish vazifasi turibdi. Global iqtisodiyot fenomeni orqali namoyon boiadigan yangi butunlik o‘zining dialektik qarama-qarshiligi - jahonning mintaqa- viylashuvini (Regionalism Versus Globalization) keskinlashtiradi. Hir qarashda u paradoksdek tuyulsada, bu yerda ziddiyat umuman yo‘q. Bu ikkala jarayonning asosida tashqi iqtisodiy faoliyatning libcrallashuvi yotadi. Mintaqaviy iqtisodiy majmualami taraqqiyot globallashuvining segmentatsiyasi emas, balki muhim tarkibiy qismlari sifatida qarash 24 kerakligim anglash lozim. Mintaqaviylashuv savdoning erkinlash- lirilishi, kapitallar, barcha ishlab chiqarish omillarning harakati uchun qo‘shimcha imkoniyatlar, rag‘batlar, mexanizmlarni yaratib beradi, u — globallashuv chaqiriqlariga javoblardan biridir20. Bu o‘z-o‘zini inkor etuvchi emas, balki o‘z-o‘zini to‘ldiruvchi tenden- siyadir. Biroq, boshqa tomondan, shak- shubhasiz, globallashuv va mintaqaviylashuv o‘rtasida ma’lum ziddiyatlar mavjud. Agar mintaqaviylashuv alohida savdo-iqtisodiy guruhlarning ajralib chiqishini kuchaytirsa, «jamoaviy proteksionizm»ni rivojlantirsa, u holda u umumiy globallashuv jarayonini ham sekinlashtirishi mumkin. Mintaqaviy xo‘jalik tashkilotlarining yaratilishi guruh a’zolari o‘rtasidagi preferensial ichki mintaqaviy munosabatlar (integTatsiyaga qadar bo‘lgan daraja bilan taqqoslaganda) uchinchi mamlakatlar bilan tashqi iqtisodiy munosabatlar uchun shart- sharoitlami yomonlashtirmagan holatdagina global erkinlashtirishga boigan ehtimoliy salbiy ta’sirlarni «olib tashlaydi». Bunga, masalan, integratsiyaning «ochiq mintaqaviylashuv» kabi yangi tamoyili yordam berishi mumkin. Bu rasmiy ravishda qabul qilingan va, o‘z o‘rnida, Osiyo-Tinch okeani yoki Lotin Amerika integratsiya modellarida (masalan, OTOIH, MERKOSUR) qoilanib kelin- rnoqda. Bu va boshqa guruhlar nafaqat mintaqaviy o'z-o‘zini ta'- minlash, balki xalqaro mehnat taqsimotining yangi tizimidan ko‘p- roq foyda olish maqsadida yaratiladi, va shuning uchun uchinchi mamlakatlar bilan munosabatlarni kengaytirish uchun ochiqdirlar. 1,1.1-jadvalda xalqaro ekspertlar tomonidan ishlab chiqilgan «ochiq mintaqaviylashuv» mezonlari keltirilgan. 25 Mintaqaviy iqtisodiy integratsiyaga asoslangan hamda o‘z hududining iqtisodiy taraqqiyotiga yoiialtirilgan «ochiq» mintaqaviylashuv jahon iqtisodiyotining rivojlanishida iqtisodiy globallashuv tendensiyalari o‘zanida turibdi. Ujahon iqtisodiyoti globallashuvining o‘ziga xos dastlabki shart- sharoiti va bosqichi boiib xizmat qiladi. Mintaqaviy iqtisodiy integratsiyaning globallashuv- ning asosiy tarkibiy va tashkiliy qismi sifatidagi ta’riflari ham uchraydi. Biroq, bu o‘rinda so‘z mintaqaviylashuvning muhim xususiyatlari va turlarining o‘zgarishi haqida bormoqda. Maxsus adabiyot- larda ushbu o‘zgarishlarni ifodalash uchun ko‘pincha «yangi mintaqaviylashuv» tushunchasidan foydalaniladi. U xalqaro iqtisodiy munosabatlarda mintaqaviylashuvning keskin intensifikatsiya- lashuvi va murakkablashuvini ifodalaydi hamda namoyon boiishning ikkita: miqdoriy (yangi mintaqaviy kelishuvlar «oqimi», ilgari tuzilgan shartnomalami yangi shart-sharoitlar asosida qayta tuzish va h.k.) va sifat (mintaqaviy o‘zaro xo‘jalik yuritislining ehuqurlashishi, integratsiyaning majmuaviy, yanada rivojlangan shakllaridan foydalanish) ko‘rinishlariga ega. XX asrning 90-yillari hamda hozirgi vaqtdagi integratsion keli- shuvlarning yangi jihatlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: > mintaqaviy kelishuvlarga kiradigan mamlakatlarning butun- jahon global jarayonlarga integratsiyalashuvining maqbul shakl- lavini qidirish; > AQShni turli mintaqaviy tashabbuslarga keng jalb etish; 26 > rivojlanayotgan mamlakatlarning yanada ochiq iqtisodiy siyosatga o‘tishi; > rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o‘rtasida shartnomalar tuzish; > integratsiyaning ehuqurlashishi; > valyuta-moliya integratsiyasining rivojlanishi; > ekologiya va xavfsizlik muammolarini o‘z ichiga olgan iqtisodiy masalalami qamrab olgan kelishuvlar tuzish. Yangi jihatlar, shuningdek, iqtisodiy integratsiyani amalga oshirish xususiyatlari bilan ham bogiiq. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning birinchi bosqichida integratsion birlashmalami shakllan- tirishdagi yetakchi rol davlatga tegishli boisa, mintaqaviylashuvning ikkinchi bosqichi xususiy kapital va xalqaro tashkilotlarning sezilarli roli bilan ajralib turadi. Boshqacha qilib aytganda, zamonaviy mintaqaviylashuv odatda, yuqoridan emas, quyidan amalga oshiriladi. «Yangi mintaqaviylashuv» - ko‘p darajali tushuncha. U quyidagilarni qamrab oladi: birinchidan, Yevroittifoq, OTOIH, NAFTA, MERKOSUR, ASEAN va boshqa shu kabi yirik va shakl- shamoyili bo'yicha turli mintaqaviy tuzilmalami; ikkinchidan, alohida mamlakatlar ichki mintaqalarining (hududiy subyektlari- ning) bir qator davlatlarning chegaradosh umumiy xo‘jalik yuritish makonlarini shakllantirishdagi ishtiroki (masalan, Janubi-Sharqiy Osiyodagi «iqtisodiy o‘sish uchburchaklari» yoki Rossiyaning bir qator shimoliy va shimoli-g‘arbiy mintaqalari ishtirok 27 etadigan Yevropadagi «Shimoliy oichov» dasturi)ni; uchinchidan, «makro- mintaqalar»ning paydo boiishiga olib keladigan, mintaqalararo integratsion kelishuvlaming faol rivojlanishi (davlatlarning umumiy iqtisodiy, ko‘pincha siyosiy va harbiy maqomlarga ega boigan qudratli mintaqaviy va mintaqalararo ittifoqlari, masalan Shimoliy Atlantika, Tinch okeani, Yevroosiyo, «Janubiy» (asosiy Hind okeani bo‘yidagi hududlarda joylashgan) «makromintaqalar»ni ajratib ko‘rsatish mumkin). Vujudga kelayotgan yangi jahon tartibi birmuncha qudratli davlatlar AQSh, Yevropa Ittifoqi mamlakatlari va Yaponiya atrofida asta-sekin shakllangani holda, ko‘pincha pastdan o‘sadi. Raqobat- ning bu yoki boshqa tnarkazlarining geoiqtisodiy manfaatlari asosida «megamintaqaviy integratsiya» rivojlanadi va u turli— erkin savdo zonasidan tortib, uyushmalar federatsiyasigacha bo'lgan shakllarga ega bo‘ladi. AQSh «yangi mintaqaviylashuv»ga o‘ziga xos qiziqish bildi- rayotganligini ta’kidlab o‘tish joizdir. 1. 1990-yildan boshlab AQSh va Yevropa Ittifoqi o‘rtasi yangi ko‘p tomonlama iqtisodiy hamkorlik, uning shakllarini kengaytirish, o‘zaro munosabatlarning tamoyillari, huquqiy asoslari va mexanizmlami belgilashga qaratilgan bir qator muhim hujjatlar imzolangan. Garchi Yel va AQSh — yirik raqobatchilar bo‘lsa-da, o‘z navbatida, ular yirik sheriklar hamdir. 2012-yil misolida ko‘rilsa, ikki tomonlama investitsiyalaming umumiy hajmi 1,1 trln. yevrodan oshganligi buning yorqin misolidir. AQSh importida Yel ulushi o‘sha-yilda 24%ni tashkil etgan boisa, AQShning Yelga 28 eksporti — xorijga olib chiqiladigan tovarlar umumiy hajmining 19,3%ni tashkil etdi. Bunda Yelning AQSh bilan savdo balansida sezilarli darajadagi ijobiy saldo kuzatiladi. AQSh va Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi megamintaqaviy munosabatlar 1990-yilda qabul qilingan Transatlantika deklaratsiyasi (keyinehalik savdo erkinligiga keltirish istiqboli bilan), 1998-yilda qabul qilingan Transatlantik iqtisodiy hamkorlik to‘g‘risidagi shartnoma bilan tartibga solinadi; 1995-yilda «Yangi transatlantik kun tartibi» va Harakatlar rejasi imzolangan, shuningdek ushbu-yilda «Yangi transatlantik bozori»ni (New Transatlantic Marketplace) yaratish hujjatlari ishlab chiqilgan edi, biroq o‘sha davrda uni tomonlar imzolashmadi, chunki ular iqtisodiy munosabatlarning real darajada chuqur erkmlashtirilishiga o‘tishga tayyor emas edilar. Shu bilan birga, tabiiyki, yaqin hamkorlik to‘g‘risidagi hujjatlar jiddiy ixtiloflarga ega boiishiga qaramasdan, ishlab chiqaruvchilar, eksport qiluvchilar, har bir tomonmng investorlari uchun yanada erkin shart-sharoitlar yaratib berishga qaratilgan. 2. Parallel ravishda ikkita Amerikani (Shimoliy va Janubiy) birlashtirish va G‘arbiy yarimsharda Butunamerika erkin savdo zonasini (FTAA) yaratish xatti-harakatlari amalga oshirilmoqda. NAFTA va Lotin Amerikasi mamlakatlari uning ishtirokchilari boTib hisoblanadi. Jahon YalMning 27-28% ushbu mintaqaga to‘g‘ri keladi. Tegishli huquqiy baza, ishchi organlari yaratilgan hamda 2011-yildan FTAA ni yaratish bo‘yicha tashkiliy ishlar faol amalga oshirilmoqda. 3. Yevropa ittifoqi 2011-yilgi yangi kengayishi hisobiga 15 ta emas, balki umumiy ulushi jahon YalMda 22-23%ni tashkil etadigan 25 ta 29 mamlakatni (2014-yilga kelib - 28 ta mamlakat) qamrab oladigan bozorni tashkil etgan holda, sezilarli ravishda o‘zining resurs salohiyatini oshirib bormoqda. 4. »Osiyo-Tinch okeani hamkorligi» Forumi 21 ta mamlakat iqtisodiyotini o‘z ichiga oladi, ular orasida. AQSh, Yaponiya, Kanada, Avstraliya, Xitoy, Rossiya, Janubiy Koreya va yangi industrial mamlakatlarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Yuqorida ta’kidlanganidek, 2020-yilga qadar mintaqada erkin savdo va erkin harakat zonasini yaratish dasturi e'lon qilingan boisa-da, mazkur uyushmaning stratcgiyasi to‘laligicha aniq emas. 90-yillaming oxiridan boshlab Yaponiya rasmiy doiralarining integratsion guruhlarda ishtirok etishga bo‘lgan munosabati o'zgara boshladi. 2001-yilda Yaponiya ASEAN bilan erkin savdo zonasini tashkil etish tashabbusi bilan chiqdi. Meksika, Singapur, Koreya Respublikasi, Chili, Kanada, ayrim ASEAN mamlakatlari bilan ikki tomonlama erkin savdo zonalarini tashkil etish g‘oyalari parallel ravishda muhokama qilinmoqda. Hozirgi vaqtda Yaponiya, Koreya Respublikasi va Xitoy o‘rtasida Shimoli- Sharqiy Osiyo erkin savdo zonasini tashkil etish va keyinchalik uni AFTA- ASEAN bilan birlashtirish to‘g‘risida muzokaralar olib borilmoqda (ASEAN+3; ASEAN+6 shular jumlasidandir). 30 II BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING JAHON XO’JALIGIGA INTEGRATSIYALASHUVI. 2.1 O'zbekiston Respublikasining jahon xo'jaligi tizimiga integratsiyalashuvi yo'nalishlari Globallashuv - XXI asrdagi asosiy tendensiyalami anglab olishda jahonni global makon sifatida tasavvur qilishdan kelib chiqish zarurligini ko·rsatadi. O'z navbatida global makon milIiy tuzilmalar majmuasi emas, balki rnilliy iqtisodiyotlar simbiozi, o'z qonunlari bilan ishlay boshlagan geoiqtisodiy va integratsiyalangan tizimdir. Jahonning turli qiralarida - (G'arbiy Yevropa, Shimoliy va Janubiy Amerika, Janubi-Sharqiy Osiyo va.Afrikada umumiy iqtisodiy va geosiyosiy 31 manfaatlar bilan aloqador bo'lgan yirik mintaqaviy birlashrnalar faoliyat ko'rsatib kelmoqda. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi sharoitida ularning barchasi avvalo a 'zo davlatlarning korporativ manfaatlarini ta'minlashga qaratilgan. Ushbu uyushmalarning alohida olingan mamlakat imkoniyatlari bilan taqqoslab bo'lmaydigan kuchi ham mana shundadir. O'zbekiston Respublikasi 1991-yilning 31 avgustida mustaqillikka erishdi. Shu kundan boshlab respublikaning ijtirnoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotida rivojlanishning yangi davri boshlandi. O'zbekiston hududiy jihatdan O·rta Osiyo mintaqasining markaziy qismidajoylashgan bo'lib, respublikada Markaziy Osiyo aholisining 45 % yashaydi. O'zbekiston qo'shni Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston va Afg'oniston davlatlari bilan chegaralanib, Yevropa va Osiyoning bir qator mamlakatlari bilan transport va telekommunikatsiya va axborot vositalari orqali bog'lanib turuvchi muhim strategik yo'lak hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi jahonning ko'zga ko'ringan yirik va obro'li xalqaro tashkilotlari. dunyoning o'nlab davlatlari bilan alo- qalarni o'rnatgan bo'lib, ularning yirik bank va moliyaviy tashkilotlari bilan, davlat va nodavlat tashkilotlari bilan o'zaro iqtisodiy munosabatlami rivojlantirib kelmoqda. O'zbekistonda xorijiy mam- lakatlarning 43 ta elchixonasi, 49 ta nodavlat va shuningdek 15 ta davlatlararo tashkilotlari akkreditatsiya qilingan. Respublikamiz eng muhim xalqaro 32 konvensiyaning qatnashchisidir. O'zbekiston turli davlatlar bilan xalqaro iqtisodiy integratsion jarayonlar asosida intensiv rivojlanib boruvchi davlatlardan biridir. Rivojlanish va taraqqiyot yo'liga o·tgan O'zbekiston nufuzli xalqaro iqtisodiy hamkorlik tashkilotlarining teng huquqli a'zosidir. Respublikamiz Xalqaro valyuta fondi, lahon banklar guruhi, Xalqaro mehnat tashkiloti. Jahon sog'liqni saqlash tashkiloti, Xalqaro elektr aloqalari inifoqi. Osiyo - Tinch okeani mintaqasining iqtisodiy va ijtimoiy komissiyasi, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki kabi nufuzli xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlaming a'zosidir. Respublikamiz Xalqaro atom energiyasini nazorat qilish bo'yicha tashkilotga. Jahon savdo tashkilotiga a'zo bo'lib kirishi uchun faol tayyorgarlik ishlari olib borilmoqda. Respublikaning ijtimoiy-iqtisodiy. va siyosiy hayotini erkinlashtirish sharoitida jahon hamjamiyatiga qo'shilish jarayonlarini rivojlantirish va yanada chuqurlashtirishning ustuvor yo' nalishlarida kuch-g'ayratni jamlash zarurati yuzaga keldi. Yetakchi xalqaro iqtisodiy, moliyaviy, va gumanitar tashkilotlar, ilg'or Yevropa mamlakatlari va AQSh, Osiyo-Tinch Okeani mintaqasi davlatlari. MOH mamlakatlari jumladan. Rossiya shuningdek Markaziy Osiyo davlatllri bilan hamkorlikni mustahkamlash ana shunday yo'nalish hisoolanadi. Birinchi Prezidentimiz I. Karimov integratsiya haqida fikr bildirib. «O'zbekiston bir vaqtning o'zida turli darajalarda dunyo miqyosida va mintaqa ko'lamida integratsiya jarayonlarida qatnashsa-da. ammo bir muhim qoidaga: «bir davlat bilan yaqinlashish hisobiga boshqasidan uzoqlashrnaslikka amal qiladi. Biz bir subyekt bilan sherikchilikning mustahkamlanishi boshqalar bilan sherikchilik munosabatlarining zaiflashuviga olib kelishiga qarshimiz. Shu sababli 33 O'zbekistonning jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi serqirra jarayon», - deb alohida ta'kidlagan edi. O'zbekiston milliy iqtisodiyotining jahon xo'jaligi tizimiga integratsiyalashuvi muammolarini hat qilish uchun respbulikaning eksport salohiyatini mustahkamlash, eksport qilinayotgan tayyor mahsulotlar hajmini oshirish va kengaytirish, shuningdek respublikaning jahon bozoridan o'z o'rinini olishini ta'minlash zarur. Hozirgi kunda amal qilayotgan rag'batlantirishlar va imtiyozlardan foydalangan holda milliy ishlab chiqarishning eksportga yo'naltirilganligini kuchaytirish, import qilinadigan mahsulotlaming o'mini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarishni amalga oshirish muhimdir. Aytib o'tilganlardan kelib chiqqan holda bizning nazarimizda davlatlararo iqtisodiy integratsiya-iqtisodiy rivojlanish darajasi bir-biriga yaqin bo'lgan davlatlaming birlashishining obyektiv jarayonidir. U faqat tegishli mamlakatlarning tashqi savdo almashuvi sohasini, ulaming bozor aloqadorligini (Xalqaro hamkorlikda bu kO'pincha uchrab turadi) qamrab qolmay, balki mazkur mamlakatlaming rilbddiy ishlab chiqarishi sohasiga ham chuqur kirib boradi va turli darajadagi qayta ishlab chiqarish tuzilmalarining o'zaro hamkorligiga olib keladi. lahon xo'jalik aloqalarining moddiy-ashyoviy asoslarini u yoki bu mintaqaviy guruhlaryoki ittifoqlarga birlashgan mamlakatlarning integratsion salohiyati tashkil qiladi. Mamlakatning integratsion salohiyati deganda, xalqaro iqtisodiy integratsiya subyektlari (integratsiyalashayotgan mamlakatlar) amalga oshiradigan xalqaro ishlab chiqarish va iqtisodiy hamkorlik predmeti bo'lgan tabiiy, mehnat, 34 ishlab chiqarish, moliya-kredit, savdo resurslari, ilmiy xodimlar va insonlaming aqliy qobiliyati bilan bog'liq majmuini tushunmoq zarur. O'zbekistonning integratsion aloqalarini jadallashtirishga xizmat qiladigan omillarning (integratsion salohiyatining) quyidagi ustunliklarini ko'rsatib o'tish mumkin: - O'zbekistonning YevroOsiyo mintaqasida quIay geostrategic joylashuvi; - yer, mineral xomashyo va o'simliklarning katta zaxirasi; - qishloq xo'jaligini rivojlantirish uchun qulay bo'lgan tuproqiqlim sharoitlari; - tashqi savdoda eksport salohiyati; - davlatlararo kooperatsiyalashuv va raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni tashkil qilishga imkon beradigan yirik ishlab chiqarish salohiyati; - insonlar salohiyati, nisbatan arzon va tez ko'payib borayotgan mehnat resurslarining. Jahon miqyosida olib qaraganda) mavjudligi: - rivojlangan ishlab chiqarish infratuzilmasi. birinchi navbatda. MDHning boshqa mintaqalari bilan bog'lab turadigan avtomobil va temir yo'l magistrallari, telekommunikatsiya tizimining mavjudligi: - respublikada chet el kapitalini investitsiya qilish va o'zaro foydali tashqi iqtisodiy integratsion hamkorlikni kafolatlaydigan barqaror siyosatning mavjudligi. ko'rsatilgan pozitsiyalar bo'yicha milliy iqtisodiyotning bozor iqtisodiyotiga o'tayotgan sharoitida mamlakatning integratsion salohiyatidan samaraliroq foydalanish uchun uning hozirgi holatiga bahq berish kerak. Birinchi navbatda, bu salohiyatning tarkibiy qismlari bo'lgan geostartegik joylashuv. tabiiy xomashyo va mehnat resurslari shuningdek eksport imkoniyatlami tavsiftash lozim. 35 XX-XXI asrlar bo'sag'asida jahon mamlakatlari o'rtasida integratsion moyillik ko'zga tashlandi. Xalqaro mehnat taqsimoti shu darajaga yetdiki, milliy xo'jaliklar tobora ko'proq integratsiyalashuv xususiyatini kasb eta boshladi. Bu esa o'z navbatida xalqaro xo'jalik faoliyatining baynalmilalJashuviga olib keldi. Ushbu sharoitda o'zaro hamkorlikning an'anaviy shakllari- xalqaro savdo. kapitalning ko'chishi, ishchi kuchi migratsiyasi yangi va aniq ifodalangan institutsional shakllarga ega bo·ldi. Bir tomondan. davlatlararo iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan mintaqaviy tashkilotlar tashkil topdi (Yevrohukumat va Yevroparlamentga ega bo'lgan Yel kabi) boshqa bir tomondan esa o'z faoliyatining xususiyati bo'yicha jahon mamlakatlarining iqtisodiy hayotiga jiddiy ta'sir ko'rsatadigan yirik transmilliy korporatsiyalar (TMK) keng faoliyat ko'rsata boshladi. Integratsiya haqida Respublikamiz BIRINCHI Prezidenti I. A. Karimov shunday degan edi: “dahon hamjamiyatiga integratsiyalashuv iqtisodiy jihatdan rivojlangan bozor tizimiga ega bo'lgan demokratik davlatlar tushunchasiga rnuvofiq kelganda'gina mumkin bo’ladi. Ayni paytda rnamlakatni zamonaviylashtirish uning shubhasiz jahon hamjamiyatiga integratsiyalashuvi ya'ni xalqaro rnehnat taqsirnotida o'zining rnunosib o'rnini topishi, mintaqaviy va global xavfsizlik tizimini yaratish shartlari mavjud bo'lgandagina mumkin bo'ladi”. Respublikada iqtisodiyotni va eksport salohiyatini rivojlantirish jahon iqtisodiyotiga xos bo’lgan rnilliy iqtisodiyotlaming o'zaro bir-biri bilan bog'liqligi va xo'jalik hayotining baynalmilallashuvi bilan tavsiflanuvchi globallashuv jarayonlarida faol ishtirok etish imkonini beradi. Ko'p tornonlarna xalqaro iqtisodiy valyuta-moliyaviy va savdo tashkilotlarining aloqalari milliy iqtisodiyot uchun 36 ham jahon iqtisodiyoti uchun ham katta aharniyat kasb etadi. chunki aynan shu tashkilotlar shunday huquqiy makonni yaratishga yordam beradi, jahondagi tashqi iqtisodiy va integratsion aloqalar shu makon doirasida amalga oshiriladi. O'zbekistonning BMT. YETTB. Yel. NATO, Jahon banki. XVF, IXT va boshqa tashkilotlar bilan faol aloqalari rnamlakatirnizga ijtimoiy-iqtisodiy muarnmolami hal etish borasidagi jahon tajribasidan foydalanish, zamonaviy ilmiy-texnikaviy axborotlar, beg'araz beriladigan yordam va materiallarni olish imkoniyatini beradi. BMTning ixtisoslashtirilgan muassasalari turli tarmoqlarda ko'p tomonlama harnkorlikni tartibga solishning tengi yo'q mexanizmidir. Valyuta-moliya va savdo muassasalari esa savdo hamda valyuta-kredit sohalarini tartibga soluvchi rolni o'ynab, O'zbekistonga davlat va xususiy investitsiyalami jalb qilishga ko’maklashadi. Jahon tajribasi sivilizatsiyalashgan, integratsiyalashayotgan davlatlaming umumiy rivojlanishning muayyan bir darajada bo'lishini nazarda tutadi (buni Yel tajribasi ham tasdiqlab turibdi). Biroq sobiq Ittifoq respublikalarining (hozirgi MDHga a'zo mamlakatlar) wnumiy rivojlanish darajasi, ularning milliy xo'jaliklarida bozor islohotlarining poyoniga yetmaganligi uchun ham bu davlatlarga G'arbiy Yevropa davlatlariga o'xshash biror-bir yangi ittifoqni tashkil etish imkonini bennaydi. Davlat mustaqilligiga erishgandan so'ng O'zbekiston uchun rivojlanishning o'z modelini (o'zbek modeli) ishlab chigish imkoniyati ochildi. Ushbu rivojlanish modelida tashqi iqtisodiy faoliyatni ri\ ojlantirish va mustahkamlash, respublikaning jahon xo'jalik aloqalariga integratsiyalashuvi kabi masalalarga katta e'tibor qaratilgan. Mamlakatning jahon xo'jalik aloqalarida, xalqaro mehnat taqsimotida keng ko'lamda ishtirok etishi 37 ochiq turdagi iqtisodiyotni qurishning asosi hisoblanadi. Shuning uchun ham iqtisodiyotimizning kelajagini uning jahon xo'jaligiga integratsiyalashuvida ko'rish·mumkin. O'zbekistonning tashqi iqtisodiy siyosati negizida tashqi aloqalarda ochiqlik, teng huquqli va o'zaro manfaatli hamkorlik, o'z milliy-davlat manfaatlari ustunligini saqlagan holda o'zaro manfaatlarni hisobga olish, e'tirof etilgan xalqaro huquq me'yorlariga rioya qilish va xalqaro standartlarga bosqichma-bosqich o’tish tamoyillari yotadi. Respublikamizning o'z taraqqiyot modelini takomillashtirish va joriy etishni ishlab chiqishda rivojlangan davlatlar tajribasini o'rganish muhim ahamiyat kasb etadi. Rivojlangan davlatlar tajribasini o'rganish uchun respublikada islohotlarni yanada samaraliroq amalga oshirish va boshqa xorijiy davlatlar yo'l qo'ygan xatolarni takrorlamaslik zarurdir. Respublikamiz boshqa xorijiy mamlakatlar yo'l qo'ygan xatolardan saboq olish va shu bilan birgalikda, ularning yutuqlaridan foydalanish imkoniyatiga ega. Respublikamiz Birinchi Prezidenti I. Karimov: «Alohida mamlakatlar rivojlanish modelidan ko'r-ko'rona andoza olish kerak emas, ko'plab davlatlar tajribasini ichki shart-sharoitlarga muvofiq ravishda uyg'unlashtirish zarurdir, - deb ta'kidlagan edi. O'zbekistonda oehiq tashqi siyosat tamoyilini amalga oshirish barcha tinchliksevar davlatlar bilan do'stona aloqalarni mustahkamlashga yordam beradi. Bu tamoyilga rioya qilish, mafkuraviy omillardan qat'i nazar, qisqa muddatlarda keng ko'lamdagi tashqi aloqalami yo"lga qo'yish, bir asrlik tashqi olamdan ajralganlik iskanjasidan qutulish imkoniyatini beradi. G'ayritabiiy hodisaga dueh kelamiz: umuman olganda «ochiq» iqtisodiyotga ega bo'lgan holda, ya'ni ishlab 38 chiqarilgan tayyor mahsulotlarning taxminan 30% respublikadan tashqariga olib chiqilgan, iste'mol qilinadigan tovarlarning 65% import qilingani holda respublikamiz amalda yopiq mamlakat edi, jahon bozoriga to'g'ridan-to'g'ri chiqish imkoniyatiga ega emasdi. Shu bilan birgalikda respublikamizning eksport salohiyatidan (paxta, oltin, rangli metallar, gaz va boshqalar) Markaziy hukumat (sobiq SSSR) ayovsiz foydalangan. Tashqi iqtisodiy siyosat respublikaning jahon bozoridagi mavqeini mustahkamlashga, uning to'lov balansini yanada yaxshilashga, qulay investitsion muhitni yaratishga yo'naltirilishi kerak. Buning uehun respublikamizda zarur bo'lgan barcha shart-sharoitlar mavjud. O'zbekistonning tashqi savdosida, shuningdek, iqtisodiy, ilmiy va madaniy aloqalarida quyidagi yo'nalishlar ustuvor sanaladi: - Respublikaning eksport salohiyatini yanada rivojlantirish va mustaxkamlash, eksportga yo'naltirilgan iqtisodiyotni shakilantirish. Eksportga yo'naltirilgan iqtisodiyotni respublikada shakllantirish bo'yicha maxsus dasturlarni ishlab chiqish va amalga oshirish. - Eksport tarkibini foydali xomashyo resurslari bilan ta'minlashning ko'rinishlarini (qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qayta ishlash ) - Eksportni kengaytirish siyosati bo’yicha strategiyani faol olib borish bilan birga aniq yo"naltirilgan impon o'mini qoplash bo'yicha siyosatni o’tkazish talab qilinadi. Unda o’zimiz ishlab chiqara oladigan tovar va mahsulotlar importini mumkin darajada kamaytirish kerak. Import o’rnini qoplash dasturi doirasida asosiy e'tiborni oziq-ovqat mahsulotlari va resurslar importi sohasidan ekinlarning yuqori 39 bosil beradigan navlari va bu ekinlarga ishlov beruvchi sanoat texnologiyalari, o’simliklarni himoya qilish vositalari, qishloq xo'jaligi mahsulotlarini qayta ishlash va saqlash uchun zarur bo'lgan zamonaviy asbob-uskunalar, shuningdek, fenner (dehqon) xo'jaliklari uchun texnikalar importi sohasiga ko'chirish kerak. Ilg’or texnologik qurilmalar, ilg'or texnologiya, ishlab chiqarishni qaytadan texnik jihozlash uchun litsenziyalar. Shuningdek eng zarur bo'lgan iste'mol tovarlari, xomashyo va dori-darrnonlar importiga ham diqqat-e'tiborni qaratish darkor. Tashqi iqtisodiy faoliyatni bundan buyon ham erkinlashtirish bo'yicha aniq maqsadga yo'naltirilgan siyosat olib borish darkor. Buning uchun xo'jalik subyektlariga xorijiy hamkorlar bilan to'g'ridan-to'g'ri aloqalami o'matishda katta erkinliklar berish. Respublikamizda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni xorijda sotish, tovarlar eksporti va importiga yanada imtiyozli tartiblami joriy qilish zarur. Bularning barchasi siyosatimizning zamonaviy bosqichdagi ustuvor yo'nalishlaridir. Tashqi iqtisodiy faoliyatni rag'batlantirish maqsadida ko'plab tovar turlariga import bojlari allaqachon olib tashlangan, eksport va importga bojxona boji stavkalari sezilarli darajada pasaytirilgan, valyuta tushumlarini taqsimlash tizimi tubdan o'zgartirilgan. Respublikamiz iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalar to'g'ridan-to'g'ri kapital qo'yilmalarini ustun ravishda keng ko'lamda jalb qilish uchun zarur bo'lgan huquqiy, ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlami yaratishga. qo'shma korxonalarni tashkil qilishga, shuning"dek, investorlar manfaatlarini himoya qilishga katta e'tibor qaratilmoqda. 40 Tashqi iqtisodiy faoliyat infratuzilmasini yaratish bu – tashqi aloqalarni rivojlantirish manfaatlariga va shart-sharoitlariga javob beradigan ixtisoslashtirilgan tashqi savdo, lizing, konsalting va sug'urta firmalari, transport tizimi, aloqa va kommunikatsiya tizimlarini barpo qilish demakdir. Tashqi iqtisodiy faoliyatning bu va boshqa yo 'nalishlarini arnalga oshirish O'zbekiston iqtisodiyotining tez orada jahon iqtisodiy harnjamiyatiga integratsiyalashuvi uchun iqtisodiy tashkiliy- 2.2 O’zbekiston Respublikasi jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv sharoitida tashqi savdoning rivojlanishi. O'zbekiston Respublikasi uchun tashqi savdo aloqalarini rivojlantirish jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuvi sharoitida o'ta muhimdir. Respublikamiz Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq, O'zbekiston tashqi savdo geografiyasini, eksport va importni diversifikatsiyalashga alohida e'tibor qaratmoqda. Yaqin kunlargacha O'zbekistonning tashqi iqtisodiy faoliyatida MDH mamlakatlariga nisbatan uzoq xorij mamlakatlariga ustuvorlik berish shakllangan, eksportning asosiy qismini jahon bozarida barqaror talabga ega bo'lgan xomashyo resurslari tashkil etar edi. Importni diversifikatsiyalash siyosatini amalga oshirish va import siyosatiga bozar tamoyillarining joriy etilishi sharoitida asosan rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqariladigan zamonaviy texnika va ilg'or texnologiyani import qilish zaruriyati ham mamlakatimiz importi tarkibida uzoq xorij mamlakatlari ulushining o'sishiga olib keldi. 41 O'zbekiston Respublikasi tovar aylanmasi geografik tarkibda MDH mamlakatlaridan eng yuqori ko'rsatkichlar Rossiya (28,4%), Qozog'iston (8,4%), Ukraina (7,5%) kabilarga tegishli. Boshqa xorijiy mamlakatlar - Turkiya (5.3%), Xitoy (5,3%), Koreya Respublikasi va Eron (4,1%), Shveytsariya (3,0%) kabilar O'zbekiston Respublikasi tovar aylanmasida yuqori ulushga ega bo'lmoqdalar. Tashqi savdoni diversifikatsiyalashning ikkinchi yo'nalishi uning tovar tarkibini diversifikatsiyalash bilan bog'liq. Shunday diversifikatsiyalash eksport tarkibida tayyor mahsulotlar ulushini oshirib borish va xomashyo ulushini pasaytirishga, shuningdek, import tarkibini optimallashti'rishga qaratilmog'i lozim. Mustaqillik yillarida O'zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyatining ham tovar tarkibi sezilarli darajada o'zgardi. - garchi paxta tolasi mamlakat eksportining asosiy moddasi sifatida saqlanib qolayotgan bo'lsa-da, uning ulushi mustaqillik yillarida 3.5 martadan ziyodroqqa pasaydi - mamlakat eksport hajrnida asosiy o'rinni egallagan boshqa tovarlar energiya manbalari, mashina va asbob-uskunalar, rangli va qora metallar hisoblanib, ulaming ulushi 1992-yilga nisbatan birmuncha ozgardi (tahlil qilinayotgan davr mobaynida energiya manbalarining ulushi 14,8 foizdan yilda 20,2 foizga, rnashina va asbob-uskunalaming ulushi 9,4 foizdan 10,4 foizga, rangli va qora metallaming ulushi 9,4 foizdan 11,5 foizga); O'zbekiston eksportining tovar tarkibini tahlil qilish natijalari shuni ko'rsatadiki, oziq-ovqatlar, mashina va asbob-uskunalar. Shuningdek, boshqa 42 tayyor mahsulotlar eksportini ko'paytirish orqali mamlakat eksport salohiyatini sezilarli darajada oshirish mumkin. Jadval ma'lumotlaridan yana shuni ko'rish mumkinki, unda haligacha xomashyo mahsulotlari sezilarli o'ringa ega. Bunday holat bir qator salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Xususan: - xomashyo mahsulotlari qiymatida tayyor mahsulotlarga nisbatan qo'shilgan qiymat salmog'i past bo’ladi. Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, barqaror iqtisodiy o'sish va aholi tunnush farovonlig.ini yaxshilashni ta 'minlashga iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish hamda ishlab chiqarilayotgan va eksport qilinayotgan tovarlar tarkibida tayyor mahsulotlar ulushini oshirish orqaligina erishish mumkin; - jahon xomashyo mahsulotlari bozori konyunkturasi tayyor mahsulotlar bozoridan farqli o'laroq nobarqaror va unda tebranishlar darajasi yuqori hisoblanadi. Buning eng asosiy sababi shundaki, xomashyo mahsulotlarining narx va daromadlar bo'yicha talab elastikiligi past. Shu sababli bu holat makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o'sish sur'atJariga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Yuqoridagilami hisobga olgan holda O'zbekiston hukumati milliy iqtisodiyotni qayta ishlashga qaratilgan iqtisodiy siyosatni amalga oshirmoqda. Bu siyosatning asosiy maqsadi O'zbekistonning jahon xo'jalik tizimiga xomashyo yetkazib beruvchi sifatida emas, balki ishlab chiqiuish va eksport tarkibida tayyor mahsulotlar ulushi yuqori bo'lgan mamlakat sifatida integratsiyalashuvini ta'minlashdin iborat. U shbu maqsadga erishisbda import wkibini optimallashtirish 43 masalasi muhim o'rin tutadi. Mustaqillik yillarida bu sohada ham sezilarli ijobiy natijalarga erishildi. O'zbekiston import tarkibida yuz bergan muhim o'zgarishlardan yana biri xizmatlar ulushining sezilarli darajada o'sganligi bilan bog’liq. Bu eng avvalo, MOH mamlakatlari hududida mahsulotlarni transportlarda tashish tariflarining sezilarli darajada qimmatlashuvi natijasida yuz berdi. Mamlakatimizning dengiz yo'l1ari va asosiy savdo hamkorlardan uzoqdajoylashganligi respublikamizda tashqi savdo aloqalarini rivojlantirishga to'sqinlik qiluvchi asosiy omil bo'lib qolmoqda. Shu sababli mamlakatimizning tashqi bozorlarga chiqishi uchun yangi turdagi sport yo'laklarini rivojlantirish masalasi bugungi kundagi eng asosiy masalalardan hisoblanadi. Bu holat respublikamiz hukumati tomonidan amalga oshirilayotgan milliy iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurish strategiyasiga muvofiq keladi. 2.3 O’zbekistonning mintaqaviy integratsion markazlar bilan hamkorligi O’zbekistonning ilg'or Yevropa mamlakatlari. AQSh. Osiyo, Tinch Okeani mintaqasi davlatlari bilan hamkorIikni rivojlantirishi va mustahkamlashi uningjahon xo'jaligiga integratsiyalashuvining muhim yo'nalishlaridan biri hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi bilan Yevropa Ittifoqi o'rtasidagi iqtisodiy aloqalaming rivojlanishida 1992-yilning 15 aprelida O’zbekiston - Yel komissiyasi (YelK) o’rtasida «o’zaro hamkorlik» to'g'risidagi memorandumning tasdiqlanishi 44 muhim ahamiyat kasb etadi. 1994-yilning 16 noyabrida O'zbekiston bilan Yel o'rtasida o'zaro diplomatik munosabatlar o'matildi. 1995-yilning yanvaridan boshlab Bryussel shahrida Yel komissiyasi tarkibida O'zbekistonning diplomatik missiyasi o'z ishini boshladi. 1994-yilning 24 yanvarida Yel komissiyasining (O'zbyuro YelK) «Texnik hamkorlikni koordinatsiyalash byurosini tashkil etish» to'g'risida O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori qabul qilindi. 1996- yilning 21 iyunida O'zbekiston Respublikasi bilan Yel o'rtasida o'zaro iqtisodiy aloqalarni har tomonlama rivojlantirish maqsadida hukumat rahbarlarining sammit yig'ilishi bo'lib o'tdi. Ushbu sammit yig'ilishida«O'zbekiston bilan Yevropa Ittifoqiga a 'zo davlatlaro'rtasida hamkorlik va sherikchilik to'g'risida» bitim imzolandi. Bu bitim O'zbekiston Respublikasining Yel va Yelga a'zo davlatlar o’rtasidagi o'zaro munosabatlaming huquqiy asosini tashkil qiladi. Bu esa o'z navbatida mamlakatimiz uchun Yel bilan iqtisodiy, siyosiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy aloqalarni o'rnatish imkoniyatini ochdi. 1999-yilning 1-iyulida «O'zbekiston bilan Yevropa Ittifoqiga a'zo davlatlar o’rtasida hamkorlik va sherikchilik to'g'risida» bitim kuchga kirishi bilan «Yel-O'zbekiston» qo'shma qo'mitasi o'rniga «O'zbekiston-Yel» hamkorlik qo'mitasi tashkil topdi. 1999- yilning 14 dekabrida Bryussel shahrida «Yel va O'zbekiston o'rtasida to'qimachilik sanoat mahsulotlari savdosi» to'g'risidagi shartnomasi imzolandi. Ushbu shartnoma 2000-yilning I yanvarida kuchga kirib, 2004-yilning 31 dekabriga qadar amal qilishi kelishib olingan edi. Atom energiyasi va undan tinchlik yo'lida foydalanish bO'yicha hamkorlik to'g'risidagi bitim 2003-yiI 6-oktabrda imzolandi. Jahon 45 iqtisodiyotida O'zbekiston Respublikasi uchun Yel davlatlari eng muhim savdo- iqtisodiy munosabatlami olib boruvchi hamkor davlatlardir. 2002-yilda O'zbekiston bilan Yel davlatlari o'rtasida tovar aylanma hajmi 1 mlrd. 066.2 min. AQSh dollarini tashkil etgan bo'lib, uning 521 min. dollari eksport tovarlarga, 545,2 mln. AQSh dollari esa import tovarlarga to'g'ri keldi. 2002-yilda O'zbekiston Respublikasi bilan samarali savdo-iqtisodiy aloqalami olib borgan davlatIar - GFR (250,8 mIn . .dollar), Buyuk Britaniya (302,0 min. dollar), Italiya (123.8 min. dollar), Belgiya (95.5 min. dollar). Fransiya (91,5 mIn. dollar). Niderlandiya (68.5 mIn. dollar) bo'ldi. 2004-yilda Yevropa Ittifoqi mamlakatlari hilan savdo aylanmasi 1 429 mln. doll.ni tashkil etdi. Respublikaning asosiy savdo sheriklari bo'lib. Buyuk Britaniya (453, 1 min. AQSH doll.), Germaniya (320,3 min. AQSh doll.) Italiya (125.5 min. AQSh doll.), Latviya (65,4 min. AQSh dol). Polsha (28.1 min. AQSh doll. A). Chexiya (14,3 mIn. AQSh doll.) hisoblandilar. Eksportning asosiy moddalari paxta tolasi, matolar va paxta ip,xizmatlar. plastmassa va ulardan tayyorlangan mahsulotlar. rangli metallar, ulardan tayyorlangan mahsulotiar va b. Import moddalari: mexanik asbob uskunalar. elektr uskunalar xizmatlar. fannasevtika mahsulotlari, shakar va konditer mahsulotlari, qog'oz va karton, optik apparatiar, asboblar va b. YEL mamlakatlari O'zbekistonda yetakchi investorlardan bo'lib. 2006-yilda O'zbekistonda YEL a'zo davlatlarining 204,b firma va kompaniyalari akkreditatsiya qilingan edi. Respublika hududida Yel mamlakatlari firma va kompaniyalari kapitali • ishtroki bilan 583 korxona o'z 46 faoliyatini amalga oshirdi, ulardan 426 tasi qo'shma korxonalar. 105 tasi -100% lik Yevropa kapitali bilan. 1995-2002-yillar davomida Yel firma va kompaniyalari. shuningdek, bank tuzilmalari O'zbekistonda umumiy qiymati 8 mlrd. AQSH dollari atrofida bO'lgan yirik investision loyihalami amalga oshirishda ishtirok etdi. Shu bilan birga oxirgi-yillarda Germaniya. Buyuk Britaniya. Fransiya, Belgiya, Portugaliya. Avstriya, Gresiya, Chexiya, Slovakiya, Ruminiya va boshqa qator davlatlar bilan to'g'ridan-to'g'ri ikki tomonlama aloqalar izchil va barqaror rivojlanmoqda. O'zbekiston - Yel munosabatlari kelajagi ko'p jihatdan transport muammolari hat bo'lishiga bog'liq. Bu sohada Yel ning TRASEKA dasturi nihoyatda istiqbolli bo'lib O'zbekiston - Yel hamkorligi kelajagining asosi bo'lib xizmat qiladi. O'zbekiston - Yel hamkorligining istiqbolli sohalari quyidagilar bo'lishi kutilmoqda: • Kompaniyalami turli investision loyihalami amalga oshirishda ishtirok etishga jalb etish (Germaniya, Fransiya, Daniya. Buyuk Britaniya. Shvetsiya va b.): • Kadrlar tayyorlashdagi keng qamrovli hamkorlik (Germaniya. Fransiya. Buyuk Britaniya, Niderlandiya); • Eksport imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida Yet davlatdarida o'zbek savdo uylarini ochish (Yel barcha mamlakatlari); •Qo'shma korxonalar tashkil etish yo'li bilan Yel texnologiya va nou-xaularni O'zbekistonga keltirish (Germaniya, Fransiya, Daniya. Buyuk Britaniya, Shvetsiya va b.) 47 • Oziq-ovqat sanoatini rivojlantirishda Yel a'zolari tajribasidan foydalanish (Belgiya, Niderlandiya, Daniya, Irlandiya. Portugaliya); • Qurilish sohasi va qurilish materiallari isWab chiqarishdagi hamkorlikni kengaytirish (ltaliya. Fransiya. Avstriya, Shvetsiya va b.): • Paxta tolasini qayta isWash va kiyim-kechak, poyafzal ishlab chiqarishda hamkorlikni kengaytirish (Italiya. Gennaniya, Avstriya. Ispaniya va b.); • Turizm sohasidagi keng qamrovli hamkorlikni kengaytirish (Yelning barcha mamlakatlari); • Kommunikatsiya sohasida hamkorlikni kengaytirish. Yel a'zolari portlari, avtomobil va temir yo'lIaridan foydalanishni yo'lga qo'yish (Niderlandiya,Germaniya, Finlyandiya, Gretsiya): • Bank sohasini isloh qilishda Yel a'zolari tajribasidan foydalanish (Germaniya, Fransiya, Belgiya va b.); • Suvni tozalovchi "moslamalarga doir Yel yetakchi texnologiyalaridan foydalanish (Shvetsiya, Daniya, Germaniya); • Farmatsevtika sohasidagi hamkorlikni kengaytirish va O'zbekistonda dori- darmon ishlab chiqarish imkoniyatlaridan foydalanish (Belgiya, Avstriya. Germani~a. Fransiya. Irlandiya. Gretsiya); • Foydali qazilmalar ishlab chiqarish va qayta ishlashdagi hamkorlikni kengaytirish (Fransiya Shvetsiya va b.) • Qishloq xo'jalik mahsulotlarini yetishtirish va qayta ishlashdagi hamkorlik imkoniyatlaridan foydalanish (Belgiya. Niderlandiya. Daniya. Irlandiya) • Metallurgiya sohasidagi hamkorlik (Avstriya. Italiya, Lyuksemburg) 48 • O'zbekiston aeroportlaridan tranzit uchun foydalanish masalalarida hamkorlikni am alga oshirish. (Yel ning barcha mamlakatlari) Yevropa Ittifoqining Tempus dasturi asosida tayyorlangan loyihalar respublika iqtisodiyotining ustivor yo'nalishlari bo'lgan tibbiyot. axborot texnologiyalari qishloq xo'jaligida boshqaruv tizimi, atrof-muhit (ekologiya). uzluksiz va masofaviy o'qitish kabi sohalarni rivojlantirishga qaratilgan. Hozirgi kunda 25 ta oliy ta'lim muassasi 22 ta Tempus loyihalarida faol ishtirok etib kelmoqda. 2005-yil uchun Yevropa Komissiyasi tomonidan ajratilgan mablag' 2,6 million yevroni va mazkur dastuming O'zbekistondagi faoliyati davrida ajratilgan umumiy byudjet miqdori esa 15,4 million yevroni tashkil etadi. O’zbekiston Respublikasining savdo-iqtisodiy aloqalarida NAFTA davlatlari ham o'z o'miga ega. Bunday aloqalarda AQShning ulushi salmoqlidir. Respublikamizning AQSh bilan olib borayotgan savdo-iqtisodiy munosabatlari rivojlanib borishida 2002-yilning martida «AQSh - O'zbekiston o·rtasidagi strategik hamkorlik» to'g'risidagi Deklaratstiya muhim ahamiyatga ega. O'zbekiston-AQSh o'rtasidagi ikki tomonlama savdo-iqtisodiy aloqalar rivojlanib, 2002-yilda tovar aylanmasi 400 mIn. AQSh dollarini tashkil qilgan edi. 2004-yil yakunlariga ko'ra O'zbekiston Respublikisi va AQSH o'rtasidagi tashqi savdo aylanmasi 543,6 min. dollami tashkil qilgan, Shu jumladan, eksport 149,5 mln, doll import 394,1 min. doll. Salbiy saldo 244,6 mln, doll ni tashkiI etgan. Respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojIanishining 2006 va 2007-yillar yakuni bo'yicha eksport mos ravishda 119,1 va 85.6 min. AQSh dollarini, import esa 49 128.4 va 110,2 mIn. AQSh dollarini tashkil etgan, Respublikada Arnerika investorlari ishtirokidagi 379 korxona ro'yxatga olingan. uIardan 248 tasi qo'shma korxonalar va 89 tasi 100% chet eI kapitaIi bilan. AQSh kapitaIi asosan respublikaning tog' -kon sanoati va neft. gaz kompleksIari qurilishi sohalarida, agrokompleks bazasini texnologik rivojida, oziq-ovqat va transport infratuzilmasi sohalarida amal qilmoqda. O'zbekiston mustaqilligining 15 yilida Amerika kompaniyalari va moliyaviy institutlari tomonidan amalga oshiriIgan investitsion loyihaIar 2,4 mlrd. AQSh dollarini tashkiI etgan bo'lib, uning 1,4 mlrd. AQSh dollari Arnerikaning moliyaviy institutlari tomonidan sug' urta qilingan. O'zbekiston Respublikasining Osiyo-Tinch okeani mintaqasi davlatlari bilan olib borayotgan savdcr-iqtisodiy hamkorligi yildan-yilga rivoj topib bormoqda. lumladan. Osiyo-Tinch okeani mintaqasini sanoati rivojlangan yetakchi mamlakatlaridan biri Yaponiya O'zbekistonning suveren mustaqilligini 1991- yilning 28-dekabrida tan oldi. 1992-yilning 26 yanvarida ikki davlat o'rtasida do'stona hamkorlik qilish to'g'risida diplomatik munosabatlar o'rnatildi. Diplomatik munosabatlami o'matilishi, respublikamiz Birinchi Prezidenti I. Karimovning 1994-yilning may va 2002-yilning iyul oylarida Yaponiyaga qilgan tashrifi muhim rol o'ynadi. Ushbu tashriflar chog'ida O'zbekiston - Yaponiya davlatlararo aloqalarining o'matilishi to'g'risida qator muhim hujjatlar imzolandi. Ikki davlat o·rtasidagi iqtisodiy aloqalaming o'matilishida 1994-yilda tuzilgan O'zbekiston-Yaponiya va Yaponiya-O'zbekiston qo'mitalarining iqtisodiy va ftladaniy tashkilotlari muhim rol o'ynab kelmoqda. Yaponiyalik tadbirkorlar tomonidan respublikamizning 50 xomashyo resurslari bazasida neft-gaz va tekstil sanoatini rivojiga bag'ishlangan seminarlar, eksport imkoniyatlarnining rivojiga bag'ishlangan moliyaviy hamkorlik to’g’risidagi konferensiyalar. prezentatsiyalar o’tkazib turibdi. Yaponiyaning iqtisodiyot, savdo va sanoat hamda moliya vazirliklari bilan birgalikda doimiy asosda moliyaviy va texnik hamkorlikni kengaytirish masalalari bo'yicha maslahatlar o·tkazilmoqda. O'zbekistonda muhim iqtisodiy ahamiyatga ega bO'lgan Yaponiyaning xalqaro hamkor agentligi (JICA) va tashqi savdo tashkiloti (JETRO) faoliyat ko'rsatib kelmoqda. Toshkentda O'zbekiston - Yaponiya madaniy markazi tashkil etilgan. Yaponiya O'zbekistonga Markaziy Osiyodagi vaziyatga kata ta'sir ko'rsata oladigan mintaqaviy yirik davlat sifatida qaraydi. Hozirgi vaqtda ikki davlat o·rtasida savdoda eng qulay rejim o’rnatilgan. Import hajmining ilgarilab borayotgan o'sish sur'ati va Yaponiya bilan savdoda salbiy saldoning mavjudligi ustuvor investision loyihalarni amalga oshirish uchun yangi asbob-uskunalarni keltirish bilan izohlanadi. O'zbekiston va Yaponiyaning iqtisodiy hamkorligi oxirgi yillar mobaynida barqaror rivojlanmoqda. O'tgan davrda Yapon capital qo'yilmalari umumiy hajmi 2 mlrd.dan ortiq AQSH dollarini tashkil etdi. Xalqaro hamkorlik Yapon banki (JBIC) tijoriy kreditlari orqali respublika yoqilg'i-energetika va to'qimachilik komplekslarida umumiy summasi 820 min. AQSH dollari bo'lgan 8 ta investision loyihalarning amalga oshirilishi moliyalashtirildi. Bundan tashqari Yaponiya Hukumati «Taraqqiyotga rasmiy yordam» dasturi orqali O'zbekistonga (telekommunikatsiya. transport 51 infrastrukturasi, energetika va maorif sohalari bo'yicha) umumiy summasi 910 min. AQSH dollari ajratdi. Beg'araz va insonparvarlik yordamlari bO'yicha sog'liqni saqlash. maorif. transport va madaniyat sohalariga umumiy summasi 130,83 min. AQSH dollari bo'lgan resurslar Yaponiya tomonidan ajratildi . 2005- yil yakunlariga ko'ra ikki mamlakat o·rtasidagi –tovar aylanmasi 85.3 min. dollarni. shu jumladan. eksport 31.7 mln. doll, import - 53,56 min. dollarni tashkil etdi. O’zbekistonda Yapon kapitali ishtirokida 9 ta qo'shma korxona faoliyat ko’'rsatmoqda. Ushbu korxonalarning asosiy faoliyat sohalari bo'lib savdo operatsiyalar transport, sog'liqni saqlash, turizm sohasidagi xirnlatiar, mashinasozlik va metallni qayta ishlash. yengil sanoat hisoblanadi. O'zbekistonda Mitsui. Mitsubishi. Itochu. Sumitomo. Marubeni. NEe kabi yirik yapon kompaniyalarining 21 ta vakolatxonalari akkreditatsiya qilingan. O'zbekiston Respublikasining Janubiy Koreya bilan savdoiqtisodiy munosabatlarini rivojlanib borishida Respublikamiz Birinchi Prezidenti I. Karimovning 1992-yilning iyunida Janubiy Koreyada bo'lishi, shuningdek. Janubiy Koreya respublikasi Prezidenti Kim En Salnning javob tashrifi bilan O'zbekistonga kelishi muhim ahamiyatga ega bo'ldi. 1994-yilning iyunida ikki davlat o'rtasida o'zaro tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishning huquqiy asoslari hisoblangan «Savdo to'g'risida», <dlrniy-texnologik hamkorlik to'g'risida» qator shartnornalar irnzolandi. 1996-yilning 19-iyulida Asaka shahrida avtomobil zavodi «UzDEU Avto» qo'shma korxonasini prezentastiyasi ho'lib o'tdi, unda Respublikamiz Birinchi Prezidenti I.Karimov va Janubiy Koreya Respublikasini 52 siyosiy ishlar bo'yicha vaziri muovini Kim Tok Leng, «DEU guruhi»ning raisi Kirn U Jung qatnashdilar. O'zbekiston - Janubiy Koreya o'rtasida o'zaro hamkorlik qilishning yangi impulsi sifatida 1999-yw oktyabrida respublikamiz Birinchi Prezidenti I. Karimovning Janubiy Koreyaga qilgan maxsus safari muhim ahamiyat kasb etdi. O'zbekiston - Janubiy Koreya o'rtasida 20 dan ortiq davlatlararo shartnoma va huijatlar irnzolangan. 2002-yilda ikkala davlat o'rtasidagi tovar aylanmasi 326,0 mIn. AQSh dollarini tashkil etgan bO'lib, uning 67,0 mIn. AQSh dollari eksportga, 259,0 mIn. AQSh dollari importga to'g'ri kelgan. O'zbekiston eksportida asosiy o'rinni paxta tolasi, xizmat ko'rsatish, plastmassa va ulardan tayyorlangan buyumlar turgan. 2003-yilda O'zbekiston - Janubiy Koreya o'rtasidagi Tovar aylanmasi 179,2 mIn. AQSh dollarini tashkil etgan bo'lib. uning 39,1 mIn. AQSh dollari eksportga. 140 mIn. AQSh dollari esa importga to'g'ri kelgan. 2003-yilda lanubiy Koreya Respublikasi eksport-import bankining O'zbekistonga ajratgan krediti 96,4 mIn. AQSh dollarini tashkil flilib, ushbu yordam asosan respublikamizning telekommunikatsiya uzatishlar. «UzDEUAVTO» qo'shma korxonasida yangi avtomobil modellarini yaratish. kasb- hunar kolIejlarini texnik vositalar hilan ta ·minlash. «O'zbek ipagi» assotsiatsiyasini texnik jihozlash ishiga sarf etilgan. O'zbekiston Respublikasi bilan Xitoy Xalq Respublikasi o'rtasidaga savdo- iqtisodiy hamkorliklar asosan Respublikamiz Prezidenti I. Karimovning 1992- yilning mart, 1994-yilning oktyabr, 1999-yilning noyabr oylarida XXRga qilgan rasmiy tashrifi chog'larida va shuningdek. 1994-yilning aprelida XXR davlat rnaslahatchisi Li Pen va XXR raisi Szyan Szeminning O'zbekistonga qilgan rasmiy 53 tashrifi chog'ida belgilab olindi. 1992-yilning yanvarida O'zbekiston va Xitoy o'rtasida o'zaro savdo iqtisodiy munosabatlarni olib borish to'g'risida shartnoma imzolandi. Ushbu shartnomaga muvofiq 2002-yilda ikki davlat o'rtasidagi tovar aylanmasi 130 min. AQSh dollarini tashkil etgan bo'lib, uning 17,3 min. AQSh dollari eksportga. 112.7 mln.AQSh dollari esa importga to'g'ri kelgan. O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi ma'lumotlariga ko'ra, ikki mamlakat o'rtasidagi tovar aylanmasi 2014- yil yakunlari bo'yicha 485,5 AQSH dollarini tashkil etdi, ya'ni 2004-yilga nisbatan 32,2 % ga o'sdi. Eksport hajmi 228.3 mln, dollar (125 % ga o'sdi), import hajmi esa 257,2 mIn. dollarga.(3,2 % ga kamaydi) teng bo'ldi. Xulosa "Mintaqaviy integratsiyaviy jarayonlarning kuchayishi, xalqaro savdo rivojlanishi" mavzusida yozilgan xulosada, kelajakda mintaqaviy integratsiyaviy jarayonlarning, ya'ni mintaqalarni birlashtirish va ulardan bir-biriga o'tkazishning kuchayishi, xalqaro savdoga olib kelgan o'rni haqida gaplashilgan. Bu olayda, xalqaro savdo, davlatlar va mintaqa ittifoqlari o'rtasidagi savdo munosabatlarning yaxshi oqibatlari olishi yoki yomon oqibatlarga yo'l qo'ymasligi kabi muddatli natijalarini ta'minlashni tushuntiradi. 54 Xalqaro savdo rivojlanishini oshirish, mintaqaviy integratsiya jarayonlarining o'tishiga bog'liq bo'lib, bunda ko'pgina mamlakatlar o'rtasidagi iqtisodiy aloqalar, savdo va investitsiyalar o'zaro bog'liqlikni oshirishni bildiradi. Bundan tashqari, bunga mamlakatlar o'rtasidagi rivojlanish, bozorlarning kengayishi, innovatsiyalar va yirik infrastruktur loyihalariga investitsiyalar qo'shiladi Mintaqaviy integratsiya, mamlakatlar o'rtasidagi savdo barqarorligini oshiradi va xalqaro savdo munosabatlarini kuchaytiradi. Shuningdek, bu jarayonlarning muvaffaqiyati yoki muvofiq emasligi, mamlakatlar o'rtasidagi politik, iqtisodiy va ijtimoiy muhokama va tahlillarga qarashlariga asoslangan bo'lishi mumkin. Buning natijasida, yozuvda yozilgan xulosada, mintaqaviy integratsiyaviy jarayonlarning rivojlanishi va xalqaro savdoda rivojlanish o'rtasidagi og'ir muloqotlar va tajribalar ko'rsatilishi mumkin Mintaqaviy integratsiya jarayonlari, xorijiy mamlakatlar orasidagi iqtisodiy aloqalarni oshirishda katta ro l o ynaydi. Ularga xalqaro savdo va iqtisodiyʻ ʻ hamkorlikning rivojlanishi yordam beradi. Bu jarayonlarning kuchayishi esa o zida ʻ ko plab foydali o lanishlarni o z ichiga oladi ʻ ʻ ʻ 1. Bozorlar vamoliyaviy institutlar integratsiyasi: Mintaqaviy integratsiya, bozorlar orasidagi tovarlarni va xizmatlarni o zgartirib, bu yordamda xaridorlar va ʻ sotuvchilar uchun keng qamrovli bozorlarga yo l ochadi. Shuningdek, moliyaviy ʻ institutlar integratsiyasi, xorijiy investorlar uchun osonlashtirilgan moliya sharoitlari yaratadi. 2. Tuzilma va tizimlar orasidagi integratsiya: Har bir mamlakat o zining ʻ qonuniy va iqtisodiy tizimlari, soliqqa oid nazoratlari va boshqa hukmiy 55 tuzilmalarga ega. Mintaqaviy integratsiya, bu tuzilma va tizimlarning o zaroʻ moslashtirilishiga olib keladi, bu esa xorijiy investitsiyalar uchun qulaylik yaratadi. 3. Kapital, texnologiya va yangi innovatsiyalar o‘tkazish: Mintaqaviy integratsiya, kapital, texnologiya va innovatsiyalar o tkazishni kuchaytiradi. ʻ Xorijiy investorlar va korxonalar, o zlarining texnologiyalarini va bilimlarini ʻ boshqa mamlakatlarga olib kelish orqali rivojlanishni o tkazishadi. ʻ 4. Ish joylari va sanoatning o‘sishi: Integratsiya jarayonida ish joylari va sanoatning o sishi odatda ko proq xarajatlar bilan bog liq bo ladi. Shu bilan birga, ʻ ʻ ʻ ʻ sanoat korxonalarining ishlab chiqarishni yanada sifatliroq qilishlari va ishlab chiqarish bo limlari orqali o zlashtirilgan mahsulotlarni eksport qilishlari mumkin ʻ ʻ bo ladi. ʻ 5. Xalqaro hamkorlik va diplomatik munosabatlar” Mintaqaviy integratsiya, xorijiy mamlakatlar o rtasidagi diplomatik munosabatlarni kuchaytiradi. Bu esa ʻ qarshilikni kaltaklash, o zaro qarashlarni hal qilish va o zaro foydali aloqalarni ʻ ʻ rivojlantirishga imkoniyat yaratadi. mintaqaviy integratsiya jarayonlarining xalqaro savdo va iqtisodiy rivojlanishga olib keladigan foydalarni yaxshi ko rsatadi. Bu jarayonlarni qo llash orqali ʻ ʻ mamlakatlar rivojlanish darajasini oshirish, yangi imkoniyatlar yaratish va dunyo bozorlarida o zlarining o rinini ta minlashlari mumkin ʻ ʻ ʼ 56 Foydalanilgan adabiyotlar. 1. Alimov A. M_Globallashuv va iqtisodiy integratsiya jarayonlari, Toshkent - 2015 2. Xalqaro iqtisodiy integratsiya Nazarova G, Xalilov X, Azimov A, Toshkent- 2016 3. A.S. Soliyev, “Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya” , Toshkent-2019 4. “Iqtisodiy bilim asoslari” E. Sariqov, B. Haydarov. Toshkent-2014 5. www. Internet ma’lumotlari. 57

Mintaqaviy integratsion jarayonlarning kuchayishi, xalqaro savdoning rivojlanishi

KIRISH

 

I BOB.  GLOBAL  VA  MINTAQAVIY  INTEGRATSIYANING  KONSEP-

TUAL ASOSLARI………………………………...…………………………….3

  1. Xalqaro iqtisodiy integratsiyaning mohiyati va uning dinamikasini belgilovchi omillar…………………………………………………………..3
  2. Mintaqaviy iqtisodiy integratsiyaning asosiy shakllari va bosqichlari…….13
  3. Globallashuv va mintaqaviylashuv jarayonlarining o’zaro bog’liqligi va yangi mintaqaviylashuv…………………………………………………….17

II BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASINING JAHON XO’JALIGIGA INTEGRATSIYALASHUVI.…………………………………………………25

  1. O’zbekiston Respublikasining jahon xo’jaligi tizimiga integratsiyalashuvi yo’nalishlari………………………………………………………………...25
  2. O’zbekiston Respublikasi jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv sharoitida tashqi savdoning rivojlanishi……………………………………………….32
  3. O’zbekistonning mintaqaviy integratsion markazlar bilan hamkorligi…….34

XULOSA………………………………………………………………………..42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………........44

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KIRISH

 

Xalqaro iqtisodiy integratsiya – bu turli mamlakatlar iqtisodiy aloqalarining barqarorlashib, chuqurlashib rivojlanishi, ular xo’jaliklarining chambarchas birlashish jarayonlaridir. 

Makro miqyosdagi integratsionjarayonlar davlatlararo darajada integratsiya davlatlar iqtisodiy birlashmalarining shakllanishi hamda iqtisodiy siyosatlarning kelishuvi asosida amalga oshadi. Mikro miqyosdagi integratsionjarayonlar bir-biriga hududiy jihatdan yaqin joylashgan mamlakatlarning xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning kapitallarini o’zaro ta’sir doirasi orqali amalga oshiriladi. Ya’ni, ushbu davlatlar o’rtasida integratsion jarayonlar iqtisodiy bitimlar tizimining shakllanishi, kichik shahobchalar, sho’’ba korxonalar tashkil etilishi orqali yuz beradi. Tashkil topgan korxona va firmalar o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy aloqalarning tez rivojlanishi tovar almashuvini, xizmat sohalarini, kapital va ishchi kuchining mamlakatlararo erkin harakatini ta’minlashga, ijtimoiy – iqtisodiy va ilmiy-texnologik, tashqi iqtisodiy va mudofaa, moliyaviy va valyuta sohasida yagona siyosatni o’tkazish zaruriyati tug’iladi. Yagona valyuta va moliyaviy fondlar, infratuzilmalar va umumiy davlatlararo boshqaruv organlariga ega bo’lgan iqtisodiy majmualar yaratiladi.

Iqtisodiy integratsion jarayonlar asosidagi omillar: Xo’jalik hayotining baynalminallashuvi Mehnat taqsimotining chuqurlashuvi Ilmiy texnika inqilobi Iqtisodiyotda ochiqlikning kuchayishi Jahon iqtisodiyotida xo’jalik hayotining barqaror rivojlanishi, takror ishlab chiqarishning milliy xo’jaliklar doirasidan chetga chiqish jarayonini aks ettiradi (eng avvalo, xalqaro mehnat taqsimoti asosida). Jahon xo’jaligi baynalminallashuvining o’sishi va rivojlanishida TMKlarning ta’sir doirasi kattadir. Jahon xo’jaligida xalqaro iqtisodiy integratsiyaning rivojlanish jarayonlarini ikkinchi omili - xalqaro mehnat taqsimoti tuzilmasidagi chuqur o’zgarishlardir . ITI tashqi iqtisodiy aloqalarning ijtimoiy takror ishlab chiqarishdagi rolini oshishini ta’minlovchi muhim omildir. Xullas, ITIning rivojlanishi u yoki bu mamlakatda alohida bir ajralgan holda to’laqonli rivojlanib bora olmaydi. Turli mamlakatlarga tegishli firmalarning kooperatsiyalashuvi natijasida ishlab chiqarish va investitsiyalar sohasida yirik xalqaro muammolar kelib chiqmoqda. Milliy davlatlarda ochiq iqtisodiyotning shakllanishida eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarishini rag’batlantirish ishlari bo’yicha olib borilayotgan tashqi iqtisodiy strategiyasi muhim ahamiyat kasb etmoqda.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Купить