Мirzo Salimbek asarlari tarixiy manba sifatida - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	57.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

825 Sotish

Мirzo Salimbek asarlari tarixiy manba sifatida

Sotib olish

Мirzo Salimbek asarlari tarixiy manba sifatida.
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.Buxoro amirligi ilmiy-adabiy muhitida Mirzo Salimbekning tutgan o’rni ............................................ 4
1.1.Buxoro amirligi madaniy hayotining o’ziga xos xususiyatlari ................................................................. 4
1.2.XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buxoro amirligi ilmiy-adabiy muhitida Mirzo Salimbekning tutgan o’rni
..................................................................................................................................................................... 7
II.Bob.Mirzo Salimbekning asari tarixiy manba sifatida ............................................................................. 11
2.1.Mirzo Salimbekning “TARIXI SALIMIY” asari tarixiy manba sifatida ..................................................... 11
2.2.Mirzo Salimbekning rus davlati tarixi haqida qarashlari ...................................................................... 17
Xulosa. ....................................................................................................................................................... 26
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 28

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Mirza Salimbek hayoti haqida kam ma lumotʼ
mavjud. Taxminan 1850—yilda Buxoro amirligida badavlat va nufuzli oilada
tavallud topgan. Faoliyatini 1871-yilda Narpay va Ziyovuddin xokimi qo‘l
ostida kotiblikdan boshlagan. Lekin, oradan olti oy o‘tib amir Muzaffarning
amri bilan amirlikning Toshkentdagi savdo vakili (1873- 1885) sifatida
Toshkenda yashay boshlaydi. U yerda 12 yil istiqomat qiladi. Qaytganidan
so‘ng Somjin tumaniga amlokdor etib tayinlanadi. Shundan keyin uning
martabasi oshib bordi. 1888—1893 yillarda Buxoro shahri mirshabi,
Yakkabog (1893-1998), Nurota (1898—1902), Boysun (1902—05),
ʻ
Sherobod (1905—1909), Shahrisabz (1910—1913), Chorjo y (1920)
ʻ
viloyatlari hokimi va bosh zakotchi lavozimlarini egallagan.
1885—yilda Abdulahadxon Sankt-Peterburgga tashrif buyuradi. Unga
bu tashrifda Hisor hokimi Ostonaqul qo‘shbegi va Mirza Salimbek hamrohlik
qilgan.
Kolesov boshliq qizil qo shinlarning Buxoroga hujumi paytida (1918-
ʻ
yil, mart) amirning Kolesov bilan muzokara olib borgan vakillar hay atiga
ʼ
rahbarlik qilgan, keyinchalik devonbegi va zakotchi lavozimiga ko tarilgan
ʻ
(1917—20).
1920—yil 29—avgustda qizil qo shinlar tomonidan hibsga olingan va
ʻ
amirlikning boshqa amaldorlari bilan Sibirga surgun qilingan. 1922—24
yillarda Buxoro respublikasi „Avkrf“, „Anjumani tarix“ tashkilotlarida
ishlagan.
Mirza Salimbek bir necha tarixiy va adabiy asarlar muallifi hamdir. U
yozgsn asarlar orasida „Kashkuli Salimiy“ („Salimiyning darveshlar
xaltasi“), „Jomei gulzor“ („Gulzor majmui“) she riy asar, „Ahodisile mol“
ʼ ʼ
(„Amaldagi hadislar“) (1911, Buxoro), „Durratil voizin“ („Voizlar sochgan

durlar“) (1909, Buxoro), „Muxbirul-hikoyot“ („Xabar beruvchining
hikoyalari“) (1908, Toshkent), „Ka bulaxbor hikoyalari“ (1909, Toshkent),ʼ
„Tarixi Salimiy“ („Salimiyning tarixi“) bor. Tarixchilar uchun eng muhim
asarlar „Kashkuli Salimiy“ va „Tarixi Salimiy“dir. „Kashkuli Salimiy“
tarixiy asari 1913—yilda litografiyada bosilgan va O‘rta Osiyoning XII
asrdan tortib XIX asrgacha bo‘lgan tarixini o‘z ichiga oladi. „Tarixi Salimiy“
asari „Kashkuli Salimiy“ning davomi bo‘lib, uning ancha to‘ldirilgan nusxasi
sifatida baholanishi mumkin. Kitob 2 qismdan iborat. Birinchi qismida
Chingizxon davridan amir Muzaffar davrigacha bo‘lgan voqealar hikoya
qilingan. Ikkinchi qismida esa yozuvchi o‘zi guvoh bo‘lgan 1860—1920 yilgi
voqealar haqida yozgan. Asarda amir Muzaffar davrida Hisor, Ko‘lob,
Qorategin, va Darvozda bo‘lib o‘tgan isyonlar, Buxoro-Qopqon, Buxoro-
Rossiya munosabatlari, Buxoro amirligining XIX asrning ikkinchi yarmidagi
ma muriy tuzilishi, umumiy ahvoli yoritilgan. Bu kitob 1968-yilda Norqulov
ʼ
tomonidan rus tiliga o‘girilgan, lekin, chop etilmagan. Salimbek tazkira ham
tuzgan. Qori Rahmatulla Vozexning „Tuhfatul-ahbob“ („Dilga yaqin
kishilarga tuhfa“) tazkirasini nashrga tayyorlashda, o ziga zamondosh 100 ga
ʻ
yaqin shoirlar haqidagi ma lumotlarni unga ilova qilgan
ʼ

I.Bob.Buxoro amirligi ilmiy-adabiy muhitida Mirzo Salimbekning
tutgan o’rni
1.1.Buxoro amirligi madaniy hayotining o’ziga xos xususiyatlari
Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixi har tomonlama xolis va ilmiy
yoritila boshlandi. Ayniqsa, o‘zbek davlatchiligi tarixi va uning jahon
sivilizatsiyasi taraqqiyoti jarayonlarida tutgan o‘rnini yoritishga kata e’tibor
berilmoqda. Shubhasiz, o‘zbek davlatchiligi an’analarining shakllanishida va
taraqqiy etishida muhim o‘rin tutgan davrlardan biri o‘zbek xonliklari davri
hisoblanadi.
Tarix va tarixiy jarayonlar, siyosiy-tarixiy vaziyat ularning ro yʼ
berishidagi asosiy sabab va xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishda har
tomonlama tahlil qilish tarixiy haqiqatning yuzaga chiqishida katta omil
sanaladi. Bugungi kungacha tadqiqotchilar tomonidan o zbek xonliklari
ʼ
tarixini o rganishga ko plab marotaba murojaat qilingan va xonlik tarixining
ʼ ʼ
turli muammolari yuzasidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan bo lsada,
ʼ
bugungi kungacha xonliklar davri tarixining barcha masalalari to lig icha
ʼ ʼ
tadqiq qilib bo lingan deb bo lmaydi.
ʼ ʼ
XIX asr adabiyotida Shavqiy taxallusi bilan she rlar yozgan
ʼ
kattaqo rg onlik Muhammad Sharif, “Chor darvish”, “Mafiloro”,
ʻ ʻ
“To tinoma” kabi asarlar muallifi Mulla Qurbon Xiromiy va boshqalar katta
ʻ
rol o ynagan. Shuningdek, bu davrda Ahmad Donish, Ochil Murod Miriy
ʻ
Katta Qo rg oniylar ham adabiyotga xos bo lgan asarlar yaratganlar. Bu
ʻ ʻ ʻ
davrda yaratilgan tarixiy asarlarning ko pchiligi hukmron mang itlar sulolasi
ʻ ʻ
tarixiga bag ishlangan bo lib, ularda o rta asrlar tarixnavisligidagi an analar
ʻ ʻ ʻ ʼ
davom ettirilgani kuzatiladi. Amirlikda yashab o tgan ilm-fan
ʻ
namoyondalarining faoliyati ko p qirrali bo lib, ularning aksariyati tarixiy
ʻ ʻ

asarlar ham yaratganlar. Xususan, Mullo Ibodullaning “Tarixi amir Haydar”,
Muhammad Sharifning “Dostoni amironi mang it”, Mir Olim Buxoriyningʻ
“Fathnomai sultoniy”, Mirzo Abdulazim Somiyning “Tarixi salotini
mang itiya”, “Dahmai shohon”, Muhammad Sharif ibn Muhammad Naqining
ʻ
“Toju tavorih”, Ahmad Donishning “Mang itlar xonadoni hukmdorlari
ʻ
tarixidan qisqacha risola”, Mirzo Sodiq Munshiyning “Mang it hukmdorlari
ʻ
tarixi” kabilar shular jumlasidandir.
XVIII asrning oxirlariga kelib Buxoro amirligida iqtisodiy hayotning
birmuncha yuksalishi madaniy hayotga ham ta sir etmasdan qolmadi.
ʼ
Ayniqsa, ilgarigi davrlarda shakllangan maktab va oliy ta lim beruvchi
ʼ
madrasalar faoliyati bu davrda ancha yuksaldi. Boshlang ich ta lim beruvchi
ʻ ʼ
maktablar amirlikning barcha yirik qishloqlarida, shaharlarining barcha
mahallalarida mavjud bo lib, bu maktablarda bolalarning dastlabki savodi
ʻ
chiqarilgan. Maktablarda arab alifbosida savod chiqarilib, Qur onning
ʼ
dastlabki oyatlari yodlatilgan. Shariatga oid dastlabki saboqlar berilgan.
Madrasalar amirlikning barcha shaharlarida mavjud edi. Madrasalarda
o qitish uch bosqichda:
ʻ
past qadam,
miyona (o rta) qadam va
ʻ
peshqadamda amalga oshirilib, yetti yil davom etgan.
Madrasa o qituvchilari-mudarrislar va boshqa xizmatchilar maoshlari,
ʻ
talabalar
nafaqalari, kutubxona xarajatlari, ta mirlash ishlari va boshqalarga ketadigan
ʼ
mablag lar vaqf yerlaridan keladigan foyda hisobidan qoplangan. Madrasalar
ʻ
odatda hukmdorlar, amaldorlar, nufuzli shaxslar, yirik din peshvolari va
savdogarlar tomonidan ko p hollarda pishiq g ishtdan ikki qavatli qilib
ʻ ʻ
qurilgan. Ularning birinchi qavatida machit, qiroatxona va kutubxonalar,
ikkinchi qavatida esa, talabalar yashaydigan hujralar joylagan. Madrasa

talabalari diniy bilim bo lgan Qur oni Karim, fiqh, shariat asoslari, diniy-ʻ ʼ
axloqiy adabiyotlar bilan birga til, adabiyot tarix, falakiyot, mantiq, falsafa,
xandasa(matematika) kabi dunyoviy va aniq fanlardan ham ta lim olganlar.
ʼ
Shunga qaramasdan, bu davrda madrasalarda diniy-axloqiy ta limga asosiy
ʼ
e tibor qaratilib, dunyoviy ta lim berish nisbatan orqada qolgan edi. Bizning
ʼ ʼ
kunlarimizgacha saqlanib qolgan me morchilik yodgorliklari hamda yozma
ʼ
manbalar amirlikda adabiyot, tarix, xattotlik va musiqa san ati, me morchilik
ʼ ʼ
rivojlanganligidan dalolat beradi.
Amirlikning madaniy hayotida hattotlik ham muhim o rin egallagan
ʻ
edi. Bu davrda Samarqand, Buxoro, Shahrisabz kabi shaharlarda hattotlik
maktablari mavjud edi. O z kasbining ustasi bo lgan mohir hattotlar davlat
ʻ ʻ
va xo jalik hujjatlari tayyorlashda, ilmiy-badiiy asarlar yozish va
ʻ
ko chirishda me moriy inshootlarga turli yozuvlar (Qur oni karim oyatlari,
ʻ ʼ ʼ
hadislar, hikmatlar)ni chiroyli naqshlar tarzida bitishda mashhur bo lganlar.
ʻ
Bu davrda amirlikning Samarqand, Buxoro, Shahrisabz, Qarshi, G uzor,
ʻ
Kattaqo rg on, Dehnov kabi ko plab shaharlarida masjid va madrasalar
ʻ ʻ ʻ
bunyod etilgan. Buxorodagi Domullo Tursunjon madrasasi, Xudoydod
me moriy (masjid, madrasa va sardoba) majmuasi, Ernazar elchi madrasasi,
ʼ
Qarshidagi Ali va Mir Muhammad madrasalari shular jumlasidandir. Undan
tashqari bu davrda shaharlarda ko plab ixtisoslashgan yopiq bozorlar,
ʻ
karvonsaroylar, hammomlar, yo llar bo ylarida sardobalar bunyod etilgan.
ʻ ʻ
Amir Haydar saroyida munshi (amir kotibi) lavozimida xizmat qilgan
Mirzo Sodiq Munshiy XIX asr boshlaridagi adabiy muhitning ko zga
ʻ
ko ringan namoyondalaridan biri edi. Undan meros qolgan she riy Devon –
ʻ ʼ
“Devoni Sodiq Munshiy” hamda she riy usulda bitilgan tarixiy asari uning
ʼ
adabiyot rivojiga qo shgan hissasini ko rsatadi. Bu davrda amirlikning turli
ʻ ʻ
shaharlarida yashab ijod qilgan ko plab shoirlar (shoir Hoziq, shoir Mujrim
ʻ
va bosh.) ijodida xalqparvarlik, jabr-zulmga qarshi isyonkorlik kayfiyati

kuchli bo lib, ular ko p hollarda hukmdorlar va amaldorlar tomonidanʻ ʻ
quvg inga olingan.
ʻ
Turli davrlarda yaratilgan xonliklar tarixini aks ettiruvchi asarlarda
mualliflarning masalaga turlicha yondashuvlari fikrlarning va xulosalarning
ham turlicha bo lishiga olib kelgan. Ularni ilmiy jihatdan chuqur tahlil qilish
ʼ
va tarixiylik, ilmiylik va xolislikka asoslanilgan eng to g ri xulosalarni
ʼ ʼ
chiqarish bugungi kun tarixchi mutaxasislari oldida turgan muhim
vazifalardan sanaladi.
XIX asrda Buxoro xonligi hududida juda ko‘p shoir olim hatotlar
yashab ijod qilganlar. Muhammad Rajab Buxoriy, Qori Rahmatulla, Afqoriy
Buxoriy, Adriy Samarqandiy, Xabibiy, Yakdil Maxmud Koriziy “Tavorixi
Mulki Ajom” ni ko‘chiruvchi Mulla Muhammad Yusuf, Odil Murod Miriy
Shahrisabzay, Muhammad Ali Buxoriy, Muhammad Yoqub Buxoriy,
Muhammad Mir Olim Buxoriy, Rhmonqulibek kotib, Murod Farhod,
Muhammad Shukur tolib, Jaloliddin Buxoriy, va Mulla Nasrullo kotib kabi
juda ko‘p taraqiyparvar olim va xattotlar yashar edilar.
Xullas , O ʻ zbekiston davlatchiligi tarixida Buxoro amirligi davlatining ham
o ʻ z o ʻ rni va mavqei bo ʻ lib , mang ʻ itlar hukmronligi davrida ijtimoiy - iqtisodiy
va madaniy hayotda qator yuksalishlar bo ʻ lib o ʻ tdi . Ammo, mamlakat
iqtisodiy jihatdan qudratli va siyosiy jihatdan mustahkam emas edi. Ko p
ʻ
hollardagi iqtisodiy tanglik, siyosiy beqarorlik, o zaro nizolar XIX asrning
ʻ
ikkinchi yarmida davlatning katta hududlarini Rossiya tomonidan bosib
olinishiga sabab bo ldi. Buxoro amirlari 1920 yilga qadar Rossiyaga vassal
ʻ
holatda taxtni egallab turdilar.
1.2.XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buxoro amirligi ilmiy-adabiy
muhitida Mirzo Salimbekning tutgan o’rni

Mirza Salimbek Ibn Muhammad Rahim (1850—1930) — Buxoro
amirligi va Buxoro respublikasida yashagan tarixchi, shoir, davlat arbobi,
diplomat. Muhtaram ota-onaning o‘g‘li, mehnat faoliyatini ulamolikdan
boshlagan. U Buxoro amirligining ko pgina tumanlari va viloyatlariʻ
hukmdori bo lgan, amirning diplomatik missiyalarini bajargan, inglizlar
ʻ
bilan muzokaralarda ham qatnashgan. RSFSR qo shinlarining Buxoro
ʻ
operatsiyasidan so ng hibsga olinib, bir yildan so ng ozodlikka chiqdi,
ʻ ʻ
Buxoro Xalq Sovet Respublikasi qoshida ma mur bo lib ishladi, tarixiy
ʼ ʻ
tadqiqotlarda qatnashdi, eski kitoblar kutubxonasiga rahbarlik qildi. Mirzo
Salimbek o‘z xotiralarida Buxoro amirligi va uning tarixi, Yevropa
mustamlakachilari, inqilobchilar va Buxoro amirligining o‘zida islohotlar
tarafdorlari bilan bo‘lgan og‘ir munosabatlarini tasvirlaydi. Mirzo Salimbek
ijodi Buxoro amirligi tarixiga, undagi hayotga sovet, rus yoki chet el
tarixchilari kitoblarida tasvirlanganidek emas, balki g‘ayrioddiy rakursdan,
ichkaridan qarash imkonini beradi. Mirzo Salimbek amirlikning
Toshkentdagi savdo vakili (1873-85); Yakkabog (1893-98), Nurota (1898—
ʻ
1902), Boysun (1902—05), Sherobod (1905—09), Shahrisabz (1910—13),
Chorjo y (1920) viloyatlari hokimi, Buxoro mirshabi (1889) lavozimlarida
ʻ
faoliyat yuritgan. 1885-yilda amir Abdulahad jo natgan elchilar tarkibida
ʻ
Peterburgda bo lgan. 1920-yil 29-avgustda qizil qo shinlar tomonidan hibsga
ʻ ʻ
olingan va amirlikning boshqa amaldorlari bilan Sibirga surgun qilingan.
1922—24 yillarda Buxoro respublikasi "Avkof", "Anjumani tarix"
tashkilotlarida ishlagan. Kolesov boshliq qizil qo shinlarning Buxoroga
ʻ
hujumi paytida (1918-yil, mart) amirning
Kolesov bilan muzokara olib borgan vakillar hay atiga rahbarlik qilgan,
ʼ
keyin u devonbegi mansabiga, zakotchi lavozimiga ko tarilgan (1917—20).
ʻ
Mirzo Salimbekning ilmiy merosi ham boy bo’lib bir qancha asarlarni
yozib qoldirgan. Ular quyidagilar :

"Tarixi Salimiy" (qadimdan amirlikning 1920-yilgacha tarixi),
"Kashkuli Salimiy" ("Salimiyning darveshlar xaltasi") (1913, Toshkent),
"Jomei gulzor" ("Gulzor majmui") she riy asar,ʼ
"Ahodisil e mol" ("Amaldagi hadislar") (1911, Buxoro),
ʼ
"Durratil voizin" ("Voizlar sochgan durlar") (1909, Buxoro),
"Muxbirul-hikoyot" ("Xabar beruvchining hikoyalari") (1908,
Toshkent), "Ka bulaxbor
ʼ
hikoyalari" (1909, Toshkent).
Mirzo Salimiy tazkira ham tuzgan. Qori Rahmatulla Vozexning
"Tuhfatul-ahbob"
("Dilga yaqin kishilarga tuhfa") tazkirasini nashrga tayyorlashda, o ziga
ʻ
zamondosh 100 ga yaqin shoirlar haqidagi ma lumotlarni unga ilova qilgan
ʼ 1
.
Muallifning yuqorida keltirilgan dastlabki ikki asari puxta o’rganilgan,ammo
boshqa asarlarni ham o’rganish zarurligicha qolmoqda.
Mirzo Salimbekning “Tarixi Salimiy” qo lyozmasi asosan Buxoro
ʻ
amirligi tarixining Mang itlar sulolasining so nggi vakillari hukmronligi
ʻ ʻ
davridagi voqealarni o z ichiga oladi. Mirzo Salimbekning “Tarixi Salimiy”
ʻ
asari muhim tarixiy manba bo’lib, Buxoro amirligida hukmronlik qilgan
so’nggi amirlar faoliyati, Buxoro amirligidagi shaharlarning hayoti, moddiy
madaniyati, hunarmandchiligi, amirlikning boy tarixi haqida ma’lumotlar
berilgan.
“Tarixi Salimiy”da Mirzo Salimbek zamondoshlari ijodida
uchramaydigan ko‘plab ma’lumotlar mavjud. Bu faqat Buxoro amirligining
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tarixiga oid ma’lumotlar emas, balki tarixiy
geografiya, etnografiya va me’morchilik tarixi hamda alohida beklar tarixiga
oid ma’lumotlardir 2
.
«Kashkuli Salimiy(Muttaqadimin va muttaaxirin)» asarida Odam

alayxissalomdan Iso alayxissalomgacha o’tgan ayrim payg‘ambarlar,
Peshdodiyon tabaqasining zikri, Ashkoniyon, Sosoniylar Hazrat Hotam al-
Nabiy salolloxu alayxi vassalam, Roshiddin xalifaligi, Ummaviylar,
Abbosiylar, Somoniylar, G aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazm shoxlar,ʻ
Chingizxon, Sohibqiron Amir Temur, o‘zbek podshohlari, Ashtarxoniylar,
Mang‘itlar Amir Abdulahad podshohligi, Rossiya davlati podshohlari va
imperatorlari, Totor xonligining
rus knyazlariga hujumi, Usmonli turk davlati tarixi bayon etilgan 3
. Bu kitob
ilmiy jihatdan puxta o‘rganilib, 2003-yilda nashr qilindi.
Mirzo Salimning asarlarida o’sha davr Buxoro amirligidagi siyosiy,
ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayot, xalqining turmush tarzi va yashash
sharoitlari yorqin aks ettirilgan. Bundan tashqari amirlikdagi siyosiy tuzum
va uning barbod bo’lishi va Rossiya-Buxoro munosabatlari haqida so’z
yuritiladi. Salimiy o’zi guvoh bo’lgan har bir voqea, hodisadan ibratli
xulosalar chiqaradi. «Kashkuli Salimbek»da muallifning o’zi guvoh bo’lgan
tarixiy voqealar ancha. Xususan Buxoroyi sharifga yevropaliklarning
munosabati, Buxoroyi sharifning qanaqaligini ulardan birini surashi va
Salimbekningunga bergan munosib javobi-shularning hammasi muallifning
aqli, farosati, e tiqodiy-ma naviy olamining butunligidan dalolat berib
ʼ ʼ
turadi.
Mirzo Salimbekning asarlarini o’rganish ham bugunning dolzarb
mavzularidan biri hisoblanib, uni ilmiy nuqtai nazardan tadqiq etib,
manbalar, arxiv hujjatlari orqali xolislik bilan yaqindan o`rganib, fanga
yangiliklar kiritish, bugungi va kelajak avlodni haqqoniy tarixdan boxabar
etish zarurligini bildiradi. Shuningdek, Mirzo Salimbek shaxsiyatini ham
o’rganish, uning murakkab tarixiy sharoitdagi faoliyati alohida tadqiqotlar
olib borishni talab qiladi.

II.Bob.Mirzo Salimbekning asari tarixiy manba sifatida
2.1.Mirzo Salimbekning “TARIXI SALIMIY” asari tarixiy manba
sifatida
Mirzo Salimbekning “Tarixi Salimiy” qo lyozmasi asosan Buxoro amirligiʻ
tarixining Mang itlar sulolasining so nggi vakillari hukmronligi davridagi
ʻ ʻ
voqealarni o z ichiga oladi. Ushbu qo lyozmaning ma lum qismlari tarjimasi
ʻ ʻ ʼ
1966-yilda N.
Norqulov tomonidan yakunlangan. Bu asar uning nomzodlik dissertatsiyasi
uchun asosiy manba bo lib xizmat qilgan va nomzod uni mashhur
ʻ
sharqshunos olim A. K. Arends rahbarligida muvaffaqiyatli himoya qilgan.
Sovet tarixshunosligida Buxoro amirligi tarixiga berilgan baho asosan
salbiy edi. Bu davr reaksiya, turg'unlik va tanazzul davri sifatida qaraldi. Bu
borada Buxoroning mang‘it amirlari hukmronligi davri voqealarini
o‘rganishda biryoqlamalik hukm surdi. Mirzo Salimbek qo‘lyozmasi esa
bizga ushbu davr haqida atroflicha bilim bera oladi.
Mirzo Salimbek umri davomida u yoki bu mansabda bo‘lib, har bir badavlat
musulmonga yarasha madrasa qurdirib, yer va mol-mulkining bir qismini
vaqfga bergan. Qabr va masjidlarni ta mirlagan, ariqlar qurgan, adabiy
ʼ
faoliyat bilan shug ullangan va hokazo. Mirzo Salimbekning adabiy merosi
ʻ
ma’lum bir qadriyatga ega. U qator tarixiy, adabiy va diniy asarlar muallifi.
Tarixchi olimning asosiy asari “Tarixi Salimiy” – uning xotiralaridir. O‘zi
ta’kidlanganidek, qo‘lyozma faqat bir nusxada mavjud. U Buxoro
amirligining keyingi davr tarixiga bag‘ishlangan. Mirzo Salimbek o‘z asarini
1917-yilda yozishni boshlagan va 1920-yilda tugatgan, buni qo‘lyozmaning
bir necha joyidagi xronologik sanalar tasdiqlaydi [ Мирза Салимбек . Тарих-
и Салими (Источник по истории Бухарского эмирата) / Перевод с
персидского Н.К.Норкулов. — Тошкент. 2009.C.4].

Mirzo Salimbekning “Tarixi Salimiy” asari muhim tarixiy manba
bo‘lib, Buxoro amirligida hukmronlik qilgan so‘nggi amirlar faoliyati,
Buxoro amirligidagi shaharlarning hayoti, moddiy madaniyati,
hunarmandchiligi, amirlikning boy tarixi haqida ma’lumotlar berilgan.
«Tarixi Salimiy» muallifi Buxoroning so‘nggi amirlari faoliyatiga juda
ehtiyotkorona baho beradi. U o sha davr ruhida Buxoro hukmdorlariniʻ
“adolatli va g olib hukmdor”, “xo jayin”, “barcha dindorlar hukmdori” va
ʻ ʻ
boshqa ta’riflarni beradi. Salimbek Amir Muzaffarni Chingizxon bilan
solishtiradi. U yozadi: “Amir Muzaffar qishda, kuchli ayozda, katta qo shin
ʻ
bilan Hisorga yo l oldi. U yerga yetib kelganida shunday qirg‘in qildiki, u
ʻ
haqida eshitganlarni hayratda qoldirdi va Chingizxonning to‘kkan qonlarini
eslatdi, dovdirab qolgan raqiblar hayratdan barmoqlarini tishladilar”. Shu
bilan birga, Salimbek Rossiya imperiyasi qo shinlarining Buxoro amirligiga
ʻ
hujumini tasvirlab, amir Muzaffarning “rus qo shinlari bilan uchrashib, jang
ʻ
qilmay, qochib, Samarqandga qaytib kelganini ham sovuqqonlik bilan qayd
etadi. Mirzo Salimbek amirlik muxoliflarini, Shahrisabz va Kitob
hukmdorlarining bo‘lginchiligini qoralab, ularni “qo‘zg‘olonchilar” deb
ataydi. Salimbek turli yillarda Yakkabog , Nurota, Boysun, Sherobod,
ʻ
Shahrisabz hokimi bo lgan. Bu hududlar etnografiyasi, tarixi, qadimiy
ʻ
inshootlari va manzillari haqida muhim ma’lumotlar qoldirdi bu esa XX asr
o‘rtalarida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar uchun asos bo‘lib xizmat
qildi.
Shuningdek, asarda XIX-asr II yarmi - XX-asr boshlaridagi turli tarixiy,
siyosiy jarayonlar ijtimoiy voqealar tasvirlanadi. Bu davrda boshqa
buxorolik mualliflar (A. Donish, S. Ayniy, F. Xo jaev va boshqalar)
ʻ
asarlarida ham, rus diplomatlari, sayohatchilari va harbiylari haqida
ma’lumotlar beradilar. Biroq, N. Norqulov ta’kidlaganidek, bir qator
faktlarni tasvirlashda S. Ayniy, F. Xo‘jayev va boshqa ayrim mahalliy

mualliflarning xotiralaridan ko‘ra, Salimbek ancha batafsil ma’lumotlar
keltiradi.
“Tarixi Salimiy” da Mirzo Salimbek zamondoshlari ijodida
uchramaydigan ko‘plab ma’lumotlar mavjud. Bu faqat Buxoro amirligining
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tarixiga oid ma’lumotlar emas, balki tarixiy
geografiya, etnografiya va me’morchilik tarixi hamda alohida beklar tarixiga
oid ma’lumotlardir. Qo‘lyozma muallifi o‘zi guvohi bo‘lgan davr va
voqealarni juda jonli, tushunarli tilda tasvirlab bergan. “Tarixi Salimiy”
asarida juda ko‘p toponim va gidronimlar yozib qoldirilgan [ Бухорий А . Р .
Рахимов К . Мирзо Салимбек колдирган мерос // Мозийдан садо ,2006.
№. Б .43.].
Amir Said Olimxon o‘z xotiralarida bir vaqtlar Salimbek (Mirza
Salimbek parvonachi)ni inglizlar bilan muzokaralar olib borish uchun
Chorjo‘yga jo‘natganligi ta’kidlagan [ Амир Саййид Олимхон . Бухоро
халқининг хасрати тарихи.Т. : Фан, 1991, б.16.].
“Tarixi Salimiy” qo‘lyozmasida o‘z aksini topgan turli ma’lumotlar va
faktlarga tanqidiy yondashish zarurligi shubhasiz. Uning muallifi nafaqat
o‘zi ko‘rganlarini, balki boshqalardan eshitganlarini ham qog‘ozga tushirgan
(masalan, Nurotani Iskandar Zulqarnayn obod qilgani haqidagi afsona va
boshqalar).
“Ma lumki, O rta Osiyo xalqlari tarixini o rganish jarayonida an anaviyʼ ʻ ʻ ʼ
rivoyat manbalari bilan bir qatorda o tgan tarixiy voqealarning guvohi yoki
ʻ
ishtirokchisi bo lgan mahalliy mualliflarning turli hujjatlari, xotiralari ham
ʻ
katta yordam beradi. Asar kundalik xarakteriga ega, uning ko p qismi amir
ʻ
Olimxon saltanati tarixini ko rsatishga bag ishlangan. Mirza Salimbek u
ʻ ʻ
yoki bu voqeani tasvirlab, unga o‘ziga xos tarzda baho beradi, unga
munosabat bildiradi. U amir Muzaffar qo‘l ostidagi oddiy mirzolikdan
tortib, amir Olimxon davrida devonbegi darajasidagi zakotchi boshlig‘i

martabasigacha bo‘lgan xizmat yo‘li haqida batafsil hikoya qiladi. Manbani
o‘rganar ekanmiz, buxorolik amaldorlar vakillaridan birining hayot yo‘lini
ham bilib olamiz.
Shuningdek, amirlikning hukmron qatlamlari hayoti, Buxoro davlat
amaldorlarining iyerarxik mansab pog‘onasidan ko‘tarilishining turli
yo‘llari va usullarini qo‘llaganligi tasvirini ko‘ramiz. Bu esa Buxoro
amirligida sodir bo‘lgan voqealarni aniq taqdim etish va baholash imkonini
beradi. Asar buyurtma asosida, biron bir amirni maqtash maqsadida
yozilmagani uchun Salimbekning xotiralarida tarixiy voqealarni ataylab
soxtalashtirish alomatlari sezilmaydi. Salimbekning xotiralari Buxoro
amirligining XIX asr oxiri XX asr boshlari tarixiga oid to liq bo lmaganʻ ʻ
ma lumotlarni asosan faktik materiallar bilan to ldirishi bilan qimmatlidir.
ʼ ʻ
Bu manba O‘zbekiston Fanlar akademiyasi qo‘lyozma fondida paydo
bo‘lgach, olimlarning e’tiborini tortdi. Uning birinchi ilmiy tavsifini Mirzo
Salimbekning tarjimai holi va ijodiy merosiga bag ishlangan maqola yozgan
ʻ
A. A. Semenov qilgan. Hozirda ushbu nashr etilmagan maqola A. A.
Semenovning Dushanbe shahridagi shaxsiy arxivida “So‘nggi buxorolik
tarixchi (Mirza Salimbek)” nomi ostida saqlanmoqda. A.A.Semenov “Tarixi
Salimiy” va muallifning shaxsiy xotiralari asosida o‘z maqolasida uzoq
yo‘lni bosib o‘tgan tarixchi olimning hayoti va faoliyatini tasvirlaydi.
Bu maqola, bizningcha, dastlabki loyiha bo‘lgani bois, unda bir qancha
kamchiliklar mavjud va Salimbek faoliyatiga biryoqlama baho beriladi.
O‘tgan asr 60-yillarda biz o'rganayotgan manbaning mazmuniga u yoki bu
darajada tegishli eslatma va maqolalar chop etildi. L. M. Epifanova undan
“O rta Osiyoning Rossiyaga qo shilishi” asarida manba sifatida
ʻ ʻ
foydalangan. A. B. Vildanova o‘z maqolasida “Tarixi Salimiy”ning Buxoro
amirligining iqtisodiy va ijtimoiy hayotini o‘rganishdagi ahamiyatini alohida
ta’kidlagan[ Епифанова A. M. Рукописные источники по истории

Средней Азии периода присоединения ее к России ( Бухара ). Ташкент ,
1965.]. Salimbekning xotiralarida Buxoro amirligining ma muriy tuzilishiʼ
haqida aniqroq tasavvur beriladi; qator mansab va martabalarning vazifa va
vazifalari aniqlangan: qo shbegi, amlokdara, zakotchi, mirshab va
ʻ
boshqalar. Ma lumki, amirlikda ijro etuvchi hokimiyat oliy qo shbegi
ʼ ʻ
(“qo shbegii bolo”) va quyi qushbegiga tegishli edi. Birinchisi Arkda -
ʻ
amirning qarorgohida yashagan, shuning uchun uni yuqori deb atashgan.
Markaziy moliyaviy qismga quyi qo‘shbegilar rahbarlik qilgan va barcha
viloyat zakotchilari unga bo'ysungan. U va uning idorasi Ark etagida
joylashgan hovlida joylashgan edi. Shuning uchun uni quyi qo‘shbegi deb
atashgan. Fevral inqilobidan so‘ng darhol Buxoroda vujudga kelgan
vaziyatni aniq ko‘rsatish uchun Salimbek hikoyasiga shu mavzudagi mavjud
adabiyotlar va arxiv hujjatlari asosida bir qancha qo‘shimcha ma’lumotlarni
kiritishni lozim deb bilamiz. Amirlikda ijtimoiy harakat rivojlanib borgani
sari Buxoro jadidlari boshliqlarining nufuzi va ta’siri kuchaydi. Rus siyosiy
idorasi xodimlari amirga jadidlar boshliqlariga qarshi kurashda yordam
berdilar. Amir ilg'or jarayonlarning va shu nuqtai nazardan, jadidlarning
Buxoroda konstitutsiyaviy monarxiya yaratish dasturining murosasiz raqibi
edi. U jadidlar bilan muomala qilish imkoniyatini qidirdi. Sababi islohotlar
masalasi va Amir elon qilgan manifestdir. Manifestda keltirilgan islohotlar
loyihasi Muvaqqat hukumat agenti A. Ya. Miller tomonidan ishlab
chiqilgan. Loyihaning matni tashqi ishlar vaziri Milyukov tomonidan
tasdiqlash uchun taqdim etilgan va tasdiqlangan Rossiyada fevral
inqilobining birinchi kunlaridanoq buxorolik jadidlar tayyorlayotgan
namoyishdan xabardor bo lgan Rossiya siyosiy agentligining agentlari
ʻ
islohotlarni e lon qilish uchun keng tashviqot kampaniyasini boshlab
ʼ
yubordilar. Manifest e’lon qilingan kuni (1917-yil 7-aprel) jadidlar
bularning barchasi faqat ularni hayratga solish uchun qilinganligini bilib

oldilar. Mirzo Salimbek Buxoro jadidlarining 1917-yil aprel namoyishlari
paytidagi faoliyati haqida batafsil hikoya qiladi. Bu namoyishlar
bostirilgach, Yosh buxoroliklar kuchlari yanada kuchaydi. Yosh
buxorolikaliklar yangi kurashga tayyorlanib, qizg'in tashkiliy ishlar
boshladilar, shahar bozorlari va amirlik qishloqlarida varaqalar paydo bo'ldi.
Targ‘ibot ommaviy tus oldi, qo'shinlarga alohida e'tibor qaratildi. Sarbozlar
amir qo shini saflarida xizmat qilishdan bosh torta boshladi va raqiblariʻ
tomoniga o tdi. Yosh buxoroliklar faoliyati o‘z samarasini bera boshladi.
ʻ
Sarbozlar va qishloq ahlining qo zg olonlari tez-tez uchrab turadi
ʻ ʻ
[C адриддин Айний . Бухоро инқилобининг тарихи учун материаллар .
Москва , 1926.].
“Tarixi Salimi”da shunday qo zg olonlardan biri Shahrisabz va Kitobda
ʻ ʻ
Yosh buxoroliklar boshchiligida bo lib o tgan haqida batafsil hikoya
ʻ ʻ
qilinadi. Qo zg olonni bostirish uchun Salimbekning yozishicha, o zining
ʻ ʻ ʻ
shafqatsizligi bilan mashhur bo lgan Nizomiddin Xo ja Qo shbegi 50 askar
ʻ ʻ ʻ
bilan yuborilgan. Boshqa ma lumotlarga ko ra, u sarbozlarning katta otryadi
ʼ ʻ
bilan kelgan. Qo'zg'olonchilar hokimni lavozimidan chetlashtirishni va
mahalliy aholidan boshqasini tayinlashni talab qilishdi.” Qo‘shbegi
qo‘zg‘olonchilar talabiga dahshat bilan javob bergan va uning
qo‘zg‘olonchilarga nisbatan ko‘rgan choralari go‘yoki o‘rta asrlardagi “Ispan
inkvizitsiyasidan” oshib ketgan. Ammo shunga qaramay qo shbegi
ʻ
qo zg olonchilarning quyidagi talablarini qondirib, qo zg olonni bostirishga
ʻ ʻ ʻ ʻ
muvaffaq bo ldi:
ʻ
a) hokim Akramxon bilan birga kelgan o n bir amlokdorni o z
ʻ ʻ
lavozimlaridan chetlatish;
b) shariat belgilagan soliqlardan tashqari, hokimlar o ylab topgan barcha
ʻ
to lovlarni bekor qilish;
ʻ
d) aholiga taalluqli barcha masalalarni Shahrisabz viloyatining og‘alig‘i

(xalqning saylangan vakili) Abdushukur biy bilan kelishilgan holda hal
qilish va uning hayotiga tajovuz qilmaslik.
2.2.Mirzo Salimbekning rus davlati tarixi haqida qarashlari
XIX asr oxiri XX asr boshlarida dunyoda yuz bergan jadal o‘zgarishlar
to‘lqini 3Markaziy Osiyo davlatlarini ham chetlab o‘tmadi. Uzoq davrlar
davomida tashqi dunyodan uzoqlashib, o‘z qobiqlariga o‘ralashib qolgan
xonliklar aholisi asta-sekin dunyo davlatlari bilan yuzlasha boshladilar. Bir
qator mahalliy aholi vakillari Yevropa va Rossiya imperiyasining markaziy
shaharlari bo‘lib qaytdilar hamda o‘z esdaliklarida sayohatlari haqida yozib
qoldirdilar. Buxoro amirligidan bir qator elchilar o‘zlariga yuklatilgan
vakolatlar bilan birga tashrif buyurgan davlatlari madaniyati, taraqqiyoti va
tarixi haqida o‘z zamondoshlari uchun qimmatli ma‘lumotlarnin qoldirganlar.
Ushbu maqolada Amir Abdulaxadxon elchilari tarkibida bo‘lgan Mirzo
Salimbekning Rus davlati tarixi hamda o‘z sayohati haqida asarlarida
keltirgan fikrlari haqida to‘xtalib o‘tiladi. O‘z davrida ajdodlarimizning xorij
davlatlari haqida tasavvurlari sizga ham qiziqarli bo‘ladi deb o‘ylaymiz.
Mirzo Salimbek Buxoro (1848-1930) amirligining yirik davlat arbobi,
tarixchi
olimdir 1
. O‘z faoliyati davomida Amir Muzaffar, Amir Abdulaxadxon
hamda Amir Olimxon davrida davlat va jamoat ishlarini boshqargan. Mohir
diplomat va siyosatchi sifatida tariximizda muhim o‘rin tutgan shaxs
hisoblanadi. Amir Muzaffar davrida Buxoro amirligi Podsho Rossiyasining
protektoratiga aylandi. Mustamlaka davlat mulozimi sifatida ushbu davrda
Mirzo Salimbek o‘z davlati
manfaatlarini himoya qildi. Taxtga Amir Abdulaxadxon o‘ltirgach,
Buxoroning Podsho Rossiyasi bilan munosabatlari yaxshilashga e‘tibor

qaratildi. Shu maqsadda Amir Abdulaxadxon hukmronligining dastlabki
davrida Rossiyaga o‘z vakillarini yubordi. Ular orasida Mirzo Salimbek ham
bor edi 2
.
Mirzo Salimbek Podsho Rossiyasiga elchilik faoliaytini quyidagicha
qayd etadi: ―Amir Abdulaxadxon otasi vafotidan keyin Karmana
viloyatidan kelib, Buxoro taxtiga ega bo‘ldi. Butun ulamovu umaro
(amaldor) lar fuqarolarni osuda va xotirjam qildilar. А moratpanox Ostonaqul
qushbegi, Hisor hokimi Shodmonbiyni bir necha kishilar bilan Peterburgga
elchi qilib yubordi. Ular orasida kitob muallifi Uroq(Mirzo Salimbek
asarlarida o‘ziga ―Uroq deb taxallus qo‘ygan), ham bor edi. O‘sha vaqtda‖
otasharoba (poezd) yo‘q edi. Rus pochta arobalariga minib to Orenburggacha
borib, u yerdan otasharobaga o‘tirib Peterburgga bordik. Imperator
А leksandr А leksadrovich buyrug‘i bilan bizlarni Malamorskoy Goran atel‘e
nomli mehmonxonaga keltirib ko‘p e zozlar qilib joylashtirdilar
ʼ ‖ 3
. Ushbu
elchilar guruhi Rossiyada katta hurmat e‘tibor bilan kutib olinganligini
Mirzo Salimbekning quyidagi tafsilotlaridan bilib olish mumkin: muazzam
imperatorni huzuriga bo‘lib, bizlarning har birimizga nishon, tillo soat,
brilliantli angushtarin (uzuk)lar sovg‘a qildi. Butun podsholik chorborlari va
qasrlarni, Kranshtat ismli dengiz ichidagi shaharni ko‘rsatdilar. Oltmish ikki
kun bizlarni saqlab, keyin ruxsat berdi va Buxoroga kelib amirning
ziyoratiga musharraf bo‘ldik.
Muharrir Uroq (ya ni Mirzo Salimbek) o‘sha vaqtda Xitfar va Somjin
ʼ 4
tumanida amaldorlik mansabida edim. Albatta, Podsho hukumati bunday
iltifotdan o‘ziga xos siyosiy maqsad ham ko‘zlagan edi, ya‘ni imperiya
shaharlari, zavod va fabrikalari hamda me‘moriy yodgorliklarini tanishtirish
orqali Rossiya imperiyasining qudratli davlat ekanligiga, kelgusida Markaziy
Osiyo xalqlarining Rossiya imperiyasiga doimiy homiysi sifatida tayanishi
kerakligi g‘oyasi ham singdirilgan edi. Mirzo Salimbek o‘zining ―Kashkuli

Salimiy hamda tarixi muttaqadimin va muttaaxirin asarida Rus davlati tarixi‖
haqida qisqacha ma‘lumotlar ham keltiradi. Bular quyidagilardan iborat:
882- isoviy yilda slavyan rus qabilasidan Yurik 5
ismli kishi bir qancha
viloyatlarda knyaz buldi. Uning vafotidan keyin Oleg knyaz bulib, Kiyev
viloyatini olib poytaxtga aylantirdi. Uning vafotidan keyin Igor knyaz bo‘lib
zulmni kuchaytirdi. Ruslar uni uldirib uni o‘g‘li Svyatislavni knyaz qildilar.
U ham otasidek xalqqa zulm qildi. Uni ham qatl qilib uning o‘g‘li
Vladimirni 972-isoviy yilda knyaz qilib ko‘tardilar.
Vladimir vaqtida rus slavyanlari butparast edilar. 988- isoviy yilida
Yunonga lashkar tortib, g‘olib bo‘lib, Yunon podshosi qiziga uylanmoqchi
buladi. Ular dedilar, bizlar xristianmiz, bizlar Iso alayhissalomning
dinidamiz. Butparastlarga o‘z qizimizni bermaymiz. Vladimir
butparastlikdan qaytib, Nasoro dinini qabul qildi. Yunon qaysarining
(podshosining) qizi Annaga uylanadi. Bir guruh xristianlarni birga olib
kelib, katta to‘y qilib, o‘z qabilasi guruhlarini butparastlikdan xristian diniga
kiritdi. Vladimirni ko‘p o‘g‘illari bor edi. Ularni har bir viloyatga knyaz qilib
ularni udel knyazlari deb atay boshladilar. Kiyev viloyatidagi knyazni ulug‘
knyaz deb atadilar. Vladimir vafotidan keyin uning katta o‘g‘li Yaroslavl
ulug‘ knyaz bo‘ldi. Adliya mahkamasini tartibga soldi. Hokimlarga
"Qonunnoma 6
" berdiki, uning yuzasidan qonun chiqarar edilar. 1054 isoviy
yilda Svyatoslav degan ulug‘ knyaz vafot etib, uning o‘rniga Svyatopolk
ulug‘ ulug‘ knyaz bo‘ldi. 1113 - isoviy yilda Svyatopolk vafot etib, uning
o‘rniga Vladimir Soniy (Vladimir Monomax) ulug‘ knyaz bo‘ldi. Bu davrda
ilgarigi xarob viloyatlar obod bo‘ldilar. 1225 - isoviy yilida Vladimir Soniy
vafot etib, knyazlar orasida ixtiloflar kuchayib, Kiyev xarob bo‘lib, har
tomonga parishon bo‘ldilar. Vladimir Soniydan so‘ng uning o‘g‘li Yuriy
Dolgorukiy knyaz bulib, rusni ancha osoyishtalikka olib keldi. Rostov
viloyatini o‘zining poytaxtiga aylantirdi. Uning vafotidan keyin o‘g‘li

Andrey Bogolyubskiy knyazlik mansabiga mingach, o‘zining bobosi
tomonidan tashkil etilgan Vladimir shahrini o‘zining poytaxtiga aylantirdi.
Andrey Bogolyubskiy bag‘oyat muruvvatsiz, rahmsiz bulib, uning o‘rniga
Vsevolod Bolshoy Gnezdoni qo‘ydilar. Vsevolod Bolshoy Gnezdoning
(o‘g‘illari) nasli ko‘p bulib, har bir viloyatga ulardan knyaz tayinlab, bu
davrda alohida knyazliklar kuchayib ketdi. U vaqtda Moskva viloyatida bir
boyar yashar edi. 1147 - isoviy yilda Moskva viloyati shaharga aylanib
kundan-kunga taraqqiy eta boshlaydi.
1224 isoviy yilda totor 7
qavmi Osiyo qit'asidan kelib, Don daryosi
bo‘ylariga kelib, Polovetslar qabilasini u yerdan haydab u yerlarni o‘z
makonlariga aylantirdilar. Rus qavmi totor kelishini eshitib, vahm va
harosga tushdilar. Polovetslar rusdan yordam so‘rab murojaat kildilar. Knyaz
Svyatoslav qo‘shin to‘plab totorlar bilan jang qildi. Totorlar elchilar yuborib,
bizlar rus bilan jang qilmokchi emasmiz, ularga daxl qilmaymiz. Knyaz
Svyatoslav totorlarning vakillarini o‘ldiradi.
Totorlar urushmasdan orqaga chekinib, boshqa yo‘l bilan ketdilar.
Ruslar xursand bo‘ib, totorlar bizlardan qo‘rqib qochdi deb uylab, ularning
orqalaridan quvladilar. Totorlar ko‘rdilarki ruslar ularni tinch qo‘ymaydilar,
rus lashkarlariga to‘rt tomondan hujum qilib, ularni qatl qilaverdilar. Rus
askarlari qochishga yuz tutdilar. Aytadilarki, totor mo‘g‘ul qavmidan bo‘lib,
moldor ko‘chmanchi edilar. Sahro va tog‘larda yurar edilar. Shuning uchun
ularni ruslar totorlar deb atar edilar.
Totorlar qavmidan ko‘p avlod va qabilalar tarqalib, ularning har birini
nog‘oy, qalmoq, qirg‘iz va hokazo nomlar bilan atar edilar. Ba'zi tarixlarda
zikr qilinadiki, Kolim 8
daryosi yoki uning nomini Tot deb atar edilar, mana
shu Tot daryosi buylarida totorlar maskan qurgan edilar. Shuning uchun bu
qavmning nomini ham Tot daryosining nomi bilan totor deb atar edilar.
Garchi totor qavmi Xitoy viloyatidan chiqqan bo‘lsalar ham 1220- isoviy

yillarda rusga ma'lum bo‘ladi. O‘sha zamonda mog‘ul qavmidan Chingizxon
xuruj qilib, butun Osiyoni o‘ziga tobe qilgan edi. 1224-yilda (isoviy)
Yevropa iqlimida totorlar yerlarini kengaytirish uchun ko‘pgina viloyatlarni
bosib oldilar. Totor qavmidan Botuxon nomli (Chingizxon nevarasi) Kiyevni
iste'lo qilib, xalqlarga daxl qilmasdan ularning dinini qabul qildi. 1240-
isoviy yilda totorlar ko‘pgina rus viloyatlarini olib, qipchoq dashtida Xon
Baliq nomli shahar bino qildilar. Totor davlatini tashkil qilib, ularni idora
qilish ishlariga daxl qilmadi. Yana har bir sur viloyatini sobiq knyazlarga
berib, har yili ma'lum miqdorda xiroj olar edilar. Knyazlarni tayinlash va
ularni vazifalaridan bekor qilish totor podshosi ixtiyorida edi. Botuxon
Aleksandr Nevskiyni Moskva viloyatiga ulug‘ knyaz qilib tayinlaydi.
Boshqa udelniy knyazlarni unga tobe qilib doimo uni hamiyat qilar edi.
1263- isoviy yilida Aleksandr Nevskiy vafot etadi undan keyin 65 yil
knyazlar o‘rtasida fitnalar chiqib, bir-birlarini o‘ldirib o‘zaro urushlar bo‘lib
turdi. Undan keyin Aleksandr Nevskiyni nabirasi, Ivan ismli totor xoniga
ko‘p peshkashlar yubordi. Moskvada ulug‘ knyaz bo‘ldi. Zoxirin totor
xoniga tobe edi. Totorlardan mustaqil bo‘lishga harakat qila boshladi. 1340-
isoviy yilida Ivan vafot etib, uning avlodlaridan bir nechalar knyaz bo‘ldilar.
Ivan Kalitaning nevarasi Dmitriy ismli Moskvada ulug‘ knyaz bo‘lib, yillik
xirojni totor xoni Mamayga berishdan bosh tortdi. Mamayxonni elchilarini
o‘ldirdi. Ko‘p qo‘shin to‘plab 1380- isoviy yilda Kulikov mavzeyida jang
qilib, totor lashkarini marlub etdi. Dmitriy Ivanovich Donskoy laqabini oldi.
Totor qavmi Mamayxonni xonlikdan chetlashtirib, To‘xtamishxonni podsho
qilib ko‘tardilar. To‘xtamishxon o‘zining lashkarlari bilan kelib Moskvani
muxosara qilib, Dmitriy Donskoyni o‘ziga tobe qildi. Xirojni to‘lashga
majbur etdi. 1389-yilda Dmitriy vafot etdi. Vasiliy ismli uning o‘g‘li
Moskvada ulug‘ knyaz bo‘ldi. Totor xoni bilan do‘stlik aloqalarini
mustahkamlab, totorlar yordami bilan rusning ko‘p viloyatlarini Moskvaga

tobe qildilar. Vasiliy vafot etib, uning o‘rniga o‘g‘li Vasiliy Tyomniy
Moskvada knyaz bo‘lib, to bir ming turt yuz oltmish ikki isoviy yiligacha
hukmronlik qilib, buning zamonida totorlar orasida fitnalar ko‘payib, taxt
uchun o‘zaro kurashlarni boshladilar. Kundan kunga ularning ruslarga nufuzi
(ta'siri) kamayib bordi. Shu vaqtda Amir Temur sohibqiron xuruj qilib, Oltin
O‘rda xonini tor-mor qilib, totorlar Amir Temurdan qo‘rqib, har tomonga
parokanda bo‘ldilar 9
. Amir Temur ketgandan keyin yana totorlar to‘planib
Ashtarxon, Qrim va Qozonni birlashtirib, o‘z davlatlarini tashkil qildilar. To
Ivan Solis vaqtigacha totorlar davlati sekin-sekin kuchsizlandi. Ivan Soniy
1463-isoviy yilida udelniy knyazlarni o‘rtadan ko‘tarib Moskva atrofiga rus
yerlarini birlashtira boshladi, o‘zini podsho deb e'lon qildi. Adliya
qonunlarini tartibga soldi. O‘rus va provoslavlarni birlashtirdi. Qirq ikki yil
mustaqil podsholik qildi. Uning vafotidan keyin o‘g‘li Vasiliy Soniy
podsholik qildi. 27 yil podsholik qilib, u o‘lgandan keyin uning o‘g‘li Ivan
Grozniy podsho bo‘ldi. To 1584- isoviy yilgacha Qozon, Astraxon va Sibirni
Rossiya davlatiga tobe qildi, U olgan joylariga rahmsizlik siyosatini
yurgizdi. Xususan totorlarga nisbatan qattiq adovat saqlagan edi. U
o‘lgandan keyin uning o‘g‘li Fyodor podsho bo‘ldi. Yetti yildan keyin
Fyodor vafot etib, undan nasl qolmagan edi.
Yurik avlodlaridan bo‘lgan knyaz podsholar un besh nafar edilar. Undan
keyin har kimni taxtga o‘tkazdilar. Bir necha kundan keyin uni o‘ldirib yoki
taxtdan tushirar edilar. To 1613- isoviy yilgacha juda ko‘p to‘polonlar,
urushlar bo‘lib o‘tgan edi. Mazkur tarixda boyarlarning mashvarati bilan
Mixail Fedorovich Ramanovni Moskva podshosi qilib ko‘tardilar-ki, hozirgi
imperatorlar uning avlodidandirlar. Mixail Fedorovich o‘ttiz ikki yil
podsholik qilib, vafot etdi. Uning o‘rniga o‘g‘li Aleksey podsho bo‘ldi.
1676- isoviy yilda Aleksey o‘lib, uning joyiga o‘g‘li Fedorni taxtga o‘tkazib
olti yil podsholik kildi. U o‘lgach uni o‘g‘li 6 yoshar Pyotrni podsho qilib

ko‘tardilar. Uning ishlarini Anna ismli onasi bajarar edi. Pyotr voyaga
yetgandan keyin jamiy ishlarni o‘z qo‘liga oldi. Kurdiki Rossiya nodonlik,
jaxolat yoqasiga tushib taraqqiyotdan juda orqaga qolib ketgan bir
mamlakatga aylangan. Bir necha yoshlarni (ko‘pchiligi boyarlar avlodidan)
olib, farang viloyatlariga yuborib, har xil ilmni xohlasalar o‘shalarni
egallashni buyurdi. Farang mamlakatlaridan olimlarni olib kelib maktablar
joriy qildi. O‘zi ingliz mamlakatiga borib, kemasozlikni o‘rgandi. Qaytib
kelgandan so‘ng butun kishilarning liboslarini Yevropacha kiyishga majbur
etdi. Soqollarini qirqib, liboslarni kalta qilib, xotinlarni erkaklar bilan
tenglashtirdi. Bir necha maxkamalar bino qilib, tijorat ishlarini rivojlantirdi.
Peterburg shahrini bino qildirdi. Dengizlarga kemalar yurishini yo‘lga
ko‘ydi. Polsha va Finlyandiya davlatlarini Rossiyaga tobe qildirdi. Undan
keyin o‘zini imperator deb e'lon qildi. 1725- yilda olamdan o‘tdi. Uning
qilgan ishlaridan kamgina bayon qilindi. Rossiyaning birinchi imperatoridir.
Pyotrdan keyin uning xotini Yekaterina imperator bo‘ldi. Ikki yildan keyin
vafot etib, uning o‘rniga Pyotr Soniy (Pyotr II) imperator bo‘lib, uch yildan
keyin un besh yoshda vafot etib, undan farzand qolmagan edi. Ivan
Alekseyevichni qizi Anna Ivanovnani imperator qilib ko‘tardilar. O‘n yil
podsholik qilib, vafot etib, uning joyiga Pyotr Alekseyevichni qizi
Yelizaveta Petrovna taxtga chiqib, yigirma yil imperatorlik qilib, 40 yoshida
vafot etib, uning o‘rniga Pyotr III imperator bo‘ldi. Bir yildan keyin
Yekaterina II o‘z shavharini ma'zul qilib (chetlashtirib) imperatritsa bo‘ldi.
Russiya davlatini kengaytirdi. Rossiyani 52 gubernatorlikka taqsimlab,
ishlarni raiyatga osonlashtirdi. Adliya maxkamasi va pochta xonalarni
tashkil qilib, meditsina maktablari, erkak va ayollar uchun alohida maktablar
ochdi. Uning imperatorlik davrida Turkiyadan ko‘p viloyatlarni fatx qildi.
Yekaterina 34 yil podsholik qildi. Uning vafotidan keyin uning o‘g‘li Pavel
imperator bo‘ldi. Besh yil podsholik qilib, undan keyin o‘g‘li Aleksandr bir

ming sakkiz yuz birinchi isoviy yilida imperator bo‘ldi. Bir necha dorilfunun
va gimnaziyalar ochdi.
Fransuz podshosi Napoleon lashkar tortib, rus viloyatlarini tasarruf
qildi. Moskvaga kelib, uni zabt etdi. Qish va sovuq havo ularga yoqmasdan,
Napoleon lashkari halokatga uchradi. Undan so‘ng Aleksandr lashkar tortib,
fransuzlardan viloyatlarni qaytarib olib, usmonli turklar bilan jang qilib
necha viloyatlarni oldi. Eron shohidan Gurjiston viloyatlarini bosib oldi.
Aleksandr yigirma besh yil podsholik qilib o‘tdi, farzandi bo‘lmagani uchun
uning birodari Nikolay ibni Pavel 1825-isoviy yilda imperator bo‘ldi.
Turkiya bilan ikki marotaba urush olib borib, Sevastopolni oldi. Uning
zamonida Rossiyada ko‘p fitnalar avj olgan edi. Nikolay o‘ttiz yil podsholik
qilib, vafot etib, uning o‘rniga o‘g‘li Aleksandr II imperator bo‘ldi. Haddan
tashqari aqlli va g‘ayur edi. Bir ming sakkiz yuz ellik beshinchi isoviy yilda
taxtga o‘tirib, xristianlar boyarlarning bandasi (krepostnoy ) edilar; u aytdiki
odam farzandi nima uchun xo‘kuz va eshakdek ayrim kishilarga tobedirlar.
Hamma xudoyi taolloning bandasidir. Men inson farzandini birovga banda
bo‘lishini xohlamayman. Raiyatning arzi-dodi uchun mirovoy sudyalar ya'ni
mustaqil qozilik fuqarolar uchun tashkil qilindi. Askarlik xizmatini muddati
25 yil edi, ularni 6 yilga keltirdi.
Uning vaqtida Turkiston va Kavkaz viloyatlari batamom Rusiya
davlatiga tobe bo‘lib va Turkiya bilan urush olib borib, Bolgariya, Serbiya
va Chernogoriyaki Turkiya tobesi edi, ular har qaysisini mustaqil davlatga
aylantirdi. Aleksandr II yigirma olti yil podsholik qilib 1881-isoviy yilda
uning dushmanlari yo‘li ustiga bomba tashlab uni halok qildilar. Uning
o‘rniga o‘g‘li Aleksandr Aleksandrovich imperator bo‘lib o‘n uch yil
podsholik qilib, vafot etdi. Uning o‘rniga o‘g‘li Nikolay Aleksandrovich
1894-isoviy yilda saltanat taxtiga imperator bo‘lib, holo 1913-isoviy yilda
va sana bir ming uch yuz o‘ttiz birinchi hijriy yilidirki butun Rossiya

viloyatlariga hukmronlik qilmoqda .
Romanovlarning xonadonining saltanati shu muddatda uch yuz yil
bo‘lib, 21 fevral oyida ya'ni 27 rabiul avval bir ming uch yuz o‘ttiz birinchi
hijriy va isoviy yilining 1913-da Peterburg viloyatiga katta to‘y berildi. Bu
to‘yda Uroq muharrir qatnashgan edi 10
.

Xulosa.
Xulosa o‘rnida shu ta‘kidlash mumkinki, XX asr boshlariga kelib,
Markaziy Osiyoda katta o‘zgarishlar yuz berdi. Bunga bevosita dunyo
davlatlari bilan aloqalarning kuchayishi, savdo va elchilik aloqalarining
ortishi natijasida boshqa davlatlar madaniyati, taraqqiyoti va ayniqsa tarixiga
qiziqish ortib bordi. Bir qator mualliflar tomonidan o‘z davrida bir qator
asarlar yaratilib, xalqimiz bundan bahramand bo‘la boshladi. Yuqorida
ta‘kidlangandek, Mirzo Salimbek ham Rossiyaning markaziy shaharlarida
elchi sifatida tashrif buyurib, o‘z esdaliklarida taasurotlarni qayd etib o‘tgan.
Mirzo Salimbek o‘z taasurotlarini sodda tilda bayon etadi. Ularni o‘qish
orqali ancha maroqli va yangi bilimlar olish mumkin. Shuningdek, muallif
ba‘zi tarixiy voqealarni tasvirlashda badiiy tasvir vositalaridan ham o‘rinli
foydalangan. Ma‘lumotlar asosida qisqacha 1913-yilgacha bo‘lgan Rossiya
tarixi haqida tasavvurga ega bo‘lish mumkin. Shu asnoda, ba‘zi tavsiyalarni
ham keltirish mumkin, ya‘ni, Mirzo Salimbek va boshqa tarixchilarimizning
xorij davlatlari haqida o‘z davrlarida bergan ma‘lumotlarini o‘rganish orqali
o‘sha davr ilg‘or ziyoli qatlamining dunyo xalqlari haqida fikrlari qanday
bo‘lganligini bilish mumkin. Jahon tarixi o‘quv darsliklarida ma‘lum davlat
tarixini o‘rganishda shu tarzdagi ma‘lumotlarni keltirish ham ajdodlarimiz
ilmiy me‘rosini o‘rganishga bo‘lgan qiziqishni oshirishiga muhim hissa
qo‘shishi mumkin.
O‘zbekistonda mustaqillik yillarida o‘zbek xalqining ma’naviy-madaniy
merosini tiklash va o‘rganish eng muhim vazifa bo‘ldi. O‘tgan davr
mobaynida O‘zbekiston tarixiga oid qator birlamchi manbalarni o‘rganish va
ilmiy foydalanishga joriy etish borasida katta ishlar qilindi. Buxoro
amirligining 1860-1920 –yillar tarixiga oid bir qancha tarixiy manbalar

tadqiq qilinib, ilmiy muomalaga kiritildi. Shunga qaramay, ko‘rsatilgan
davrdagi Buxoro amirligi tarixining alohida muammolari asosan
o‘rganilmaganligicha qolmoqda. Natijada tarixshunoslikda XIX asr oxiri XX
asr boshlaridagi Buxoro amirligi tarixining bir qator masalalari yuzasidan
yuzaki xulosalar qayd etilgan.
Xususan, Mirzo Salimbekning “Tarixi Salimiy” asari fors tilidan rus
tiliga N.Norqulov tomonidan tarjima qilingan, asarni o‘rganish, uni keng
kitobxonlar ommasiga taqdim qilish dolzarb masalalardan biri bo‘lib
qolmoqda. Asar bizga XIX asr oxiri XX asr boshlarida yuz bergan ijtimoiy-
siyosiy jarayonlarni kengroq o‘rganishimizda ulkan yordam beradi. Shuni
ham alohida qayd etish kerakki, xorijda boy tariximiz bizga nisbatan ancha
mufassal o‘rganilgan.
Sharqshunoslik instituti qo‘lyozmalar fondida ko‘plab asarlar singari,
Mirzo Salimbekning ham juda ko‘plab asarlarini o‘z tadqiqotchilarini kutib
turibdi. Ularni o‘rganish, tahlil qilish va keng xalqimizga yetkazish
tarixchilarimiz oldida turgan muhim vazifalardan biridir.

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Matchonov S. (2020). Adabiyot darslarida Tahlil va talqin uyg’unligi // Til va
adabiyot ta’limi. 7-son. –B. 8-11.
2. Toshtemirova, С ., Жолдасов , И . (2019). Білімді адамгершіліке баулу
идеясының қажеттігі // “Actual problems of society, education, science and
technology: status and prospects of development” collection of scientific papers of
the ii international scientific-practical conference. Актубе . P. 17-23.
3. Nasirov Otabek., Usmanov Farhod, & Begaliyev Javlonbek. (2020). Order of
Creation of Joint-Stock Companies in Turkestan in the Late XIX - Early XX
Centuries and Participation of Foreign Capital in It. International Journal of
Psychological Rehabilitation, 24(07), 8034-8042.
4. Toshtemirova S. A. Ta'lim sifati va uni demokratlashtirish ilmiy muammo
sifatida // Uzluksiz ta'lim.-2020. - № 1 (86). - S.5
5. Shukurullo Mardonov. Art Pedagogical and art therapeutic technologies in the
art classes. International Journal of Research in Economics and Sosial Sciences,
10 (Issue 6), 26-36.
6. Раимова, А. (2020). Эвакуация центров науки и культуры в Узбекистан в
годы Второй мировой войны. Science and Education, 1 (7), 600-609.
7. Toshtemirova, S.A. (2020). The quality of education is a pedagogical problem.
Актуальные вопросы современной науки Материалы VI международной
научнопрактической конференции , Саратов. 1 (1), 39-40.
8. Jabbor Usarov. (2019, June). Using Teaching Methods for Development
Student Competencies. International Journal of Progressive Sciences and
Technologies, 15(1), 272-274.
9. Раимова , А . (2020). Вклад Шира Захидова в развитие киноискусства
Узбекистана . Science and Education, 1 (7), 594-599.
10. Gafforov Ya. X. (2019). THE STATE OF HUSTORICAL EDUCATION IN
UZBEKISTAN DURING WORLD WAR II. USA(Philadelphia) . -P. 173-175.

11. Botir Boltabaevich Baymetov, Khusan Kholmuratovich Muratov. Self
Sketches as a Tool in the Professional Training of a Future Artist-Teacher. Solid
State Technology. 2020/2/29. Vol. 63 № 2 (2020). 224-231.
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru

Мirzo Salimbek asarlari tarixiy manba sifatida.

Sotib olish