"Mirzo Ulug‘bek” tragediyasida shaxs fojiasi talqini - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	18000UZS
Hajmi	65.3KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	04 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Navruz

Ro'yxatga olish sanasi 04 May 2024

4 Sotish

"Mirzo Ulug‘bek” tragediyasida shaxs fojiasi talqini

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGIʼ
CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
O ZBEK ADABIYOTSHUNOSLIGI KAFEDRASI
ʻ
Gumanitar fanlar fakulteti
O’zbek tili va adabiyoti yo’nalishi
2 3 /1 - guruh talabasi Abduraximov Novro’zbek ning
“ Mirzo Ulug‘bek” tragediyasida shaxs fojiasi talqini ”
mavzusidagi
KURS ISHI

Ilmiy rahbar: R.Murodova
Chirchiq – 2023
1

Kurs ishi Chirchiq davlat pedagogika universiteti o zbek adabiyotshunosligiʻ
kafedrasida bajarilgan.
Ilmiy rahbar: _____________________
Himoya 2023 – yil _________________ oyining _____ kuni soat ______ da
Chirchiq davlat pedagogika universiteti o zbek adabiyotshunosligi kafedrasida
ʻ
kurs ishlari himoyasi yig ilishida o tkaziladi.
ʻ ʻ
Manzil: Chirchiq shahri Istiqbol ko’chasi
Kurs ishi 2023-yil ________________ oyining ____ kunida kafedraga
topshirildi.
Kurs ishi bilan Chirchiq davlat pedagogika universiteti o zbek adabiyotshunosligi
ʻ
kafedrasida tanishish mumkin.
Manzil : Chirchiq shahri Istiqbol ko’chasi

Yig ilish kotibi: __________________
ʻ
2

Mundarija:
Kirish.
I bob: Maqsud Shayxzoda va o‘zbek dramaturgiyasi
1.1 Maqsud Shayxzodaning o‘zbek dramaturgiyasiga qo‘shgan hissasi.
1.2 “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasida tarixiy va to‘qima obrazlar
talqini.
II bob: “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasida shaxs fojiasi
2.1 Mirzo Ulug‘bek- ma’rifatparvar shaxs.
2.2 Asarda yuzaga kelgan fojia talqini.
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar.
3

KIRISH. Ishning umumiy tavsifi.
Mavzuning dolzarbligi va ilmiy ahamiyati.
O‘zbek adabiyoti kundan kunga turli asarlar bilan boyib bormoqda. Nasriy
va she’riy asarlar bilan birgalikda dramatik asarlar ham inson ma’naviyatida
o‘ziga xos o‘ringa ega. Dramatik tur – so‘z san’atining asosiy ko‘rinishlaridan
biri.Dramatik asarlar dialoglarga asoslanadi.Uning o‘ziga xos xususiyatlaridan
biri asarning sahnada ijro etilishidir.Dramatik asar sahnada qo‘yilmas ekan,
tomoshabin aktyorning harakat va holatini kuzatib, so‘zlarini tinglamas ekan,
haqiqiy badiiy asar darajasiga ko‘tarila olmaydi. Dramatik tur o‘z navbatida
xilma-xil janrlarga ajratiladi: tragediya, drama, komediya, kinodramaturgiya,
teleminiatyura, intermediya.
Dramatik janrlar orasida o‘zining ulug‘vorligi bilan ajralib turadigan janr-
tragediyadir.Unda insonning kuchli ehtiroslari, katta qurbonlar talab qiluvchi
yuksak maqsad yo‘lidagi kurash va intilishlari tasvirlanadi. Shunday asarlardan
biri Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasidir. Asarda ma’rifatni
ulug‘lash, xalqparvarlik, ezgulik tantanasiga ishonch singari g‘oyalar ilgari
surilgan.M.Shayxzoda ana shu g‘oyalarni amalga oshirish uchun o‘zbek xalqi
tarixida muhim rol o‘ynagan olim, mutafakkir, adolatli hukmdor Mirzo Ulug‘bek
hayotining so‘nggi yillarida ro‘y bergan shiddatli va dramatizmga boy tarixiy
voqealarni asarga mavzu qilib olgan.
Tarixdan ma’lumki, temuriylar sulolasining eng mashhur vakillaridan biri
bo‘lgan Mirzo Ulug‘bekning taqdiri hozirgacha insoniyat olamini hayratga solib
keladi. Davlat arbobi, adolatli shoh, ilm-fanda yuksak cho‘qqilarni egallagan
inson, mislsiz ilmiy qobiliyat Mirzo Ulug‘bek shaxsida mujassamlanishi
hayratlanarli hol.Shundan bo‘lsa kerak, ijodkor sultonlar orasida uni ulkan daho
sifatida baholaydi.
4

Maqsud Shayxzoda “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasi bilan o‘zbek adabiyotida
tragediya janrining yuksak namunasini yaratdi.Ulug‘bek xarakterini va u
yashagan davr sharoitini dramatik harakatga boy mazmun vositasida ko‘rsatib
berdi. Tarixiy faktlarni mukammal bilish, ulardan xarakter qirralarini ochishda
moslab foydalanish, badiiy to‘qima me’yorini saqlash, romantik ko‘tarinkilikni
xarakterni ochishga bo‘ysundirish, Shekspir tragediyalaridan oziqlanish va
nihoyat, badiiy asar vositalarini xarakterni ochishga qaratish tragediya
muvaffaqiyatini ta’minlagan omillardir.
Ishning maqsadi va vazifalari. Ulug‘bek xarakterini va u yashagan davr
sharoitini dramatik harakatga boy mazmun vositasida ko‘rsatib berishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari quyidagilar:
- Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasini o‘rganish
yuzasidan tahlil usullaridan foydalanish;
- Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasini g‘oyaviy yo‘nalishi
va mavzu ko‘lamini o‘rganish
- Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasini chuqur ma’no va
uyg’unlikni keng ommaga yoritish;
Kurs ishining metodologik asosi va metodlari . Dramatik janrlar orasida
o‘zining ulug‘vorligi bilan ajralib turadigan janr- tragediyadir.Unda insonning
kuchli ehtiroslari, katta qurbonlar talab qiluvchi yuksak maqsad yo‘lidagi kurash
va intilishlari tasvirlanadi. Shunday asarlardan biri Maqsud Shayxzodaning “Mirzo
Ulug‘bek” tragediyasidir. Asarda ma’rifatni ulug‘lash, xalqparvarlik, ezgulik
tantanasiga ishonch singari g‘oyalar ilgari surilgan.M.Shayxzoda ana shu
g‘oyalarni amalga oshirish uchun o‘zbek xalqi tarixida muhim rol o‘ynagan olim,
mutafakkir, adolatli hukmdor Mirzo Ulug‘bek hayotining so‘nggi yillarida ro‘y
bergan shiddatli va dramatizmga boy tarixiy voqealarni asarga mavzu qilib olgan.
5

U hayotiy hodisalarni sinchiklab kuzatar ekan, inson taqdirida ro‘y beradigan
keskin burilish nuqtalari va ularning natijalarini ko‘ra oladi.
Kurs ishining tarkibi. Kurs ishi kirish, 2 bob, unga tegishli ma’lumotlar,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, 33 betni tashkil
qiladi.
I Bob: Maqsud Shayxzoda va o‘zbek dramaturgiyasi
1.1 Maqsud Shayxzodaning o‘zbek dramaturgiyasiga qo‘shgan
hissasi.
Tarjimai holi: M.Shayxzoda 1908 yil Ozarbayjonning Ganji viloyatiga
qarashli Oqtosh shahrida tug’ilgan. Otasi Ma’sumbek obro’-e’tiborli shifokor
bo’lgan. San’at va adabiyotni syevgan, tarix va falsafaga qiziqqan. Nizomiy va
firdavsiy, Nizomiy va Firdavsiy, Navoiy va Fuzuliy, Pushkin va Lermontov kabi
nomlarni o’z uyida bo’lib turgan Oqtosh ziyolilarining suhbatida eshitgan.
O’qish davri: Oqtoshdagi ibtidoiy maktab, Bokudagi pedagogika bilim yurti
(!921-1925). Bu erda Abdulla Shoyiq, Husayin Jovid kabi mashhur ijodkorlardan
saboq tinglash va ular ta’sirida mashqlar qila boshlash. Dog’istonning Darband,
keyinchalik Bo’ynoq shaharlarida bir necha yil o’qituvchi bo’lib ishlash. Boku
Oliy pedagogika institutida sirtdan o’qish.
Hayotidagi qiyin davrlar: 20-yillarning oxirlarida ziyolilarga nisbatan
qatag’onning boshlanishi. Otasi Ma’sumbekning aksisho’roviy unsur sifatida
qamoqqa olinishi. 18 yoshga to’lib-to’lmagan Shayxzodaning ta’qib etila
boshlashi. Ona yurtdan chiqib ketib 1928 yilda Toshkentga kelishi. O’zbekistoda
ham bu ta’qiblarning davom etishi. O’zbekiston uning ikkinchi vatani bo’lib
qolishi.
Shayxzodaning O’zbekistondagi faoliyati: Narimanov nomidagi
texnikumda o’quvchi “Sharq xaqiqati”, “Qizil O’zbekiston”, “Yosh leninchi”
6

gazetalarida ishlashi. Keyinchalak yana pedagogik faoliyatni davom ettiradi.
Nizomiy nomidagi pedinstitutda uzoq yillar dars beradi.Ilmiy-tadqiqot ishlari bilan
ham shug’ullanadi. Navoiyning badiiy mahorati haqida turkum maqolalar e’lon
qiladi. Vafotidan sal oldin “G’azal mulkining sultoni” nomli Navoiy haqidagi
mashhur maqolasini e’lon qiladi.
Shayxzodaning qamalishiga doir tafsilot: 1946-48 yillarda VKP (b) MIning
adabiyot va san’at masalalariga bag’ishlangan mash’um qarorlari chiqadi. Unda
adabiyot va san’at namoyondalari uchun yangi ijodiy qoliplar yasaladi. Shundan
kelib chiqib, Shayxzodaning “Jaloliddin Manguberdi” tragediyasi o’tmishni
ideallashtiruvchi asardeb e’lon qilinadi. Uning orginal ijodidan siyosiy
kamchiliklartopish qiyin bo’lgach, V.Mayakovskiyning “Vladimir Ilich Lenin”
dostoni tarjimasidan juz’iy kamchiliklar topib, uni siyosiy ayb darajasiga olib
chiqishadi. Xullas, shoir 25 yilga ozodlikdan mahrum etiladi. Shaxsga sig’inish
illati fosh etilgachgina u maxbuslikdan ozod etiladi.
M.Shayxzodaning O’zbekistondagi ijodining boshlanishi : 1929 yildan
e’tiboran matbuotda ko’rina boshladi. 30-yillarning birinchi yarmida ketma-ket
“O’n she’r”, “Undoshlarim” (1933), “Uchinchi kitob” (1934), “Jumhuriyat” (1935)
kabi she’riy to’plamlar chiqardi. Bu to’plamga kirgan aksariyati hali g’o’r, hayot
haqiqatidan uzoq, joriy siyosatining aqidalrini qo’llab-quvvatlashga moyillik
kayfiyati bilan yozilgan edi. Masalan “Sanoqli kunlar” (1932) she’rida shunday
misralar bor:
Men dunyoda bo’lmadim ishq shoiri,
Birida “yasha-yasha”, birida “go’zal pari”
Ikki daftar yozadigan shoir shoir emasmi,
She’rda ko’zbo’yamachilik o’chtrilsin dillardan.
Bunday kamchiliklar Shayxzodaning tengdoshlari bo’lgan boshqa
ijodkorlarga ham xos edi. 30-yillarda Shayxzoda o’z ustida qattiq ishladi, bilimini,
7

mahoratini oshirish uchun astoydil mehnat qildi. Bokudagi pedinstitutni tugatgach,
O’zbekiston Fanlar komitetida o’zbek adabiyoti bo’yicha aspiranturada o’qidi.
Shu davrdan boshlab u munaqqid va adabiyotshunos sifatida ko’rina boshladi.
Maqolalarida o’nlab yozuvchilarning, shuningdek rus va jahon klassiklarining
asarlarini tahlil va targ’ib qildi.
Shayxzodaga Mayakovskiy ijodining ta’siri: 30-yillarda shoirlar
yoppasiga Mayakovskiy ijodini o’rganishga kurishdilar. Bu o’rganish ko’pincha
taqlid ko’rinishida edi. Mayakovskiy, aslida juda iste’dodli shoir bo’lsa-da
poeziyaning eshigini siyosatga lang ochib qo’ydi. She’riyatning qo’lini siyosatga
bog’lab berilishiga sababchi bo’ldi. U o’sha paytda yaratgan she’riy andoza
bo’yicha faqat sotsialistik tuzumni ko’klarga ko’tarib maqtash lozim edi. 30-
yillarda shu boisdan ham Mayakovskiyning “shogird”lari ko’payib ketdi. Faqat
ayrim ijodkorlargina unga ko’r-ko’rona erishmasdan, bu mashhur shoirga xos
bo’lgan jihatlardan samaraliroq o’rganishga harakat qildilar. Bular safida
Shayxzoda ham bor edi, Shayxzoda dastlab Mayakovskiy she’rlarining tashqi
belgilarini o’zlashtirish yo’lidan borgan bo’lsa keyinchalik bu tashqi belgilar
muayyan ichki zaruriyatga bo’ysinishini anglaydi. U Mayakovskiyning yangicha
o’poetik obrazlar yaratish printsipini o’zlashtiradi. Natijada Shayxzodaning
she’rlarida voqelikni tadqiq etish teranlashadi, hissiyot va orginallik kuchayadi. Bu
jihatdan uning “Vatan” (1934) she’ri xarakterlidir: Hislar sig’mas qalbimga,
Yondirmoqchi bo’laman.
Labimdagi papirosni
Osiyo quyoshidan.
Urush yillari ijodi: “Kurash nechun?”, “Jang va qo’shiq”, “Ko’ngil
deydiki...” va rus tilida “Saaz”, “Garozoyu roekdenno’e”, “Serdtse gavorit” kabi
to’plamlari chiqdi. “Oqsoqol” (Y.Oxunboboyev haqida), urush mavzusida “o’n
bo’ldi”, “Jenya”, “Uchinchti o’g’il” kabi dostonlar yaratdi.
8

Shayxzodaning bu davr she’riyatining xususiyatlari: odamlarning ichki
dunyosi, ma’naviy fazilatlari chuqur ochilgani; publitsistik ruh, notiqlik ohanglari
kuchaygani; she’rlarida lirik qahramon obrazining mukammallashganini
ko’zramiz. “Kurash nechun?”, “Kapitan Gastello”, “Xaritang oldida”, “Yo’q men
o’lgan emasman”, “Chorak asr”, kabi she’rlarida yuqoridagi xususiyatlar yorqin
namoyon bo’ladi.
Urushdan keyingi yillar ijodi: qisqa muddat ichida uning “O’n besh yilning
daftari”, “Olqishlarim” “Zamon torlari”, “Shu’la” kabi to’plamlari chiqdi.
Shayxzoda qamoqdan chiqqandan so’ng 1956-66 –yillar maboynida “Chorak asr
dyevoni” “Toshkentnoma” dostoni, “Yillar va yo’llar” “Xiyobon”, “Dunyo boqiy”
kabi asarlar nashr ettirdi.
Shayxzodaning urushdan keyingi ijodida bayonchilik, va’zxonlik va
madhiyabozlik kuchaydi. “O’zbek dengiziga” she’rida buni kuzatish mumkin.
Shayxzoda ijodida bunday holatning ko’zga tashlanishining ikkixil sababi bor: 1)
shoir o’z ijodiga nisbatan talabni ancha bo’shashtiradi; 2) bunday holatining kelib
chiqishiga urushdan keyingi “konfliktsizlik nazariyasi”ning ta’siri bo’lishi
mumkin. Bu kamchilik uning 1956 yildan keyingi ijodida barham topa boradi.
Ayniqsa, shoirning “Hiyobon” to’plamida “Dunyo boqiy” turkumida bu yaqqol
seziladi. “Yuksal tinchlik bayrog’i”dan:
Do’stlar omon bo’lsin tinchlik qo’shig’i,
Yashasin .....boltayu o’roq!
Yashasin tabassum, yo’qolmin yig’i!
Bo’lsin odamzotga tinch isyon o’rtoq!
“Syevgi va tinchlik” she’ridan
Bilasanmi, bo’sa nima?
U – so’zsiz g’azal!
9

Shayxzodaning 1956-66 yillar oralig’ida yaratilgan etuk she’rlaridamazmun
boyligi, inson psixologiyasini ochish, uning yurak dardlarini kuylash avj
pardalarga ko’tarilganligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Bu xususiyatlarning uning
“Ayriliq”, “She’r chin go’zallik singlisi ekan...”, “Quyosh va oy”, “Xiyobon”,
“Qalam”, “Binafsha”, “Tovushlar”, “Kechir meni”, “Mayli, de” kabi she’rlarida
kuzatish mumkin. Shoirning bu davr ijodida, ayniqsa, “G’afurga xat” (1966) she’ri
alohida ahamiyatga egadir. Bu mazmun yo’nalishiga ko’ra marsiyadir, ya’ni u
G’afur G’ulom vafotiga bag’ishlangan. Lekin undan mungli bir taassurot
qolmaydi. Chunki, she’rda buyuk inson haqida, uning hayot yo’li to’g’risida va
umuman, inson hayotining ziddiyatlari, inson umridagi o’tkinchi va boqiy narsalar
haqida yozilgan. Bu va yana shu davrda yaratilgan bir qator she’rlar
Shayxzodaning umrining oxirgi yillarida yuksak balog’at cho’qqisiga
ko’tarilganligini ko’rsatadi.
Dostonchilikdagi ijodi: Shayxzoda butun ijodi davomida o’n beshga yaqin
doston yaratgan. Bular 30-yillarda yaratilgan “Chirog’”, “O’rtoq”, “Meros”,
“Tuproq va haq”, “Ovchi qissasi”, “Iskandar Zulqarnayn”, urush yillarining
mahsuli bo’lgan “Jenya”, “O’n birlar”, “Oqsoqol”, “Ahmadjonning hikmati”,
“Uchinchi o’g’il”, urushdan keyingi tinch qurilish yillarida yozilgan “Nurmat
otaning tushi”, “Toshkentnoma” kabi dostonlardir. Bu liro-epik yo’nalishdagi
asarlar orasida eng mashhuri “Tokentnoma” dostonidir. Dostonga xos
xususiyatlardan biri uning yaxlit voqea asosiga qurilmaganligi. Shoir o’zi
aytmoqchi bo’lgan bir fikrni turli qirralarini ayrim-ayrim epizodlarda ochib berish
yo’lidan boradi. Tashqi tomondan qaraganda bu epizodlar o’zaro bog’lanmagandek
tuyulishi mumkin. Lekin sinchiklab qaraladigan, mushohada qilib ko’riladigan
bo’lsa ular ichki bir mantiqiy butunlikka ega ekanligini payqash qiyin emas.
“Toshkentjnoma” – janr tabiati bilan lirik-falsafiy doston. U insondagi fikrlar,
tuyg’ular, hissiyotlar oqimi haqidagi asardir. “Toshkentnoma” da eski mafkura
ta’sirida yozilgan parchalar ham yo’q emas. Lekin butunicha asar hozir ham o’z
ahamiyatini saqlab turibdi.
10

Dramaturgiya sohasidagi ijodi: Shayxzoda o’z ijodiy faoliyati davomida
mashhur taniqli shaxslar haqida bir necha drammatik asarlar yaratgan. Bular
“Jaloliddin Manguberdi” (1944), “Mirzo Ulug’bek” (1961) va tugallanmagan
“Beruniy” kabi asarlardir. “Jaloliddin Manguberdi” tragediyasi urush yillari
yozilgan, sahnalashtirilgan va matbuotda u haqda yaxshi fikrlar bildirilgan. Lekin
keyinroq bu asar sahnadan olib tashlandi. Oradan ko’p o’tmay Shayxzodaning o’z
qamaldi. Shu bilan bu asar uzoq vaqt, ya’ni 43 yil o’quvchi e’tiboridan chetda
saqlandi, faqat 80-yillarning ikkinchi yarmiga kelib, dastlab, “Yoshlik” jurnalida
keyin esa, shoirning “Boqiy dunyo” (1988) kitobida e’lon qilindi.
“Jaloliddin Manguberdi” urush davrida yozilgan asar. Shuning uchun unda
harbiy vatanparvarlik, chet el bosqinchilariga qarshi kurash, vatanning
muqaddasligi haqidagi g’oyalar keng o’rin egallagan. Lekin uning g’oyaviy
mazmuni faqat shundangina iborat emas. U – romantik yo’nalishdagi tarixiy-
falsafiy asardir. Shayxzodaning Jaloliddinning faqat mo’g’il bosqinchilariga qarshi
olib borgan kurashining tasvirlashi bilan cheklanadi, balki shu asnoda tarixiy
jarayonni tahlil etadi. Jaloliddindek o’zining saralagan qo’shniga ega bo’lgan ulug’
bir sarkardaning engilish sabablarini ochishga intiladi. 500 ming kishilik yaxshi
qurollangan lashkariga ega bo’lgan Xorazmshohning Chingizxon qo’shiniga qarshi
turolmaganligiga tarixdan javob axtaradi. Bu haqda voqealar va obrazlar tasvirlari
orqali ikkita mantiqiy xulosaning kelib chiqishiga erishadi: birinchidan,
mamlakatning boshqaruvchi kuchlar o’rtasida ahillik bo’lmagan, nizo va nifoqlar
bu kuchlarni ichidan kemirgan; ikkinchidan, mamlakat boshiga kelgan xatarni
donolik bilan qilish o’rniga, el boshida turganlar manmanlikka berilgan. O’zaro
hushomadgo’ylikni avj oldirigan kuchaytirgan, aql-idrok, fahm-farosat orqaga
chekingan.
Mana shunday bir tarixiy vaziyatda Jaloliddin qiyofasi ayricha ko’zga
tashlanadi. U mamlakat taqdirini o’ylaydi, yurt manfaatini hamma narsadan ustun
qo’yadi. U odamning kimligi boshidagi toji bilan emas, el-yurt uchun qilgan ezgu
ishlari bilan belgilanadi, deb hisoblaydi. Shuning uchun ham Jaloliddin ko’z
11

oldimizda haqiqiy vatanparvar, dovyurak, shijoatli, zukko inson sifatida namoyon
bo’ladi.
Shayxzodaning “Mirzo Ulug’bek” tragediyasini 1964 yilda yozgan. Bu asar
ulug’ bobokolonimiz g’aqida yaratilgan birinchi yirik asardir. Mazkur tragediya
bizdan uzoqda bo’lgan davr – XV asr o’rtalaridagi Samarqand muhitiga olib kiradi.
Unda Xo’ja Axror, Said Obid, Abbos, Ali Qushchi, Sakkokiy, Shayxulislom
Burxoniddin, Abdurazzoq Samarqandiy, Qozi Miskin kabi tarixiy shaxslar,
shuningdek, Feruza, Piri Zindoniy, Bobo Kayfiy, Otamurod, Ko’r Qalandar kabi
to’qima obrazlar vositasida o’sha davr hayoti badiiy tadqiq etiladi.
Shayxzodaning birinchi navbatda Ulug’bekning mutafakkirlik xislatlarini
ochishga, falsafiy qarashlarini ochishga, inson va olam haqidagi o’ylarini
tasvirlashga intiladi. U ilm yordamida tafakkur kuchi bilan mamlakatni
boshqarishni orzu qiladi. Ammo bunday yahshi niyatlar ushalmaydi. Asarda
Ulug’bek fojeasi shunchaki ota va noqobil farzand o’rtasidagi nizo oqibati sifatida
ko’rsatilmaydi, balki chuqur tarixiy ildizlarga ega bo’lgan ijtimoiiy daraja tarzida
ochiladi. Dramaturg masalaga kenroq yondoshib, Ulug’bek fojeasi XV asr
voqealigini mohiyatidan mantiqan kelib chiqishini ko’rsatib beradi.
“Mirzo Ulug’bek” asarida Shekspir ruhi yaqqol sezilib turadi. Shayxzodaning
Shekspirdan o’rganganini asarning syujet qurilishida ham, kompozitsiyasida ham
sezilib turadi. Xullas “Mirzo Ulug’bek” tragediyasi ham XX asr o’zbek
adabiyotining eng sara asarlari ro’yxatidan o’rin olgan asarlardan biridir.
Albatta Shayxzodaning hamma asarlari ham davr sinovlaridan muvaffaqqiyat
bilan o’tgan emas, leki buning uchun shoirni ayblash to’g’ri emas. O.Sharafiddinov
ta’kidlaganidek, u adashsa, zamon bilan birga adashgan, izlansa ham zamon bilan
hamnafas izlangan.
Shayxzodaning adabiyotshunoslik faoliyati: Shayxzodaning 1969- 1974 yillar
davomida nashr etilgan 6 jildlik asarlarining ikkita kitobi adabiyotshunoslikka oid
me’rosni qamrab olgan. Masalan, to’rtinchi jild to’liq A.Navoiy haqidagi
12

tadqiqotlarni o’z ichiga oladi. Unga “Genial shoir” risolasidan tashqari Navoiyning
hayoti va ijodini uning badiiy mahoratini o’rganishga bag’ishlangan
yigirmaga yaqin maqolasi ham kiritilgan. Shuningdek, “Ustozning san’atxonasida"
maqolalar turkumi va umrining oxirgi paytlarida yozilgan adabiyotshunoslikning
mumtoz namunalaridan biri darajasiga ko’tarilgan asari - "G’azal mulkining
sultoni" maqolasi ham shu jumladan o’rin olgan. "Asarlar"ning 5 jildida uning
o’zbek mumtoz adabiyoti va XX asr o’zbek adabiyoti shuningdek, xalq og’zaki
ijodi nimunalari haqida yozilgan maqolalar berilgan. Shayxzodaning rus va
qardosh xalqlar haqidagi maqolalari ham shu jildga jamlangan.
Shayxzodaning adabiyotshunoslik sohasiga bunchalik katta e’tibor berishi
bejiz emas. Chunki u uzoq yillar davomida Nizomiy nomli pedagogika institutida
talabalarga adabiyotdan saboq bergan. Fan nomzodi ilmiy darajasiga, dotsent ilmiy
unvoniga ega bo’lgan.
Demak, Shayxzodaning badiiy ijodining sohalaridagi asarlari blan XX asr
o’zbek adabiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan adibdir.
O‘zbek dramaturgiyasi haqida gap borganda Maqsud Shayxzodani alohida
e’tirof etish lozim.Chunki uning asarlari hali hanuz inson qalbining eng nozik
cho‘qqilarini zabt eta olgan. U o‘zbek adabiyotini «Jaloliddin Manguberdi» (1944),
«Mirzo Ulug‘bek» (1964) nomli tarixiy dramalar bilan boyitdi. Ikkala drama ham
o‘zaro tarixiy buyuk shaxslar hayotini aks ettirishi bilan bir-biriga o‘xshab ketadi.
XX asr o‘zbek adabiyotining yorqin siymolaridan biri – Maqsud Shayxzoda
shoir, dramaturg, adabiyotshunos olim, tarjimon, muallim sifatida adabiyotimiz
tarixida o‘chmas iz qoldirdi.Uning o‘zbek xalq og‘zaki ijodi, mumtoz va qardosh
xalqlar adabiyoti namoyondalari xususidagi maqolalari ham badiiy-estetik,
nazariy tafakkur taraqqiyotida salmoqli o‘rin egallaydi. 1
Dramaning adabiy tur
sifatida o‘ziga xos xususiyatlaridan biri , uning sahnada ijro etilishi hisoblanadi.
Shu sababdan dramatik asarlarda kishilar obrazi faqat harakatda ifodalanadi, o‘zaro
1
Rahimjonov N. Shayxzoda abadiyati. //Sharq yulduzi, 2008.5-6-son.170-bet.
13

so‘zlashuvlarida, bu holat qahramonlarning bahs va munozaralarida namoyon
bo‘ladi. Shuning uchun drama janri so‘z san’atiga mansub bo‘lsa ham, sahnada ijro
etilishi bilan roman va qissa janridan farq qiladi. Dramada har bir obraz o‘z
xarakteriga xos xislatlarni jonli tili, hatti-harakati orqali namoyish qiladi. Shunga
ko‘ra, dramada muallif nutqi bo‘lmaydi, balki uning nutqi qavs ichida izohlanadi.
Kitobxon yoki tomoshabin dramada sodir bo‘layotgan qahramonlarning o‘zida
payqab oladi. Binobarin dramaturg o‘z qahramonlarining hayoti haqida hikoya
qilmaydi, balki ularni harakatda ko‘rsatadi. Dramatik janr asarlari adabiyotning
eng murakkab shakli bo‘lib, unda har bir shaxs muallifning izohisiz, o‘z so‘zi va
ismi bilan harakat qiladi, harakat , qarama-qarshilik va dialoglar qahramonlarning
xarakterini ochishda asosiy vosita sanaladi. Dramatik asar qahramonlari o‘zlarini
faqat harakatda namoyish qiladilar, ularning nutqi o‘ziga xos xususiyatlarga ega
bo‘lib, xatti-harakati bilan bevosita bog‘lanadi. Dramatik asarlarda ohang, pauza
va ovozning baland - pastligi katta ahamiyatga ega bo‘lib, nutqning o‘ziga xos bu
xususiyati sahnada yanada aniqroq ko‘rinadi.
Dramaturg qahramonlarning harakatini ochib berish uchun zarur bo‘lgan
voqea-hodisalarnigina ifodalaydi. Boshqacha qilib aytganda, tanlab olingan voqea-
hodisalar dramada ishtirok etuvchi shaxslar o‘rtasidagi qarama- qarshilikni
asoslash uchun xizmat etadi. Tasvirlangan masalaga bevosita aloqasi bo‘lmagan
yoki harakat rivojini susaytiruvchi hayotiy dalillar olinmaydi. Shuning uchun ham
dramada biror hayotiy voqea boshdan - oyoq batafsil tasvirlanmaydi, unda inson
hayotining eng muhim nuq’talari aks ettiriladi, ya’ni dramaturg o‘z g‘oyaviy
niyatlariga qarab butun voqealarni shunday markazlashtiradiki, tomoshabin katta-
katta voqealar mohiyatini kichkina shtrixlardan ham anglab oladi.
Drama syujeti o‘zining rivojlanish tezligi va g‘oyat siqiqligi bilan
xarakterlidir. Dramatik asar syujeti o‘ziga xos bu xususiyati bilan nasriy asar
syujetidan farq qiladi.
Shuningdek, dramatik asar nasriy va lirik asardan teatr uchun yoziladiganligi
va sahnada ijro etilishi bilan farq qiladi.Dramatik asar syujeti hayotiy qarama-
qarshiliklar asosida quriladi, hayotiy kurashlarni aks ettirish o‘ringa qo‘yiladi.
14

Yuqorida qayd qilingan xususiyatlariga qarab maktabda dramatik asarni o‘rganish
usullari belgilanadi.
Dramatik asarni o‘rganishda o‘quvchining kirish so‘zidan keyin, nasriy
asarlarni o‘rganishda bo‘lgani kabi, u sinfda va uyda o‘qiladi, so‘ngra matn ustida
ish olib boriladi. O‘zbek adabiyotining atoqli vakili Maqsud Shayxzodaning
«Mirzo Ulug‘bek» fojiaviy asari endilikda o‘rta maktab adabiyot dasturidan
mustahkam o‘rin olgan asarlardan biri bo‘lib qoldi.Tragediya qahramonlarining
ilojsiz vaziyatdagi og‘ir kolliziyalari (qarama-qarshi kuchlarning murosasiz
kurashlari) asosida oqibati fojia bilan tugaydigan dramatik janr hisoblanadi.
Demak, fojiaviy asar ayovsiz kurash, o‘tkir ziddiyat, favqulodda keskin qarama-
qarshilik zamini bo‘lgan asardir.
Unda xarakter va ehtiroslarning kurashi aks etadi, yirik tarixiy fojialar,
davrlarning almashinuvi kabi ukan hodisalar tasvirlanadi.
«Tragediya, - deydi V.G.Belinskiy, - dramatik poeziyaning oliy bosqichi va
gultojidir.Shuning uchun ham tragediya dramatik poeziyaning butun mohiyatini
o‘z ichiga oladi, uning hamma elementlarini qamraydi.Tragediyaning mohiyati
kolliziya, ya’ni qalbning tabiiy, jarayoni, maylning axloqiy burch yoki daf qilinmas
bir to‘siqlik bilan to‘qnashuvidir». Jaloliddin Manguberdi- tarixiy shaxs (1198-
1231). xorazm shohi Muhammadning o‘g‘li. U umrining so‘nggi o‘n yilida
Xorazmshohlar davlati hukmdori esa-da, Chingiz boshliq mo‘g‘ul bosqinchilarining
quvg‘ini tufayli, hayotining bu davridagi asosiy qismini lashkarlari va saltanati bilan
yurt sarhadlaridan olisda o‘tkazishga majbur bo‘lgan. Jaloliddin mo‘g‘ul qo‘shinlariga
qaqshatqich zarbalar bergan, Vatan ozodligi uchun kurashlar olib borgan, lekin
kuchlar teng bo‘lmagani bois chekingan.1231-yilda qaroqchi kurdlar qo‘lida halok
bo‘lgan.«Jaloliddin Manguberdi» dramasida Shayxzoda Vatan erki, mustaqilligi
uchun fidoyilarcha kurash olib borgan mana shu jasur sarkarda qiyofasini badiiy
gavdalantirdi.Jaloliddin Manguberdi Amir Temurga ham ibrat bo‘lgan buyuk
siymodir.Ma’lumki, sho‘ro davrida, o‘tmishdagi xon, sulton, hukmdorlarimiz
nechog‘lik buyuk va vatanparvar bo‘lishidan qat’iy nazar, yoppasiga qoralab kelindi.
Chunki sho‘rolarga buyuklarimizdagi xuddi ana shu vatanparvarlik qudrati ma’qul
15

kelmas, ota-bobolarimizdagi ana shu buyuk xislat yangi avlodlarga o‘tishini istamas
edilar.Sho‘rolar qatag‘on qilgan bunday ulug‘ siymolar nomi mustaqillik davriga
kelib tiklandi. O‘zbekiston hukumati xalqning bu jasur farzandi nomini
abadiylashtirish maqsadida «Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini
nishonlash haqida» (1998) maxsus qaror qabul qildi, O‘zbekiston Prezidentining
farmoni bilan (2000) «Jaloliddin Manguberdi» ordeni ta’sis etildi.
Vatanparvarlik hissiyoti jo‘sh urib yozilgan Maqsud Shayxzodaning «Jaloliddin
Manguberdi» dramasi 1945-yilda Hamza nomidagi O‘zbek davlat drama teatri
tomonidan muvaffaqiyat bilan sahnalashtirilganiga qaramay, ko‘p o‘tmay, sahnadan
olib tashlandi. Muallifga esa o‘tmishni, xonlarni, beklarni, feodalizmni oqlash va
yoqlash tamg‘asi yopishtirildi. Bu «aybnoma» nohaq qamalishiga ta’sir ko‘rsatdi.
Dramaning ayrim parchalarigina yozilgan kezlari nashr etildi. Muallif hayotlik
chog‘ida, biror marta to‘lig‘icha chop qilingani yo‘q. To‘lig‘icha ilk bor o‘zbek tilida
dramaturg vafotidan yigirma bir yil o‘tgach (1988) bosmadan chiqdi.
«Jaloliddin Manguberdi» dramasida ona-Vatan uchun, uning ozodligi uchun
bosqinchilarga qarshi kurash olib borgan jasur sarkarda, buyuk hukmdor siymosi
o‘zining, ayniqsa, tabiiy, jonli tasvirlanishi bilan ajralib turadi. Tasvirdagi qahramon
tabiiyligini ta’minlovchi muhim hayotiy omillar bor, albatta.Ma’lumki, hayot,
insonlararo munosabatlar kurash, nizo, ziddiyatlarsiz bo‘lmaydi. Jaloliddin qo‘shinida
lashkarboshilar aro ana shunday ziddiyatlar kuchli edi. Shayxzoda o‘z qahramoni
Jaloliddinni ana shunday ziddiyatlar girdobida gavdalantiradi. Bu esa qahramonning
hayotiyligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi..Mana shu vaziyatda Jaloliddinning
o‘zini tutishi, mardligi, insoniyligi yanada yorqinroq ochiladi
1.2 Mirzo Ulug‘bek” tragediyasida tarixiy va to‘qima obrazlar talqini.
Tarixdan ma’lumki, temuriylar sulolasining eng mashhur vakillaridan biri
bo‘lg i
an Mirzo Ulug‘bek (asl ismi Muhammad Tarag‘ay)ning taqdiri hozirgi
kungacha kishilarni hayratga solib kelyapti. “Ulug‘bekning hayoti va ilmiy
faoliyati xalqimiz ma’naviyatining poydevoriga qo‘yilgan tamal toshlaridan biri
16

bo‘lib, yurtimizda bundan necha zamonlar oldin fundamental fanlarni
rivojlantirishga qanchalik katta ahamiyat berilganini ko‘rsatadi.” 2

Darhaqiqat, tadbirkor , davlat rahbari, adolatli shoh, ilm-fanda yuksak
cho‘qqilarni egallagan inson, mislsiz ilmiy qobiliyat Mirzo Ulug‘bek shaxsida
mujassamlanishi hayratlanarli hol. Shundan bo‘lsa kerak, hazrat Navoiy sultonlar
orasida uni ulkan daho sifatida baholaydi. Umuman, temuriyzodalar orasida
bunday aql sohiblari ko‘p uchraydi (Zahiriddin Muhammad Bobur, Husayn
Boyqaro kabi). Alisher Navoiy o‘zining «Majolis un-nafois» asarining yettinchi
majlisini temuriylarga mansub shoirlar, sakkizinchi majlisini yana bir temuriyzoda
- Sulton Husayn Boyqaroga bag‘ishlagani bejiz emas.
Mirzo Ulug‘bek - Amir Temurning suyukli nabirasi, ya’ni to‘rtinchi o‘g‘li
Shohrux Mirzoning farzandi, u bobosi Temurning barcha yurishlarida ishtirok
etgan. Buyuk olim va hukmdor haqida tarixiy ma’lumotlarni ko‘plab keltirish
mumkin. Bu ishni tarixchi olimlarimizga qo‘yaylik-da, suhbatimizni yuqorida siz
tanishib chiqqan drama voqealari xususida davom ettiraylik. Ushbu sahna
mazmunidan ma’lum bo‘lganidek, ulug‘ adibimiz Maqsud Shayxzoda mazkur
asarni yaratishda jiddiy tayyorgarlik ko‘rgani, dramani yozishda behisob ilmiy-
tarixiy manbalarga tayangani ko‘rinib turibdi.
“Bu porloq siymo 1940- yildan meni bezovta qilib, yozishga qistay
boshladi.Shundan keyin o‘rtaga urush yillari tushganiga qaramay, ko‘p o‘qib, izlab
materiallar to‘pladim,nihoyat,1959-yilda she’riy pyesa yozdim.Albatta, Ulug‘bek
haqida faqat fojia yozish mumkin.chunki uning hayoti va mashaqqatli kurashi
chuqur fojiaviy ziddiyatlarga to‘ladir.” 3
Adib asarda Ulug‘bek yashagan davrni, u hukmronlik qilgan saroy muhitini
ko‘z o‘ngimizda yaqqol gavdalantirgan. Mirzo Ulug‘bek hayotida ko‘p voqealar
yuz bergan. U oliy hukmdor, buyuk olim sifatida ko‘p narsalarni o‘z boshidan
kechirgan. Bularni besh pardali tarixiy fojiaga sig‘dirib bo‘lmasligini bilgan. M.
2
3
Karimov N. Maqsud Shayxzoda.T., “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, 2010. 235-bet.
17

Shayxzoda ushbu asarga asosan ikki yo‘nalishdagi voqealarni, ya’ni saroy
ixtiloflari va buyuk olim olib borgan ilmiy izlanishlarni yoritishga jazm qilgan.
Asar bilan tanishganingizda sizda ikki xil tuyg‘u paydo bo‘lgani aniq. Adib Mirzo
Ulug‘bekni bir tomondan, qattiqqo‘l, butun Xurosonni o‘z qo‘lida saqlab qolish
uchun har qanday chorani ko‘rishga tayyor hukmdor sifatida, ikkinchi tomondan,
ilm-fanning jonkuyari, jahonshumul kashfiyotlar qilgan olim, fan ahlini jonidan
ortiq ko‘radigan (masalan, Ziji Ko‘ragoniyning so‘zboshisida shogirdi Ali
Qushchini «farzandi arjumand» - aziz farzandim deb ataydi), biroq saroydagi fisq-
fasod, ig‘vo ishlar oldida ojiz bir inson qabilida tasvirlaydi. O‘quvchi hukmdor
Ulug‘bekning zulm-u zo‘ravonligini inkor qilmagan holda, olim va fozil,
ma’rifatparvar Ulug‘bekka achinadi, unga ixlosi ortadi. Haqiqatan ham,
Ulug‘bekni tarix oldidagi katta xizmati uning hukmdorlik faoliyatidan ko‘ra ilm-
fanni, ma’rifat va madaniyatni rivojlantirishidadir.Shu ma’noda Ulug‘bekning fan,
madaniyat ravnaqi yo‘lidagi xizmatlari uning zulm-zo‘ravonlik faoliyatidan ustun
ekanligiga kishida shubha qolmaydi. Maqsud Shayxzoda Ulug‘bek shaxsidagi shu
xususiyatlarni teran anglagan holda o‘quvchi diqqatini ko‘proq uning
ma’rifatparvarlik faoliyatiga qaratadi. Buni dramadagi Mirzo Ulug‘bek so‘zlaridan
ham anglasa bo‘ladi:
Ma’rifatning dargohiga qo‘ydim ixlosim.
Og‘ir bo‘ldi qismat menga ortgan vazifa.
Men, sultonlar o‘rtasida bo‘ldim donishmand,
Donishmandlar tepasida sulton sanaldim.
Ma’rifatni hukumatga qilib rahnamo,
Bu o‘lkaning yerida ham yulduzlar yoqdim. 4
Agar Ulug‘bekning «Ma’rifatni hukumatga qilib rahnamo, Bu o‘lkaning
yerida ham yulduzlar yoqdim»,– degan so‘zlariga e’tibor beradigan bo‘lsak, uning
4
Maqsud Shayxzoda .Mirzo Ulug`bek.T., “O`qituvchi”, 1994.165-bet.
18

davlatchilik faoliyati ma’rifatchilik asosiga qurilganiga amin bo‘lamiz. Dramada
Ulug‘bek qiyofasi uning ko‘proq asardagi boshqa obrazlar orqali ochilgan,
masalan, Ali Qushchi, Sakkokiy, Shayxulislom Burhoniddin, Chin, Hind, Farang,
Misr, Rus elchilari bilan bo‘lgan muloqotda ilm-fan homiysi, buyuk olim, ma’rifat
fidoyisi kabi xislatlari namoyon bo‘lsa, Abdullatif Mirzo, uning mahrami Abbos,
Qozi Miskin kabi saltanat dushmanlari, ig‘volarga nisbatan bo‘lgan munosabatida
mutaassiblikka qarshi ashaddiy kurashgan inson sifatidagi xarakteri ochilgan.
Mirzo Ulug‘bek hukmdor, katta saltanat egasi bo‘lganiga qaramay, avvalo,
insoniy fazilatlardan begona bo‘lmagan, o‘z farzandiga mehribon ota. Shundan
bo‘lsa kerak, saltanat, ilm-fan ishlari bilan mashg‘ul bo‘lib, o‘z o‘g‘lini unga
dushman sifatida qayrab, uni avval taxtidan, so‘ng hayotdan mahrum qilish uchun
amalga oshirilgan fitnalardan bexabar bo‘lib g‘aflatda qoladi. O‘g‘li Abdullatif
otasiga qarshi isyon ko‘taradi va uning buyrug‘i bilan Ulug‘bek qatl ettiriladi. Shu
o‘rinda marhum shoirimiz Muhammad Yusufning Ulug‘bek tilidan aytgan
quyidagi so‘zlari asl haqiqat sifatida jaranglaydi:
Yulduzlarda ekan nigohim, bilmadim ne edi gunohim...
Men dardimni kimga aytaman.
Qancha g‘amga botmagan edim, qancha og‘u yutmagan edim...
O‘z bolamdan kutmagan edim... men dardimni kimga aytaman. 5
Ulug‘bekning haqiqiy insonparvar sifatidagi qiyofasi uning taxtdan iste’fo
berishi sahnasida yorqin ifodalangan. U dushman qo‘shini bilan kurashda ahvoli
tang bo‘lgach, o‘z jonini qutqarish uchun emas, balki mamlakat fuqarosining
tinchligini o‘ylab Abdullatif odamlari oldiga quyidagi shartlarga ko‘nishsagina
taxtdan voz kechishini e’lon qiladi: avvalo, mamlakatda fitna-yu fasod darhol
tugatilishi, qo‘ni-qo‘shni o‘lkalarga bosqinchilik qilib, temuriylar nasliga qarg‘ish
va la’nat keltirmaslik, o‘z xizmatidagi arboblardan qasos olinmaslik, haramidagi
ahli ayolning iffati va izzatiga g‘ubor cho‘ktirmaslik, madrasa va rasadxonalarga
5
Muhammad Yusuf. She’rlar.ziyonet.uz. 2008. 112-bet.
19

zavol yetkazmaslik, kutubxona va kitoblarni omon saqlashga qasam ichishlarini
talab qiladi. Shu o‘rinda naql keltirsak: "yana tajribamdan bildimki, sodiq va
vafodor do‘st ul-kim, o‘z do‘stidan ranjimaydi, do‘stining dushmanini o‘z yovi deb
biladi" 6
Adib tasvirida tarixiy haqiqat va uning badiiy ifodasi juda ishonarli chiqqan.
Ulug‘bek davrida Amir Temur shakllantirgan juda kuchli davlat parchalanib ketdi.
Temuriyzodalar bobolari qoldirgan vasiyatlarga amal qilmadilar. Toj-taxt
talashishlar oqibatida mamlakat inqirozga yuz tutdi. Bu holat Ulug‘bekning bobosi
Amir Temur qabri tepasida aytgan so‘zlarida yaqqol ifodalangan:
Shu - qirq yillik andishaga alamli yakun,
Ketib qoldi zamonadan diyonat, rostlik.
Mudhish bir jar yoqasida turmish mamlakat,
Zulmatli tun qo‘nayotir yurtning ufqiga.
Bobo Temur, omonating saqlayolmadik,
Avlodlaring chiqib qoldi g‘oyat noqobil.
Bobo Temur, tirigingda o‘zing va so‘zing
Ulkanlikda sig‘mas edi shu yer yuziga.
Endi nega maydalandi Temur urug‘i,
Endi nega razillashdi hokimlar ruhi.
Endi nega mirzolarning ko‘zlari ojiz,... 7
Fojea Mirzo Ulug‘bekning o‘limi bilan tugaydi, biroq o‘quvchi yoki
tomoshabin bu manzaradan tushkunlikka tushmaydi, aksincha, buyuk olim
ishlarining davom etishiga ishonadi, Abdullatif kabi padarkush g‘alamislarning
umri qisqa ekanligiga iymon keltiradi.Dramada adibning sahna asari yaratish
6
Темур тузиклари . – Т .: 1996 . –Б. 113.
7
O`sha asar.173-bet.
20

bobidagi mahorati tufayli Ulug‘bek yashagan davr, kishilar hayoti aniq, jonli,
jozibador, eng muhimi, ishonadi chiqqan. Bu asardagi har bir so‘zga, manzaraga,
sahna jihozlariga ishonasiz, uni qalbdan his etasiz, go‘yo o‘zingizni shu voqealar
ichida yurgandek sezasiz. Shu ma’noda «Mirzo Ulug‘bek» dramasini Vatanimiz
tarixining eng hasratli davridan hikoya qiluvchi mukammal sahna asari sifatida har
qancha o‘qib o‘rgansak arziydi. Ushbu sahna durdonasining hali-hanuz sahnadan
tushmay kelayotgani, uning asosida yaratilgan «Ulug‘bek yulduzi» kinofilmi
(rejissor Latif Fayziyev)ning Vatanimiz va xorij ekranlarida qayta-qayta namoyish
etilayotganligi fikrimizning isbotidir.
Tragediya adabiyotning dramatik tur janrlaridan biri bo‘lib, uning lug‘aviy
ma’nosi yunoncha tragos-echki, ode-qo‘shiq; tragediya-echki qo‘shig‘i ma’nosini
anglatadi. Echki qayoqda-yu, fojiali sahna asari qayoqda, deb o‘ylashingiz
mumkin. Aslida, yuqoridagi so‘zlarning zamirida haqiqatga yaqin ma’no bor:
qadim yunonlarda hosil xudosi Dionis sharafiga xalq bayramlari o‘tkazilgan. Bu
bayramlarda echkilar so‘yilib dasturxonga qo‘yilgan. Qiziqchilar esa echki
terilarini yopinib yurishib, turli sahna tomoshalarini ko‘rsatishgan. Bunday jaydari
qiziqchilarni tragoslar deyishgan. Keyinchalik bu so‘z oqibati fojia bilan
tugaydigan sahna asarlariga nisbatan qo‘llanila boshlagan.
Tragik asar, ya’ni tragediyaning boshqa sahna asarlari (komediya, drama,
monodrama, intermediya)dan farqi shundaki, u qahramonlar o‘rtasidagi kuchli
ziddiyatlar asosiga quriladi, qahramonlar taqdiri fojia bilan yakun topadi, ular
o‘rtasidagi konflikt (ziddiyat) shiddatli va keskin tus oladi. Fojeiy(fojiiy) asar
qahramonlar xarakterining yorqinligi, ichki kolliziya (qarama-qarshilik,
to‘qnashuv) kuchliligi, personajlar o‘rtasidagi konfliktning o‘ta kuchli ekanligi
bilan farqlanadi. Tragediya murosasiz kurash, g‘oyatda kesk ziddiyat zaminiga
quriladi. Bunday asar asnosida kishilar qismati shiddatli, suronli siyosiy voqealar,
turli ijtimoiy, shaxsiy qarashlar kurashi fonida ko‘rsatiladi.
Tragediya doimo hayotdagi eng muhim, dolzarb hayot-mamot masalalarini
ko‘tarib chiqadi. Ijobiy qahramon istagi, qarashlari bilan u yashagan muhit
21

o‘rtasidagi ziddiyat tragediyaning asosiy kolliziyasi (qarama-qarshiligi)ni keltirib
chiqaradi va albatta ezgulikni e’zozlagan, haqiqat fidoyisi, yaxshi inson fojiasi
uning o‘limi bilan tugaydi. Biroq bu qayg‘uli, faqat ko‘zyosh oqizib tomosha
qiladigan holat emas, balki dramaturg ko‘zda tutgan ezgu g‘oyalarning tantanasi,
kelajakka katta ishonch bilan yo‘g‘rilgan ijtimoiy ruhning g‘olib kelishidir. Ijobiy
qahramonni mahv etgan qora kuchlar asar davomida o‘zlarining kaltabinliklari,
ma’naviy tubanliklari, taraqqiyot dushmanlari ekanlari kabi «xislatlari»ni fosh
etadilar. Fojeiy(fojiiy) sahna tomoshasi so‘ngida qahramon halokati yovuz
kuchlarning ham ma’naviy o‘limi bilan tugaydi. Agar «Mirzo Ulug‘bek»
fojiasidagi voqealarni esga olsak, bunga ishonch hosil qilamiz. Asar buyuk olim va
hukmdor Mirzo Ulug‘bekning o‘limi bilan tugasa-da, undagi optimistik ruh kishiga
dalda beradi. Ali Qushchining tragediya nihoyasidagi kelajakka ishonch, yaxshi
kunlar umidi bilan yo‘g‘rilgan quyidagi so‘zlari fikrimizning dalilidir:
Koinotning chamaniga ochgan yo‘limiz
Yo‘lchilarsiz qolmas, biling, aziz muallim!
Orta borar yulduz soni jadvalingizda,
Qoningizdan o‘sib chiqar shodlik gullari. 8
Mirzo Ulug‘bekning ham inson, ham olim, ham davlat arbobi sifatidagi
obrazini badiiy mujassamlashtirish uchun ko‘plab personajlarni asar to‘qimasiga
olib kirish va bu personajlar harakat qiladigan sujet chiziqlarini ishlab chiqish
lozim edi.Bunday personajlar tarixiy voqelikning o‘zida serob bo‘lishiga qaramay,
dramaturg ularni saralab olishi va shu bilan birga baiiy to‘qimadan ongli ravishda
foydalanishi, ya’ni to‘qima qahramonlar obrazini asarga dadil jalb etishi zarur edi.
Maqsud Shayxzoda “Mirzo Ulug‘bek” dramasida chinakam tarixiy obrazlar va
to‘qima obrazlardan foydalanadi.Masalan, olim Ulug‘bek, riyokor Xo‘ja Ahror,
Mirzo Ulug‘bekning onasi Gavharshodbegim, tarixchi Abdurazzoq, yosh olim Ali
Qushchi, shayxulislom Burhoniddin,Ulug‘bekning qotili Abbos tarixda o‘tgan
8
O`sha asar. 176-bet.
22

shaxslardir. Shu bilan birga har bir badiiy asarda bo‘lganidek, bu yerda ham ba’zi
bir to‘qima siymolar bor. Shular qatoriga Feruza, Bobo Kayfiy, Berdiyor,
Otamurod, Piri Zindoniylar kiradi. Lekin ularning har qaysisiga ma’lum darajada
o‘xshagan va bularga prototip bo‘ladigan bir qancha odamlarni tarixiy materialda
uchratish mumkin. 9
Maqsud Shayxzoda ko‘plab tarixiy manbalarni o‘qib, mashhur
mutafakkir Mirzo Ulug‘bekning ayanchli hayotini bir kitob qilib, kitobxonlar ko‘z
oldiga gavdalantiradi.Maqsud Shayxzodaning birdan bir maqsadi bir necha to‘qima
obrazlardan foydalanib, asarning ta’sirchanligini oshiradi. Abdulatifni o‘z otasini
o‘ldirish darajasiga borishi, boylik uchun, toj-u taxt uchun hatto uni ulg‘aytirgan
otasidan ham voz kechishi va padarkush nomini olishi asarda badiiy tarzda aks
etadi.
II Bob: “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasida shaxs fojiasi
2.1 Mirzo Ulug‘bek- ma’rifatparvar shaxs.
O‘zbek adabiyotida fojianing yorqin namunasi Maqsud Shayxzodaning
«Mirzo Ulug‘bek» asaridir.
Shayxzoda ushbu asarda bosh qahramon – Ulug‘bek bilan «daf qilinmas»
qora kuchlar o‘rtasidagi murosasiz kurash, ziddiyat va bu tengsiz kurashda
Ulug‘bekning fojiali qurbon bo‘lishini aks ettirdi.Buning uchun u Ulug‘bek haqida,
temuriylar to‘g‘risida ko‘plab manbalarni o‘rganadi.
Ulug‘bek yigirma yoshlarida o‘z davrining yirik olimlaridan bo‘lib, uning
hokimligi davridagi muhim yangiliklar butun o‘rta asr madaniyati tarixida ulkan
ahamiyat kasb etdi.Ulug‘bekning xodimi bo‘lmish G‘iyosiddin Jamshid Koshifiy
1417-yili Samarqanddan Koshonga otasiga yozgan maktubida Ulug‘bekning
bilimdonligini quyidagicha ta’riflaydi:
“Allohga va uning ne’matlariga shukronalar bo‘lsinkim, yetti iqlimning
farmonbardori, islom podshohi donishmand kishidirlar.Men bu narsani odob rasmi
9
Karimov N. Maqsud Shayxzoda T., “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, 2010.237-bet.
23

yuzasidan aytayotganim yo‘q. Haqiqat shuki, avvalo u kishi Qur’oni Karimning
aksariyat qismini yoddan biladilar.Shuningdek, u kishi fiqhdan ancha xabardorlar,
mantiqni ham juda yaxshi bilardilar.” 10
Tabiiyki, asarda tasvirlangan murakkab voqealarni o‘rganish maxsus
tayyorgarlikni - fojia matnini jiddiy e’tibor bilan o‘qib chiqishni, obrazlarni
guruhlashni, tanqidiy adabiy asarlardan foydalangan holda tarixiy va to‘qima
obrazlarni aniqlashni, asar muallifining san’atkorlik mahoratini belgilashni talab
etadi. Maqsud Shayxzoda fojia janridagi «Mirzo Ulug‘bek» asarida Amir
Temurning nabirasi , Shoxruxning o‘g‘li Ulug‘bekning shohlik va olimlik
faoliyatini, unga xos shaxsiy xislatlarni hayotiy haqiqatlar asosida, XV asr birinchi
yarmidagi ijtimoiy - siyosiy hayotda davom etgan ziddiyatlarga bog‘liq holda
tasvirladi, Ulug‘bek qurbon bo‘lganini ko‘rsatdi.
Asarda Ulug‘bekning olimlik xislati o‘z shogirdi Ali Qushchi bilan qilgan
suhbatlari, oy tutilishi xususida qilgan bahslari , tabiatda yuz beradigan
hodisalarning siri , ularning qonuniyatini ochish haqidagi fikr yuritishlarida
ochiladi. Uning shohlik faoliyati Toshkentga hujum qilgan qipchoqlarga qarshi
kurashi orqali ko‘rsatiladi. Ana shu voqea ta’sirida Ulug‘bekda ichki ruhiy iztirob,
dard, alam kuchayadi. Buni biz Ali Qushchiga: «Oh azizim, shu serxatlar yirtqich
zamon senu menga ilmu fanga fursat qayoqda?»- deb aytgan so‘zlarida ko‘ramiz.
Ulug‘bek adolatli hukmdor sifatida ish yuritadi, mamlakatda osoyishtalik
bo‘lishi uchun harakat qiladi, ilm-ma’rifat rivojiga, xalqni undan bahramand
qilishga e’tibor beradi. U o‘z mehnatining natijasini ko‘rishni orzu qiladi. Maqsud
Shayxzoda Ulug‘bekning bu orzu - umidlarini ichki monologi orqali ochadi:
Qirq yil bo‘ldi koinotning kitobin o‘qib,
Ma’rifatning dargohiga qo‘ydim ixlosim.
Og‘ir bo‘ldi qismat menga ortgan vazifa,
Men, sultonlar o‘rtasida bo‘ldim donishmand.
Donishmandlar tepasida sulton sanaldim,
10
Ma’naviyat yulduzlari.T., A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti,1999.155-bet.
24

Ma’rifatni hukumatga qilib rahnamo,
Bu o‘lkaning yerida ham yulduzlar yoqdim.
Insonlarga aytib turdim: boqdin samoga,
Qancha toza va musaffo, farahbaxsh, zebo.
Ey , odamzod, ibrat olgan yulduzlardan sen
Xayrixohlik va balandlik xislatlaridan.
Shaltoqlarda ag‘namagin , ko‘taril, yuksal,
So‘qir baxtdan ko‘rar ko‘zli baxtsizlik afzal.
Eh, saodatlar yaratilmas buyruqlar bilan,
Zehnlarga nur urug‘in sepdim muttasil,
Katta hosil kutmoqdaman, nuroniy hosil! 11
Ulug‘bek haqiqatgo‘y, qat’iy so‘zli bo‘lib, inson degan nomni ulug‘lagan,
xotin-qizlarga hurmat ehtirom saqlagan shoh edi. Undagi bu oliy fazilatlar onasi
Gavharshodbegim bilan uchrashganda namoyon bo‘ladi. Onasi bilan uchrashgan
payt tasvirlangan lavhada Ulug‘bek o‘ziga hayot baxsh etgan ulug‘ zot-onasidan
minnatdor bo‘lgan, onalik haqqini hamisha o‘z bo‘ynida his etgan yuksak qalbli
inson bo‘lganini ko‘ramiz.
Ulug‘bek Feruzani qalbdan sevadi. Uning haqida Abdulatif tarqatgan gaplarni
ig‘vo deb biladi. Ammo, onasi Gavharshodbegimdan ham bu xunuk xabarni
eshitgach, Ulug‘bekda shubha kuchayadi. Lekin, shunda ham u o‘zini dadil
tutishga harakat qiladi, haqiqatning tantana bo‘lganini ko‘ramiz. Dramaturg
Shayxzoda Feruza voqeasi bilan Ulug‘bekda paydo bo‘lgan iztirob, ruhiy
kechinmalarni shunday tasvirlaydi:
Ko‘p g‘alati zamonda yashar ekanman,
Qalbimdagi haroratni insonga berib,
Evaziga olmoqdaman sovuq g‘arazlar.
Men otamga, jannatmakon Shohruh Mirzoga
Kamarbasta o‘g‘il bo‘ldim qirq yil muttasil.
11
Maqsud Shayxzoda.Mirzo Ulug‘bek.T., “O`qituvchi”,1994. 195-bet
25

Ammo shuni o‘g‘illardan ko‘rmadim, hayhot!
Abdulaziz fikri zaif, jismi nogiron.
Abdulatif- jisman tetik, xulqi xatarli.
Bu-ku mayli ! Onalarning ikrom- izzatin
Umr bo‘yi talqin etdim ahli vatanga.
O‘z onamga ehtiromim evaziga men
Ne eshitdim! Zug‘um bilan ta’na , arazlar.
Bu ham mayli! Feruzaning sha’niga g‘iybat!
Yoki uning biron aybi bormikan bunda!
Yoki osmon kitobini varaqlab ochib,
Sirlarini o‘rganmoqchi bo‘lganim uchun
Falak mendan qasos olishga tushgan!
Yo‘q, tushmagin vasvasaga, Mirzo Ulug‘bek!
Shubha- boshqa, dalil- boshqa, xulosa- boshqa . 12
Bu satrlarda Ulug‘bekning faqat ruhiy iztirobi emas, balki o‘zi bilan zamon
o‘rtasidagi ziddiyat, o‘g‘li Abdulatifdan noroziligi, Feruzaning pokligiga,
haqiqatning g‘alaba qilishga ishonchi ham o‘z ifodasini topgan.
Ulug‘bek kamtar, mehnat ahllariga mehribon shoh. Undagi bu fazilatlar
Samarqand atrofida ov qilib qaytib kelayotganda dehqon Otamurodga bo‘lgan
samimiy munosabatida ko‘rsatilgan. Ulug‘bek dehqonga zulm qilgani uchun
Abdulatifni taxt merosxo‘rligidan mahrum etadi, uni Balxga hokim qilib
tayinlaydi.
Ulug‘bek Abdulatifning zimdan ish ko‘rsatayotganini sezgach va u
ko‘rsatayotgan qarshilik keskin tus olayotganini ko‘rgach, ruhan eziladi. Ayniqsa,
Feruza haqida Abdulatif to‘qigan ig‘vo, tuhmat Ulug‘bekning qalbiga qattiq ta’sir
qiladi.
Ulug‘bek bilan Abdulatif va uning atrofdagilar o‘rtasidagi qarama- qarshilik,
umuman u bilan zamon o‘rtasidagi ziddiyat zindonda yotgan Piri Zindoniy bilan
12
Maqsud Shayxzoda.Mirzo Ulug‘bek.T., “O`qituvchi”,1994. 198-bet.
26

uchrashish lavhasida ham ochiladi, shu erda u o‘zini fojiaga olib kelgan
ziddiyatlarning sababini anglab oladi. Voqealar so‘ngida Ulug‘bek Abdulatifning
munofiq, taxtparast ig‘vogar bo‘lib yetishganiga, uning shunday bo‘lishiga
saroydagi muhit sabab bo‘lganiga qat’iy ishonch hosil qiladi. U dushman
tomonidan shaharning qurshab olinishidan, xalqning och qolishi, noroziligining
kuchayishidan dushmanning elchi yuborib taslim bo‘lishini talab etishidan azob
chekadi, orzu - umidlari, ezgu niyatlari amalga oshmasligini his qiladi. Shayxzoda
undagi ana shu ruhiy azobni o‘z do‘stlariga aytgan so‘zlari orqali yoritadi:
Hammangizning ra’yingizni tingladim, do‘stlar,
Hammangizga astoydil arzi - tashakkur!
Bilamanki, gaplaringiz vijdon sadosi,
Do‘stlik bilan sadoqatning qayg‘usi , xolos.
Yolg‘iz qolib bu pandlarni tortib ko‘raman
Tafakkurning g‘oyat hassos tarozusida.
Endi ruxsat, hammangizga - xayrli kecha.
Men u bilan shu tundayoq , kengashmoqchiman! 13
Ulug‘bek tunda Amir Temurning qabriga kelib, o‘g‘li Abdulatifning qabih
ishlarini, boshiga tushayotgan kulfatlarni, podsholik va olim sifatida qilgan
ishlarning oqibati fojiali bo‘layotganini izhor etadi va bobosidan madad so‘rab,
yo‘l-yo‘riq ko‘rsatishni iltimos qiladi:
Bu kulfatli zamonda bergin maslahat,
Tag‘in lashkar, tag‘in jangu, yaroq-aslaha!
Oxiratga qadar shumi sultonlar ishi?..
Turkistonda garchi menga teng keladigan
Mergan yo‘g‘-u, ammo urush ta’bimga yoqmas.
Jang, ma’raka, odam qirish, safarda yurish..
13
Maqsud Shayxzoda.Mirzo Ulug‘bek.T., “O`qituvchi”,1994. 185-bet
2
O‘sha asar 189-bet.
27

Sening sevgan nabirangga , menga iztirob,
Bobo Temur, bu jumboqqa o‘zing ber javob: 14
Shayxzoda ushbu satrlarda Ulug‘bekning ma’naviyatini, tarixning sirli
muammolari qarshisida lol qolgan ulug‘ insonning ruhiy fojiasini tasvirlagan, ulug‘
shoh fojiasining eng yuqori nuqtasini ana shu lavhada ifodalangan.
Ulug‘bek Piri Zindoniy timsolida xalq kurashchilarini ko‘radi. U shoh sifatida
umri tugaganligiga ishonch hosil qilsa-da, olim sifatida samarali mehnat qilganini
his etadi, shu fazilati tufayli nomining mangu qolishiga ishonadi.Ulug‘bek bobosi
Amir Temur va otasi Shohruh qabrlari yonida fojiali hayotiga shunday yakun
yasaydi:
Uxlang, uxlang shum dunyoning betinch shohlari,
Siz pashshadan ham beozor yotibsiz bunda,
Faqat goho kirasizlar tushlarga tunda,
Yotasizlar yangi-yangi qo‘shinlar kutib,
Tiriklikning ro‘yxatidan, kim bilar , bu gal-
Qay birini o‘chirarkan kotibi azal.
Kim biladi, balki navbat menga etgandir,
Chunki umrim ozi qolib, ko‘pi ketgandir.
Yo‘q, yo‘q, sulton o‘lsa hamki donishmand yashar,
Olimlarga mangu hayot tarixi – bashar 15

Ulug‘bek o‘z orzulari amalga oshadigan, baxtli zamon bunyod bo‘lishiga
ishonadi, shu fikr- o‘ylari unga taskin beradi.
O‘tib ketar bu dahshatlar, bu ma’rakalar,
Urush, vabo va jaholat o‘tib ketadi.
Shunday do‘stlar. Ammo, hanuz sulton ekanman,
Buyurishga hali borkan salohiyatim,
Bu mansabda qilib qo‘yay so‘nggi yaxshilik.
14
15
Maqsud Shayxzoda.Mirzo Ulug‘bek.T., “O`qituvchi”,1994. 205-bet
28

Bu monologda Ulug‘bek insonparvarligi , ilg‘or g‘oyalarga sodiqligi
ifodalangan. Ulug‘bek insonlarga so‘nggi marta yaxshilik qilish niyatida Piri
Zindoniyni zindondan ozod qilishga farmon beradi, Feruzani o‘ziga qayta nikohlab
oladi.
Ulug‘bekning so‘nggi vasiyati uning asarlari mangu barhayot qolishi kerak
edi.Shayxzoda asarda uni shunday ta’riflaydi:
Vasiyatim,vasiyatim! Kim ham eshitgay.
Mulkim yo‘qki, birovlarga meros qoldirsam,
Xazinam yo‘q birovini boyitib qo‘ysam.
Merosimdir kitoblarim va jadvallarim. 16
Ulug‘bek bir guruh fitnachilar tomonidan qatl etiladi. Bu shum xabarni
eshitgan, umrida hech ko‘z yoshi to‘kmagan Piri Zindoniy ham yig‘lab, qattiq
qayg‘uradi.
Men yig‘layman, yurak qoni bilan yig‘layman
Yetim qolgan el dardida kuyib yig‘layman!
Bosh qo‘yaman tuprog‘iga ulug‘ insonning! 17
Maqsud Shayxzoda Ulug‘bek va uning fojiali hayoti to‘g‘risida shunday
jo‘shib so‘zlaydiki, bu uning qisqa vaqt ichida o‘zbek xalqi tarixining bu musibatli
sahifasini mukammal o‘rganganidan dalolat beradi. Asarda kitobxonni larzaga
soladigan joylaridan biri Ulug‘bekning zindonda saqlanayotgan mahbuslar oldiga
kirish va u yerda ellik yildan beri zanjirband bo‘lib yotgan Piri Zindoniy bilan
uchrashish holatidir. Mashhur dramaturg Ulug‘bek bilan Temuriylarning g‘oyaviy
raqibi Piri Zindoniy bilan uchrashishi kitobxonga qanday ta’sir ko‘rsatishi
mumkinligini bilmoqchi bo‘ladi.Asarda Piri Zindoniy Ulug‘bekka qarata shunday
fikrlarni aytadi:
16
O`sha asar. 207-bet
17 1
Maqsud Shayxzoda.Mirzo Ulug‘bek.T., “O`qituvchi”,1994. 200-bet
2
O`sha asar. 210-bet.
29

Eshitganman, o‘taketgan fozil ekansiz,
Ammo asli shoh o‘g‘lisiz, shu uchun har dam,
Ko‘zingizni qamashtirar toj yaltirog‘i. Piri
Zindoniy “Baribir toj-u taxt sizga meros.Shunday ekan, undan voz kecha
olmaysiz”- deb aytadi.Ulug‘bek esa shunday javob beradi:
Bu davlatning boshida men, nelar bo‘lardi!
Ammo biling,gapim xolis,Piri Zindoniy,
Faqat tojning mehri emas shu andishalar
Men shohlikni ma’rifatga qildim dastyor 18
2.2 Asarda yuzaga kelgan fojia talqini.
Dramaturg Maqsud Shayxzoda «Mirzo Ulug‘bek» asarida hayotiy fojiani
tasvirladi. U bizlarda insoniyat , kelajak avlod uchun ilm-fan ravnaqi yo‘lida
xizmat qilgan, fazo haqidagi fanga asos solgan ulug‘ inson Ulug‘bekka nisbatan
mehr-muhabbat tuyg‘usini uyg‘otdi. Biz «Mirzo Ulug‘bek» fojiasini o‘qir
ekanmiz, qalbimizda Vatanimiz, xalqimiz tarbiyalab yetishtirgan Ulug‘bekdek
allomalar bilan faxrlanish tuyg‘usi jo‘sh uradi.
Mirzo Ulug‘bek O‘rta Osiyo xalqlari ilm-fani va madaniyatini o‘rta asr
sharoitida dunyo fanining eng yuqori pog‘onasiga olib chiqdi. Uning qilgan eng
buyuk ishi Samarqand ilmiy maktabini — o‘sha davr akademiyasini barpo
etganligi bo‘ldi. Bu ilmiy maktabda 200 dan ortiq olimlar faoliyat olib bordi. Ular
orasida Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid Koshiy kabi yirik olimlar bor edi.
Ulug‘bekning ilmiy maktabi o‘z faoliyatida o‘rtaosiyolik mashhur olimlar
18
30

Muhammad Xorazmiy, Ahmad al-Farg‘oniy, Abul Abbos al-Javhariy, Ibn Turk
al-Xuttaliy, Xolid al-Marvarrudiy, Ahmad al-Marvaziy, Abu Nasr Forobiy, Abu
Rayhon Beruniylar boshlab bergan ilmiy an’anaga asoslangan edi. Ulug‘bek,
shuningdek, Samarqand yaqinida astronomik muassasa — rasadxona barpo qildi.
Maqsud Shayxzoda shu yurt farzandiligidan, buyuk ajdodlarning izdoshi
ekanligidan g‘ururlanib shunday derdi:
Ulug‘ Temur avlodiman,
Xoh bo‘lsam-da ozari,
Tabarrukdir ziyoratgoh
Menga uning mozori.
Ulug‘bekning poyin izlab,
Zarafshondan o‘tganman,
Samarqandning tarixini
Yuragimga bitganman.
Tarix hukm etgan bu yurt –
O‘zbek elin diyori,
Yelkasida ulug‘ tarix,
Hech toliqmas madori.
Quyosh o‘sha, osmon o‘sha,
Faqat yurtim o‘zgardi,
Ma’rifatning shulasidan
Har puchmog‘i qizardi. 19

19
Karimov N.Maqsud Shayxzoda T., “Sharq” nashriyot matbaa aksiyadorlik kompaniyasi, 2010.81-bet.
31

Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasi o‘zbek adabiyotida
temuriylar davrida bo‘lib o‘tgan toj-u taxt uchun kurashning qanday oqibatga olib
kelishi va padarkush Abdulatifning o‘z otasiga qarshi isyon ko‘tarishi bilan
bog‘liq holatlarni insonlar ko‘z o‘ngida gavdalantirish uchun alohida ahamiyatga
ega.
Ulug‘bek bilan bog‘liq bu voqealar bir necha bor sahnada qo‘yiladi va Shukur
Burhonov bosh qahramon- Ulug‘bek rolini mahorat bilan ijro etadi.1964-yili
Maqsud Shayxzodaning “Ulug‘bek yulduzi” filmi yakunlanib, mamlakat
ekranlaridan o‘rin oldi va tarixiy mavzudagi eng yaxshi film uchun ta’sis etilgan
diplomga musharraf bo‘ldi.
32

Xulosa
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Maqsud Shayxzoda XX asr adabiyoti,
xususan, dramaturgiyasi taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shgan ijodkordir. Uning
asarlari bugungi kunda ham yoshlarimiz tarbiyasini mukammal- lashtirishga,
ularni xalq va vatan oldida , ma’naviy qadriyatlarimiz oldida qarzdor ekanligini
his qilishga ko‘maklashuvchi omil sifatida xizmat qiladi. Shuning uchun ham
mazkur adibning asarlari respublika teatrlari repertuarlaridan doimiy o‘rin
egallagan.
Maqsud Shayxzoda o‘zining “Mirzo Ulug‘bek” dramasi orqali temuriylar
sulolasining yetuk vakili, mutafakkir, yulduzlar ilmining munajjimi ham shoh
bo‘lgan Mirzo Ulug‘bek obrazini yarata olgan.
Asarda ko‘plab tarixiy shaxslar bilan birga to‘qima obrazlardan ham
foydalanadi.Mirzo Ulug‘bekning fojiasi butun bashariyatning fojiasi kabi namoyon
bo‘ladi, Mirzo Ulug‘bek haqiqiy mutafakkir shaxs, hatto o‘limi oldidagi niyati
faqat uning kitoblari omon qolsa bas. U yaratgan asarlar insonlarga yetib borishi
kerak edi. U inson o‘lsa-da u yozgan asarlari orqali uning nomi mangu qolishini
ta’kidlaydi.
Maqsud Shayzodaning bu dramasi bir necha bor sahnada o‘ynaldi. O‘zbek
milliy akademik drama teatrining mumtoz spektakllaridan biri sahna yuzini ko‘rdi.
Bu o‘zbek madaniyati tarixining shavkatli sahifalaridan biri edi.Shayxzodaning
buyuk asari Shukur Burhon va boshqa ajoyib san’atkorlar ijrosida o‘zining yangi
talqinini topdi. Mirzo Ulug‘bek rolini o‘ynagan Shukur Burhonov insonlar ko‘z
oldiga mashhur mutafakkir, munajjim, davlat arbobini gavdalantira oldi. Bundan
tashqari yana Mirzo Ulug‘bek haqida ko‘plab asarlar yaratilgan: Odil Yoqubov
33

“Mirzo Ulug‘bek” dramasi, A.Kozlovskiy “Ulug‘bek” operasi, M. Bafoyev
“Ulug‘bek burji”, Latif Fayziyev “Ulug‘bek yulduzi” filmi bunga misol bo‘la
oladi.

Umuman, Maqsud Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” tragediyasi o‘zbek
dramaturgiyasida o‘ziga xos o‘ringa egadir.Buyuk mutafakkir Mirzo Ulug‘bek va
u bilan bog‘liq voqealar to‘qima obrazlar orqali asarni yanada ta’sirchanligini
oshiradi.Faqat ilm-u ma’rifat va mamlakat taqdiri bilan bo‘lib qolgan
Ulug‘bekning farzand tarbiyasiga e’tiborsizligi katta bir fojeaga olib keladi va
Abdulatifga tarix “padarkush” tamg‘asini yopishtiradi va hokimiyat unga ham
nasib etmaydi.Asarda toj- u taxt hatto ota- o‘g‘il orasida ham shunday fojiani
solishi asarda badiiy tarzda aks ettiriladi.
Mirzo Ulug‘bek qirq yillik hukmronligidan keyin yuragida og‘ir asnchiq,
huvillagan bo‘shliq ko‘radi. Toj-taxt, saltanatdan mazmun topmaydi.Bu – Mirzo
Ulug‘bekning shoh sifatidagi inqirozi, halokati esa-da, alloma shaxs, mutafakkir
tariqasidagi fojeasi emas.Shu jihatdan ham uning ideali halokatga uchrayotgani
yo‘q. Faqat shoh va mutafakkir hayotda qoqildi, hali yiqilgani yo‘q.u saltanat
orqali xalqni , mamlakatni saodatga erishtirmoqchi edi.Bu yanglishish shoh va
mutafakkir uchun qimmatga tushadi.Padarkush o‘g‘li uni qatl etishga farmon
beradi.Bu Mirzo Ulug‘bekning shoh va shaxs sifatidagi halokati emas. Bu – buyuk
shaxsni tarbiyalab voyaga yetkazgan, ulug‘lagan va oxiri qatl etgan ijtimoiy
muhitning, davrning fojeasi edi.Asarda ana shu ijtimoiy voqelik keltirib chiqargan
fojeaning hayotiy asoslari badiiy tadqiq etiladi, shafqatsizlik bilan ochib tashlanadi.
34

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Maqsud Shayxzoda “Mirzo Ulug‘bek” dramasi T: “G‘afur G‘ulom” 1992. 221 bet.
2.Naim Karimov Maqsud Shayxzoda. T., “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik
kompaniyasi,2010.335 bet.
3. Maqsud Shayxzoda “Maqsud Shayxzoda zamondoshlari xotirasida” –T.: Adabiyot
va san’at nashriyoti,1996 . 255 bet
4.Azizov O. “Umrlar bo‘ladiki:” [ Shoir, yozuvchi, dramturg M. Shayxzoda
hayotidan lavhalar] – T.: Jahon adabiyoti , 2001. 1-son 234 bet.
5.Ma’naviyat yulduzlari.T.,A.Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti,1999.395 bet.
6. Zokirov M. “Hamisha yodlanadigan shoir” “O‘zbekiston ovozi”.- 1993.-8-yanvar
25 bet
7. Normatov U. “Alloma haqida qatra xotiralar”: [Maqsud Shayzoda tavalludining 90
yilligiga” “G‘afur G‘ulom” nomidagi badiiy adabiy nashriyot, //O‘zbekiston
adabiyoti va san’ati. 1998. 6-noyabr 178 bet
8.Ahmedov Sh. “Shoirning ikki taqrizi” “G‘afur G‘ulom” nomidagi badiiy adabiiy
nashriyot,//O‘zbek tili va adabiyoti-2002. 1-son, 159 bet.
9.Rahimjonov N Maqsud Shayxzoda abadiyati.// Sharq yulduzi,2008.5-6-son.170 bet
35

Chirchiq davlat pedagogika universiteti
Gumanitar fanlar fakulteti O‘TA(2-OTM sirtqi)23/1- guruh talabasi
Yo’ldosheva Madina ning
“ Mumtoz asarlarni òrganishda luģatlardan foydalanish usullari ”
mavzusida yozilgan kurs ishiga
XULOSA
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi, o‘rganilganlik darajasining
aniqlanganligi
_________________________________________________________
__________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
Kurs ishining maqsad va vazifalari, tadqiq usullarining to‘g‘ri
belgilanganligi
________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
36

Kurs ishi mavzusiga oid daliliy materiallarning to‘planganligi,
mavjud ilmiy manbalarning qay darajada tahlil qilinganligi
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
________________________________________________________
Kurs ish mavzusi yuzasidan talabaning o‘z nuqtayi nazarini haqqoniy
aks ettira olganligi, ko‘tarilgan muammoni hal etishga ijodiy
yondashuvi
_________________________________________________________
__________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
_________________________________________________________
Talabaning kurs ishi mavzusini yozma madaniy nutq talablari asosida
chuqur ilmiy mushohada bilan izchillikida yoritib berganligi darajasi
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
_________________________________________________________
__________________________________________________________
Talabaning kurs ishida ko‘tarilgan muammo yuzasidan umumlashma
ilmiy-nazariy xulosalar chiqara olganligi
________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
37

__________________________________________________________
__________________________________________________________
Talabaning kurs ishini rasmiylashtirishi va ochiq himoya qilishi.
Himoya vaqtida talabaning mavzuni ilmiy nutq malakasi asosida izchil
yorita berish mahorati, uning axborot texnologiyalaridan to‘g‘ri va
samarali foydalanganlik darajasi
_________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________
__________________________________________________________________
Ilmiy rahbar ___________
Kafedra mudiri A.Davlatova

38

Mirzo Ulug‘bek tragediyasida shaxs fojiasi talqini

Sotib olish