Misr mamluklari davlati tarixi

Dokumentlar soni: 616
Foydalanuvchilar soni: 251

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	56.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Diplom ishlar
Fan	Tarix

Misr mamluklari davlati tarixi

Kirish
Misrda (1250—1517) va Suriyada (1516-yilgacha) o rta asrlardaʻ
mamluklar sulolasi boshqargan davlat. 1250-yil mamluk harbiy boshliqlari
ayyubiylarni taxtdan ag'darib hokimiyatni qo lga kiritgan. Mamluklarning 2
ʻ
sulolasi ma lum: Bahriylar (asosan, turkiy qavmlardan bo lib 1250—1390-yillarda
ʼ ʻ
hukmronlik qilgan) va Burjiylar (asosan, kavkazliklar 1390—1517-yillarda
hukmronlik qilgan). Mamluklar (ularning soni 9— 12 mingga yetgan) 24 ta bey
qo mondonligi ostida xizmat qilishgan. Ushbu beylar yirik mulkdorlar bo lib, eng
ʻ ʻ
yaxshi yerlar, davlatning hunarmandchilik korxonalari, bojxonalardan keladigan
daromadlar va boshqa ga egalik qilganlar. Mamluklar davrida, 13—14-asrlarda
davlat boshqaruvi tizimi isloh qilingan, sun iy sug orish tizimi yaxshilangan,
ʼ ʻ
madaniyatning yuksalishi kuzatilgan. Mamluklar ilgari davrlarda shakllangan
harbiylen tizimini saqlab qolganlar.
13-asrda mamluklar qushini mo g ullarni tormor etadilar (1260-yil 3-
ʻ ʻ
sentabrdagi Ayn-Jolut jangi), salibchilarni Falastin va Suriyadan siqib chiqarganlar
(1268), ismoiliilar — hashshoshiylarni tormor keltirganlar (1273). Mamluklar
davlatining eng yirik sultonlari: Oybek (1250-57), Beybars I (1260-77), Qalovun
(1279—90), Barsbey (1422—38), G uriy (1501 — 16). 1516—17 yillarda turk
ʻ
sultoni Salim I qo shinlari Suriya, Misr va Falastinni bosib olib, Mamluklar
ʻ
davlatini tugatgan. Turklar bosqinidan keyin Misrdagi yerlarning bir qismimamluk
zodagonlariga qoldirilgan, buni evaziga ular Qohiradagi turk poshosiga o lpon
ʻ
to lashlari lozim bo lgan. 17-asr oxiridan Usmonli turk imperiyashning zaiflashuvi
ʻ ʻ
oqibatida mamluklar amalda o z hukmronliklarini tiklashgan. Faqat Misr poshosi
ʻ
Muhammad Ali (1805—48 yillarda hokimlik qilgan) davridagina mamluklardan
yerlar tortib olingan, 1811-yil esa mamluk beylari yoppasiga qirib tashlangan .
2

I. BOB Misr mamluklari davlati
I.1. Ilk podsholik davrida Misr mamluklar davlati .
(arab. — qul, xususan — oq qul) — Misrda hukmronlik qilgan ayyubiylar
sulolasi (1171 — 1250)ning so nggi hukmdorlari qo shinini tashkil qilgan,ʻ ʻ
naslnasabi turkiy va Kavkaz xalqlari (gruzin, cherkas va boshqalar)dan bo lgan
ʻ
quljangchilar. Ularni yoshligidan o g irlab olib ketishgan va maxsus harbiy ilmga
ʻ ʻ
o rgatishgan. Ular nihoyatda qahrli, jasur bo lgan. Eng jasurlari oddiy M.dan
ʻ ʻ
sarkarda, podsho darajasigacha ko tarilgan. Ulardan ayyubiylarning xos qo shini
ʻ ʻ
(gvardiya) tashkil etilgan. M. 1250-yildan Misrda (1517-yil gacha) va Suriyada
(1516-yilgacha) davlatni mustaqil boshqarishgan. M.ning 2 sulolasi (Bahriylar va
Burjiylar) mavjud bo lgan (yana qarang
ʻ Mamluklar davlati ) . 1
Misrliklar dehqonchilik ishlariga ko`ra yilni 3-mavsumga bo`lganlar: “to`la
suv mavsumi”-Nil toshqini (iyul o`rtalari), «ekin, unish mavsumi» ekishdan hosil
yig'ishgacha bo`lgan qishloq xo`jalik ishlarini to`liq sikli (noyabr va may o`rtalari),
«quruq mavsum»-yerni dam olish vaqti va shafqatsiz jazirama (may o`rtalaridan
iyul o`rtalarigacha) davri. Suv omborlari qurilib, Nil vodiysi to`g'on, kanallar bilan
to`g'ri burchakli havza (basseyn)larga bo`lingan.
Ekinlar: arpa, bug'doy, kunjut, kanop, emmer (polba) xurmo, kokos
palmalari, akatsiya (qurilish materiallari uchun), uzum va mevali daraxtlar o`sgan.
Asosiy ovqat hisoblangan baliq ko`p bo`lgan. Chorva mollari: qo’y, echki, sigir,
eshak, cho`chqa boqilgan.
Qazilma boyliklar: granit, bazalt, diorit, alebastr, shifer, ohak. Memfis
yonida yirik tosh konlari, o`rta Misrda Fiva yaqinida alebastr konlari va Sinay
yarim orolida boy mis konlari bo`lgan. Oltin Shimoliy Nubiya va Arabiston yarim
orolidan olib kelingan.
Aholi : Qadimgi Misrliklar o`rta bo`yli, to`ladan kelgan, soqoli qirilgan,
sochlari qisqa qirqilgan.Ozgina turtib chiqqan daxan. Qalin lablar, uzunchoq bosh,
1
Биринчи Президентимиз Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йук. T.1998 yil.
3

«negroid» va «Osiyo» belgilari qo`shilgan. Kiyimlar qisqa, old yubka, lungidan
iborat bo`lgan.
Ovqat: arpa non, emmer bo’tqasi, quruq baliq, piyoz, sarimsoq va bodring.
Qadimda misrliklar dunyo tarixida birinchi bo`lib pivoni kashf qilganlar va
arpadan tayyorlangan pivo asosiy ichimlik bo`lgan. Go`sht kam iste'mol qilingan.
Nil vodiysida qadimgi aholi Saxara, Liviya sahrosi va Efiopiyadan er.avv.VI ming
yillik oxirida kelib joylashgan. Bu etnik guruhlarning qo`shilishidan qadimgi Misr
xalqi kelib chiqqan.
Qadimgi Misr tarixini o`rganish uchun qadimgi Misrning zamonamizgacha
saqlanib kelgan ko`pgina yozma yodgorliklari katta ahamiyatga egadir. Yozma
manbalardagi ma'lumotlar moddiy madaniyat yodgorliklarini ko`p jihatdan
to`ldiradi, bu ma'lumotlar qadimgi zamondagi misrliklar hayotini, texnika, san'at
va diniy e'tiqodning rivojlanishini oydinlashtirib beradi. Antik dunyo
mualliflarining qadimgi Misr haqida yozgan yoki eslab o`tgan asarlaridan Misr
tarixiga oid ko`p ma'lumot olish mumkin. Garchi yunon va rim yozuvchilari
qadimgi Misr tarixi va madaniyati haqida ba'zan bir qator qimmatli ma'lumotlar
qoldirgan bo`lsalar ham, lekin ularning ma'lumotlari tanqidiy ravishda jiddiy
qarashni talab qiladi.
Qadimgi Misr tarixi ko`p xil manbalar orqali o`rganiladi. Bu manbalarni
yetti turga bo`lish mumkin:
1) Yozma manbalar, tarixiy asarlar, badiiy adabiy, ilmiy, diniy matnlar,
hujjat va yo`riqnomalar.
2) Moddiy madaniyat yodgorliklari: shahar, qal'a, ibodatxona, sog'ona,
uylar, sopol idishlar, haykallar va h. k.
3) Xalq og'zaki ijodiyoti: qo`shiq, ertak, maqollar, afsona, axloqiy-etik
asarlar.
4) Tilshunoslik ma'lumotlari.
5) Etnografiya ma'lumotlari
6) Antropologiya ma'lumotlari: mumiyo, skelet, freska, relyeflarda
odamlarni jismoniy tuzilishini o`rganish mumkin bo`lgan tasvirlar.
4

7) Geografik muhit va landshaft, kanallar, yo`llar.
Yozma manbalar: Mashhur fransuz olimi Shampol`onning Misr
iyerogliflarini o`qishi qadimgi Misr yozuvini o`rganishda muhim ahamiyat kasb
etdi. Palermo toshi yozuvlarida V sulolagacha bo`lgan fir'avnlarining ro`yxati
sanab o`tilgan va yirik harbiy yurishlar va Nil toshqinlari to`g'risida ma'lumot
beradi. Aton va Ra ibodatxonalari (Fivadagi Karnak ibodatxonasi) devorlarida
yozilgan «Tutmos III annallari» (XVII sulola) qimmatli yozma manbalardan biri
hisoblanadi.
Kohin Manefonning (taxminan er. avv. VI-III asrda) yozilgan asarida misr
tarixi eng qadimgi davrdan boshlab bayon qilingan. Manefon 30 sulola ro`yxatini
tuzib, ularni uch dekada 10 sulolaga bo`ldi. Bu yangi davrda tadqiqotchilarning
Misr tarixini eng muhim davrlarini aniqlashlari uchun jumladan, qadimgi Misr
tarixini, qadimgi, o`rta, yangi va so`nggi podsholik davrlariga bo`lish imkoniyatini
berdi. Misr arxivlari huquqiy, ish yuritish hujjatlaridan tashkil topgan. Eng
qadimgi arxiv podsho Neferikara ibodatxonasida (V sulolasi er. avv. XXV-XXIV
asr) topilgan. Eng boy arxivlardan biri Axetaton shahri (El-Amarna)ni qazishda
topilgan bo`lib, bu arxivda 350 hujjat mavjud.
Qadimgi Misrdan boy abadiy meros yetib kelgan. Misr adabiyoti
namunalaridan nasihatnoma va bashoratlar: «Axtoy nasihatnomasi», «Amenemope
nasihatnomasi», «Ipuser so`zlari». Badiiy adabiyot namunalari: «Suzamol dehqon
to`g'risidagi qissa», «Sinuxet hikoyalari» va hokazolarni aytish mumkin.
Ertaklar: «Ikki aka-uka to`g'risida», «To`g'ri va egri» haqida «Kemada
halokatga uchraganlar» ertagi, «Unu Amonning Biblga sayohati» (Er.avv.XI asr
kabilar).
Diniy ruhdagi asarlar: V-VIII sulola fir'avnlari piramidalari ichki devorlarida
iyerogliflar bilan tasvirlangan yodgorliklar bo`lib (er.avv.XXIV-XXII asrlar), ular
«Piramida matnlari» deb ataladi.
Diniy yozuvlar. O`rta podsholik davrida zodagonlarning yog'och
sog'onalarida bitilgan «Sarkofaglar matnlari», qadimgi Misr diniy bosh kitobi
hisoblangan «O`liklar kitobi», Memfis ilohiyotshunoslik matnlaridan iborat.
5

Tibbiyot, matematika papiruslari. Ebers katta papirusi va Edvin Smit
papiruslari kabilar qadimgi Misrda ilmiy bilimlarni rivojlangani to`g'risida
ma'lumot beradi.
Arxeologik yodgorliklar. Bular me'moriy ansambllar piramida, mastaba
(hokim, zodagonlarning sog'onalari), shahar va ibodatxona qal'a, dengiz porti va
nekropollardan iborat. Ayniqsa, III-IV sulolalar davrida qurilgan piramidalar
noyob tarixiy-madaniy yodgorlik hisoblanadi. Eng qadimgi qabr-sarkofaglar
jumlasiga, Yuqori Misr podshosining Enxab (Nexen) shahridagi qabr-sarkofagni
aytish mumkin. 2
Misrda mavjud bo`lgan, bizgacha saqlanib kelgan piramidalar, mastaba va
boshqa sog'onalar qadimgi davrdayoq o`g'ri-qaroqchilar tomonidan talangan.
Faqatgina bitta piramida bizgacha talanmay yetib kelgan. Ingliz arxeologi Karter
1922 - yilda topgan va tekshirgan fir'avn Tutanxamon piramidasida topilgan
buyumlar oltin va qimmatbaho toshlar, temir metalli hamda 19 yoshda vafot etgan
Tutanxamonning mumiyolangan jasadi ilmiy-tarixiy nuqtai-nazardan o`ta
qimmatli hisoblanadi.
Yangi podsholik fir'avnlarining mumiyolari «ombori» hisoblangan Dayr-al-
Baxrdagi umumiy qabrda topilgan ko`pgina ashyolar diqqatga sazovordir. Bu
ashyolar qadimgi Misr ijtimoiy-iqtisodiy hayoti to`g'risida qimmatli
ma'lumotlar beradi.
Shaharlar qoldig'i. Er.avv.IV ming yillik boshlariga oid Yuqori Misrning
poytaxti deb taxmin qilingan Enxab shahri dunyo tarixida barpo etilgan eng
qadimgi shahar hisoblanadi. Misrda qadimgi Fayum vodiysidagi Illaxun shahri
qoldig'i, El-Amarnadagi Axetaton shahri, Tanais kabi shaharlar qoldig`i arxeolog-
tarixchi olimlar tomonidan qazib ochilib, tadqiq etilgan.
Antik mualliflar asarlari. Antik mualliflar asarlaridan Gerodot tarixi (er.
avv. V asr), Sisiliyalik Diodorning «Tarixiy kutubxona» asari «Strabon
geografiyasi» (er. avv. II-I asri) Plutarxning «Osiris» va «Isida» traktati qadimgi
Misrning ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti to`g'risida batafsil ma'lumotlar beradi.
2
Ладынин И. А. и др. История древнего мира: Восток, Греция, Рим. «Слово», «ЭксмоЭ-М. 2004.Лирика
древнего Египта. M., 1965
6

Etnografiya ma'lumotlari. Misrliklar boshqa ko`pgina qadimgi Sharq
xalqlari singari bir qancha qabilalarning sekin-asta aralashib ketishi natijasida
tashkil topgan. Qadimgi Misr xalqini tashkil qilgan bu qabilalar Shimoliy va
Sharqiy Afrikaning mahalliy qabilalaridir. Misrdagi arxaik davrga mansub bo’lgan
kishilarning o`ziga xos haykalchalari, Misr hududidagi arxaik mozorlardan
topilgan bosh suyaklarini o`lchab ko`rish natijalari, shuningdek qadimgi Misr
tipining somali va boshqa qabilalarning tipiga bir muncha o`xshab ketishi eng
qadimgi misrliklarning tropik Sharqiy Afrikadagi qabilalar bilan qarindoshligini
ko`rsatadi. Qadimgi Misr tasvirlariga ko`ra Sharqiy Afrikada (Punt mamlakatida)
yashagan qadimgi qabilalar o`zlarining tashqi qiyofalari bilan misrliklarga juda
ham o`xshab ketadilar.
I.2. Qadimgi Misr Mamluklari tili o`zining ba'zi xususiyatlari
Qadimgi Misrdagi, samoviy sigir shoxli ayol qiyofasida tasvirlangan
hosildorlik ma'budasining tasviri hamda sersoqol, pakana xudo Bes tasviri
Misrning Afrika xalqlarning diniy e'tiqodlari bilan mahkam bog'langanidan dalolat
beradi. Qadimgi Podsholikka oid yozuvda Nubiyadan maxsus «xudo raqsi» ni
bajaruvchi pakana odamning Misrga keltirilganligi to`g'risida ma'lumot beriladi.
Bundan tashqari, eng qadimgi Misr qabilalari Shimoliy Afrikaning luviyalik
qabilalari bilan ham juda yaqin bo`lganlar. Qadimgi Misr tili o`zining ba'zi
xususiyatlari bilan Shimoliy Afrikadagi berber tillariga ham o`xshab ketadi.
Misrda va Nil vodiysini o`rab olgan baland tog'liklarda o`tkazilgan arxeologik
qazishmalarning ko`rsatishicha, o`ziga xos Misr madaniyatini vujudga keltirgan
qabilalar qadimgi tosh davridan buyon Shimoliy-Sharqiy Afrikada yashaganlar.
XIX asr boshigacha Qadimgi Misr madaniyati va tarixi bilan hech kim
shug'ullanmadi. Misr yozuvi unitilgan edi. Faqat XIX asr boshlarida fransuz
olimlari 1809-1828 yillari 48 tomli «Misr tasviri» nomli kitobni nashr etdilar. 1822
- yili Jak Fransua Shampol`on qadimgi misr yozuvini o`qidi. Shampol`on
misrshunoslik asoslarini yaratgan olim hisoblanadi. Nemis olimlari Lepsius va
7

Brugsh «Misr xronologiyasi», «Misr fir'avnlari to`g'risida kitob» asarlarini
yaratdilar.
XIX asrning 80 - yillaridan boshlab misrshunoslikda yangi bosqich
boshlandi.
1) Katta hajmdagi maydonlarda olib boriladigan arxeologik qazilmalarni
o`tkazishning ilmiy asoslangan qat'iy metodikasi ishlab chiqildi, topilmalar
o`rganildi va doimiy saqlana boshlandi.
2) Topilgan yozma yodgorliklar filologik va tarixiy tahrir bilan chop etila
boshlandi.
3) Qadimgi Misr tarixi va madaniyatning turli muammolari ishlanib, yirik
asarlar to`plami chop etila boshlandi. Misr topilmalari muzeyini tashkil qilgan va
yirik arxeologik qazishmalar olib borgan olim O.Mariyettining misrshunoslik
fanining taraqqiyotidagi xizmati katta bo`ldi. Ingliz tarixchisi Flinders Pitri
uning davomchisi bo`ldi. U III tomli «Qadimgi davrda Misr tarixi», Brested II
tomli «Misr tarixi», Maspero «Misr tarixi» va Ed.Meyer «Qadimshunoslik tarixi»
asarlarini yozdilar.
Misrshunoslikning yangi davri XX asrning 20-yillariga to`g'ri keladi.
Angliyada «Kembridj Qadimgi tarixi» seriyasi chop etilib (I-XI tomlari, 1928-
1938 yillarda chop etildi), nemis olimlari A.Erman va X.Tropye (1926-1931 y) V
tomli Misr lug'atini tuzdilar.
A.Gardner III tomli «Vilbur papirusi», «Ramseslar davri ma'lumoti
hujjatlari» va «Misr onomastikasi» asarlarini chop qiladi. Misrda asosiy
arxeologik qazishmalarni Yevropa va AQSH olimlari olib bordilar. Faqat XX
asrning 20-yillaridan boshlab, o’zi Misrlik bo’lgan olimlar arxeologik
qazishmalarni boshladilar.
Rus olimlari ham Misr tarixini o’rganishda muhim o’rin egallaydilar. V. G.
Barskiy degan odam 1727-1730-yillarda bir necha sharq mamlakatlarini aylanib
chiqqan, shunda Misrda ham bo`lgan, Barskiy, Qoxira, Rozett va Iskandariyada
bo`lib, o`zining «Sayohat» degan asarida u Iskandariyadagi vaqtlarda mashhur
yodgorliklaridan birini mufassal tasvirlangan. Barskiy bu tasvirlarga rasmlarni
8

ilova qilgan, muallif bu rasmlarni shu qadar sinchiklab ishlaganki, unda
yodgorlikdagi iyeroglifni yozuvchi o`z zamonasiga ko`ra juda aniq aks ettirgan.
Mashhur rus olimlari V. Turayev ,I. Nikolskiy , E. Avdiyev va boshqalar
misrshunoslik fanini rivojlantirishda muhim o`rin egallaydilar.
Qadimgi Misr tarixi bu er.avv. IV ming yillikning II yarmidan davlat va
sinfiy jamiyatni paydo bo`lishidan er.avv. VI asrda Misrning Ahmoniylar
davlatiga qo`shib olingan davrigacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Qadimgi
Misr tarixi quyidagi davrlarga bo`linadi:
1. Sulolalargacha bo`lgan birinchi davr (er.avv. IV ming yillikning I yarmi)
urug'chilik munosabatlari yemirilishining boshlanishi.
2. Sulolalargacha bo`lgan II davr yoki Gerzey davri (er.avv. V ming yillikning II
yarmi)
Ijtimoiy tengsizlikning paydo bo`lishi, ilk sug'orish inshootlarining paydo
bo`lishi, ilk nom birlashmalarining tashkil topishi. Davr oxirida Yuqori va Quyi
Misr davlatlarining paydo bo`lishi.
3. Ilk podsholik I-II umummisr sulolalarining boshqaruvi. Yagona umummisr
davlatlarining paydo bo`lishi. (er.avv. XXXI-XXIX asrlar).
4. Qadimgi podsholik davri III-IV sulolalar hukmronligi (er.avv. XVIII-XIII
asrlar).
5. O`tish davri. (VII-VIII sulolalar, XXIII-XXI ). Yagona Misr davlatining
nomlarga parchalanishi.
6. O`rta podsholik davrida markazlashgan Misr davlatining tiklanishi. XI-XIII
sulolalar boshqaruvi (XXI-XVIII sulolalar).
7. II O`tish davri (XIV-XVI sulolalar.) XVIII asr oxiri – XVI asr boshlari)
Misrning zaiflashuvi.
8. Yangi podsholik davri. XVIII-XX sulolalar hukmronligi. (er.avv. XVI-XI
asrlar) Misr jahon davlatining paydo bo`lishi.
9.III o`tish davri. (XXI sulola XI-X asrlar) Misrning tushkunligi.
9

10. So`nggi podsholik. Misr chet elliklar hukmronligi ostida (XXII-XXV sulolalar
er.avv. XI-VIII asrlar) Misrning Sais (XXVI ) sulolasi davrida tiklanishi. (er.avv.
VII-VI asrlar).
1. Misrning Eron tomonidan bosib olinishi va Eron davlatiga qo`shib olinishi (XVII-
XXX sulolalar, er.avv. VI-IV asrlar). 3
Ilk dehqon jamoalari er. avv. VI-V ming yillikda Quyi Misrda Fayum
vodiysida mavjud bo`lgan. Fayum manzilgohida g`alla ekinlari ekilgan, yirik va
mayda qoramol boqilgan va baliq tutilgan. Bu madaniyatga mansub bo`lgan
manzilgohdan suyak-garpun, toshdan yasalgan o`roqlar va loy idishlar topilgan .
Shu vaqtda Yuqori Misrda chorvador dehqonlar yodgorligi topilgan joyiga qarab
Tasiy madaniyati deb ataladi. Bu yerdan ko`plab qabrlar topilgan. Bug'doy
ekilgan, mayda chorva mollari boqilgan, sirti qora va kulrang loy idishlar
yasalgan. Tasiylar urug' jamoasi bo`lib yashaganlar. Ulardan ko`ra yuqori
rivojlangan Badari madaniyati (er. avv. IV ming yillik) ga tegishli aholi urug'
jamosi bo`lib yashab chorvachilik va dehqonchilik bilan shug'ullanganlar. Yerga
motiga bilan ishlov berilib, kichik kanallar qazilgan. Ov va baliqchilik ham
mavjud bo`lgan. Badariylar kulolchilikni takomillashtirganlar. Er.avv. IV ming
yillikning 1-yarmida Amrat manzilgohlari yanada yuqoriroq rivojlangan. Bu
davrda ilk mustahkamlangan qo`rg'onlar paydo bo`lgan. Aholi soni o`sgan. Mis
buyumlari ko`paygan, garpun-qarmoqlar yasalgan, ilk tilla bezaklar paydo
bo`lgan. Kulollar naqshli idishlar tayyorlay boshlaganlar (ilk sulolagacha bo`lgan
davr).
Er. avv. IV ming yillikning II yarmida Gerzey davri (hozirgi Gerzi
qishlog'i nomidan) sulolaviy davrgacha bo`lgan 2-bosqichda sun'iy sug'orishga
asoslangan dehqonchilikdan hunarmandchilik ajralib chiqqan. Ilk ijtimoiy
tabaqalanish yuz beradi. Qazib ochilgan qabrlardan ko`plab buyumlar topilgan.Bu
vaqtda ilk ibtidoiy qulchilik paydo bo`lgan.Qullar «tirik murdalar» deb atalgan.
Misrning ilk davlatlari xo`jalik faoliyatini birgalikda olib borishga intilgan dehqon
3
Коростовцев М.А. Религия древнего Египта. M., 1976
10

jamoalarining birlashmalaridan paydo bo`ldi. Sug`orish inshootlarini rivojlantirish
va yiriklashtirishga bo`lgan ehtiyoj davlat hokimiyatini shakllanishini
rag`barlantirdi. Davlat hokimiyati sug'orish tizimini yaratish va ta'mirlashda
yetakchilik qila boshladi.
Misrning ilk davlatlari hajmi jihatidan uncha katta bo`lmagan edi.
Keyinchalik Yuqori Misr 22 ta, Quyi Misr 20 ta katta bo`lmagan viloyat – nomlar (
Misr viloyatlarini antik yozuvchilar “nom” deb, ularni hokimlarini “nomarx” deb
ataganlar) ga bo`lindi. Nomlarda iqtisodiy ehtiyojlardan kelib chiqib, birlashuv
jarayoni kuchli bo`lgan. Nomlar o`rtasidagi uzoq urushlar natijasida er. avv. IV
ming yillik oxirida Yuqori va Quyi Misrda ikkita yirik davlat vujuga keladi.
Yuqori Misr hukmdori oq rangli toj, quyi Misr hukmdori qizil rangli toj
kiygan. Birinchisining poytaxti Exnab (Nexen), ikkinchisining poytaxti Buto
shahri bo`lgan.
Misrning ilk podsholar4idan biri sanalgan Narmer yodgorliklarida yuqori
misr podsholarining g`alabalari ularning ishtiroki bilan muhim marosimlar
abadiylashtirilgan. Yodgorliklarda harbiy tasvirlar ko`pchilikni tashkil etadi.
Podsholarning hokimiyati er. avv. IV asr o`rtalaridan boshlab merosiy tus ola
boshlaydi. Chunki Nil vodiysining uncha katta bo`lmagan nomlari o`rtasidagi
muntazam olib borilayot urushlarda harbiy yo`l boshchi nomarxlarning mavqei
kuchayib boradi. Er. avv. IV ming yillikning oxiriga kelib podsholarni
hokimiyatiga ilohiy tus berilib ular xudo Xor ( bu xudo lochin ko`rinishida
tasvirlangan ) bilan qiyoslangan.
Har ikki podsholik o`rtasida Misrni birlashtirish uchun uzoq kurash
boshlanadi. Quyi Misrda podsho Narmer va undan oldin o`tgan o`tmishdoshlari
g`olibona urushlar olib borganlar. Er. avv. XXXI asrning II yarmi atroflarida
mamlakatni haqiqiy birlashtiruvchisi va I umummisr sulolasi asoschisi deb
misrliklarni o`zlari Narmerning o`g`li Mina (yunoncha Menes)ni hisoblaydilar.
Mamlakatni birlashtirish uchun Narmer va undan oldin o`tgan podsholar Quyi
Misrda uzoq urush olib boradilar. Misrni amalda to`la birlashtirgan va I umummisr
11

sulolasiga asos solgan podsho Narmerning o`g`li Mina ( yunoncha – Mina, er.
avv. XXXI asrning ikkinchi yarmi atrofida ) bo`ldi. U Yuqori va Quyi Misr
tutashgan strategik muhim nuqtada yangi poytaxt mustahkamlangan shahar
Memfis (Minnefer misrcha)ni qurdi. Misrning Tinis viloyatidan kelib chiqqan I-II
sulolalar davri ilk podsholik davri deyiladi. Ilk podsholik davrida yagona va ko’p
sonli davlat apparati va bu aparatni boqadigan davlat yer egaligi shakllanadi.
Davlat yerlarida tashkil etilgan yirik xo’jaliklarda davlatga qaram bo’lgan ishchilar
mehnat qilar edilar. Davlatga turli soliq va majburiyatlar o’tashga majbur bo’lgan
qishloq jamoasi ham mavjud edi. Sug’orish inshootlari va ishlari butun mamlakat
miqyosida olib boriladi. Mis qurollari yaxshi ma’lum bo’lsada tosh mehnat
qurollari ham keng tarqalgan edi.
I-II sulolalar podsholari butun mamlakatni har ikki yilda bir marta aylanib
chiqishlari an’anaga aylangan. Mafkurada uning birligi his qilina boshlanadi.
Endilikda podshoni unvoniga mamlakatni janubi va shimolida e’tiqod qilinadigan
ma’budlar Nexbet va Yajit-“Ikkala hukmron”-“Yuqori va Quyi Misr podshosi”
so’zlari qo’shiladi. Butun mamlakat miqyosida Yuqori Misrning bosh xudosi
Xorga e’tiqod qilish keng tarqaladi.
Bu davrda Misr tashqi dunyo bilan faol aloqa olib boradi. Misrning tosh
ko’zalari bu vaqtda sharqiy O’rtayer dengizining barcha hududlaridan topilgan:
Finikiya va Suriyadan yog’och (mashhur Livan kedri), Sinay yarim orolidan mis,
malaxit va feruza toshlari olib kelinadi. Luviya va Arabiston sahrolari yo’llari
o’zlashtiriladi. Shimoliy Nubiya ustidan Menes davridan yo’lga qo’yilgan Misrni
nazorati saqlanib qoladi.
Er. avv. XXIX asr o’rtalari atrofida Misrda siyosiy halokat yuz berdi.
Podsho Sexemib Xorga sig’inishni bekor qilib, uning afsonaviy dushmani Seton
bilan o’zini qiyosladi, poytaxtni Memfisdan Abidosga ko’chirdi. Quyi Misr ajralib
chiqdi. Misrni birligini II sulolaning so’ngi vakili Xasexemum qayta tikladi. U
Quyi Misrni tor-mor qildi (uning haykaldagi yozuv 47209 kishini o’ldirilgani yoki
haydab ketilgani haqida xabar beradi).
12

II. BOB Qadimgi podsholik davri
II.1. Qadimgi podsholik davrida Misr mamluklar davlati .
Misrliklarni aytishiga ko’ra ularni tarixini eng yorqin davri III sulolaning
eng yirik hokimi, qadimgi podsholik davlatchiligini asoschisi Joser edi (er. avv.
XXVIII asr boshlari atrofida). U Memfis shahrini poytaxt mavqeini tikladi.
Podsho hokimiyatini kuchaytirdi, jumladan podshoni jismi xudolar jismiga
o’xshab oltindan yaratilganini anglatadigan yangi unvonni kiritdi. Josergacha Misr
podsholarini xom g’ishtdan qurilgan yassi bino-mastaba (arabcha-o’tirg’ich)ga
dafn qilar edilar. Joserning maqbarasi ilk piramida shaklidagi biri ustidan
ikkinchisi ustma-ust qo’yilgan zinapoyasimon 6 mastabadan (balandligi 60 metr)
iborat bo’lib ohaktoshdan bunyod qilingan edi. Joser piramidasini Sakkara
hududida saroy me’mori, bosh maslahatchi-Imxotep qurdirgan. Uning ishtirokida
Joser davrida yangi yil hisobini Sirius yulduzini tongda paydo bo’lishiga
asoslangan yangi taqvim kiritiladi. Joserning vorislari davrida podsho tomonidan
qattiq nazorat qilinadigan davlat boshqaruv apparatini shakllanishi tugallanadi.
Joserdan keyingi podsholar Memfisdan g’arbda o’z piramidalarini qurdilar.
Nomlarning mustaqilligi tugatildi. Nomarxlar podshoga qaram bo’lgan, bir
nomdan ikkinchisiga almashtirib turiladigan oliy amaldorlarga aylantirildilar.
IV sulolaning asoschisi Snofru (er. avv. 2600-yillar atrofida) Sinay va
Nubiyaga g’olibona yurishlar uyushtiradi. Misga boy bo’lgan Sinay Misrga to’la
qo’shib olinadi. Snofruning vorislari davrida ulug’vor piramidalar qurilishi
davlat ahamiyatiga ega bo’lgan ishga aylanadi. Podsho Xufu (Xeons-yunoncha)
eng katta, balandligi 147 metr bo’lgan piramidani bunyod qiladi. Uning o’g’li
Xafra (Xefren) qurgan piramidani balandligi (143 m.) sal pastroq edi. Eng so’ngi
ulug’vor piramida Xafraning o’g’li Menkaura (Mikerin) tomonidan qurilgan
bo’lib, balandligi 66 m edi. Piramidalar ohaktoshlardan qurilib, granit plitalar bilan
qoplangan. Rivoyatlarga ko’ra Xufu va Xafra barcha Misr ibodatxonalarini
13

yopganlar hamda yangi umumdavlat quyosh xudosi Raga sig’inishni joriy
qiladilar.
V sulola keng hajmdagi ulkan qurilishlardan voz kechadi, quyosh xudosi
Raga sig’inishni rag’batlantiradi, Raga sig’inish markazi Geliopol (Iunu-misrcha)
shahri edi, ibodatxonalar ekin yerlarini hadyaga oldilar. Sulola kichik piramidalar
barpo qila boshladi, sulolaning so’ngi vakili Unas birinchi bor o’z piramidasi
ichiga podsho o’limidan keyin u dunyoda yashashi bilan bog’liq an’ana
formulalarini keng to’plami yozuvlarni-piramida matnlarini kiritdi. V sulola
davrida misrliklar Sinay va Nubiyada o’rnashib qolaverdilar, Luviyada urush olib
bordilar, Sharqiy O’rtayer dengizi bilan savdo qildilar, podsho Isesi davrida
Baurjed nomli misrlik uzoq Punt (hozirgi Somali) mamlakatiga sayohat qiladi. VI
sulola davrida (er. avv. XXIV-XXII asrning boshlari) tashqi siyosat yanada
faollashadi. Uning podsholari Falastinga qo’shin tortadilar. Bibl shahri
misrliklarning tayanch nuqtasiga aylanadi, uning hokimlari Misr unvonlarini qabul
qilib Misr xudolariga sig’inadilar. Nubiyadan misrliklar oltin olib keladilar.
Qadimgi podsholik gullab-yashnagan davrda podsho hokimiyati bag’oyat
qudratli bo’lib, u nafaqat oddiy misrliklar uchun balki podshoning eng yaqinlari
uchun ham yetishib bo’lmaydigan balandlikda turar edi (bir oliy amaldor qabr
toshi yozuvida unga faqat podsho taxti oldidagi yerni emas balki podshoni
oyog’ini o’pishga ruxsat berilganini yozadi). Xufu va uning avlodlari “Ra o’g’li”
unvonini qabul qildilar. Misrning qonuniy podshosi Quyosh xudosini yerdagi ayol
bilan yaqinligidan tug’iladi degan tushuncha shakllanadi. Hech kimga podshoni
muqaddas nomini aytishga ruxsat berilmagan, chunki misrliklar e’tiqodiga ko’ra
uni nomini aytish podshoga zarar yetkazishi mumkin bo’lgan. Shu sababli uni
nomi boshqacha “ulug’ uy”, “katta uy” (per-o, firavn so’zi shundan kelib chiqqan)
deb atalgan. Fir`avn odam qiyofasidagi xudo deb tasavvur qilingan. U xudo Xor
(Gor)ning ifodasi, xudo Raning o’g’li, u o’limidan keyin xudo Osiris sifatida
ulug’langan va unga sig’inish uchun sog’ona-piramidalar oldida ibodatxonalar
qurilgan. Fir'avn oliy bosh kohin vazifasini ham bajargan. 4
4
Культура Древнего Египта. M., 1976
14

Davlat boshqaruvi uch bo`g'indan iborat bo`lgan: markaziy, viloyat (nom),
mahalliy (qishloq-jamoa). Nomlar boshqaruvi markaziy boshqaruvni kichikroq
ko`rinishidagi nusxasi bo’lgan. Ko’p hollarda nomarxlar separatizmi mavjud
bo’lgan. «Jad-jad», «Kanbet» atamalari jamoa kengashlari nomini bildirib, ular
mahalliy sug’orish tizimini kuzatish bilan birga jamoada sud ishlarini ham amalga
oshirganlar. Oila huquqi, jamoa kengashlari va yuqori hokimiyatga
bo`ysundirilgan va ularning a'zolari kichik amaldorlarga aylanganlar. Davlat
boshqaruvi tizimi despotiya (yunoncha «despotes» janob) ya'ni yakka
hukmronlikka asoslangan. Fir'avnning eng yaqin yordamchisi oliy amaldor-chati
(bosh vazir) bo’lgan. U barcha amaldorlarga rahbarlik qilgan: sun'iy sug`orishni
tashkil qilgan. Chorva mollarini nazorat qilish, hunarmandlar, harbiy ish, soliq
majburiyatlarini, qurilish ishlarini nazorat qilish ham vazirni zimmasiga
yuklatilgan. Podsho oyoq kiyimini olib boruvchisi lavozimidagi amaldor bir
vaqtning o’zida qo’shin bosh qo’mondoni, saroy oqsoqoli, Yuqori Misrni
boshqaruvchisi, bino quruvchi, biror-bir ibodatxona kohini vazifalarini ham
bajargan.
Qo’shin erkin misrliklardan to’planib, o’q-yoy, nayza, kalta qilich bilan
qurollangan piyodalardan iborat bo’lgan. Chegaralarda garnizonlar turgan.
Misrning ko’pchilik aholisi katta qishloq xo’jalik ekinzorlarida,
hunarmandchilik ustaxonalarida ishlaydigan qaram ishchilar edi. Ularni o’z
xo’jaligi bo’lmay, o’z mehnatlari uchun oziq-ovqat ulushi olganlar va o’z
ixtiyorlari bilan ish joynini tashlab keta olmas edilar. Xususiy kishilarga qaram
qullar oz bo’lgan. O’rta va past darajadagi amaldorlar ish haqini natura tarzida olar
edilar. Er. avv. III ming yillik o’rtalarida oliy amaldorlarga davlat xo’jaligidan
yirik yer maydonlari muntazam foydalanishga berilgan. U meros bo’lib ko’pincha
mansab bilan birga otadan o’g’ilga o’tgan, ularni ixtiyoridagi davlat yerlari
davlatni oliy nazorati ostida turgan. Bundan tashqari zodagon amaldorlar xususiy
mulkga ham ega bo’lganlar, Zodagonlarni yirik xo’jaliklari bilan birga ibodatxona
va davlat xo’jaliklari mavjud edi. Bunday xo’jaliklarni ishchilari davlat tomonidan
15

mehnat majburiyati tartibida sug’orish inshootlari, qurilish va boshqa ishlarga jalb
qilinganlar.
Qishloq jamoa yerlari ham mavjud bo`lgan. Qishloq jamoa a'zolari
«podsho odamlari» hisoblanib, ko`p soliq va majburiyatlarini o`taganlar. Jamoa
a'zolari va hunarmandlar «nesu» yoki «xentiushi», fir’avn, zodagonlar va
ibodatxona ishchilari «meret» yoki xemu» deb atalgan. Qullar «bak» deyilgan.
Qullarni urushda asirga tushganlar yoki qarzga botgan kambag'allar tashkil
qilgan. Ular sotilgan va sotib olingan, ammo qadimgi podsholik davrida qullar
kam sonli bo`lgan.
V sulola fir'avnlari (XXVI-XXV asrlar) ulkan piramidalar qurishdan voz
kechdilar. Markaziy boshqaruvga mahalliy va xizmat zodagonlari jalb qilinib,
diniy siyosat ham o’zgardi. Xudo Raga bag’ishlab ibodatxonalar qurish kuchaydi.
Endi fir'avnni ilohiyligi uning xudo Radan bevosita kelib chiqqanligi g’oyasi ilgari
surildi.
VI sulola davrida (XXIV-XXIII asrlar) nom va xizmatdagi
zodagonlarning mavqei oshib bordi. Ularning ko’pchiligi immunitet (soliq
majburiyatlaridan ozodlik) yorlig`ini oldilar. Markaziy hokimiyatning qudrati
zaiflashdi, lekin mahalliy hokimiyat katta moddiy resurslarga ega bo’ldi. VI
suloladan so’ng Misrda (er. avv. XXIII asr o`rtalari) markaziy hokimiyat
zaiflashib,mamlakat bir-biriga dushman nomlarga bo’linib ketdi.Qadimgi
podsholik davri yagona davlatini yemirilishi bilan Misr tarixida I o`tish davri (er.
avv. XXII asr boshlari–XXI asrning oxiri) boshlanadi. Davlatning zaiflashuvi
Yaqin sharq va shimoliy Afrikada keskin tabiiy o`zgarishlar – quruq iqlimni
bostirib kirishi bilan tezlashib ketdi. Nil daryosining suvi pasaydi, bu hosilni
kamayishi, ochlik va oxir- oqibatda ijtimoiy norozilikni kuchayib mamlakatni
yemirilishiga olib keldi .
Er. avv. XXII asr boshlarida bir vaqtning o`zida Yuqori Misrning
Gerakleopol markazi bo`lgan VIII –sulola bilan birga Nil vodiysinig o`rta qismida
yangi IX-sulola hukmronlik qila boshladi. Er. avv. XXII asrda gerakleopol
podsholari butun Misr ustidan o`z nazoratlarini o`rnatdilar shu bilan birga bir
16

necha nomlar o`zlarining asosiy ittifoqchisi Siut shahri, Germopolning va
Fivaning avtonomiyasini yo`qota olmadilar. Shu asrning oxirida Fiva nomining
hokimlari mamlakatni janubini o`z hokimiyatlari ostida birlashtirib, podsho
unvonini (XI sulola) oldilar va shimol podsholarining jiddiy raqibiga
aylandilar.Ulardan biri Xeti III (er. avv. XXI asr o`rtalari) Fiva bilan hal qiluvchi
to`qnashuvdan xavfsiraydi va o`z o`g`li Merikaraga nasihatnomasida u bilan
yaxshi munosabatlarni o`rnatishni maslahat beradi. Er. avv. 2020-yil atrofida
Mentuxotep II shimolni istilo qilib butun mamlakatni birlashtirdi. Shu bilan O`rta
podsholik davri boshlandi.
Qayta birlashgan Misr davlatini boshqargan XI sulola fir`avnlari davrida
keng qamrovli qurilish ishlari, faol tashqi siyosat ( Osiyoda urushlar ,uzoq Puntga
ekspeditsiyalar ) qayta boshlandi. Ammo mamlakat ichida o`zaro urushlar hali
saqlanib qoladi. Haqiqiy mustahkam davlatni yangi XII –sulola barpo qildi. XII-
sulolani asoschisi Amenemxet I (er. avv. 1976- 1947yillar) fir`avn bo`lganiga
qadar XI sulolaning oliy amaldori edi.
Markaziy hokimiyat kuchayib, umummisr sun'iy sug’orish tizimi qayta
tiklandi. Fayum ( “ ko`l yeri”) vodiysidagi bepoyon botqoqliklar o’zlashtirildi.
Fayum suv ombori barpo etilishi natijasida ko’plab yangi yerlar ochildi. Fayum
vodiysida yangi shahar - Illaxun barpo qilindi.Illaxun shahrida ming xonali ulkan
(labirint-yunoncha) tosh inshoot barpo etildi. Bu inshoot diniy maqsadlarga xizmat
qilib, turli nom xudolariga bag`ishlangan ibodatxona vazifasini o`tagan.
Janubiy delta, Fayum va uni atroflarini obod qilinishi, XII sulola
fir'avnlarining poytaxtni Fivadan yangi qurilgan shahar Ittaun («Ikkala yerni
birlashtiruvchi») shahriga ko`chirishlariga sabab bo’ldi. Qishloq xo’jaligi yuksalib
yangi qulay omoch paydo bo’ldi. Ilk jez (bronza ) qurollar o`zlashtirildi.
Mesopotamiya, Kichik Osiyo va Sharqiy O’rtayer dengizi qirg`oqlari jez qurollarni
bundan ancha oldinroq qo`llay boshlagan edilar. Misrni bu sohada qoloqligini
sababi Nil va uni atrofida jez xom ashyosini yo`qligi edi. Boshqa yutuqlardan
biri shishaning kashf etilishi edi. Iqtisodiyotning jonlanishi metallarga, kumush,
qurilish yog`ochiga ehtiyojni kuchaytirdi. Bu chet mamlakatlar bilan savdo
17

aloqalarini faollashuviga olib keldi. Misr savdo karvonlari Nil, Suvaysh bo`yni
orqali Kichik Osiyo va Bobilga chiqdilar. Janubiy Nubiya va Puntdan oltin olib
kelindi.
O’rta podsholikda yirik xo`jaliklar o’rniga o`rta xo`jaliklar yetakchi o’rin
egalladilar. Ular foyda keltiradigan barqaror xo’jalik edi, bozor bilan bog`lanish
va qul mehnatidan foydalanish kuchaydi. Kichik xo’jaliklarning soni oshdi.
Kichik yer egalari hujjatlarda «xemum nesut» - podsho odamlari deb ko`rsatilgan.
Zodagon va ibodatxona xo’jaliklarida mehnat qiladiganlar ham shunday deb
atalgan. «Podsho odamlari» deb atalgan aholining bir qismi yoshlik paytidan aholi
ro`yxatidan o’tkazilib ma'lum hunarlarga taqsimlanar edilar.
Misr hukmron qatlamlarida ham o’zgarish yuz berdi. Oliy tabaqaga urug`
zodagonlari va xizmat zodagonlari, oliy kohinlar, davlat apparatining katta
amaldorlari kirar edilar.
O’rta podsholik davrida ko’p sonli byurokratik apparat qayta tiklandi.
Uning boshida «xudo Radan kelib chiqqan» fir'avn turar edi. U mamlakatda tanho
hokim edi. Ammo fir'avn nom boshqaruvini, mahalliy nomarxlarni o’zining to`la
nazoratiga ola olmadi. Fir'avn Senusert (1887-1850-yillar ), uning o`g`li
Amenemxet III (1853-1806-y.) bir qancha merosiy nomarxlarni o’z kishilari bilan
almashtirishga urinib ko`rdilar. Ammo bu harakat nomarxlarning jiddiy
qarshiliklariga uchradi. Amenemxet I ning aslzodalarni o`zboshimchaliklariga
qarshi qat`iy kurashi, o`z yotoqxonasida unga suiqasd qilinishiga sabab bo`ladi.
Ko`rinishidan Amenemxet II (er. avv. 1911 -1879-yillar) fitnachilar tomonidan
o`ldirilgan. Fir'avnlarning sog`onalari endi ko`rimsiz loydan barpo qilinib,
kamtarona tusda bo’ldi. Nomarxlarning qoyalarga uyilgan sog`onalari paydo
bo’ldi. Fir'avnlar eski aslzodalarni mavqeini pasaytirishga urunib, davlat
mansablariga o`rta qatlam vakillarini tayinlay boshladilar. Xizmatdagi zodagonlar
moddiy jihatdan podshoga to`la qaram edilar. Amenemxet III davrida
amaldorlardan biri bolalariga nasihatnomasida podshoni ko`klarga ko`taradi va
o’g’illarini unga sadoqat bilan xizmat qilishga undaydi, chunki “podsho – bu
yemish”. XII sulola podsholari hokimiyatni merosiyligini kafolatlash maqsadida
18

o`z o`g`illari bilan birgalikda hukmronlik qilish an’anasini kiritadilar. Fir`avn
hokimiyati faqat Amenemxet III (er. avv. 1853-1806-yillar) to`la
mustahkamlanadi.
Giksoslar Misrni bosib olib Avaris (Xat-Uart- misrcha) shahrini poytaxt
qildilar. Ular o’zlari bilan Misrga otlarni va jang aravalarni olib keldilar. Ular Misr
xudolaridan chet el mamlakatlari homiysi hisoblangan Setiga alohida e’tiqod
qildilar. Misr tarixida giksoslar shartli XV-XVI (1710-1580-yillar) sulolalar
sifatida belgilanadi. Ular mamlakatni qariyb 150 yil boshqardilar.
Fiva hokimlari giksoslarni mamlakatdan haydab chiqarishga boshchilik
qildilar, er. avv. XVI asr o’rtalarida podsho Yaxmos I giksoslarni tor-mor qildi.
Avaris shahri, janubiy Falastindagi giksoslar tayanchi Sharuxen qal’asi ishg’ol
qilindi. Giksoslarni haydalishi bilan Misr tarixida-yangi podsholik (er. avv. 1584-
yildan-1075-yilgacha) davri boshlandi. Yaxmos yangidan Misrni birlashtirgan
XVIII sulola asoschisi bo’ldi.
2.2. Qadimgi Misr mamluklar davlati madaniyati
Yangi podsholik davrida Misr qo’shinlari qayta tashkil qilindi. Giksoslar
ta'siri ostida qo’shin tarkibiga jang aravalari kiritildi. Misrda ot zavodlari tashkil
qilinib, xo’jalikning yangi sohasi yilqichilik paydo bo’ldi. Ot zavodlari davlat
hokimiyati tomonidan taskil qilindi va ularni oliy mansabdor boshqargan.
Piyodalar asosiy harbiy qo`shinning asosiy qismi bo`lib qoldi. Ammo uning qurol
turlari yangilandi. Qilichning 2 turi: og`ir, to’gri va yengilroq o’roqsimon
qilichlar paydo bo’ldi. Dushmanlardan yaxshiroq himoya uchun askarlar
plastinkali sovut kiya boshladilar. Qo’shin safini og`ir qurollangan kamonchi va
nayzachilar to’ldira boshladi. Qo’shinning yangi turi harbiy dengiz floti paydo
19

bo’ldi. Mudofaa inshootlari (fortifikasiya) qurish san'ati takomillashdi. Misrliklar
bosib olingan hududlarida kuchli mustahkamlangan qal'alarni ko’ra boshladilar.
Qo`shinni to’ldirish tartibi o’zgardi. Askar olishning yangi qoidasiga ko’ra, har
10 balog`atga yetgan erkaklardan biri harbiy xizmatga chaqiriladigan bo’ldi.
Ammo bu tartib qo’shinni to’liq to’ldirish imkoniyatini bermadi. Shu sababli,
XIX sulola davridan boshlab, yo`llanma chet el askarlari qo’shinning yarmini
tashkil qila boshladi.
XVIII sulola kuchli qo’shinga tayanib, bosqinchilik siyosatini olib bordi.
Ayniqsa, Sharqiy O’rtayer dengizi qirg`og`iga nisbatan istilochilik hujumlari
kuchayib ketdi. Bu hududda er. avv. XV asrda Misrga qarshi faqat birgina
Mitanni davlati jiddiy qarshilik ko’rsata olar edi. Mitanni XVI asr oxiri XV
asrning birinchi yarmida qudratli davlatga aylangan edi. U Misrning Suriya va
Falastinga ekspansiyasini to’xtatish uchun Kadesh shahri boshchiligidagi Suriya
va Falastinning kichik davlatchalari koalitsiyasini har tomonlama qo’llab-
quvvatladi. Natijada bu ittifoq Misr ekspansiyasini vaqtinchalik to’xtatdi. Misr
janubda uchinchi Nil ostonalaridagi hududlarni bosib oldi.
Yaxmos I giksoslarni Osiyodan haydab chiqarib Finikiyada Misrning
ta’sirini qayta tikladi. Uning o’g’li Amenxotep I Osiyoda hech qanday urush olib
bormadi, keyingi fir’avn Tutmos I (er. avv. XVI asr oxiri) davrida Misr Yaqin
Sharqning eng katta davlatlaridan biriga aylandi. Nubiya (Kush)da katta yutuqlarga
erishilib Kamos Misrning hududini Nilning ikkinchi ostonasigacha, Amenxotep I
yana janubga tomon kengaytirdi. Amenxotep Iga uning kuyovi harbiy boshliq
Tutmos voris bo’ldi. U er. avv. XVI asr oxirida Yuqori Mesopotamiyadagi
Mitanni davlatiga qarshi urush boshladi. Bu davlat shimoliy Suriyani nazorat qilar
edi. Misr Mitannidan shimoliy Suriyani tortib olib, o’z nazorati ostiga oldi.
Nubiyada misrliklar Nilning uchinchi ostonasidagi ilgari mustaqil bo’lgan Kush
davlatining poytaxti Kermani egalladilar.
Tutmos I ning vorisi uning kichik xotinidan bo’lgan o’g’li Tutmos II ( er.
avv. 1503-1490-yillar atrofida) bo’lajak mashhur malika Xatshepsutga uylandi.
Malika Xatshepsut Tutmos III ni davlat ishlaridan chetlashtirishga harakat qildi.
20

Xatshepsut o’zini eri bilan birga hukmdor deb e’lon qiladi, vaqt o’tishi bilan
malika yodgorliklarda o’zini mustaqil fir’avn sifatida tasvirlay boshladi. Malika
erkak fir’avn kabi o’z hokimiyatini to’laqonligini ta’kidlash uchun gavda
tuzilishini erkaklarga o’xshatib, soqol qo’yilgan holda tasvirladi. Xatshepsut
fir’avn-jangchi sifatiga da’vo qila olmas edi. Shu sababli u Puntga katta
ekspeditsiya tashkil qildi.
Bu vaqtda uning eri er. avv. 1490-1438-yillarda hukmronlik qilgan Tutmos
III istilochilik urushlari olib bordi. G`ayratli sarkarda Tutmos III Sharqiy
O’rtayer dengizi qirg`og`ini Misr ta'siri ostiga o’tishi uchun uzoq harbiy
tayyorgarlik ko’rdi. Er.avv. 1482-yilda Tutmos III Falastinga ko’p sonli qo’shin
tortdi. Megiddo shahri yonida Suriya va Falastinning Kadesh shahri
boshchiligidagi birlashgan qo’shinlari Tutmos III qo’shinlari bilan uchrashdi.
Qonli jang misrliklar g`alabasi bilan tugadi. Natijada Misr Suriya va Falastinning
katta qismini egallab oldi. Mitanni o’z qo’shinlarini Frot ortidan chaqirib oldi va
Misrga Suriya, Finikiya va Falastin hududlarini yon berishga majbur bo’ldi.
Tutmos III o’n besh marta harbiy yurish qilib, Frot daryosigacha bo’lgan
hududlarni bosib oldi. Frot daryosi yelkasidagi Karxemish shahri Misrning
shimoliy chegarasi bo’ldi. Janubda Misr Nilning 4-ostonalarigacha bo’lgan
yerlarni o’z tasarrufiga oldi. Misrning shimolidan janubigacha chegarasi 3200
kmni tashkil qildi.
Istilochilik urushlari natijasida Misr XV asrda Old Osiyodagi eng qudratli
davlatga aylandi. Old Osiyoning Mitanni, Xett va Bobil kabi kuchli davlatlari
Misrning kuch-qudrati bilan hisoblashishga majbur bo’ldilar. Ular Misr bilan
do’stona munosabat o’rnatishga harakat qildilar. Bu to’grisida o’sha davrdagi
ko`pgina yozma manbalar ma'lumot beradi.
Mitanniga qarshi yurishlarni Tutmos III ning o’g’li Amenxotep II (er. avv.
1438/1436-1412-yillar), Tutmos IV (er. avv. 1412-1402-yillar) davom ettirdilar.
Tutmos III va Amenxotep II lar fir’avn-jangchilar edilar. Ular shaxsan jangda
21

ishtirok etib, bir harakat bilan tarang, og’ir kamonni torta oladigan o’sha vaqtda
Suriyada mavjud bo’lgan fillarni ov qilgan jismonan kuchli shaxslar edilar.
Tutmos IV ning o’g’li Amenxotep III (er. avv. 1402-1365-yillar) davrida
Misr Sharqiy O’rtayer dengizi katta hududini nazorat qildi. Uzoq Alasiya (Kipr
oroli) ham Misrga bo’ysundirildi. U yerdan mis olib kelingan. Kuchayib ketgan
Misr Bobil podshosi Amenxotep II ning qizini qo’lini so’raganda, uni mensimay
rad javobini beradi.
Misrning o’sha vaqtdagi xalqaro munosabatlari XVIII sulola oxiridagi Misr
fir'avnlarining Tel-Amarnada topilgan katta davlat arxividagi hujjatlardan bizga
yaxshi ma'lumdir. Bu arxivda Bobil, Osuriya, Mitanni, Xett davlatlari va Kipr
podsholarining, yana Suriya va Falastindagi ko’p hokimlarning Misr fir'avniga
yuborgan diplomatik xatlari saqlanib qolgan. Shu xatlarga qaraganda Misr Old
Osiyodagi bir qancha davlatlar bilan juda mustahkam savdo va diplomatik
munosabatda bo’lgan. Ayrim davlatlar o’rtasida bo’ladigan muzokaralar maxsus
elchilar yordami bilan olib borilgan.
Xett istilosi xavfi aniq bo’lib qolgach, Mitanni va Misr podsholari bosh
ko`tarib kelayotgan dushmanni birgalikda yengish maqsadida birlashganlar. Misr
bilan Mitanni o’rtasida ittifoq o’rnatishga imkon tug`ilgan. Bu ittifoq bir necha
sulolaviy nikohlar bilan mustahkamlangan. Mitanni podshosi Tushrattaning Misr
fir'avni Amenxotep III ga yozgan xatlarida Misr bilan Mitanni o’rtasida o`ta
mustahkam munosabatlar o’rnatilishiga olib kelgan diplomatik muzokaralarning
ayrim bosqichlari ravshan va jonli qilib tasvirlangan. Misr Amenxotep hukmronligi
yillarida uzoq Suriyadagi o’z yerlarini xettlardan himoya qilish uchun yetarli
harbiy kuchga ega bo’lmaganligidan Mitanni yordamiga tayanishga majbur
bo’lgan.
Amenxotep III (er.avv.1424-1388yillar) zamonida ahvol yanada
yomonlashgan. Bu vaqtda Misr Suriyadagi mulklarini himoya qilish uchun yetarli
harbiy kuchga ega bo`lmadi. Suriya shaharlari zaiflashib qolgan Misrni zulmidan
qutilish uchun ittifoq tuzdilar. Bu ittifoqni esa xettlar qisman qo’llab-
quvvatlaganlar. Bu ittifoqning boshida turgan Suriya hokimi Aziru Suriyani Misr
22

ta'sirining qolgan-kutganlaridan ham ozod qilish uchun qattiq kurash olib borgan.
Suriya va Finikiyaning Misrga sodiq bo’lgan ko’p shaharlari xettlar va Aziru
qo’shinlarining hujumlaridan o’zlarini arang himoya qilib turganlar. Bu
shaharlarning ba'zilari Misr fir'avnidan yordam so`raganlar.
Mashhur Amenxotep IV Exnaton (er. avv. 1365-1348-yillar) davrida Misrni
tashqi siyosiy ahvoli yomonlashadi, Mitanni janubiy Suriyani katta qismini bosib
oladi. Osiyoda yana bir raqib xett davlati urushga tayyorlana boshladi.
Exnatonning kuyovlari Semnexkar (er. avv. 1348-1347-yillar), Tutanxaton
(“otanining tirik qiyofasi” er. avv. 1347-1338-yillar)lar davrida ahvol o’zgarmadi.
Tutanxaton 10 yoshidan fir’avn taxtiga o’tiradi. Uning vafotidan keyin Mitannidan
tashqari yana bir raqib, xett davlati paydo bo`ldi. 5

Tutanxamon 20 yoshga yetmay er. avv. 1338-yilda vafot qildi. Uning bevasi
Anxesenpaamon taxtni o’z qo’lida saqlab qolish uchun xett podshosi Suppilulium
I ni o’g’llaridan birini Sannansaga turmushga chiqishga rozi bo’ldi. Xett
shahzodasi Misrga keldi, lekin misrlik zodagonlar uni o’ldirdilar. Anxesenpaamon
Atonning oliy kohini Eyega turmushga chiqishga majbur bo’ldi. Eye (er. avv.
1338-1334-yillar) XVIII sulolaning so’ngi fir’avni bo’ldi. Xett podshosi o’g’lini
o’limi uchun qasos olish maqsadida misrga qarshi yurish qilib, misrliklarni
Osiyodan to’la haydab chiqardi. Misr qo’shinlarining qo’mondoni Xoremxeb
Eyeni taxtdan ag’darib (er. avv. 1334-1306-yillar) keyingi fir’avn bo’ldi. Uning
vorisi XIX sulolaning birinchi fir’avni keksa oily mansabdor Ramzes I (er. avv.
1306-1304-yillar) taxtga chiqdi. Ramzes I ning o’g’li Seti I (er. avv. 1304-1209-
yillar) xett podshosi Muvatalli bilan urush olib borib Falastin, Finikiya va janubiy-
markaziy Suriyani bosib oldi. U Oront daryosi vodiysidagi Kadesh yaqinida
xettlarni tor-mor qildi. Seti I Liviya va Nubiyda urush olib borib o’ta shafqatsizlik
bilan harakat qildi: Karnak ibodatxonasida u asirlarni xudo Amonga bir necha
marta qurbonlik keltirayotgan holatda tasvirlangan. Seti I ning o’g’li Ramzes II
(er. avv. 1290-1224-yillar) davrida Exnatondan Eyegacha bo’lgan fir’avnlarni
sulolaviy ro’yhatlardan o’chirib tashlandi. Ramzes II ibodatxonalar boyliklarini o’z
5
Повесть о Петеисе III Древнеегиптская проза. Пер. M.A. Коростевцева.
23

qo’liga olib, xettlar bilan uzoq davom etgan urush harakatlarini olib bordi. Er. avv.
1280- yoki 1270-yillar atrofida xett podshosi Xattusili III tashabbusi bilan Misr
bilan xett podsholigi o’rtasida tinchlik shartnomasi tuziladi. Misr qo’l ostida
Falastin, Finikiyaning katta qismi va janubiy Suriyaning ozroq qismi qoldi; bu
mamlakatlarning shimolidagi barcha hududlar xettlarning mulki hisoblandi.
Tinchlik shartnomasi bilan birga o’zaro yordam majburiyati bilan ittifoq
tuzildi. Ramzes II va Xattusilining qizlaridan biri bilan nikoh o’qitildi. Nil
daryosining sharqiy qismida Ramzes II yangi poytaxt Per-Ramzes shahrini qurdi.
Ramzes II taxminan 87 yil yashadi. Uzoq vaqt uning katta o’g’illaridan biri
Memfis xudosi Ptaxning bosh kohini Xaemuas voris bo’ldi, lekin u otasini
o’limigacha yashamadi. Natijada Ramzes II ni o’n uchinchi o’g’li Merneptax (er.
avv. 1224-1214-yillar) taxtga chiqdi. Bu fir’avnning vafotidan keyin Misr davlat
hokimiyatining zaiflashuv jarayoni boshlandi. Ramzes III (er. avv. 1190-1159-
yillar) Yangi podsholik davrining so’ngi taniqli hukmdori edi. Ramzes II
hukmronligi uzoq davom etgan. Bu davrda Misr davlati va madaniyati gullab
yashnagan: uning merosxo`rlari davrida ichki va tashqi siyosatda kuchli ziddiyatlar
yuzaga kelgan. XIX sulolaning oxirgi to’rt vakili davrida markaziy hokimiyat
nihoyatda zaiflashgan. Er.avv.XIII-XI asrlarda Misrda zaif aholining noroziligi
kuchayadi. «Dengiz xalqlari» sharqiy chegaraga, Liviyaliklilar harbiy
chegaralariga bostirib kirganlar. Ibodatxonalar davlatdan mustaqil bo’lib o’ta
boyib ketdilar. (uzunligi 40 m bo’lgan “Xarris katta papirusi”dagi asosiy
yozuvlarda fir’avnning ibodatxonalarga hadyalari sanab o’tilgan.) Ramzes II dan
keyin Misrda yana 8 fir’avn hukmronlik qiladi. Ularning hukmronligi davrida
Misrga liviyalik va osiyoliklarning yangi hujumlari kuchayadi; fir’avn hokimiyati
zaiflasha boradi, nomlarning mustaqilligi kuchayadi.
Misrning g`olibona yurishlari natijasida mamlakatga minglab asirlar haydab
kelingan va qulga aylantirilgan. Qullar fir`avn, ibodatxona va zodagonlarning
xo’jaliklari ekin yerlarida, ustaxonalarida ishlaganlar. Asirlardan tashqari Misrga
juda katta moddiy boyliklar oqib kelgan. Misr bosib olingan hududlarda har yili
belgilangan miqdorda xiroj to’lovini joriy qilgan. jumladan, Efiopiya oltin qumi,
24

fil suyagi, Falastin va Suriya kumush, qo`rg`oshin, qalay, bo`yoq, gazlama,
lazurit, qimmatbaxo toshlar, kemasozlik yog`ochi, noyob kedr yog`ochini yetkazib
berish majburiyatini olganlar. Misrda qo`shimcha ishchi kuchi, turli xil xom
ashyolarning mo`l-ko`lligi iqtisodiyotga ijobiy ta'sir qilgan. Xo’jalik ishlab
chiqarishi va uning texnologiyasi takomillashgan. XIX sulola davridan boshlab
jezdan foydalanish keng tarqalgan. Uning xom ashyosi Suriyadan o’zlashtirib
olingan, metall ishlab chiqarish texnologiyasi ham bilan takomillashtirilgan.
Vertikal ip yigiradigan to`quv dastgohi kashf qilingan. Bu vaqtda xira rangli
shisha tayyorlash alohida xo’jalik sohasiga aylanadi. Omoch takomillashadi,
suvni yuqoriga chiqarib beradigan mexanizm «shoduf» ixtiro qilingan. Yangi
o’simliklar o’zlashtirilgan. (Chechevisa, smola daraxtlari). Chorvaning yangi
zoti (xachir, tuya) yilkichilik mustaqil sohaga aylanadi.
Sun'iy sug`orish inshootlarini qurish, ta'mirlash va tartibga solish, yangi
yerlarga suv chiqarish fir'avnlarning diqqat-markazida turgan. Fayum vohasida
yangi yerlar ko’plab ochilib, voha Misrning g`alla omboriga aylangan. Eski
kanal, to’gon va ariq-anhorlar tozalangan. Nil daryosining toshqin suvlarini
chiqishi ustidan muntazam nazorat o’rnatilgan. Nil vodiysida uzumchilik,
asalchilik va bog`dorchilik gullab-yashnagan. Yangi podsholik davrida Misr
iqtisodiyotida dehqonchilik va chorvachilik yetakchi soha sifatida mahsulotni
ko’plab yetkazib bergan.
Fir'avnlar kuchli iqtisodiyotga tayanib tashqi siyosatda jiddiy yutuqlarga
erishdilar, me'morchilik, qurilish sohasi yuqori darajada rivojlangan. Bir necha
yangi shaharlar jumladan, Per-Ramzes nomli yangi shahar qurilgan. Noyob san'at
namunalari hisoblangan me'morchilik inshootlari barpo qilindi: Luksor va Fivada
Amon ibodatxonalari, fir'avn sog`ona-ibodatxonasi, Fir`avn Ramzes Abidosda
Osiris ibodatxonasini qurgan. Nubiyada qoya toshda Abu-Simbel ibodatxonasi
(balandligi 33 m., kengligi 38 m., uzunligi 65 m.) bunyod qilinadi. Bundan tashqari
bu yerda Ramzes II ning balandligi 24 m. bo`lgan haykali va uning oyog`i ostida
bolalarining 200 haykallari barpo qilingan.
25

Bu davrda Misr madaniyatining taraqqiyoti uchun qulay ichki va tashqi
imkoniyatlar yaratilgan. Mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi
ichki va tashqi savdoning rivojlanishiga sabab bo’lgan.Yangi savdo aloqasi tobora
kengaygan. Suriyaning ayrim viloyatlari bilan Misrning savdo aloqalari
mustahkamlangan. Misrliklar bu hududdan qishloq xo’jalik mahsulotlari: don,
sharob,asal hamda chorva mollari olib kelganlar. Livandan binokorlik yog`ochlari
keltirilgan. Misrga Suriya orqali uzoq mamlakatlardan, xett davlatidan Egey
dengizlaridagi orollardan va Mesopotamiyadan juda ko’plab mahsulot olib
kelingan. Suriya bilan savdo-sotiq ishlari quruqlikdagi yo`llar orqali ham olib
borilgan.Bu davrda misrliklarning dengiz floti bo’lgan va shuning uchun ular
mahsulotlarni Suriyadan yelkanli kemalarda olib kelganlar. Suriyadan keyin Misr
savdosining eng muhim tayanch nuqtalaridan biri Bobil shahri bo’lgan.
Bu davrda misrliklar bir qator yangi mamlakatlarga: Kipr, Kichik Osiyo,
Mesopatamiyaga savdo ekspedisiyalari va istilochilik niyatida qo’shin
yuborganlar. Bu vaqtga kelib Sinaydagi mis konlari xom ashyosi tugay deb
qolganligi sababli misrliklar o’zlariga zarur bo’lgan misning yangi manbalarini
qidirishga majbur bo’lganlar. Yangi podsholik davrida misrliklar o’zlariga zarur
bo’lgan misni Kipr orolidan olib kelganlar. Kipr oroli qadim zamonlardan o’zining
juda katta mis konlari bilan ham nom chiqargan. O`sha vaqtdan saqlanib qolgan
ba'zi hujjatlarda Kipr orolidan Misrga juda ko’plab mis yuborilgani haqida
malumot beriladi. Masalan: Kipr podshosi Misr fir'avniga bunday deb yozgan:
«Men senga 500 talant(150000 kg) mis yubordim.Men buni birodarimga sovg`a
qilib yubordim. Birodar misning kamligini ko`nglingga olma. Mening
mamlakatimda egam Nergalning qo`li (vabo) mamlakatimdagi odamlarning
hammasini qirib yubordi. Endi misni tayyorlaydigan hech kim yo’q».
Bu davrda Kichik Osiyodan, xususan uning xettlar joylashgan sharqiy
viloyatlaridan Misrga temir keltirilgan. Temir o`sha vaqtlarda Misrda nodir
hisoblangan.
Misr savdosi shimoli-sharqqa Mesopotamiya viloyatlariga kirib borgan. Ikki
daryo oralig`ining shimoli-g`arbida joylashgan Mitanni davlatidan jez, lojuvard,
26

gazmol, kiyim-kechak, moy, jang aravalari ,otlar va qullar olib kelingan. Misrliklar
Bobildan ham xuddi shunday tovarlar ya'ni kumush, yog`ochdan tortib oltin va fil
suyagi bilan bezatilgan qimmatbaho buyumlar keltirganlar. Misr bilan Osuriya
o’rtasida ham savdo aloqalari o’rnatilgan. Yozma manbalardagi ma'lumotlarga
qaraganda misrliklar Osuriyadan jang aravalari, otlar va lojuvard keltirganlar.
Misrliklar Old Osiyodan olgan mahsulotlari evaziga bu mamlakatlarga asosan
quyma oltin yoki tilla buyumlar,fil suyagi yoki lojuvard bilan bezatilgan buyumlar,
gazmol, kiyim-kechak, asosan qimmatbaho metallar yuborganlar.
Avvalgidek Misr jamiyati uch qatlamga bo’lingan edi: hukmron tabaqa
quldorlar, ustaxonalar,uy egalari: kichik mayda ishlab chiqaruvchilar, o’z mehnati
bilan kun kechiruvchi hunarmand va dehqonlar: o’z mulkiga ega bo’lmagan qaram
qullar. Yangi podshohlik davrida ijtimoiy qatlamlar va ijtimoiy tizimda ularning
ichida ko’pgina o’zgarishlar yuz bergan. Quldorlik munosabatlari
mustahkamlangan. Yuz minglab asirlar qullarga aylantiril. 1-3 qulga esa bo’lgan
mayda quldorlar paydo bo’lgan. Hukmron tabaqa va uning tarkibida keskin
o’zgarishlar yuz bergan. Aslzoda bo’lmagan, ma'muriyatda o’rta va kichik
lavozimlarni egallagan, fir'avnga qaram bo’lgan kichik va o’rta quldorlar paydo
bo’ldi. Ular fir'avn hokimiyatini asosiy tayanchi edilar.
Hukmron tabaqa ichida xizmatdagi zodagonlar, qo’shinning qo`mondon
tarkibi, merosiy zodagonlar, xudo Amon boshchiligidagi oliy kohinlar alohida
o’rin egallaganlar. Nom zodagonlari va oliy kohinlar XVIII sulola davrida
istilochilik urushlaridan ulkan boylik orttirdilar. Yillar davomida moddiy
boyliklarni to’plab olgan. Fiva kohinlari davlat hokimiyatiga kuchli ta'sir o’tkazib
fir'avnlarni siyosatiga faol aralashganlar. Fiva kohinlari bilan nom zodagonlari va
xizmatdagi zodagonlar o’rtasida kuchli qarama-qarshilik paydo bo’lgan. Natijada
bu kurash Exnatonning diniy islohatlari bilan tugagan.
Misrdagi ijtimoiy vaziyat ziddiyatli edi. Istilochilik yurishlari davrda
iqtisodiy o`sish ma'lum holda barqaror bo’lgan, ammo, mehnatkash aholining
ahvoli og`ir bo’lib qolavergan.
27

Yangi podsholik davrida davlatni idora qilishning murakkab apparati
vujudga kelgan. O’sha vaqtdan qolgan juda ko’p hujjatlar markaziy va mahalliy
idora tizimi bilan tanishib chiqishimizga imkon beradi. Markazlashgan byurokratik
idora tizimi borgan sari kuchayib boradi. Ota-bobosi fir'avnlar bo’lgan
Yaxmosning ittifoqdoshi bo’lgan Al-kaba nomarxlaridan tashqari, boshqa
viloyatlarning ilgarigi mustaqil hokimlari o’z mustaqilliklarini yo`qotganlar va
fir'avnga tamomila itoat qilishga majbur etilganlar. Mamlakat Shimoliy va Janubiy
Misrni o’z ichiga olgan ikkita katta ma'muriy okrugga bo’lingan; okrugga
fir'avnning maxsus hokimi qo’yilgan. Bu esa idora qilish ishini yanada ko’proq
markazlashtirishga imkon bergan. Nomlarni idora qilish podsho amaldorlari
qo’liga topshirilgan. Har bir viloyatning boshida maxsus amaldor turgan. Uning
mirzasi va alohida devoni bo’lgan. Shaharlarni fir`avn tayinlagan maxsus
mansabdorlar boshqarganlar.
Hujjatlarda sud ishining qanday tashkil qilinganligiga oid ba'zi bir
ma'lumotlar saqlanib qolgan. O’sha davrdayoq sud qonunlari to’plami bo’lgan.
Shunday tasvirlar saqlanib qolganki, bu tasvirda biz sud mahkamasida bosh
sudyaning o’tirganini va uning oldida bir sandiq bo’lib, uning ichida 40 ta
qonunlar to’plamining yozilgan matni borligini ko`ramiz. Exnaton III o’zini
«Qonun o’rnatuvchi» deb atagan. U o’z yozuvlarida qonunga doim rioya
qilinganligini bayon qiladi.
Bu davrda boshqaruv xodimlari soni o’sib ketdi,boshqaruv bo`g`inlari
ko’paydi. Lavozimlar aniq darajalarga bo’linadi. Tutmos III ning bosh vaziri
Rexmirning davlat apparatini murakkabligini ko’rsatadigan yo`riqnomasi bizgacha
yetib kelgan. Ushbu hujjatga ko’ra XVIII sulola davrida davlat apparati bir necha
bo`g`inlarga bo’lingan. Bu yo`riqnoma quyidagi so’zlardan boshlanadi. «Shahar
boshlig`i, janubiy shahar va qarorgoh vaziri vazir devonida o`sha tora-vazir majlis
ko’rganida shu vazir devonida eshitib turgan chog`da qilishi lozim bo’lgan hamma
ishlar xususida farmoyish u vazir kursisida o’tiradi. Yerga boyra solingan, tepasida
taxtiravon, uning orqasida ham teri, oyoq ostida ham teri ...yoyib tashlangan
qo’lida aso, oldida 40 kun uning kamida ikki tomonida janubning 10 ta kibori,
28

ichki qasr boshligi uning o’ng tomonidan daromadlar boshlig`I, chap tomonda
vazirning mirzalari qo’liga yaqin joyda turadigan… ». Bu yo`riqnomaga
qaraganda bu oliy mansabdagi amaldor butun mamlakatni idora qilish ishini o’z
qo’liga olgan. Markaziy boshqaruv apparati bir necha bo`g`inlarga bo’lingan.
Xazina boshlig`i, uy boshqaruvchisi (soliq yig`uvchi, xiroj to`lovchi) ekinlar
mudiri, chorva boshlig`i, qabulxona boshlig`i, sud mudiri, harbiy palatalar
boshlig`i kabi vazifalariga ega bo’lgan vazir qoshida 10 ta yuqori Misr amaldorlari
bo’lgan. Keyingi bugin hududiy ma'muriy boshqaruv apparati bo’lgan. Rexmir
yo`riqnomasiga ko’ra vazir to’rtta ma'muriy hududlarni boshqaradigan
amaldorlarni tayinlagan. «U (vazir) Yuqori va Quyi Misr va Yuqori Misrning
janubiy qismi (Fiva boshchiligidagi poytaxt okrugi). Nilning viloyati. Ular barcha
yuz bergan voqealar to’grisida har to’rt oyda hisobot berishlari kerak. Ular
vazirlarga o’zlarini boshqaruvlari yozuvlarini yetkazadilar».(O’sha davrdagi
hujjatdan parcha…)
Davlat xavfsizligi uchun muhim bo`lgan qo`shinda yollanma askarlar soni
ko’paytirilgan. Shu maqsadda Liviya qabilalaridan ko’plab askarlar olingan,
qo`mondonlik tarkibi va qo`shinning moddiy ta`minoti mustahkamlangan.
Tashkiliy jihatdan qo’shinlar shimoliy va janubiy qismlarga bo’lingan.
Qaram yerlar va Misr aholisini talanishi natijasida hukmron tabaqa, ayniqsa
ko’p sonli yaxshi uyushgan kohinlar tabaqasi boyib ketgan. Ibodatxonalar
minglab gektar yerlar, chorva mollari, qullar va boshqa moddiy boyliklarga egalik
qilganlar. XVIII sulola davrida fir'avnlarning homiysi Amon ibodatxonasi
Misr bosh xudosi sifatida alohida ta'sirga ega bo’lgan. Xudo Amon bayrog`i ostida
Fiva hukmdorlari giksoslarni haydab chiqarganlar. Fivadagi Amon ibdoatxonasi
nihoyatda katta obru – e'tiborga ega bo’lgan. Fir`avnlar tomonidan bu
ibodatxonaga fir'avnlar o’n minglab qullar, yer, minglab bosh qoramol, oltin-
kumushlar hadya qilganlar. Karnak va Luksorda xudo Amon sharafiga hashamatli
ibodatxonalar qad ko`targan. Mamlakatda Amon ibodatxonasi kohinlarining
mavqei kuchayib ketgan. Ular Misr iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotiga
kuchli ta'sir ko’rsata boshlaganlar. Jumladan, Amon ibodatxonasining oliy
29

kohinlari taxt vorisining nomzodini ko’rsatishdek,imtiyozli huquqni olganlar. Boy
Amon ibodatxonasining oliy tabaqa koxinlarini kuchayib ketishi hukmron
tabaqani noroziligiga sabab bo’lgan. Bu holat davlat hokimiyatiga katta
muammolarni tug`dirgan. Natijada Amenxotep IV hukmron tabaqaga suyanib,
Amon kohinlarining kuch-qudratini sindirishga jur'at kiladi. U diniy islohot
o’tkazgan. Amenxotep IV (er. avv. 1372-1354) davrida Misr xudolaridan
“quyosh shu'lasi” xudosi Aton birinchi o`ringa qo`yila boshlangan. Bu
fir’avnning o’z nomini o’zgartirishida ham o’z ifodasini topgan. Fir'avn Exnaton
degan yangi nom olgan. Shu bilan birga Exnaton Fiva koxinlari bilan uzil-kesil
suratda aloqani uzib, Fivadan chiqib ketgan. Go`zal saroy va ibodatxonalar bilan
bezalgan yangi poytaxt Axetaton (Aton shahri)ga Exnaton o’zining butun saroy
amaldorlari va yangi quyosh xudosining kohinlari bilan birga ko`chib kelgan.
Exnatonning hukmronligini oltinchi yilida Aton Misrning yagona va oliy
xudosi deb e'lon qilinadi. Exnaton o’zini Atonning yagona o’g`li deb Amenxotep
(«Amon rozi») ismini Exnaton («Amonga yoqadigan») degan ismga almashtirgan.
Aton butun dunyoni va Misrni yaratuvchisi hisoblanib, odatdagidek, hayvon
qiyofasida emas, balki quyoshning yerga nur sochayotgan shu'lasi sifatida
ifodalangan. Yangi xudoga sig’inishni istamagan zodagonlar qatl etilib, ularni
jasadlari yoqilgan. Faqat Exnaton quyosh xudosini yagona va sevimli o’g’li
sifatida Atonni bevosita o’zidan vaxiy olishi mumkin edi va fuqaro, kohinlarga
amr-farmon qilishi mumkin edi.
Exnaton tomonidan o’tkazilgan bu diniy islo hot ko`ngildagidek natija
bermagan. Exnaton Fiva kohinlari va nomlaridagi quldor zodagonlarni qudratini
vaqtincha bo’shashtirishga muvaffaq bo’lgan. Exnatondan keyin taxtga o`tirgan
fir'avnlar uni diniy siyosatini davom ettira olmaganlar. Ulardan biri Tutanxamon
Fiva kohinlariga yon berib, Amon e'tiqodini qaytadan tiklashga va hatto o’z ismini
ham shunga yarasha o’zgartirib «Tutanxamon» deb atashga majbur bo’lgan.
Shunday qilib bu diniy islohot qattiq qarshiliklarga uchragan. Exnatonning
vafotidan keyin poytaxt Memfisga ko`chirilgan.
30

XX sulola asoschisi Setnaxt (er. avv. 1192-1190-yillar) mamlakatni tartibga
keltiradi, uning vorisi Ramzes III (er. avv. 1192-1175-yillar) qo’shinni qayta
tiklaydi, uning sonini ko’paytiradi. Luviyaliklarni va dengiz xalqlarining hujumlari
qaytariladi. Ramzes III Falastin va Suriyada qisqa vaqtga bo’lsada, Misrning
ta'sirini qayta tiklaydi. Ramzes III kohinlarning ma'naviy siyosiy qo’llab-
quvvatlashiga erishish uchun mamlakatdagi yirik ibodatxonalarga ko’plab yer-
suv, oltin, qimmatbaho toshlar va qullarni in'om qilgan. Misr ibodatxonalari katta
yer-mulkka ega bo’lib, savdo-sotiq, hunarmandchilik va boshqa xo`jalik sohalari
bilan shug`ullanganlar. Katta miqdorda iqtisodiy qudratga ega bo’lgan kohinlar
tabaqasi davlat ishlariga aralashganlar, saroy zodagonlarining noroziligiga sabab
bo’lgan.
Ramzes III vorislari davrida Misr zaiflasha boshlaydi. Er. avv. 1075-yillar
atrofida XX sulolaning so’ngi vakili Ramzes XI vafoti bilan Misr ikki qismga
bo’linadi va Quyi Misrni birlashtirgan markazi Tanis bo’lgan ikkinchi davlat
paydo bo’ladi. Shu bilan qadimgi Misr tarixidagi oltin davr tugab III O’tish davri
(er. avv. 1075-656-yillar) boshlanadi.
Xulosa:
Tarixda Mamluklar davlati deb nom olgan bu davlat hukmdori Iziddin
Oybeg nomi bilan bog‘liq bo‘lib, 1250 yili tashkil topgan.
Mamluk – qul deganidir. Bu davlatning tashkil topishida Misrga sotilgan
sobiq qullardan qipchoqlar, cherkaslar, gruzinlar muhim rol o‘ynadi. Misr
podshohi as-Solih Ayub vafot etgandan keyin, to uning o‘g‘li Turon shoh taxtga
kelgunga qadar podshoh Ayubning askarlari Misrga salib yurishlari qilgan
Lyudovik 1Xning askarlarini tor-mor qilib, uni asirga oldilar. Ayubning lashkarlari
mamluklardan iborat edi. SHu tariqa mamluklar Misrda mavqeini mustahkamlar
oldilar. Oradan to‘rt hafta o‘tgach, Ayubning o‘rniga taxtga o‘tirgan Turon shoh
mamluklar tomonidan o‘lririldi. Mamluklar davlatiga Ayubning bevasi SHojar ad-
31

$dur o‘tirdi. Oradan bir necha oy o‘tgach, Mamluklar davlati taxtiga Iziddin Oybeg o‘tirdi. Mamluklar davlati 1250 yildan XVI asrning boshlarigacha --- 1516-1517 yillargacha Misr va Suriyada hukmronlik qildi. Mamluklarning birinchi hukmdori Iziddin Oybeg ham asli qipchoq qavmidan edi. Qipchoqlarning mavqei Misrda baland bo‘lgani uchun hokimiyatni ular boshqardi. Taxminan 1260-yillargacha Mamluklar davlatida parokandalik bo‘lib turdi. 1260 yili Rukniddin Boybars taxtga o‘tirib, o‘zini Misr sultoni deb e’lon qildi. U kelib chiqishi bo‘yicha Xorazmdan. Bu hukmdor taxtga o‘tirgach, Misrning Oltin O‘rda bilan aloqalari jonlandi, tarixiy asarlar yaratish yo‘lga qo‘yildi. Turkiy sulolalar va xalqlari haqida tarixiy-geografik ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan qomuslar yaratildi. Misrda sulton Boybarsning tarjimai holiga bag‘ishlangan tarixiy asar yozildi. Bu asarni Boybarsning kotibi Abdu Zohir yozdi. Asarda Oltin O‘rda bilan munosabatlar to‘g‘risida ma’lumotlar keltiriladi, Qrimdan Volgaga qadar qisqacha yo‘l ko‘rsatkich beriladi, Qrim aholisi haqida etnografik, diniy ma’lumotlar keltiriladi. Bu paytda Dashti Qipchoqdan kelgan ko‘p aholi yashardi. 6 Boybars mamluklar davlatini mustahkamladi, har bir shaharda doimiy armiyasini tashkil qildi. Davlat ichida tartib-qoidani mustahkam qildi. Saroydagi o‘zaro nizolarga tamomila barham berdi. Mamluklar davlati shu qadar gullab- yashnadiki, Boybarsgacha ham. undan keyin ham bu darajada rivojlanmagan edi. Mamluklar davlatiga dunyoning hamma tomonidan savdogarlar keladigan bo‘ldiyu Daryolarga ko‘priklar, har bir shaharda masjidlar barpo qilindi. Boybars SHarqdagi hamma arab erlarining, Saljuqlar va O‘rta Osiyo, Armanistonning o‘lkalarining hukmdori bo‘lib qoldi. Atrofdagi hamma davlatlar mamluklar bilan hisoblashadigan bo‘ldi. 7 Boybars sulton bo‘lganda, qipchoq erlari Oltin O‘rda davlatiga qarar, bu davlatni mo‘g‘ul xonlaridan Berkay (1256-1266) boshqarardi. Boybars unga maktub yuborib, do‘stona aloqalar o‘rnatishni taklif qildi. 1262 yili har ikkala davlat o‘rtasida do‘stona aloqalar o‘rnatish maqsadida Boybars o‘z elchisini 6 ru.wikipedia.org\/wiki/ Мамлюкский султанатё 7 Gumilevica kulichki net/HE2/ 32$

jo‘natdi. SHundan so‘ng Oltin O‘rda va Mamluklar davlati o‘rtasida harbiy, savdo,
diniy, madaniy aloqalar mustahkamlandi.
1277 yili Boybarsni o‘zining vaziri, qipchoqlardan bo‘lgan Qolovun
zaharlab o‘ldirdi. U Damashqda dafn etildi. SHunday qilib, Boybars sulton
mamluklar davlatini qudratli saltanatga aylantirdi, Misr va Suriyani salib
yurishlaridan, mo‘g‘ullar hujumidan himoya qildi. 8

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Биринчи Президентимиз Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак
йук. T.1998 yil.
2. Ладынин И. А. и др. История древнего мира: Восток, Греция, Рим.
«Слово», «ЭксмоЭ-М. 2004.Лирика древнего Египта. M., 1965
3. Коростовцев М.А. Религия древнего Египта. M., 1976
4. Культура Древнего Египта. M., 1976
5. Повесть о Петеисе III Древнеегиптская проза. Пер. M.A. Коростевцева.
8
tarihi-tulgalar kz/ru/beibars-sultan.
33

Misr mamluklari davlati tarixi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Misr mamluklari davlati tarixi

O'xshash dokumentlar