Misrning yangi podsholik davri manbashunosligi va tarixshunosligi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	138.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Misrning yangi podsholik davri manbashunosligi va tarixshunosligi

Sotib olish

MISRNING YANGI PODSHOLIK DAVRI MANBASHUNOSLIGI VA
TARIXSHUNOSLIGI
MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 2
I.BOB. MISRNING YANGI PODSHOLIK DAVRI MANBASHUNOSLIGI .............................................................. 4
I.1.Yangi podsholik davriga oid manbalar .................................................................................................... 4
I.2. Yangi podsholik davrning ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy muhiti .............................................................. 10
II.BOB. YANGI PODSHOLIK DAVRINING SIYOSIY TARIXI .............................................................................. 14
II.1. Yangi podsholik davrida Misrning qo‘shni davlatlar bilan munosabatlari ........................................... 14
II.2. Exnatonning diniy-siyosiy islohoti ....................................................................................................... 16
XULOSA ...................................................................................................................................................... 25
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................................................. 27
1

KIRISH
“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan, yuksak
intellektual va ma’naviy salohiyatiga ega bo lib,ʻ
dunyo miqyosida o z tengdoshlariga hech qaysi
ʻ
sohada bo sh kelmaydigan insonlar bo lib kamol
ʻ ʻ
topishi, baxtli bo lishi uchun davlatimiz va
ʻ
jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatini
safarbar etamiz” 1
SH.M.Mirziyoyev.
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Hozirgi dunyo murakkab va turfa xil.
Unda turli madaniyatlar yonma-yon yashaydi va bir -biriga ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ Butun
dunyo bilan muvaffaqiyatli munosabatlarga kirishish, do stlik va hamkorlikni
ʻ
rivojlantirish uchun mavjud voqelikning muammolarini chuqur bilish va bu
bilimdan umum iy manfaat yo lida foydalanish lozim bo ladi.
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.Karimov o zining
ʻ ʻ ʻʼ
O zbekiston XXI asr bo sag asida:
ʻ ʻ ʻ xavfsizlikka tahdid, taraqqiyot shartlari va
kafolatlari kitobida dunyo mamlakatlari bilan tinch-totuv yashash va hamkorlik
ʼʼ
qilishning ahamiyati xususida to xtalib, shunday yozadi:
ʻ “Biz yashayotgan davr
qanday xususiyatlarga ega? So nggi vaqtlarda yuz bergan, dunyoning jug rofiy -
ʻ ʻ
siyosiy tuzilishini va xaritasini tubdan yangilagan o zgarishlar hozirgi zamon va
ʻ
kelajak uchun qanday tarixiy ahamiyatga molik? Bular haqida mulohaza y u ritish
va ularga to g ri baho berish juda muhim”
ʻ ʻ 2
.
Dunyo iqtisodiy hayotining globallashuvi muhim hayotiy va milliy
manfaatlarga javob beradi. Chunki u davlatlarning dunyo xo jalik jarayoniga
ʻ
qo shilishiga va dunyo texnologiyasi, fani va madaniyati yutuqlaridan
ʻ
foydalanishga ko maklashadi.
ʻ Shu munosabat bilan Birinchi Prezidentimiz
shunday yozadi: Milliy tafakkur o z taraqqiyotida madaniy qurilish vazifalariga
ʼʼ ʻ
dunyo miqyosida yondashishi, boshqa xalqlarning taqdiri, ularning o zaro
ʻ
1
Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O ‘ zbekiston, 2021. – 464 б. – kitob.
2
Karimov I., O zbekiston XXI asr bo sag asida: xavfsizlikka tahdid, barkamollik shartlari va taraqqiyot kafolatlari,
ʻ ʻ ʻ
T., 1997.
2

munosabatlari bilan yaqindan qiziqishi, ular hayotining eng teran nuqtalarigacha
kirib borishi, milliy manfaatlarni hisobga olish kerak 3
.
Xususan, Yangi Misr podsholigi tarixini o rganish ʻ tarix fani uchun besamar
bo lmaydi.
ʻ Aynan mana shu yo lda namuna sifatida men ʻ Yangi Misr podsholigi
davri tarixini tanladim. Yangi Misr podsholigi davridag i tarixini siyosiy, iqtisodiy,
madaniy jihatlarini o rganish jarayonida O zbekiston va jahon
ʻ ʻ tarixidagi o xshash ʻ
va farqli jihatlarini ko ra olamiz.
ʻ
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Har bir bajarilgan ish maqsadsiz
bo lmaydi.
ʻ Shu kabi men ham ushbu kurs ishimni yozishdan ma lum bir maqsadni ʼ
ko zlaganman.
ʻ Yangi Misr podsholigi davridag i tarixi borasida ma lumot zarur ʼ
o rinlarda kurs ishimdan bemalol foydalana olishlarini xohlayman.
ʻ
Kurs ishining davrlashtirilishi. Mening ushbu kurs ishim xronologik
jihatdan miloddan avvalgi XVIII asrdan – VII asrga qadar bo lgan davrda
ʻ Misr
hayotida bo lgan voqealarni qamrab oladi.
ʻ
Kurs ishining obyekti, predmetini belgilash. Tayyorlagan ishimni obyekti
sifatida aynan tanlagan davlatim to g risidagi fikrlarni belgiladim.
ʻ ʻ Aynan Yangi
Misr podsholigi to g risida yozilgan ilmiy ma
ʻ ʻ qola lar, faktlar kurs ishining asosini
tashkil qiladi.
Kurs ishining tuzilishi. Kurs ishi kirish, to rt bob, xulosa va foydalanilgan
ʻ
manba va adabiyotlar qismidan iborat.
3
Karimov I.A.Yuksak ma naviyat
ʼ – yengilmas kuch. T.:Manaviyat. 2008. – b. 74 .
3

I.BOB. MISRNING YANGI PODSHOLIK DAVRI MANBASHUNOSLIGI
I.1.Yangi podsholik davriga oid manbalar
Yangi podsholik davrida Misr qo‘shinlari qayta tashkil qilindi. Giksoslar
ta’siri ostida qo‘shin tarkibiga jang aravalari kiritildi. Misrda ot zavodlari tashkil
qilinib, xo‘jalikning yangi sohasi yilqichilik paydo bo‘ldi. Ot zavodlari davlat
hokimiyati tomonidan taskil qilindi va ularni oliy mansabdor boshqargan.
Piyodalar asosiy harbiy qo‘shinning asosiy qismi bo‘lib qoldi. Ammo uning qurol
turlari yangilandi. Qilichning 2 turi: og‘ir, to‘gri va yengilroq o‘roqsimon qilichlar
paydo bo‘ldi. Dushmanlardan yaxshiroq himoya uchun askarlar plastinkali sovut
kiya boshladilar. Qo‘shin safini og‘ir qurollangan kamonchi va nayzachilar to‘ldira
boshladi. Qo‘shinning yangi turi harbiy dengiz floti paydo bo‘ldi. Mudofaa
inshootlari (fortifikatsiya) qurish san’ati takomillashdi. Misrliklar bosib olingan
hududlarida kuchli mustahkamlangan qal’alarni ko‘ra boshladilar. Qo‘shinni
to‘ldirish tartibi o‘zgardi. Askar olishning yangi qoidasiga ko‘ra, har 10 balog‘atga
yetgan erkaklardan biri harbiy xizmatga chaqiriladigan bo‘ldi. Ammo bu tartib
qo‘shinni to‘liq to‘ldirish imkoniyatini bermadi. Shu sababli, XIX sulola davridan
boshlab, yo‘llanma chet el askarlari qo‘shinning yarmini tashkil qila boshladi.
XVIII sulola kuchli qo‘shinga tayanib, bosqinchilik siyosatini olib bordi.
Ayniqsa, Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘iga nisbatan istilochilik hujumlari
kuchayib ketdi. Bu hududda er. av. XV asrda Misrga qarshi faqat birgina Mitanni
davlati jiddiy qarshilik ko‘rsata olar edi. Mitanni XVI asr oxiri XV asrning birinchi
yarmida qudratli davlatga aylangan edi. U Misrning Suriya va Falastinga
ekspansiyasini to‘xtatish uchun Kadesh shahri boshchiligidagi Suriya va
Falastinning kichik davlatchalari koalitsiyasini har tomonlama qo‘llab-quwatladi.
Natijada, bu ittifoq Misr ekspansiyasini vaqtinchalik to‘xtatdi. Misr janubda
uchinchi Nil ostonalaridagi hududlarni bosib oldi. Yaxmos I giksoslarni Osiyodan
haydab chiqarib Finikiyada Misrning ta’sirini qayta tikladi. Uning o‘g‘li
Amenxotep Osiyoda hech qanday urush olib bormadi, keyingi fir’avn Tutmos I (er
4

av XVI asr oxiri) davrida Misr Yaqin Sharqning eng katta davlatlaridan biriga
aylandi.
Nubiya (Kush)da katta yutuqlarga erishilib Kamos Misrning hududini Nilning
ikkinchi ostonasigacha, Amenxotep I yana janubga tomon kengaytirdi.
Amenxotep I ga uning kuyovi harbiy boshliq Tutmos voris bo‘ldi. U er. av.
XVI asr oxirida Yuqori Mesopotamiyadagi Mitanni davlatiga qarshi urush
boshladi. Bu davlat shimoliy Suriyani nazorat qilar edi. Misr Mitannidan shimoliy
Suriyani tortib olib, o‘z nazorati ostiga oldi. Nubiyada misrliklar Nilning uchinchi
ostonasidagi ilgari mustaqil bo‘lgan Kush davlatining poytaxti Kermani
egalladilar.
Tutmos I ning vorisi uning kichik xotinidan bo‘lgan o‘g‘li Tutmos II ( er. av.
1503— 1490-yillar atrofida) bo‘lajak mashhur malika Xatshepsutga uylandi.
Malika Xatshepsut Tutmos III ni davlat ishlaridan chetlashtirishga harakat qildi.
Xatshepsut o‘zini eri bilan birga hukmdor deb e’lon qiladi, vaqt o‘tishi bilan
malika yodgorliklarda o‘zini mustaqil fir’avn sifatida tasvirlay boshladi. Malika
erkak fir’avn kabi o‘z hokimiyatini to‘laqonligini ta’kidlash uchun gavda
tuzilishini erkaklarga o‘xshatib, soqol qo‘yilgan holda tasvirladi. Xatshepsut
fir’avn-jangchi sifatiga da’vo qila olmas edi. Shu sababli u Puntga katta
ekspeditsiya tashkil qildi. Bu vaqtda uning eri er. av. 1490—1438-yillarda
hukmronlik qilgan Tutmos III istilochilik urushlari olib bordi. G‘ayratli sarkarda
Tutmos III Sharqiy O‘rtayer dengizi qirg‘og‘ini Misr ta’siri ostiga o‘tishi uchun
uzoq harbiy tayyorgarlik ko‘rdi. Er.av. 1482- yilda Tutmos III Falastinga ko‘p
sonli qo‘shin tortdi. Megiddo shahri yonida Suriya va Falastinning Kadesh shahri
boshchiligidagi birlashgan qo‘shinlari Tutmos III qo‘shinlari bilan uchrashdi.
Qonli jang misrliklar g‘alabasi bilan tugadi 4
.
Natijada Misr Suriya va Falastinning katta qismini egallab oldi. Mitanni oz
qo‘shinlarini Frot ortidan chaqirib oldi va Misrga Suriya, Finikiya va Falastin
4
Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.270-304.
5

hududlarini yon berishga majbur bo‘ldi. Tutmos III o n besh marta harbiy yurish
qilib, Frot daryosigacha bo‘lgan hududlarni bosib oldi. Frot daryosi yelkasidagi
Karxemish shahri Misrning shimoliy chegarasi bo‘ldi. Janubda Misr Nilning 4-
ostonalarigacha bo‘lgan yerlarni o‘z tasarrufiga oldi.
Misrning shimolidan janubigacha chegarasi 3200 kmni tashkil qildi.
Istilochilik urushlari natijasida Misr XV asrda Old Osiyodagi eng qudratli davlatga
aylandi. Old Osiyoning Mitanni, Xett va Bobil kabi kuchli davlatlari Misrning
kuch-qudrati bilan hisoblashishga majbur bo‘ldilar.
Ular Misr bilan dostona munosabat o‘rnatishga harakat qildilar. Bu togrisida
o‘sha davrdagi ko‘pgina yozma manbalar ma’lumot beradi. Mitanniga qarshi
yurishlarni Tutmos III ning o‘g‘li Amenxotep II (er. av. 1438-1436- 1412-yillar),
Tutmos IV (er. av. 1412- 1402-yillar) davom ettirdilar. Tutmos III va Amenxotep
II lar fir’avn-jangchilar edilar. Ular shaxsan jangda ishtirok etib, bir harakat bilan
tarang, og‘ir kamonni torta oladigan o‘sha vaqtda Suriyada mavjud bo‘lgan fillarni
ov qilgan jismonan kuchli shaxslar edilar. Tutmos IV ning o‘g‘li Amenxotep III
(er. av. 1402—1365- yillar) davrida Misr Sharqiy O‘rtayer dengizi katta hududini
nazorat qildi. Uzoq Alasiya (Kipr oroli) ham Misrga bo‘ysundirildi.
U yerdan mis olib kelingan. Kuchayib ketgan Misr Bobil podshosi
Amenxotep II ning qizini qo‘lini so‘raganda, uni mensimay rad javobini beradi.
Misrning o‘sha vaqtdagi xalqaro munosabatlari XVIII sulola oxiridagi Misr
fir’avnlarining Tel-Amaraada topilgan katta davlat arxividagi hujjatlardan bizga
yaxshi ma’lumdir. Bu arxivda Bobil, Osuriya, Mitanni, Xett davlatlari va Kipr
podsholarining, yana Suriya va Falastindagi ko‘p hokimlarning Misr fir’avniga
yuborgan diplomatik xatlari saqlanib qolgan. Shu xatlarga qaraganda Misr Old
Osiyodagi bir qancha davlatlar bilan juda mustahkam savdo va diplomatik
munosabatda bo‘lgan. Ayrim davlatlar o‘rtasida bo‘ladigan muzokaralar maxsus
elchilar yordami bilan olib borilgan.
Xett istilosi xavfi aniq bo‘lib qolgach, Mitanni va Misr podsholari bosh
ko‘tarib kelayotgan dushmanni birgalikda yengish maqsadida birlashganlar. Misr
6

bilan Mitanni o‘rtasida ittifoq o‘rnatishga imkon tug‘ilgan. Bu ittifoq bir necha
sulolaviy nikohlar bilan mustahkamlangan. Mitanni podshosi Tushrattaning Misr
fir’avni Amenxotep III ga yozgan xatlarida Misr bilan Mitanni o‘rtasida o‘ta
mustahkam munosabatlar o‘rnatilishiga olib kelgan diplomatik muzokaralarning
ayrim bosqichlari ravshan va jonli qilib tasvirlangan.
Misr Amenxotep hukmronligi yillarida uzoq Suriyadagi o‘z yerlarini
xettlardan himoya qilish uchun yetarli harbiy kuchga ega bo‘lmaganligidan
Mitanni yordamiga tayanishga majbur bo‘lgan. Amenxotep III (er.av.1424-1388-
yillar) zamonida ahvol yanada yomonlashgan. Bu vaqtda Misr Suriyadagi
mulklarini himoya qilish uchun yetarli harbiy kuchga ega bo‘lmadi. Suriya
shaharlari zaiflashib qolgan Misrni zulmidan qutilish uchun ittifoq uzdilar. Bu
ittifoqni esa xettlar qisman qo‘llab-quvatlaganlar. Bu ittifpqning boshida turgan
Suriya hokimi Aziru Suriyani Misrning qolgan-qutganlaridan ham ozod qilish
uchun qattiq kurash olib borgan. Suriya va Finikiyaning Misrga sodiq bo‘lgan ko‘p
shaharlari xettlar va Aziru qo‘shinlarining hujumlaridan o‘zlarini arang himoya
qilib turganlar.
Bu shaharlarning ba’zilari Misr fir’avnidan yordam so‘raganlar. Mashhur
Amenxotep IV Exnaton (er. av. 1365—1348-yillar) davrida Misrni tashqi siyosiy
ahvoli yomonlashadi, Mitanni Janubiy Suriyani katta qismini bosib oladi. Osiyoda
yana bir raqib xett davlati urushga tayyorlana boshladi. Exnatonning kuyovlari
Semnexkar (er. av. 1348—1347-yillar), Tutanxamon («otanining tirik qiyofasi » er.
av. 1347—1338-yillar)lar davrida ahvol o‘zgarmadi. Tutanxamon 10 yoshidan
fir’avn taxtiga o‘tiradi. Uning vafotidan keyin Mitannidan tashqari yana bir raqib,
xett davlati paydo bo‘ldi. Tutanxamon 20 yoshga yetmay er. av. 1338-yilda vafot
qildi. Uning bevasi Anxesenpaamon taxtni o‘z qo‘lida saqlab qolish uchun xett
podshosi Suppilulium I ni o‘g‘illaridan biri bo‘lgan Sannansaga turmushga
chiqishga rozi bo‘ldi. Xett shahzodasi Misrga keldi, lekin misrlik zodagonlar uni
o‘ldirdilar. Anxesenpaamon Atonning oliy kohini Eyega turmushga chiqishga
majbur bo‘ldi. Eye (er. av. 1338-1334-yillar) XVIII sulolaning so‘nggi fir’avni
7

bo‘ldi. Xett podshosi o‘g‘lini o‘limi uchun qasos olish maqsadida Misrga qarshi
yurish qilib, misrliklarni Osiyodan to‘la haydab chiqardi.
Misr qo‘shinlarining qo‘mondoni Xoremxeb Eyeni taxtdan ag‘darib (er. av.
1334—1306-yillar) keyingi fir’avn bo‘ldi. Uning vorisi XIX sulolaning birinchi
fir’avni keksa oily mansabdor Ramzes I (er. av. 1306—1304-yillar) taxtga chiqdi.
Ramzes I ning o‘g‘li Seti I (er. av. 1304-1209-yillar) xett podshosi Muvatalli bilan
urush olib borib Falastin, Finikiya va janubiy-markaziy Suriyani bosib oldi. U
Oront daryosi vodiysidagi Kadesh yaqinida xettlarni tor-mor qildi.
Seti I Liviya va Nubiyda urush olib borib o‘ta shafqatsizlik bilan harakat
qildi: Karnak ibodatxonasida u asirlarni xudo Arnonga bir necha marta qurbonlik
keltirayotgan holatda tasvirlangan 5
.
Seti I ning o‘g‘li Ramzes II (er. av. 1290- 1224-yillar) davrida Exnatondan
Eyegacha bo‘lgan fir’avnlarni sulolaviy ro‘yxatlardan o‘chirib tashlandi. Ramzes II
ibodatxonalar boyliklarini o‘z qo‘liga olib, xettlar bilan uzoq davom etgan urush
harakatlarini olib bordi. Er. av. 1280- yoki 1270-yillar atrofida xett podshosi
Xattusili III tashabbusi bilan Misr bilan xett podsholigi o‘rtasida tinchlik
shartnomasi tuziladi. Misr qo‘l ostida Falastin, Finikiyaning katta qismi va janubiy
Suriyaning ozroq qismi qoldi; bu mamlakatlarning shimolidagi barcha hududlar
xettlarning mulki hisoblandi. Tinchlik shartnomasi bilan birga o‘zaro yordam
majburiyati bilan ittifoq tuzildi. Ramzes II va Xattusilining qizlaridan biri bilan
nikoh o‘qitildi. Nil daryosining sharqiy qismida Ramzes II yangi poytaxt Per-
Ramzes shahrini qurdi. Ramzes II taxminan 87 yil yashadi. Uzoq vaqt uning katta
o‘g‘illaridan biri Memfis xudosi Ptaxning bosh kohini Xaemuas voris bo‘ldi, lekin
u otasini o‘limigacha yashamadi.Natijada Ramzes II ni o‘n uchinchi o‘g‘li
Merneptax (er. av. 1224-1214- yillar) taxtga chiqdi. Bu fir’avnning vafotidan keyin
Misr davlat hokimiyatining zaiflashuv jarayoni boshlandi. Ramzes III (er. av. 1190
—1159-yillar) Yangi podsholik davrining so‘ngi taniqli hukmdori edi. Ramzes II
5
I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of
interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 132-135.
8

hukmronligi uzoq davom etgan 6
. Bu davrda Misr davlati va madaniyati gullab
yashnagan: uning merosxo‘rlari davrida ichki va tashqi siyosatda kuchli ziddiyatlar
yuzaga kelgan. XIX sulolaning oxirgi to‘rt vakili davrida markaziy hokimiyat
nihoyatda zaiflashgan. Er. av. XIII—XI asrlarda Misrda zaif aholining noroziligi
kuchayadi. «Dengiz xalqlari» sharqiy chegaraga, Liviyaliklilar harbiy
chegaralariga bostirib kirganlar.
Ibodatxonalar davlatdan mustaqil bo‘lib o‘ta boyib ketdilar. (uzunligi 40 m
bo‘lgan «Xarris katta papirusi»dagi asosiy yozuvlarda fir’avnning ibodatxonalarga
hadyalari sanab o‘tilgan.) Ramzes II dan keyin Misrda yana 8 fir’avn hukmronlik
qiladi. Ularning hukmronligi davrida Misrga liviyalik va osiyoliklarning yangi
hujumlari kuchayadi; fir’avn hokimiyati zaiflasha boradi, nomlarning mustaqilligi
kuchayadi. Misr tsivilizatsiyasi qarama -qarshilikka emas, balki birlikka moyil edi.
Qadimgi Misrning matematika, tibbiyot va astronomiya sohasidagi bilimlarga
qo‘shgan hissasi zamonaviy tafakkurni xabardor qilishda davom etmoqda. Bizning
alifbomizga Misr ierogliflari asos solgan. Aleksandriya kutubxonasi va matematik
Klavdiy Ptolemey va ellin-yahudiy olimi Filo kabi olimlar orqali bu obro ‘davom
etdi. Ptolomeylar orqali ellinistik va misrlik g‘oyalar birlashdi va Misr dini,
ayniqsa Isis dini, yunon-rim dunyosida mashhur bo‘ldi. Rim imperatorlari, oxirgi
Ptolomey Kleopatradan keyin, fir’avnlarning qadimiy unvoni va sharafiga da’vo
qilishgan.
Ko‘p masihiylar, Iso an’anaga ko‘ra, Misrda vaqt o‘tkazganining chuqur
ahamiyatini ko‘rishadi. Darhaqiqat, Misrda erta nasroniylik ko‘p diniy tafakkurni
ko‘rdi va asosiy nasroniylik paydo bo‘lganiga bir nechta alternativalar paydo
bo‘ldi, ba’zilari ayol rolini ta’kidlab, ilgari yo‘qolgan matnlarning Nag Hammadiy
to‘plami, jumladan, Tomas Xushxabari zamonaviy Bibliya bilimlarini sezilarli
darajada to‘ldirdi. Misrning kopt cherkovi dunyodagi eng qadimiylaridan biridir.
Misr geografiyasining katta qismi Shimoliy Afrikada, garchi Sinay yarim oroli
6
Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.304-305.
9

Janubi -G‘arbiy Osiyoda joylashgan bo‘lsa. Mamlakat O‘rta er dengizi va Qizil
dengiz qirg‘oqlariga ega; g‘arbda Liviya, janubda Sudan va sharqda G‘azo sektori,
Falastin va Isroil bilan chegaradosh. Qadimgi Misr Yuqori va Quyi Misr deb
nomlanuvchi ikkita qirollikka bo‘lingan. Nil daryosining oqimiga ko‘ra, yuqori
intuitiv tarzda, Yuqori Misr janubda va Quyi Misrda edi. Nil shimoldan janubiy
nuqtadan O‘rta er dengizigacha oqadi.
I.2 . Yangi podsholik davrning ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy muhiti
Misrning g‘olibona yurishlari natijasida mamlakatga minglab asirlar haydab
kelingan va qulga aylantirilgan. Qullar fir’avn, ibodatxona va zodagonlarning
xo‘jaliklari ekin yerlarida, ustaxonalarida ishlaganlar. Asirlardan tashqari Misrga
juda katta moddiy boyliklar oqib kelgan. Misr bosib olingan hududlarda har yili
belgilangan miqdorda xiroj to‘lovini joriy qilgan. jumladan, Efiopiya oltin qumi,
fil suyagi, Falastin va Suriya kumush, qo‘rg‘oshin, qalay, bo‘yoq, gazlama, lazurit,
qimmatbaho toshlar, noyob kedr yog‘ochini yetkazib berish majburyatini olganlar.
Misrda qo‘shimcha ishchi kuchi, turli xil xomashyolarning mo‘I-ko‘lligi
iqtisodiyotga ijobiy ta’sir qilgan. Xolbuki ishlab chiqarishi va uning texnologiyasi
takomillashgan. XIX Sulola davridan boshlab jezdan foydalanish keng tarqalgan
Uning xomashyosi Suriyadan o‘zlashtirib olingan, metall ishlab nqansh
texnologiyasi ham bilan takomillashtirilgan. Vertikal ip yigiradigan to‘quv dastgohi
kashf qilingan. Bu vaqtda xira rangli shisha tayyorlash alohida xo‘jalik sohasiga
aylanadi.
Omoch takomillashadi, suvni yuqoriga chiqarib beradigan mexanizm shoduf
ixtiro qilingan. Yangi o‘simliklar o‘zlashtirilgan. (Chechevisa, smola daraxtlari).
Chorvaning yangi zoti (xachir, tuya) yilqichilik mustaqil sohaga aylanadi. Sun’iy
sug‘orish inshootlarini qurish, ta’mirlash va tartibga solish, yangi yerlarga suv
chiqarish fir’avnlarning diqqat-markazida turgan. Fayum vohasida yangi yerlar
ko‘plab ochilib, voha Misrning g‘alla omboriga aylangan. Eski kanal, to‘gon va
ariq-anhorlar tozalangan. Nil daryosining toshqin suvlarini chiqishi ustidan
muntazam nazorat o‘rnatilgan.
10

Nil vodiysida uzumchilik, asalchilik va bog‘dorchilik gullab-yashnagan.
Yangi podsholik davrida Misr iqtisodiyotida dehqonchilik va chorvachilik yetakchi
soha sifatida mahsulotni ko‘plab yetkazib beigan. Fir’avnlar kuchli iqtisodiyotga
tayanib tashqi siyosatda jiddiy yutuq-larga erishdilar, me’iixorchilik, qurilish
sohasi yuqori darajada rivojlangan. Bir necha yangi shaharlar, jumladan, Per-
Ramzes nomli yangi shahar qurilgan. Noyob san’at namunalari hisoblangan
me’morchilik inshootlari br p о qilindi: Luksor va Fivada Amon ibodatxonalari,
fir’avn sog‘ona ibodatxonasi, Fir’avn Ramzes Abidosda Osiris ibodatxonasini
qurgan. Nubiyada qoya toshda Abu- Simbel ibodatxonasi (balandligi 33 m.,
kengligi 38 m., uzunligi 65 m.) bunyod qilinadi. Bundan tashqari, bu yerda
Ramzes II ning balandligi 24 m. bo‘lgan haykali va uning oyog‘i ostida
bolalarining 200 haykallari barpo qilingan. Bu davrda Misr madaniyatining
taraqqiyoti uchun qulay ichki va tashqi imkoniyatlar yaratilgan. Mamlakat ishlab
chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishi ichki va tashqi savdoning rivojlanishiga
sabab bo‘lgan. Yangi savdo aloqasi tobora kengaygan. Suriyaning ayrim viloyatlari
bilan Misrning savdo aloqalari mustahkamlangan.
Misrliklar bu hududdan qishloq xo‘jalik mahsulotlari: don, sharob, asal
hamda chorva mollari olib kelganlar. Livandan binokorlik yog‘ochlari keltirilgan.
Misrga Suriya orqali uzoq mamlakatlardan, xett davlatidan Egey dengizlaridagi
orollardan va Mesopotamiyadan juda ko‘plab mansulot ol:i? kelingan. Suriya bilan
savdosotiq ishlari quruqlikdagi yo‘llar orqali ham olib borilgan. Bu davrda
misrliklarning dengiz floti bo‘lgan va shuning uchun ular mahsulotlarni Suriyadan
yelkanli kemalarda olib kelganlar. Suriyadan keyin Misr savdosining eng muhim
tayanch nuqtalaridan biri Bobil shahri bo‘lgan.Bu davrda misrliklar bir qator yangi
mamlakatlarga: Kipr, Kichik Osiyo, Mesopatamiyaga savdo ekspeditsiyalari va
istilochilik niyatida qo‘shin yuborganlar. Bu vaqtga kelib, Sinaydagi mis konlari
xomashyosi tugay deb qolganligi sababli misrliklar o‘zlariga zarar bo‘lgan misning
yangi manbalarini qidirishga majbur bo‘lganlar. Yangi podsholik davrida
misrliklar o‘zlariga zarar bo‘lgan misni Kipr orolidan olib kelganlar.
11

Kipr oroli qadim zamonlardan o‘zining juda katta mis konlari bilan ham nom
chiqargan. O‘sha vaqtdan saqlanib qolgan ba’zi huijatlarda Kipr orolidan Misrga
juda ko‘plab mis yuborilgani haqida ma’lumot beriladi. Masalan: Kipr podshosi
Misr fir’avniga bunday deb yozgan: Men senga 500 talant( 150000 kg) mis
yubordim.Men buni birodarimga sovg‘a qilib yubordim.
Birodar misning kamligini ko‘nglingga olma. Mening mamlakatimda egam
Nergalning qo‘li (vabo) mamlakatimdagi odamlarning hammasini qirib yubordi.
Endi misni tayyorlaydigan hech kim yo‘q. Bu davrda Kichik Osiyodan, xususan
uning xettlar joylashgan sharqiy viloyatlaridan Misrga temir keltirilgan. Temir
o‘sha vaqtlarda Misrda nodir hisoblangan.Misr savdosi shimoli-sharqqa
Mesopotamiya viloyatlariga kirib borgan. Ikki daryo oralig‘ining shimoli-g‘arbida
joylashgan Mitanni davlatidan jez, lojuvard, gazmol, kiyim-kechak, moy, jang
aravalari, otlar va qullar olib kelingan. Misrliklar Bobildan ham xuddi shunday
tovarlar, ya’ni kumush, yog‘ochdan tortib oltin va fil suyagi bilan bezatilgan
qimmatbaho buyumlar keltirganlar, Misr bilan Osuriya o‘rtasida ham savdo
aloqalari o‘rnatilgan. Yozma manbalardagi ma’lumotlarga qaraganda misrliklar
Osuriyadan jang aravalari, otlar va lojuvard keltirganlar. Misrliklar Old Osiyodan
olgan mahsulotlari evaziga bu mamlakatlarga asosan quyma oltin yoki tilla
buyumlar, fil suyagi yoki lojuvard bilan bezatilgan buyumlar, gazmol, kiyim-
kechak, asosan qimmatbaho metallar yuborganlar. Neolit Misrida, ehtimol, qora
afrikalik (nilotik) xalqlar istiqomat qilgan (buni butun Sahro sahro petrogliflari
ko‘rsatgan). Sahro quriganidan so‘ng, qora tanli afrikaliklarning ko‘pchiligi
janubdan Sharqiy Afrika va G‘arbiy Afrikaga ko‘chib ketishdi. Bu erda rivojlangan
Ateriya madaniyati eng ilg‘or paleolit jamiyatlaridan biri edi. Mezolitda Kaspiy
madaniyati mintaqada hukmronlik qilgan, miloddan avvalgi 6000 yilgacha neolit
dehqonlari ustun bo‘lgan.. Qadimgi misrliklar chad, berber va semit tillari bilan
bog‘liq bo‘lgan afro-Osiyo tilida gaplashgan va ularning kelib chiqishi Punt
mamlakati sifatida qayd etilgan.Bir paytlar Gerodot shunday yozgan edi:
"Kolxiyaliklar-qora tanli va sochli sochlari borligi uchun misrliklar" (Tarixlar
12

kitobi 2: 104). Genetika tadqiqotlari an’anaviy Misrdan yuqori Misrdan Sharqiy
Afrikagacha bo‘lgan onaning nasl -nasabini bog‘laydi. Shimoliy -Sharqiy Afrikaga
genetik naslni yanada toraytiradigan alohida tadqiqot"zamonaviy" misrliklar
"Evropa, Yaqin Sharq va Afrikaning aralashmasini aks ettiradi").
13

II.BOB. YANGI PODSHOLIK DAVRINING SIYOSIY TARIXI
II.1. Yangi podsholik davrida Misrning qo‘shni davlatlar bilan munosabatlari
Avvalgidek Misr jamiyati uch qatlamga bo‘lingan edi: hukmron tabaqa
quldorlar, ustaxonalar,uy egalari: kichik mayda ishlab chiqarishlar, o‘z mehnati
bilan kun kechiruvchi hunarmand va dehqonlar: o‘z mulkiga ega bo‘lmagan qaram
qullar. Yangi podshohlavrida ijtimoiy qatlamlar va ijtimoiy tizimda ularning ichida
Pgma o‘zgarishlar yuz bergan. Quldorlik munosabatlari mustahkamlangan. Yuz
minglab asirlar qullarga aylantirildi. 1-3 qulga esa bo‘lgan mayda quldorlar paydo
bo‘lgan.
Hukmron tabaqa va uning tarkibida keskin o‘zgarishlar yuz bergan. Aslzoda
bo‘lmagan, ma’muriyatda o‘rta va kichik lavozimlarai egallagan, fir’avnga qaram
bo‘lgan kichik va o‘rta quldorlar paydo bo‘ldi.
Ular fir’avn hokimiyatini asosiy tayanchi edilar. Hukmron tabaqa ichida
xizmatdagi zodagonlar, qo‘shinning qo‘mondon tarkibi, merosiy zodagonlar, xudo
Amon boshchiligidagi oliy kohinlar alohida o‘rin egallaganlar. Nom zodagonlari
va oliy kohinlar XVIII sulola davrida istilochilik urushlaridan ulkan boylik
orttirdilar. Yillar davomida moddiy boyliklarni to‘plab olgan. Fiva kohinlari davlat
hokimiyatiga kuchli ta’sir o‘tkazib fir’avnlarni siyosatiga faol aralashganlar. Fiva
kohinlari bilan nom zodagonlari va xizmatdagi zodagonlar o‘rtasida kuchli
qarama-qarshilik paydo bo‘lgan Natijada bu kurash Exnatonning diniy islohotlari
bilan tugagan. Misrdagi ijtimoiy vaziyat ziddiyatli edi. Istilochilik yurishlari
davrda iqtisodiy o‘sish ma’lum holda barqaror bo‘lgan, ammo mehnatkash
aholining ahvoli og‘ir bo‘lib qolavergan.
Yangi podsholik davrida davlatni idora qilishning murakkab apparati vujudga
kelgan. O‘sha vaqtdan qolgan juda ko‘p hujjatlar markaziy va mahalliy idora tizimi
bilan tanishib chiqishimizga imkon beradi. Markazlashgan byurokratik idora tizimi
borgan sari kuchayib boradi. Ota-bobosi fir’avnlar bo‘lgan Yaxmosning
ittifoqdoshi bo‘lgan Al-kaba nomarxlaridan tashqari, boshqa viloyatlarning ilgarigi
mustaqil hokimlari o‘z mustaqilliklarini yo‘qotganlar va fir’avnga tamomila itoat
14

qilishga majbur etilganlar. Mamlakat Shimoliy va Janubiy Misrni o‘z ichiga olgan
ikkita katta ma’muriy okrugga bo‘lingan; okrugga fir’avnning maxsus hokimi
qo‘yilgan. Bu esa idora qilish ishini yanada ko‘proq markazlashtirishga imkon
bergan. Nomlarni idora qilish podsho amaldorlari qo‘liga topshirilgan. Har bir
viloyatning boshida maxsus amaldor turgan. Uning mirzasi va alohida devoni
bo‘lgan. Shaharlarni fir’avn tayinlagan maxsus mansabdorlar boshqarganlar 7
.
Hujjatlarda sud ishining qanday tashkil qilinganligiga oid ba’zi bir
ma’lumotlar saqlanib qolgan. O‘sha davrdayoq sud qonunlari to‘plami bo‘lgan.
Shunday tasvirlar saqlanib qolganki, bu tasvirda biz sud mahkamasida bosh
sudyaning o‘tirganini va uning oldida bir sandiq bo‘lib, uning ichida 40 ta qonunlar
to‘plamining yozilgan matni borligini ko‘ramiz. Exnaton III o‘zini «Qonun
o‘rnatuvchi» deb atagan. U o‘z yozuvlarida qonunga doim rioya qilinganligini
bayon qiladi.
Bu davrda boshqaruv xodimlari soni o‘sib ketdi,boshqaruv bo‘g‘inlari
ko‘paydi. Lavozimlar aniq darajalarga bo‘linadi. Tutmos III ning bosh vaziri
Rexmirning davlat apparatini murakkabligini ko‘rsatadigan yo‘riqnomasi bizgacha
yetib kelgan.
Ushbu hujjatga ko‘ra XVIII sulola davrida davlat apparati bir necha
bo‘g‘inlarga bo‘lingan. Bu yo‘riqnoma quyidagi so‘zlardan boshlanadi. «Shahar
boshlig‘i, janubiy shahar va qarorgoh vaziri vazir devonida o‘sha tora-vazir majlis
ko‘rganida shu vazir devonida eshitib turgan chog‘da qilishi lozim bo‘lgan hamma
ishlar xususida farmoyish u vazir kursisida o‘tiradi. Yerga boyra solingan, tepasida
taxtiravon, uning orqasida ham teri, oyoq ostida ham teri yoyib tashlangan qo‘lida
aso, oldida 40 kun uning kamida ikki tomonida janubning 10 ta kibori, ichki qasr
boshligi uning o‘ng tomonidan daromadlar boshlig‘i, chap tomonda vazirning
mirzalari qo‘liga yaqin joyda turadigan...». Bu yo‘riqnomaga qaraganda bu oliy
mansabdagi amaldor butun mamlakatni idora qilish isljinj, qo‘liga olgan.
7
I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of
interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 142-144..

15

Markaziy boshqaruv apparati bir necha bo‘g‘inlarga bo‘lingan.Xazina
boshlig‘i, uy boshqaruvchisi (soliq yig‘uvchi, xiroj to‘lovchi) ekinlar mudiri,
chorva boshlig‘i, qabulxona boshlig‘i, sud mudiri, harbiy palatalar boshlig‘i kabi
vazifalariga ega bo‘lgan vazir qoshida 10 ta yuqori Misr amaldorlari bo‘lgan.
Keyingi bugin hududiy ma’muriy boshqaruv apparati bo‘lgan.
Rexmir yo‘riqnomasiga ko‘ra vazir to‘rtta ma’muriy hududlarni
boshqaradigan amaldorlarni tayinlagan. «U (vazir) Yuqori va Quyi Misr va Yuqori
Misrning janubiy qismi (Fiva boshchiligidagi poytaxt okrugi). Nilning viloyati.
Ular barcha yuz bergan voqealar to‘grisida har to‘rt oyda hisobot berishlari kerak.
Ular vazirlarga o‘zlarini boshqaruvlari yozuvlarini yetkazadilar».
(O‘sha davrdagi hujjatdan parcha.) Davlat xavfsizligi uchun muhim bo‘lgan
qo‘shinda yollanma askarlar soni ko‘paytirilgan. Shu maqsadda Liviya
qabilalaridan ko‘plab askarlar olingan, qo‘mondonlik tarkibi va qo‘shinning
moddiy ta’minoti mustahkamlangan. Tashkiliy jihatdan qo‘shinlar shimoliy va
janubiy qismlarga bo‘lingan.
II.2. Exnatonning diniy-siyosiy islohoti
Qaram yerlar va Misr aholisini talanishi natijasida hukmron tabaqa, ayniqsa,
ko‘p sonli yaxshi uyushgan kohinlar tabaqasi boyib ketgan. Ibodatxonalar minglab
gektar yerlar, chorva mollari, qullar va boshqa moddiy boyliklarga egalik qilganlar.
XVIII sulola davrida fir’avnlarning homiysi Amon ibodatxonasi Misr bosh xudosi
sifatida alohida ta’sirga ega bo‘lgan. Xudo Amon bayrog‘i ostida Fiva hukmdorlari
giksoslarni haydab chiqarganlar. Fivadagi Amon ibdoatxonasi nihoyatda katta
obro‘-e’tiborga ega bo‘lgan. Fir’avnlar tomonidan bu ibodatxonaga fir’avnlar o‘n
minglab qullar, yer, minglab bosh qoramol, oltin-kumushlar hadya qilganlar.
Karnak va Luksorda xudo Amon sharafiga hashamatli ibodatxonalar qad
ko‘targan. Mamlakatda Amon ibodatxonasi kohinlarining mavqei kuchayib ketgan.
Ular Misr iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy hayotiga kuchli ta’sir ko‘rsata
boshlaganlar. Jumladan, Amon ibodatxonasining oliy kohinlari taxt vorisining
nomzodini ko‘rsatishdek, imtiyozli huquqni olganlar. Boy Amon ibodatxonasining
16

oliy tabaqa kohinlarini kuchayib ketishi hukmron tabaqani noroziligiga sabab
bo‘lgan. Bu holat davlat hokimiyatiga katta muammolarni tug‘dirgan. Natijada
Amenxotep IV hukmron tabaqaga suyanib, Amon kohinlarining kuchqudratini
sindirishga jur’at qiladi. U diniy islohot o‘tkazgan. Amenxotep IV (er. av. 1372—
1354) davrida Misr xudolaridan «quyosh shu’lasi» xudosi Aton birinchi o‘ringa
qo‘yila boshlangan. Bu fir’avnning o‘z nomini o‘zgartirishida ham o‘z ifodasini
topgan.
Fir’avn Exnaton degan yangi nom olgan. Shu bilan birga Exnaton Fiva
kohinlari bilan uzil-kesil suratda aloqani uzib, Fivadan chiqib ketgan. Go‘zal saroy
va ibodatxonalar bilan bezalgan yangi poytaxt Axetaton (Aton shahri)ga Exnaton
o‘zining butun saroy amaldorlari va yangi quyosh xudosining kohinlari bilan birga
ko‘chib kelgan. Exnatonning hukmronligini oltirichi yilida Aton Misrning yagona
va oliy xudosi deb e’lon qilinadi. Exnaton o‘zini Atonning yagona o‘g‘li deb
Amenxotep («Amon rozi») ismini Exnaton («Amonga yoqadigan») degan ismga
almashtirgan.
Amon butun dunyoni va Misrni yaratuvchisi hisoblanib, odatdagidek, hayvon
qiyofasida emas, balki quyoshning yerga nur sochayotgan shu’lasi sifatida
ifodalangan. Yangi xudoga sig‘inishni istamagan zodagonlar qatl etilib, ularni
jasadlari yoqilgan. Faqat Exnaton quyosh xudosini yagona va sevimli o‘g‘li
sifatida Amonni bevosita o‘zidan vaxiy olishi mumkin edi va fuqaro, kohinlarga
amr-farmon qilishi mumkin edi. Exnaton tomonidan o‘tkazilgan bu diniy islohot
ko‘ngildagidek natija bermagan. Exnaton Fiva kohinlari va nomlaridagi quldor
zodagonlarni qudratini vaqtincha bo‘shashtirishga muvaffaq bo‘lgan. Exnatondan
keyin taxtga o‘tirgan fir’avnlar uni diniy siyosatini davom ettira olmaganlar.
Ulardan biri Tutanxamon Fiva kohinlariga yon berib, Amon e’tiqodini qaytadan
tiklashga va hatto o‘z ismini ham shunga yarasha o‘zgartirib «Tutanxamon» deb
atashga majbur bo‘lgan. Shunday qilib, bu diniy islohot qattiq qarshiliklarga
uchragan. Exnatonning vafotidan keyin poytaxt Memfisga ko‘chirilgan.
17

XX sulola asoschisi Setnaxt (er. av. 1192-1190-yillar) mamlakatni tartibga
keltiradi, uning vorisi Ramzes III (er. av. 1192-1175-yillar) qo‘shinni qayta
tiklaydi, uning sonini ko‘paytiradi. Luviyaliklarni va dengiz xalqlarining hujumlari
qaytariladi. Ramzes III Falastin va Suriyada qisqa vaqtga bo‘lsada, Misrning
ta’sirini qayta tiklaydi. Ramzes III kohinlarning ma’naviy siyosiy
qo‘llabquwatlashiga erishish uchun mamlakatdagi yirik ibodatxonalarga ko‘plab
yer-suv, oltin, qimmatbaho toshlar va qullarni in’om qilgan. Misr ibodatxonalari
katta yer-mulkka ega bo‘lib, savdo-sotiq, hunarmandchilik va boshqa xo‘jalik
sohalari bilan shug‘ullanganlar. Katta miqdorda iqtisodiy qudratga ega bo‘lgan
kohinlar tabaqasi davlat ishlariga aralashganlar, saroy zodagonlarining noroziligiga
sabab bo‘lgan.
Ramzes III vorislari davrida Misr zaiflasha boshlaydi. Er. av. 1075-yillar
atrofida XX sulolaning so‘ngi vakili Ramzes XI vafoti bilan Misr ikki qismga
bo‘linadi va Quyi Misrni birlashtirgan markazi Tanis bo‘lgan ikkinchi davlat
paydo bo‘ladi. Shu bilan qadimgi Misr tarixidagi oltin davr tugab III O‘tish davri
(er. av. 1075-656-yillar) boshlanadi. Tayanch iboralar Giksos, Yaxmos,
fortifikatsiya, Mitanni, Kadesh, Xatshepsut, Tutmos III, Frot, Xett, Bobil, Efiopiya.
Shoduf, Exnaton, Rexmir, Tinnit, Axetaton, Karnak, Amon, Luksor, Amenxotep,
Xoremxeb, Ramzes III, Per Ramzes, Abu-Simbel, Setnatx, Ramzes III, Ramzes XI,
Xerixor, dengiz xalqlari.
Er. av.XII asrning I yarmi er. av.XI-X asrlar II o‘tish davri. Xalq
qo‘zg‘olonlari va giksoslarning bostirib kirishi. Giksos (XV-XVI) sulolalari Yangi
podsholik (XVIIIXX) sulolalari XVIII sulola Buyuk davlatning tashkil topishi
Tutmos III rung istilochilik yurishlari Exnatonning hukmronligi. diniy-siyosiy
islohotlar Ramzes II (XIX sulola) Xett davlati bilan raqobat. Misrda ulug‘vor
ibodatxonalarning ko‘rilishi Misr-Xett shartnomasi Ramzes III (XX sulola) dengiz
xalqlarining hujumini qaytarishi. III o‘tish davri.
Yangi podsholik davri yagona davlatni yemirilishi bilan Misr III O‘tish davri
(er. av. 1075-656-yillar)ga kirdi. Bu davrda Misr yoki rasman yagona podsho
18

hokimiyati bo‘lsa-da, kuchli tarqoq holatida bo‘ldi. Yoki bir necha nomlar
o‘rtasida bo‘lingan holda turdi. Bu davrning boshlarida Quyi va O‘rta Misrda
Tanis shahrida o‘rnashib olgan (er. av. 1075-945-yillar) XXI sulola hukmronlik
qildi. Janubiy Misr Xerixorning vorislari Amon-Ra ibodatxonasi oliy kohinlari
boshqaruvi ostida edi. Bu vaqtda alohida nomlar kuchayib ketdi.
XXI sulola va Amon-Ra ibodatxonasi oliy kohinlari nomlarni merosiy
nomarxlari separatizmiga qarshi tura olmadilar. Ichki kurashlar sababli
parokandalikka yuz tutgan mamlakat tez orada chet elliklarga qaram bo‘la
boshladi. Bu chet elliklardan bin liviyaliklar edi. Liviyaliklar deltaning g‘arbiga va
Nil daryosining shimoliga tutashgan joylarida hamda g‘arbiy vohalarda qadimdan
yashab kelganlar. Bu qabilalar, mustaqil bo‘lib, lekin madaniy jihatdan qoloq
bolganlar.
Yangi podsholik fir’avnlari zamonida Misr gullab yashnagan davrda
liviyaliklar Misrga ko‘plab kelib o‘rnashganlar.
Fir’avnlar liviyaliklami yollanma askar sifatida xizmat qabul qilib, ularga
asosan, deltadan chek yerlarni ajratib berganlar. XX va XXI sulola vakillari
davrida liviyaliklarning ko‘chib kelishi yanada jadallashgan. Luviya
zodagonlaridan ba’zi birlari asta-sekinlik bilan kohinlik lavozimlarini egallaydilar.
Liviyalik yollanma askarlar boshliqlari ayrim hududlarni bosib olganlar. Harbiy
qo‘mondon va Gerakleopoldagi Xerilfe xudosining ibodatxonasi bosh ruhoniysi
bo‘lgan bir liviyalik yozma ma’lumotida ta’kidlashicha, bu odamning o‘zidan aval
o‘tgan otabobolaridan 15 tasi shu yerda umr kechirib o‘tganligi aytiladi. Bu
yozuvga qaraganda uning ajdodi liviyalik Byuvava XXI sulola davrida
Gerakleopolga ko‘chib kelgan. Uning avlod-ajdodlari liviyalik qo‘shinlarning
ulug‘ boshliqlari va Gerakliopol ibodatxonasining kohinlari lavozimini egallagan,
bu liviyalik aslzodalar urug‘idan biri podsho oilasi bilan qarindosh ham bo‘lib
olgan.
Ana shu liviyalikning avlodi Bubastis nomining nomarxi Sheshonk podsholik
taxtini egallab XXII sulolaga asos solgan. Kelib chiqishi liviyalik bo‘lgan yangi
19

hukmdoriar Fiva kohinlari bilan maslahatlashib va ulaiga tayanib ish ko‘rganlar.
Yangi sulola podsholari, eski podsho xonadoni bilan qarindosh bo‘lib, o‘z
bolalarini Fivadagi ibodatxonaga bosh ruhoniy qilib tayinlaydilar. Liviya
sulolasiga asos solgan Sheshonk I (er. av. 945 -924- yillar) serg‘ayrat hukmdor
bo‘lgan. Luviyaliklarning harbiy kuchlariga va Fiva kohinlariga tayanib turib,
Sheshonk I o‘zini XVIII—XIX sulola zamonidagi buyuk istilochi fir’avnlarning
ishini davom ettiravchi sifatida ko‘rsatib, Karnakdagi ibodatxona yonida
«Bubastislar hovlisi» (saroyi) ni bunyod qiladi va katta minora qurdiradi.
Sheshonk I mamlakatda vaziyatni bir oz barqaror qiladi. U er.av. 930-yili Falastin
ustiga yurish qilib katta o‘ljalar bilan Misrga qaytgan. «Bubastislar hovlisidagi»
o‘ymakor tasvirlarda va zafarnomalarda Falastinda erishilgan g‘alaba tasvirlangan.
Bu yerdagi osiyolik asirlardan 156 tasini arqonga bog‘lab borayotgan xudo
Amonning kattakon tasviri, ayniqsa, diqqatga sazovordir. 1938—1939-yillarda
Tanisda o‘tkazilgan qazish vaqtida Sheshonkning hali qo‘l tekkizilmagan
maqbarasi topildi. Bu maqbaralardan fir’avnning oltin, kumushdan qo‘shib
ishlangan sarkofagi (tobuti) va unda mumiyolangan fir’avnning yaxshi saqlangan
jasadi edi. Sheshonk I dan keyin o‘tgan podsholar Sheshonkning davlat ishlarini
munosib tarzda davom ettira olmaganlar va bunga qulay imkoniyat ham
bo‘lmagan. Buning sababi Osuriyaning kuchayib ketishi, XXII sulola
fir’avnlarining Nil va delta vodiysidan chetga chiqmay shu yerning o‘zi bilan
cheklanishga majbur qilgan 8
.
Sharqda Osuriya kuchayib ketdi va uning Misr ta’siri ostida bo‘lgan
hududlarni istilo qila boshladi. Falastin, Finikiya va Suriya osuriyaliklar zulmi
ostiga tushib qolishi yaqqol ko‘rindi. Suriya, Finikiya va Falastin shahar-davlatlari
podsholari birlashib, Osuriya podshosi Salamansarga qarshi bosh ko‘taradilar.
Karkara yonida Oront daryosi bo‘yida er. av. 853-yilda birlashgan ittifoqchilar va
Osuriya qo‘shinlari o‘rtasida Jang bo‘lib o‘tgan. Fir’avn Osorkon II ittifoqchilarga
8
I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of
interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 145-147.
20

yordamga ozgina qo‘shin yubordi xolos. Afsuski, jangda ittifoqchilar yengiladi. Bu
urashdan keyin o‘z-o‘zidan ma’lumki, Misrning obro‘si tushib ketadi. Ichki
kurashning keskinlashuvi mamlakatni bir necha kichik davlatlarga ajralib ketishiga
olib kelgan. XXII sulola bilan birga XXIII sulola vakillari ham mamlakatni
boshqara boshladilar. XXIII sulola vakillari o‘zlarini butun Misr fir’avni deb e’lon
qilganlar. Misrning bunday holga tushishi va mayda bo‘laklarga bo‘linishi haqida
o‘sha zamondagi esdaliklar «Podsho Petubastis siklidan qissalar » yozma
manbasida saqlanib qolgan.
Yunon tarixchilari bu davrni «Dodekarxiya», ya’ni 12 podsholik hukm surgan
davr deb ataydilar. Liviyaliklar sulolasidan bo‘lgan podsholarga butun mamlakat
hududi ham bo‘ysunmaganligini Liviya sulolasi podsholari ham o‘zlarining rasmiy
yozuvlarida yozib o‘tishga majbur bo‘lganlar. Liviyalik fir’avnlar Yuqori va Quyi
Misrdagi liviyalik boshliqlarni va oliy kohinlarni birlashtirishni o‘zlarining doimiy
siyosiy vazifalari deb bilganlar biroq, ular bu muddaolariga to‘liq erisha
olmaganlar. Bir vaqtning o‘zida ikki sulola vakillari mamlakatni boshqarganlar.
Shulardan XXIV sulola vakillari va Petubastis davrida ham Misr o‘z qaddini
rostlay olmadi. Misrning ichki tushkunliklar tufayli xo‘jaligi izdan chiqib, savdo,
iqtisodiy va siyosiy vaziyat yomonlashadi. VII asrda hukmronlik qilgan XXIV
sulola vakillari xususan, Bokxoris (721—715-yillar) davlatni inqirozdan qutqarish
uchun ayrim islohotlarni amalga oshirilgan. U qarzdorlarni qulga aylantirishga
qarshi chiqqan. Lekin bu islohotlar ham mamlakatni inqirozdan chiqara olmagan.
Misrdagi bu inqiroz chet ellik bosqinchilarni hujumini yanada tezlashtirgan.
Nil daryosining birinchi sharsharasidan janub tomondagi o‘lkalarda azaldan
nubiyaliklar yashab kelganlar. Misr fir’avnlari Nubiyada Qadimgi podsholik
davridan Nubiyaga o‘lja, qullarni bosib olishi, uni yerlarini egallash uchun
muntazam bosqinchilik yurishlari olib borganlar. Qattiq hujumlar qilib, uni xarob
qilib, kelar edilar. XVIII sulola vakillari zamonida Misr askarlari Nubiyaning 4-
sharsharasigacha bo‘lgan joylaridagi yerlarni istilo qilib, u yerda mustahkam
21

o‘rnashib olishi uchun u Nubiyada shaharlar, qal’alar va ibodatxonalar qurdilar.
Natijada Nubiyaning zodagonlari Misr madaniyatini qabul qiladilar.
Kohinlarning XXI—XXII sulolalari hukmronlik zamonida Misrning
zaiflashganidan foydalangan Nubiya mustaqil bo‘ldi. Biroq Nubiya hokimlari
Misrning juda kuchli madaniy ta’siri ostida bo‘lganligi sababli o‘zlarini Misr
fir’avnlari deb ataydilar va yozuvlarini Misr tilida tuzadilar. Nubiya hokimlari
muqaddas Amon tog‘larining Jabal-Barkal qoyalari yonidagi o‘z poytaxtlari
Napateda Misrning oliy xudosiga topinganlar. Jlar bu xudoni o‘zlarining boy
xazinalari bo‘lgan oltin qonlari sharafiga «Oltin xudo» deb ataganlar. Bu oltin
konlari bir vaqtlar Fiva ibodatxonasiga qarashli bo‘lgan.
Nubiyada er.av.VIII asrda markazi Napata bo‘lgan mustaqil davlat tashkil
topadi.Liviyaliklar hukmronligi ostida kuchsizlanib, parchalanib borayotgan
Misrda hokimiyatni qo‘lga olish uchun nubiyaliklar Fiva kohinlar bilan aloqani
tiklaydilar. Napate hokimi Pianxi(er. av. 729—728-yillar) tashqi siyosat sohasida
otasi olib borgan ishni davom qildirib, zo‘r g‘ayrat bilan Misrni istilo qilishga
kirishadi. Pianxi bu istiloni o‘zining batafsil yozuvida aks ettirgan. Napatadan
topilgan bu yozuv hozirda Qohira muzeyida saqlanadi.
Bu qimmatli tarixiy ma’lumotga qaraganda Sais hokimi Tefnaxt Pianxini
asosiy raqibi bo‘lgan. Tefnatx delta bilan yuqori Misrning anchagina hududlarini
o‘z atrofiga birlashtirishga muvaffaq bo‘lgan. Pianxi esa o‘zini Misr fir’avnlarining
qonuniy merosxo‘ri «O‘zim podshoman, xudo Atumning jonli siymosi marhamatli
xudoman» deydi. Tefnatx esa «G‘arbning boshlig‘i» va o‘rta delta o‘lkalaridan
birining hokimi hisoblangan. Pianxi yozuvida o‘zini ko‘p sonli qo‘shinga
boshchilik qilib, janub tomonga qarab kelayotgan Tefnatxdan Misrni ozod qiluvchi
deb ko‘rsatadi. Tefnatx va Pianxi o‘rtasida janglar bo‘lib, Pianxi g‘alabasi bilan
tugaydi. Pianxi o‘zini Misr fir’avni deb e’lon qiladi 9
.
9
Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.315 -320.
22

Shunday qilib, er. av. 715-yilda Misr Kush tomonidan to‘la bosib olinadi.
715-yildan 664-yilgacha Misr Kush fir’avnlari tomonidan boshqarilgan.
Efiopiya sulolasi poytaxt qilib, Memfis shahrini tanlaydi. Pianxi o‘limidan
so‘ng, uning o‘g‘li Shabaka Misr taxtiga chiqib, 15 yil hukmronlik qiladi. Misr
nisbatan tinchlikka ega bo‘ladi, Shabaka davrida qishloq xo‘jaligi,
hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo biroz jonlangan. Ammo, toboro qudrati
oshib borayotgan Osuriya Misrga qo‘shni hududlarni bo‘ysundirib, Misr
chegaralariga yaqin kelib qolgan. Pianxtning taxt vorislaridan biri Taxarka Misrni
Osuriyadan himoya qilishga majbur bo‘lgan. Taxarka foydali ish qilganini
ta’kidlab, bu mamlakat «butun borliq sultoni» zamonida hamma narsa mo‘I-ko‘l
bo‘lganligi kabi mening vaqtimda ham farovon hayot bo‘ladi, deb g‘urur bilan
gapirgan. Biroq, Taxarka osuriyaliklarning Misrga bostirib kelishini to‘xtata
olmagan.
Osuriya podshosi Asarxaddon 671-yilda Misrni istilo qiladi. Taxarka esa
qochib ketishga majbur bo‘lgan. Asarxaddon Arabiston ustidan o‘z hokimiyatini
mustahkamlagandan so‘ng, Misrni bosib olgan va Taxarka to‘plagan Misr-efiop
qo‘shinlariga bir necha marta zarba bergan.Asarxaddon o‘z yozuvlarida ulug‘ Misr
podsholigining eng qadimgi poytaxti Memfis shahrini yarim kun ichida bosib olib,
uni xarobazorga aylantirib, Misrdan efiopiyaliklarning ildizini sug‘urib
tashlaganini ta’riflagan. Misrda osuriyaliklar bir qancha qiyinchilikka duch
kelganlar. Er. av 663-yilda osurlar bilan Taxarkaning vorisi Tanutamon qo‘shinlari
o‘rtasida jang bo‘ladi. Bu jangda efiopiyaliklar yengilgan va efiop sulolasi
tugatilgan. Mamlakat 20 nomga bo‘lib tashlangan. Miloddan avvalgi X ming
yillikda Nil bo'yida., eng qadimgi o'roq pichoqlari yordamida donni maydalash
madaniyati boshqa ovchilar, baliqchilar va tosh asboblar yordamida odamlarni
yig'ish madaniyatiga almashtirildi. Dalillar, shuningdek, miloddan avvalgi 8000
yilgacha Misrning janubi -g'arbiy burchagida, Sudan chegarasi yaqinida odamlar
yashaganligini ko'rsatadi. Miloddan avvalgi 8000 yillarga yaqin iqlim o'zgarishi
va/yoki haddan tashqari yaylov. Misrning yaylov erlarini quritishni boshladi, oxir -
23

oqibat Saharani tashkil qildi (miloddan avvalgi 2500 yil.) va erta qabilalar tabiiy
ravishda Nil daryosiga ko'chib o'tdilar, u erda qishloq xo'jaligi iqtisodiyoti va
markazlashgan jamiyat rivojlandi. VII ming yillikda Sharqiy Saharada cho'ponlik
va don yetishtirishga oid dalillar mavjud.. Miloddan avvalgi 6000 yilga kelib,
qadimgi misrliklar Misrning janubi -g'arbiy burchagida mol boqishgan va katta
binolar qurishgan. Minora miloddan avvalgi 4000 yilgacha ishlatilgan..
Predynastik davri shu vaqtgacha davom etadi, har xil tarzda Naqada madaniyatidan
boshlanadi. Biroq, ba'zi hokimiyatlar predinastik davrni erta, quyi paleolit davrida
boshlaydilar.
Miloddan avvalgi 3000 -yillarda Misr yagona davlat sifatida birlashtirilgan..
Misr xronologiyasi shu davrdan boshlab turli sulolalarga boshlanish va tugashni
belgilashni o'z ichiga oladi. Ptolomey I va Ptolomey II (30 -sulola) davrida ruhoniy
bo'lgan Maneto sulolalarni 30 ga ajratdi; 31 (fors) va 32 -sulolalar (Ptolomeylar) u
vafotidan keyin qo'shilgan. Ba'zida, u Fir'avnni bir sulolaga joylashtirgan bo'lishi
mumkin, u to'g'ri kelgusining asoschisi deb hisoblangan bo'lishi mumkin, shuning
uchun sulolalarning boshlanishi va oxiri o'zboshimchalik bilan ko'rinadi. Hatto
bitta asar ichida ham, arxeologlar bir necha mumkin bo'lgan sanalarni yoki hatto
bir nechta butun xronologiyalarni taklif qilishlari mumkin. Shunday qilib, bu erda
va ma'lum hukmdorlar haqidagi maqolalarda ko’rsatilgan sanalar o’rtasida
tafovutlar bo’lishi mumkin. Ko’pincha ismlarning bir nechta yozilishi mumkin.
24

XULOSA
Misrning yangi podsholik davri (miloddan avvalgi 1550-1070 yillar)
qadimiy Misr tarixidagi eng olijanob, kuchli va madaniy jihatdan rivojlangan
davrlardan biridir. Bu davrda Misr dunyoning eng kuchli imperiyalaridan biriga
aylangan bo‘lib, uning siyosiy va madaniy tafsilotlari tarixshunoslikda muhim
o‘rin tutadi. Yangi podsholik davri tarixshunosligi va manbashunosligi, shu
jumladan, Misr madaniyatining rivojlanishi va siyosiy tuzilmasi haqidagi
tushunchalarni to‘liq anglashda asosiy vositadir.
Yangi podsholik davrida Misrning siyosiy tuzilmasi mukammal bo‘lib,
fir'avnlarning kuchi va hokimiyati o‘rta er dengizining eng kuchli davlatlaridan biri
bo‘lishiga imkon yaratdi. Fir'avnlar, masalan, Thutmose III, Amenhotep II,
Hatshepsut va Ramesses II kabi buyuk hukmdorlar nafaqat mamlakatni
kengaytirish, balki uning madaniy va diniy merosini ham kuchaytirdilar. Shuning
uchun yangi podsholik davrining siyosiy tarixini o‘rganish, shuningdek, ushbu
davrda Misrning qo‘shni davlatlar bilan aloqalarini, xususan, Suriya, Kan'aan,
Nubiya kabi hududlar bilan o‘rnatilgan urushlar va diplomatik munosabatlarni
o‘rganish muhimdir.
Manbashunoslik va tarixshunoslikda yangi podsholik davri materiallari keng
doiraga ega. Arxeologik manbalar, jumladan, qabrlar, piramidalar, templi
inshootlar, mo‘g‘orlar va boshqalar bu davr haqida muhim ma'lumotlar beradi.
Misrning qadimiy yodgorliklari, jumladan, mustahkam shaharlar, saroylar va
buyuk ibodatxonalar, san'at va arxitektura yodgorliklari nafaqat o‘sha davrda
qanday rivojlanganligini, balki o‘sha zamonning texnologik yutuqlarini ham
ko‘rsatadi. Bu inshootlar Misrning madaniy rivojlanish darajasini va davlatning
kuchini aks ettiradi.
Yozma manbalar, masalan, heiroglif yozuvi orqali yozilgan tarixiy xotiralar,
shartnomalar, papiruslar va boshqa hujjatlar ham misrshunoslarga yangi podsholik
davri haqida aniq va ishonchli ma'lumotlarni taqdim etadi. Misr yozuvi va o‘sha
25

davrda yozilgan diniy va siyosiy matnlar, misol uchun, fir'avnlarning buyukligi,
qudrati, va o‘z xalqiga bo‘lgan munosabati haqida bilib olishimizga yordam beradi.
Ijtimoiy va madaniy hayotda esa yangi podsholik davri juda katta
ahamiyatga ega. Fir'avnlarning hukmronligi ostida Misrda kuchli ijtimoiy tizim va
diniy tasavvurlar shakllandi. Misrning diniy tizimi, xususan, Amon-Ra, Osiris va
Isida kabi asosiy xudolarni o‘z ichiga olgan, jahonqarash va diniy amaliyotlar
davrning madaniy tuzilmasini belgilab berdi. Bu davrda san'at, arxitektura va
haykaltaroshlikda katta yutuqlar erishildi. Piramida va mo‘g‘orlar inshootlari,
xususan, fir'avnlarning qabrlari, Misr san'atining eng yuqori cho‘qqisini tashkil
etdi.
Manbashunoslik va tarixshunoslikda yangi podsholik davrini o‘rganish
nafaqat qadimiy Misr tarixini o‘rganish, balki butun qadimiy tarixga oid muhim
ma'lumotlar olish imkonini beradi. Yangi podsholik davrining manbalari, masalan,
arxeologik yodgorliklar va yozma materiallar orqali Misrning o‘sha davrdagi
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy tizimlarini tushunish, uning boshqa madaniyatlar
bilan aloqalarini tahlil qilish mumkin. Shu bilan birga, bu manbalar Misrning
qadimiy tarixini o‘rganishga asos bo‘ladi va zamonaviy tarixshunoslikni
rivojlantirishda katta ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, Misrning yangi podsholik davri manbashunosligi va
tarixshunosligi, nafaqat Misrning o‘z tarixini o‘rganishda, balki umuman qadimiy
sivilizatsiyalarni o‘rganishda ham muhim manbalarni taqdim etadi. Bu davrning
siyosiy, madaniy va diniy hayotini tahlil qilish, qadimiy Misr madaniyatining
merosini anglashda va ularning hozirgi zamon tarixshunosligiga qo‘shgan hissasini
tushunishda katta ahamiyat kasb etadi.
26

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar
1. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O‘zbekiston,
2021. – 464 б. – kitob. .
2. Karimov I.A.Yuksak ma naviyatʼ – yengilmas kuch. T.:Manaviyat. 2008. – b. 74.
3. Karimov I.,O zbekiston XXI asr bo sag asida: xavfsizlikka tahdid, barkamollik
ʻ ʻ ʻ
shartlari va taraqqiyot kafolatlari, T., 1997
Asosiy adabiyotlar
1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009.
2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., 1 975.
Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М.,
1 964.
3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., 1 962.
4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009.
5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2.
6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., 1 980.
7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., 1 984.
8. Фролов Э.Д. Рождение греческого полиса. Л., ЛГУ, 1 988.
27

Misrning yangi podsholik davri manbashunosligi va tarixshunosligi

Sotib olish