Mo’g’ullar istilosi davrini o’rgangan olimlar - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	218.0KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	11 May 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Samandar Dehqonov

Ro'yxatga olish sanasi 02 Aprel 2024

193 Sotish

Mo’g’ullar istilosi davrini o’rgangan olimlar

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………………………………………………………………………………...……. 5–6
I.BOB. Mo’g’ullar istilosi davrini o’rgangan olimlar …..……………………………………….… 7–26
1.1. V.V.Bartold hayoti va faoliyati ……………………………………………………………….……………………...….. 7-11
1.2. Mo’g’ullar istilosi davri tarixshunosligi ……………………………………………………………………… 12-26
II BOB. Yevropa tomonidan Mo’g’ullar istilosining o’rganilishi ……………...…. 27–48
2.1. Yevropa olimlarining O’rta Osiyo tarixiga doir asarlari ……………………………….…… 27-43
2.2. Yevropa olimlari tomonidan mo’gullar istilosining o’rganilishi …………………... 44-48
XULOSA …………………………………………………………………………………………………………...………………...……………… 49-50
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………….. 51-52

KIRISH

Kurs ishi m avzu si ning dolzarbligi. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek:
“Farzandlarimiz maktabdan qanchalik bilimli bo‘lib chiqsa, yuqori
texnologiyalarga asoslangan iqtisodiyot tarmoqlari shuncha tez rivojlanadi, ko’plab
ijtimoiy muammolarni echish imkoni tug’iladi. Shunday ekan, Yangi O’zbekiston
ostonasi maktabdan boshlanadi desam, o’ylaymanki, butun xalqimiz bu fikrni
qo’llab-quvvatlaydi”. 1

“Professor-o’qituvchilarning eng muhim vazifasi - yosh avlodga puxta
ta’lim berish, ularni jismoniy va ma’naviy yetuk insonlar etib tarbiyalashdan
iboratdir”. Hayotimizning barcha sohalari kabi ta’lim tizimini ham
modernizatsiyalash bugungi kunning eng dolzarb masalalaridan biri bo’lib
qolmoqda. Innovatsion ta’lim muhitini yaratish, uni xalqaro andozalarga to’liq
mosligini ta’minlash yoshlarimizni bugungi tez o’zgaruvchan ijtimoiy hayotga
muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirishning muhim omilidir. “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi»ni amalga oshirish uzluksiz ta’lim tizimining tuzilmasi hamda mazmunini
zamonaviy fan yutuqlari va ijtimoiy tajriba asosida takomillashtirishni ko’zda
tutadi. Buning uchun, avvalo, barcha ta’lim muassasalaridagi dars jarayonlarini
ilg’or, ilmiyuslubiy jihatdan asoslangan zamonaviy uslubiyot bilan ta’minlash
lozim. Yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishning maqsadi, vazifalari, mazmunini
yangilash tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Barchamiz
bugun chuqur anglab oldik-faqatgina zamonaviy asosda ta’lim-tarbiya olgan,
jahonning manaman degan mamlkatlaridagi tengdoshlari bilan bellasha oladigan,
jismoniy va ma’naviy jihatdan barkamol yoshlar biz boshlagan ishlarni munosib
davom ettirish va yangi bosqichga ko‘tarishga qodir bo‘ladi.
“Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko‘p
asrlar mobaynida yaratib kеlingan g’oyat ulkan, bеbaho ma'naviy va madaniy
mеrosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan nihoyat muhim vazifa bo‘lib
qoldi». Mustaqillikga erishgan kundan boshlab O‘rta Osiyo, shu jumladan o‘zbek
1
Mirziyoyev.Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Тоshkent: O‘zbekiston,
2017. – 456 b.
2

xalqi tarixini haqqoniy va ob’ektiv tarzda o’rganishga katta etibor berila boshlandi.
Shu o’rinda mahalliy mualliflar tomonidan yaratilgan asarlar bilan bir qatorda chet
el olimlari, sharqshunos va tarixchilari tomonidan yaratilgan vatanimiz tarixiga oid
asarlar chuqur tahlil qilinib o’rganilmoqda. Vatanimiz tarixini yoritishda rus
tarixchi va sharqshunoslarining asarlari muhim tarixiy manba bo’lib xizmat qilib
kelmoqda. Shu jumladan Yevropa olimlarining ishlari aloxida manba sifatida tahlil
qilinib o’rganilmoqda. Mazkur kurs ishida Yevropa olimlarining vatanimiz tarixini
yoritishdagi ilmiy ishlariga bag’ishlandi. Yevropa olimlari Sharq tarixiga va
ayniqsa, O’rta Osiyo xalqlari tarixiga oid asarlari juda ko’p va bu
sharqshunoslikdagi erishgan ulkan yutuqlarini butun dunyoga namoyish qilgan
ishlardir.
1. Kurs ishi tadqiqotining maqsadi.
Kurs ishidan maqsad Yevropa olimlari asarlarida Mo’g’ullar istilosi davrini
o’rganish. S huningdek u shbu davr tarixiga oid nomalumliklarni aniqlash hamda
fanga yangi materiallar kiritish. Bu orqali soxani yanada rivojlantirish shuningdek
yangi adabiyotlar bilan fanni boyitish. Yoshlarni soxaga qiziqtirish ularning bo’sh
vaqtidan unumli foydalanishga o’rgatish.
2. Tadqiqot ob’ y ekti va predmenti .
Yevropa olimlari asarlari bilan ishlash orqali Mo’g’ullar istilosi davridagi
O’rta Osiyo hususan Movoraunnahr hududlari tarixini kengroq o’rganish va
yoritish. Shunigdek Mo’g’ullar istilosi davrida Movoraunnahrdagi siyosiy va
ijtimoiy vaziyat bilan tanishish uni keng ommaga ko’rsatish. Mo’g’ullar istilosi
davrini tahlil qilish.
3. Davriy (xronologik) chegaral a nishi.
XIX asr oxiri XX asr boshlaridagi Markaziy Osiyoni o‘rganishda salmoqli
ishlarni amalga oshirgan Bartoldning tarixan boy hudud hisoblangan ushbu
yerlarni o‘rganishdagi ilmiy ishlari diqqatga sazovordir. Shu boisdan ham bu
hudud haqida ko’plab manbalar va qator hujjatlar hozirga qadar o‘rganilib kelinadi.
Ushbu jarayonni yoritib beruvchi ishimiz o’quvchi va talabalar uchun keltirilgan
mavzu yuzasidan maxsus kerakli qo‘llanma bo’lib xizmat qilishi mumkin.
3

Kurs ishi ning tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, to’rtta
paragraf, xulosa, mavzuga doir ilovalar hamda foydalanilgan manba va adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.
4

I.BOB. Mo’g’ullar istilosi davrini o’rgangan olimlar
1.2 Mo’g’ullar istilosi davri tarixshunosligi.
Mo‘g‘ullarning Xorazmshohlar davlatiga bosqinining mahalliy manbalarda
o‘rganilishi. Mo‘g‘ullarning O‘rta Osiyo, Yaqin va O’rta Sharq va unga tutash
mamlakatlardagi hukmronlik davri manba va tarixshunoslikka juda boy. Bu davrda
juda ko‘p yirik asarlar yaratildi. Vardan Kirokatsi, Nasaviy, Juvayniy, Ibn Asir,
Hamdulloh Qazviniy, Vassofiylar nomi juda mashhur edi. Ularning hammasi
yoritilayotgan vaqealarning nafaqat guvohi, balki qatnashchilaridir, shu boisdan
ular yaratgan asarlarning o‘ziyoq o‘sha davrning tarixiy hujjatlari bo‘la oladi.
Hozirgi zamon tadqiqotchilari uchun mo‘g‘ul xoni saroylarida yozilgan tarix bilan
O‘rta Osiyo, Sharq, Kavkazorti xalqlari vakillari, birinchi navbatda arab, o‘rta
osiyolik, arman, suriyalik tarixchilar yozgan tarixni qiyoslash, evropalik
sayohatchilar va elchilar keltirgan ma’lumotlar bilan tanishib, xulosalar chiqarish
imkoni bor. Chingizxon va uning qudratli davlatiga bag‘ishlangan bir qator asarlar
(Rashididdin, «Jome-at-tavorix» va b.) paydo bo‘lgach, mo‘g‘ullarning harbiy
yurishlariga yovvoyilarning hamma narsani bosib yanchadigan, o‘zlariga notanish
bo‘lgan madaniyatni faqat yo‘q etishnigina biladigan tartibsiz harakati sifatidagi
eskicha qarashlar butunlay uloqtirilib tashlandi, deb hisoblash mumkin. Barcha
murakkabliklariga qaramasdan, ko‘chmanchilarning hayoti yovvoyilarning ibtidoiy
turmush tarzidan jiddiy farq qiladi. Mo‘g‘ul davlat ko‘pchilik tarixchilar
tomonidan boshqa ko‘chmanchi davlatlar o‘rtasida nafaqat o‘z maydonining
kattaligi va uzoq hukm surganligi bilan ham ajralib turishi ta’kidlanadi. Taniqli rus
turkshunosi V. V. Radlov bu fikrni quyidagi tarzda ishonarli qilib tushuntiradi:
mo‘g‘ul davlatiga o‘troq xalqlarning ko‘plab nufuzli davlatlari birlashgan edi,
shuning uchun ham u bir paytlar o‘zi yaratgan alohida bo‘g‘inlarga emas, balki bir
necha madaniy davlatlarga bo‘linib ketdi. (Xitoy, O‘rta Osiyo, Fors va boshqalar).
Chig‘atoy yurtiga amalda uning o‘limidan so‘ng Xorazm, g‘arbiy Turkiston va
Afg‘onistonni o‘z hukmronligi ostida mustahkamlagan nevarasi Hulagu tomonidan
asos solingan edi. Chig‘atoy avlodidan birinchi bo‘lib Muborakshoh (664-1266)
ochiqchasiga islomni qabul qildi. Biroq 690-1291 yilda hokimiyat tepasiga kelgan
5

Duva va uning avlodlari ashaddiy majusiylardan edi. Ularning yer-suvlari esa
asosan sharqda, Tyanshanning ikki tomonida joylashgan edi. Oradan 20 yillar
o‘tgach, ya’ni 1309 yili Movarounnahrga birinchi bo‘lib Kebekxon (Ko‘pekxon)
qaytdi va Nahshab (Qarshi) da o‘zi uchun saroy barpo ettirdi. Mo‘g‘ullarning
Xorazmshohlar davlatiga bosqinining mahalliy manbalarda o‘rganilishi. XIII asr
oxiri XIV asr boshlarida chingiziylar saroyida yashagan yirik tarixchi olim va
siyosiy arbob Rashididdinning hayoti va ijodi mo‘g‘ullarning Yaqin va O‘rta Sharq
mamlakatlaridagi hukmronligi davri bilan bog‘liqdir. Fazlulloh Abul-Hayr
Rashididdin Hamadoniy 1240-1247 yillar orasida Hamadonda unchalik mashhur
bo‘lmagan tabib olim oilasida dunyoga kelgan. U Abakaxon hukmdorligi (1265-
1282) davrida davlat xizmatiga kiradi va G‘ozonxon (1295-1296) hukmdorligi
davrida saroy tabibi vazifasini egallaydi. Mo‘g‘ul istilochilari davri manbalarga
qanchalik boy bo‘lmasin «Jome’ attavorix» va «Yozishmalar» ular orasida o‘ziga
xos alohida markaziy o‘rin egallaydi. Rashididdinda tabiblik, botanik, tarixchi,
ilohiyotchi, shoir, davlat arbobi va siyosatchining xislatlari mujassamlashgan edi.
G‘ozonxonning topshirig‘ini bajarib, u tarixchi sifatida «Yilnomalar majmuasi»ni
yaratdi. «Yozishmalar»da esa Rashididdin qiyofasida buyuk vazirni ko‘ramiz, bu
yarim shaxsiy, yarim rasmiy yozishmalar o‘zi-o‘ziga guvohlik berib turibdiki, bu
maktublardan o‘sha davr rasmiy tarafdan topilmaydigan ma’lumotlarni topamiz.
Shu bilan birga bu ikki asar bir-biri bilan tutash, ko‘p tomonlama bir-birini
to‘ldiradi. Rashididdin ma’rifatli kishi bo‘lib, ko‘p tillarni o‘rgangan, adabiyot va
she’riyat nafosatini tushunar, tarixiy asarlarni yaxshi bilardi, tibbiyot, handasa va
falakiyot ilmlaridan yaxshi xabardor edi. U ayniqsa ilohiyot ilmi bilimdoni sifatida
mashhur edi, Fazlulloh 1298 yili vazir etib tayinlanadi. U Xulagiy davlatining
boshqa vazirlaridan farqli o‘laroq, kuchli markaziy hokimiyatning zaruriyatini
chuqur his qilgan hukmdor sifatida aniq siyosiy yo‘nalishda ish olib bordi,
Rashididdin 19 yil hokimiyat tepasida bo‘lib, o‘z sinfining tub an’analariga sodiq
qoldi. U feodal jamiyatning markazlashgan davlat hokimiyati uchun izchil
kurashdi. Ammo, afsuski, umrini fojiali tugatdi. «Markazlashtirish siyosati»
jamiyatning feodal ravnaqi yo‘nalishida eski vaqtlardagidek tayanch topa olmadi.
6

Hukmdor madadidan mahrum bo‘lgan Rashididdin 1317 yili iste’fo berdi, bir
yildan so‘ng esa dushmanlari uyushtirgan fitna qurboni bo‘ldi. U sulton Uljaytuni
zaharlashda ayblanib, o‘g‘li, sulton soqiysi Ibrohim bilan 1318 yilning 18 iyulida
qiynab o‘ldirishga, mol-mulki musodara qilinishga hukm etiladi. Tabrizda ular
qurgan, asosan hunarmandlar, muqovachilar, xattotlik va yozuv qurollari yasovchi
ustalar yashaydigan Rashidiy mahallasi buzib tashlanadi. Ammo tasodifgina uni
qatl etilishdan saqlab qoldi, Rashididdin 10 yil o‘tgach oqlandi, oilasiga mol-
mulkining bir qismini qaytarishdi. O‘g‘li G‘iyosiddin vazir bo‘ldi va otasining
siyosiy yo‘lini davom ettirishga urinib ko‘rdi. Rashididdin esa Xulagu naslidan
bo‘lgan Qozonxonning bo‘yrug‘i va taqdir taqozosi bilan tarixchiga aylandi.
Keyinchalik «shunday asarlar yaratdiki, bu asarlar uning nomini asrlar osha saqlab
qoldi. «Jome’ at-tavorix» bugungi kunda haqli ravishda ko‘p mamlakatlarda uzoq
hukmronlik qilgan ko‘chmanchi mo‘g‘ullarning maishiy hayoti va ijtimoiysiyosiy
tarixi bo‘yicha eng kuchli manbalardan biri hisoblanadi. Forscha manbalar ichida
bunga teng asar yo‘q. «Jome’-at-tavorix» da boy ma’lumotlar asosida
mo‘g‘ullarning ko‘chmanchi turmushi, marosimlari, urf-odati va fe’li, ma’naviyati,
qonunlari haqida yorqin hikoya qilinadi. Rashididdinning bu shoh asarida o‘troq
xalqlar hayoti, xo‘jalik iqtisodiy turmushi, ko‘chmanchi va o‘troq turmush tarzlari
o‘rtasidagi ziddiyatlar ham o‘z ifodasini topgan. «Jome’-attavorix»da ko‘chmanchi
feodallar hukmronligi ostida qolgan, «asosan o‘troq aholili ko‘p mamlakatlarning
iqtisodiy, xo‘jalik va siyosiy tarixiga oid ancha mufassal ma`lumotlar keltiriladi
Tarixshunoslik jihatdan Rashididdin asarini chuqur o‘rgangan kishi rus olimi I. N.
Berezindir. Bu sharqshunos butun umrini Rashididdin merosini o‘rganishga
bag‘ishladi. I. N. Berezin fors tilidagi nashrlarning asosiy noshiridir. U «Jome’-at-
tavorix»ning birinchi jildi (CHingizxon hukmdorligi davri tarixi), shuningdek,
«turkiy va mo‘g‘ul ko‘chmanchi qabilalari» tarixini o‘z ichiga olgan qismlarining
tarjimoni-dir. Biroq, I. N. Berezin hayotligi davrida asar qo‘lyozmasining eng
yaxshi, Toshkent va Istambul nusxalari ma’lum emas edi va shu bois, ismlar,
turkiymo‘g‘ul iboralari, jug‘rofiy, tarixiy toponimik iboralar aniqlashtirishni talab
qilardi. Shu bilan birga
7

I, Berezining forscha matni va ruschaga tarjimasi hozirda ham bibliografik jihatdan
nodir hisoblanadi. Buning ustiga uning nashri to‘liq emas edi. Shu bois 1936
yildayoq SSJI Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik ilmgohi «Jome’-at-tavorix»
forscha matni va ruscha tarjimasining qayta ko‘rib chiqilgan nashrini bosmaga
tayyorlay boshladi. 1-139-betlarni prof. A. Romaskevich, 140-231- betlarni
filologiya fanlari nomzodi L. Xechaturov va nihoyat, 232- betdan asarning
oxirigacha bo‘lgan qismini etuk sharqshunos, professor A. Alizoda tayyorladi.
YAna shuni ham ta’kidlash lozimki, tanqidiy matn birinchi jildining I va II qismlari
hamda ruscha tarjima matni 1941 yilgachayoq professor A. A. Romaskevich
tomonidan oldindan tahrir qilin-gan edi. Rashididdin «Jome’-at-tavorix»i
mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga oid juda ko‘p ma’lumotlarni o‘z ichiga
oladi. Bu sohada XIII-XIV asrning bironta ham tarixchilik asari u bilan
tenglasholmaydi. Rashididdinning bu asari, V. Bartol’dning iborasicha, o‘rta asr fors
tarixshunosligining «so‘nggi so‘zi» mana 150 yildirki, tadqiqotchilarni o‘ziga tortib
keladi, uning to‘g‘risida ko‘plab asarlar bitiladi. Bu asarni o‘rganish va nashr etish
bilan bugun ham butun jahon shug‘ullanayapti. «Yilnomalar majmuasi» bilan bir
qatorda Rashididdinning «Yozishmalar»i ham Yaqin va O‘rta Sharq va O‘rta
Osiyoning XIII-XIV asr boshi tarixini o‘rganishda katta manbadir. Bu manba
tarixshunosligi unchalik kuchli emas. Gap shundaki, «Yozishmalar» muallif
o‘lgach, 1327-1336 yillar orasida uning o‘g‘li G‘iyosiddin Muhammad
Rashidiyning urinishlari oqibatida kitobga aylandn. Vazirning topshirig‘iga ko‘ra,
Rashididdinning sobiq shogirdi Muhammad Abarko‘xiy bu to‘plamni tuzishga
kirishdi. Rashididdin maktublari Sharqqa keng tarqaldi. E. Braunning shaxsiy
kollektsiyasidan shu narsa anglashiladiki, bu xatlar XIV-XV asr chegaralarida ham,
keyingi asrlarda ham qayga ko‘chirnb olingan. Sovet tarixchisi I. Petrushevskiyning
guvohlik berishicha, «Yozishmalar» «Yilnomalar majmuasi» ga o‘xshab ketadi va
ularda o‘sha davr rasmiy hujjatlari uchun xos bo‘lgan iboralar bir xil shaklda
uchraydi. 2
«Yozishmalar» tarixi uchun yana shuni ta’kidlash zarurki, XV asr oxirida
Temuriylar saroyida ma’lum edi va shu bois, uning bir necha xatlarini
2
Axmedjanov G.A. Rossiyskaya imperiya v Sredney Azii. Istoriya i istoriografiya kolonialnoy politiki sarizma v
Turkestane (1867-1917)”. –T .: Fan . 1995.
8

Sayfuddinxo‘ja ibn Nizom Oqiliy o‘zining tarixiy asari «Asar al-vuzaro» barcha
davrlarning eng mashhur vazirlariga bag‘ishlangan kitobiga kiritdi. Bu asar 1473
yili Sulton Husayn Boyqaroning vaziri uchun yozilgan edi.Yevropada
«Yozishmalar» kitobi XIX asr boshlarida ma’lum bo‘ldi. Fransuz diplomati va
sharqshunosi J. L. Russo (1780- 1831) oldin Bag‘dod, so‘ng Xalab va Tripolida
bosh konsul bo‘lib ishlagan vaqtida Xalabdan Sharq qo‘lyozmalarini olib ketdi va
1817 yili Parijda ularning katalogini e’lon qildi. Ikki yildan so‘ng, ya’ni 1819 yilda
Rossiya imperiyasi fanlar akademiyasi bu kolleksiyani sotib oldi va yangi tashkil
etilgan Osiyo muzeyiga sovg‘a qildi. «Russoning birinchi kollektsiyasi» ichida besh
yuztacha arab, fors va turkiy qo‘lyozmalar mavjud edi. Ular orasida
Rashididdinning «Yozishmalar» asari ham bor edi. 1920 yilda E. Braun mo‘g‘ullar
bosqini davridagi fors adabiyotn tarixi bo‘yicha kitob nashr qnldi. Bu kitobda
Rashididdinning barcha 53 maktubi mufassal bayon qilingan edi. Braun keyinchalik
qo‘lyozmaning o‘zidan emas, balki o‘sha davrda Kembrijda yashovchi hind
sharqshunosi Muhammad Shafiy qo‘lyozmadan tanlab tayyorlagan parchalardan
foydalandi. O‘sha yillari M. SHafiy Rashididdinning «Yozishmalari tarjimasini
tayyorlagan bo‘lsa-da, biroq u 1955 yilda ham nashr etilmadi. Rashididdinning
«Yozishmalar»i tarixini o‘rganishning keyingi bosqichi 20yillarning o‘rtalarida
Eron filologi Vohid Dastgiriy tomonidan uning bir necha xatlarining «Armug‘on»
jaridasida bosilishi bo‘ldi. Bu jaridada Eronda saqlanayotgan qo‘lyozma asosida
Rashididdinning bitta katta xati e’lon qnlindn. 30-yillarning boshlarida esa Eron
sharqshunosi o‘zining keng ko‘lamli «Tarixi muffasali Eron» («Eronning mufassal
tarixi») asarini e’lon qildi, Vohid Dastgariy bu asardan foydalanibgina qolmay,
balki uning manba sifatidagi tarixiy ahamiyatini ko‘rsatdi. Mo‘g‘ullarning
Xorazmshohlar davlatiga bosqinining mahalliy manbalarda o‘rganilishi.
Asrimizning 60-yillari «Yozishmalar» tarixshunosligi ravnaqi yillari bo‘ldi. 3
1956
yili A. Alizodaning kitobi, I. Petrushevskiyning XIII-XIV acrdagi Eron qishloq
xo‘jaligi haqidagi maqolasi, A. Falina va R. Kiknadze asarlari e’lon qilindi. 4
«Jome’-at-tavorix» «Yilnomalar majmuasi» ning mashhur noshiri professor Karl
3
Axmedjanov G.A. Rossiyskaya imperiya v Sredney Azii. Istoriya i istoriografiya kolonialnoy politiki sarizma v
Turkestane (1867-1917)”. –T.: Fan. 1995.
9

Yan 1963 yilda, Amerika sharqshunosi X. Shurman 1953 yilda e’lon qilgan
asarlarida «Yozishmalar» ning mo‘g‘ullar davri soliqchilik iboralari, o‘rta asrdagi
Eron va O‘rta Osiyo dehqonlari to‘g‘risidagi ma’lumotlaridan keng foydalaniladi.
Xullas, hozir Rashididdin «Yozishmalar» ining 13 nusxasi ma`lum. Ulardan
sanalgani va ro‘yxatga olingani sakkiztadir. «Yozishmalar» ko‘p manbalarda yo‘q
ma’lumotlarni beradi va o‘sha davr tarixiy asarlarida ijtimoiy-iqtisodiy hayotning
yo‘l-yo‘lakay aytib o‘tib ketiladigan tomonlari, hodisalari mohiyatini ochib
tashlaydi. Mo‘g‘ullar bosqini O‘rta Osiyo xalqlariga cheksiz kulfat va fojealar olib
keldi. Movarounnahr shaharlari xarobaga aylandi, hunarmandchilik va savdo
inqirozga uchradi, dala-yu vodiylar bo‘shab, huvillab qoldi. O‘zbekiston tarixining
eng fojiali sahifalaridan mo‘g‘ullar bosqini va ularning 150-yillik hukmronlik tarixi
o‘z davri va keyingi asr tarixchilari asarlarida keng yoritilgan. Mo‘g‘ullar bosqini va
hukmronligi to‘g‘risidagi muhim manbalardan yana Mirzo Ulug‘bekning “To‘rt
ulus tarixi” asari va Abulg‘ozixonning “SHajarayi turk” asarlarini ko‘rsatib o‘tish
joizdir. Umuman olganda, mo‘g‘ullar bosqini va ular hukmronligi tarixi
tarixshunosligi keng qamrovli. Lekin hali bu borada o‘rganilishi lozim bo‘lgan qator
muammolar ham mavjud. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikni qo‘lga kiritgach,
tarixiy manbalarni o‘rganishimiz uchun keng yo‘l ochildi. Jumladan, biz
o‘rganayotgan davr haqida ma’lumot beruvchi Mirzo Ulug‘bekning “Tarix-i arba’
ulus” (To‘rt ulus tarixi) asari 1994 yil olimlar Bo‘riboy Ahmedov, Naim Norqulov,
Mahmud Hasaniylar tarjimasida Toshkentda, “Cho‘lpon” nashriyotida chop etildi.
Ushbu asar 1425 yilda Ulug‘bek rahbarligida yozib tugallangan. Shu o‘rinda asar
haqida rus olimi V.Bartold aytgan ayrim fikrlarni aytib o‘tish maqsadga muvofiqdir.
Avvalombor, shuni aytish kerakki, olim o‘zining bir qator ilmiy risolalari (Turkiston
mo‘g‘ullar bosqini davrida, Ulug‘bek va uning davri va boshqalar)da Ulug‘bekning
mazkur asaridan manba sifatida foydalangan. Lekin nima sababdandir uni muhim
tarixiy manbalar qatoriga qo‘shmaydi, to‘g‘rirog‘i, asarning qimmatini bir qadar
pasaytirmoqchi bo‘ladi. CHunonchi, u bunday deb yozadi:”Shohruhning o‘g‘li va
4
Ahmedov B.A. Istoriko-geograficheskaya literatura Sredney Azii XVI-XVIII vv. Pismenniye pamyatniki. – T.,
1985.
10

taxt vorisi Ulug‘bek (1449 y. o‘ldirilgan) “To‘rt ulus tarixi”ni bitgan. Asar o‘z
nomiga ko‘ra mo‘g‘ullar imperiyasining to‘liq tarixini o‘z ichiga oladi.
“To‘rt ulus tarixi” asarining uchinchi bobida yurtimiz tarixiga oid muhim
ma’lumotlar uchraydi. Bularga Xorazmshoh Alouddin Muhammadning mo‘g‘ullar
istilosi arafasida Samarqandni mustahkamlash borasida olib borgan ishlari, Balx
shahrining mo‘g‘ullar tarafidan qamal qilinishi va mo‘g‘ul armiyasi tarkibida
Chingizxonning boshqa mamlakatlarni bosib olishda faol ishtirok etgan turk
qo‘shinlari hamda ularning sardorlari haqidagi ma’lumotlardir. Mo‘g‘ullarning
Xorazmshohlar davlatiga bosqinining mahalliy manbalarda o‘rganilishi. Xarakterli
ikki misol “Tarix-i arba’ ulus”da keltirilgan ma’lumotlarga ko‘ra, mo‘g‘ullar xuruji
arafasida Xorazmshohning farmoni bilan 300 ming odam Samarqand devorlari,
qal’asi va boshqa mudofaa istehkomlarini mustahkamlash ishiga safarbar qilingan,
o‘shanda haqiqatdan ham shaharni mustahkamlash, uni qamal janglariga hozirlash
borasida katta ishlar olib borilgan ekan. “Tarix-i arba’ ulus”da keltirilgan bu
ma’lumot 1960 yilda Afrosiyobda olib borilgan arxeologik kuzatish va qazish
ishlarining natijalari bilan ham ta’kidlandi. Ikkinchi misol. Ma’lumki, 1221 yilning
bahorida mo‘g‘ullar Xurosonning qadimgi iqtisodiy-siyosiy va madaniy
markazlaridan biri bo‘lmish Balx shahrini ishg‘ol qilib, uni vayronaga aylantirdilar.
Ibn al-Asirning (1160-1232) guvohlik berishicha, shahar o‘z ihtiyori bilan
dushmanga taslim bo‘lgan. Shuning uchun ham Chingizxon Balx xalqiga mehru-
shafkat ko‘rsatgan hamda shahar va uning xalqini omon qoldirgan. YAna boshqa bir
katta tarixchi Alouddin Juvayniy (1226-1273)ning so‘zlariga qaraganda,
Mo‘g‘ullarning Xorazmshohlar davlatiga bosqinining mahalliy manbalarda
o‘rganilishi. CHingizxon avval shahar va uning xalqiga omonlik va’da qilgan, lekin
so‘zida turmay, shaharni vayron qilgan. Mirzo Ulug‘bek bu haqda tamoman boshqa
ma’lumot keltiradi Uning so‘lariga qaraganda, Chingizxon balxliklar so‘nggi
xorazmshoh Jaloliddin (1220-1231) ning odamlariga boshpana berganliklari uchun
shahar va uning xalqini jazolagan. Uning amri bilan Balxob daryosiga qurilgan Bandi
Amir to‘g‘onini buzib tashlaganlar, o‘shanda Balx va uning tumanlari olti oy
mobaynida suv ostida qolib ketgan. Asarning eng muhim qismi – uning ettinchi
11

bobidir. Unda CHig‘atoy ulusining Chingizxon zamonidan to Amir Temurning
hokimiyat tepasiga kelishigacha bo‘lgan tarixi hikoya qilinadi. Ma’lumki, Chig‘atoy
ulusining qariyb 250 yillik tarixi o‘rganilmagan. Bu haqida qo‘lyozma manbalarda
etarli ma’lumot bo‘lmasligi bunga asosiy sababdir. Bu bobda ham e’tiborga molik
ma’lumotlar ko‘p. Bular orasida CHig‘atoy ulusining o‘rami, 1238 yili Buxoroda
bo‘lib o‘tgan Mahmud Torobiy boshliq xalq qo‘zg‘oloni, Chig‘atoy ulusi bilan
Elxoniylar davlati o‘rtasidagi siyosiy munosabatlar, Chig‘atoy ulusining ijtimoiy-
siyosiy hayotida barlos amirlarining, xususan Qorachor nuyon, Ijil nuyon, Alangiz
nuyonlarning tutgan o‘rni va roli, Duvaxon va Kepakxon davrida yurtni obod qilish
yo‘lida olib borilgan katta ishlar, Chig‘atoy ulusining XIV asrning 40-50 yillaridagi
siyosiy ahvoli hamda amir Qozog‘onning xuruji shular jumlasidandir.
Mo‘g‘ullarning Xorazmshohlar davlatiga bosqinining mahalliy manbalarda
o‘rganilishi. Chig‘atoy qo‘shinining tuzilishi, ayniqsa harbiy bo‘linmalar nomi
haqidagi ma’lumotlar o‘ta muhimdir. Masalan, qorovul qism o‘sha vaqtlarda
bulung‘or, irovul (ilg‘or qism orqasidan boruvchi bo‘linma) – burung‘or, maymana
(o‘ng qanot) – avang‘or (hozirgi “avangard” shundan olingan bo‘lishi kerak), soqa
(ar’ergard) – o‘qchung‘or deb atalgan va hokazo. “Tarix-i arba’ ulus”da bu va bunga
o‘xshash muhim ma’lumotlar ko‘p. Bu kabi asarlarni o‘rganish O‘rta Osiyoning
mo‘g‘ullar istilosi davridagi tarixini bilishimizga yaqindan yordam beradi. Ushbu
manbalar Mo'g'ul qabilalari va elatlarining qudratli davlatga birlashuvi va jipslashuvi
jarayoni mo'g'ul xoni Temuchin (1155-1227) nomi bilan bog'liq. U mo'g'ullarnigina
emas, ular bilan yonma-yon yashabkelayotgan jaloyir, o'yrot, keroit, nayman,
qoraxitoy, qirg'iz, uyg'ur, qorliq singari turkiy qabilalami ham o'z qo'li ostida
birlashtirib, kuchli davlatga asos soldi.
Temuchinning ulug' hoqon sifatida mavqeyining mustahkamlanishida 1206-yilda
Qoraqurumda chaqirilgan umummo'g'ul qurultoyi alohida o'rin tutdi. Qurultoyda,
birinchidan, barcha mo'g'ul urug'-qabilalari hamda ularning qo'l ostida birlashgan
boshqa qabila va elatlar yo'lboshchilari jam bo'lgan edi. Anjumanda Temuchinni
ulug' xon qilib ko'tarish, unga vujudga kelayotgan birlashgan qudratli harbiy davlatni
mustahkamlash, istilochilik urushlari olib borish uchun cheklanmagan vakolatlar
12

beriladi. Shuningdek, qurultoy mo'g'ullarning hukmron tabaqalari - no'yonlar,
bahodurlar va tarxonlarga juda katta imtiyozlar berdi, ularning manfaat-qiziqishlarini
qonunlashtirdi. Qurultoyda mo'g'ullarning dunyoga hukmron bo'lishdan iborat
uzoqqa mo'ljallangan asosiy maqsad va vazifalari ham belgilab olindi.
Qurultoyda Temuchin barcha mo'g'ul-tatar xonlarining ulug' xoni (qooni) deb
e'lon qilindi va unga Chingizxon laqabi berildi. Chingizxon iborasi mualliflar
tomonidan «kuchli», «qudratli», «toza» va hokazo ma'nolarda talqin qilinadi.
Qurultoy qabul qilgan «Yaso» hujjati ulug' xon hokimiyatini yanada
Wustahkamlash, yangi feodal tabaqa - tarxonlar mavqeyini kuchaytirish, davlatning
harbiy qudratini yuksaltirishning muhim qonuniy asoslarini yaratib berdi.
Chingizxon ulug' hoqon deb e'lon qilingan birinchi kunning o'zidayoq o'zining
eng yaqin kishilaridan 95 nafarini bahodur - mingboshilar etib tayinladi va bir necha
ming kishi tarxonlik yorliqlari bilan siylandi. U ayni paytda 10 ta oliy hokimiyat
lavozimlarini ta' sis etdi va 150 kishidan iborat shaxsiy gvardiya hamda 1000 nafar
dovyurak jangchilardan iborat shaxsiy drujina tuzdi. Keyinroq shaxsiy drujina tarkibi
10 ming nafarga yetkazildi.
Chingizxon o'z markaziy hokimiyatini mustahkamlab olishga erishgach, kuchli,
har tomonlama harbiy tayyorgarlik ko'rgan jangovar armiya tuzib, qo'shni davlatlarni.
birin-ketin istilo etishga kirishadi. 1206-1211-yillar davomida Sibir va Sharqiy
Turkiston xalqlari (buryat, yoqut, oyrat, qirg'izlar) bo'ysundiriladi. Mo'g'ul sarkardasi
Xubilay Yettisuvning shimoliy hududlarini zabt etadi. 1211-yilda uyg'urlar yeri istilo
etilgach, Chingizxon Xitoy hududlarini bosib olishga kirishadi.
1215-yilda Shimoliy Xitoy poytaxti Pekin ishg'ol qilinadi. 1217-yilga kelib,
Xuanxe daryosining shimolidagi barcha yerlar mo'g'ullar qo'l ostiga o'tadi. 1218-
yilga kelib esa Yettisuv hududining qolgan qismi ham mo'g'ullarga tobe bo'ladi. 5
Mo'g'ul hukmdori Xorazmshoh bilan bo'lgan o'z diplomatik aloqasida shu qadar
ustakorlik yo'lini tutdiki, bunda uning tomonidan yuborilgan elchilik missiyasi faqat
yaxshi qo'shnichilik, savdo-sotiq aloqalarini yaxshilash, mustahkamlashga qaratilgan
nomayu samimiy tilaklarni Xorazm hukmdoriga yetkazib turdi. Amalda esa o'z
5
Axmedov B. O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari. - T.: O‘qituvchi, 2001.
13

bosqinini qanday yo'llar bilan amalga oshirish choralarini ko'rib bordi, bunga sababu
bahonalar izladi. Nihoyat, 1218-yil kuzida Chingizxon jo'natgan, tarkibi musulmon
savdogarlaridan iborat 450 kishilik boy savdo karvonining O'trorda Xorazmshoh
ishorasi bilan talanishi va yo'q qilinishi mo'g'ullar uchun shunday muhim ashyoi dalil
bo'ldiki, bu hoi ikki o'rtada yuz berishi muqarrar bo'lgan katta urushga sabab bo'ldi.
Mo'g'ul hukmdori Chingizxon o'zining ko'p sonli qo'shini (ba'zi manbalarda
ta'kidlanishicha, uning tasarrufida 600 minglik jangovar armiya to'plangan edi) bilan
Movarounnahr sarhadlariga istilochilik yurishlarini boshlaydi.
O'zini «Iskandari soniy» (Ikkinchi Iskandar) deb atagan Muhammad Xorazmshoh
mo'g'ullar hujumi boshlanishi bilanoq butunlay vahimaga tushib, dushmanga qanday
zarba berishni ham, mamlakat mudofaasini tashkil etishni ham bilmay qoladi.
1219—1221 -yillar oralig'ida Movarounnahr va Xorazm hududlari mo'g'ullar
asoratiga tushib qoldi.
Mo'g'ullar saltanatining ulug' hukmdori Chingizxon vafotidan so'ng uning
vasiyatiga binoan itoatga keltirilgan ajnabiy hududlar o'g'illari -jo'jixon, Chig'atoy,
O'qtoy va To'lixonlarga bo'lib berilgan edi. Shu iumladan, Movarounnahr, Yettisuv
va Sharqiy Turkiston Chig'atoy tasarrufiga 'berilganligidan bu hududlar Chig'atoy
ulusi nomi bilan atala boshlandi.
XIV asrning 40-yillariga kelib Chig'atoy ulusi ikki qismga: Yettisuv, Farg'onaning
sharqiy qismi, Sharqiy Turkistondan iborat Mo'g'ulistonga
va G'arbiy ulus -
Movarounnahrga bo'linib ketdi. Xorazmning sharqiy qismi ham G'arbiy ulusga
qaragan.
1340-1360-yillar fitna-fasod, o'zaro feodal kurash va ulusda siyosiy tarqoqlikning
kuchaygan davri bo'ldi. XIV asrning 50-yillari oxirida Chig'atoy ulusining har ikkala
qismi mayda boshqaruv tizimlariga bo'linib ketdi.
Movarounnahrda avj olib ketgan ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik, mo'g'ul va turk
xonlari, amirlari o'rtasidagi o'zaro nizolar va besamar kurashlar o'lka hayotiga chuqur
salbiy ta'sir o'tkazdi, uning uzil-kesil parchalanib ketish xavfini keltirib chiqardi.
Bunday murakkab, keskin vaziyatda Movarounnahr yaxlitligini saqlash, mahalliy
hukmdorlarning o'zboshim-cha xatti-harakatlarini jilovlash, yurtni mo'g'ullar
14

istibdodidan xalos qilish, uni mustaqil taraqqiyot yoiiga solib yuborishdan iborat
birdan-bir tarixiy vazifa ko'ndalang bo'lib turardi. Uni muvaffaqiyatli uddalash ulug'
bobomiz Amir Temurga nasib etdi.
Mo'g'ul bosqini O'rta Osiyoda mavjud bo'lgan ijtimoiy tuzumni o'zgartira
olmagan bo'lsa-da, mamlakatdagi turli sinflar hayotida turlicha namoyon bo'ldi.
Ruhoniylar, savdogarlar va yirik yer egalari ko'p o'tmay mo'g'ul is.tilochilarining
tayanchiga aylandilar. Muarrix Rashiduddinning ma'lumot berishicha, mo'g'ul xonlari
va shahzodalari yirik yer egalari va savdogarlarga - mahalliy aholidan soliqlar
yig'ishlariga asoslanib, saxiylik bilan qimmatbaho hadyalar ulashganlar. Ammo,
shaharlarda ham, qishloqlarda ham mehnatkashlaming ahvoli nihoyatda og'ir edi.
Dehqonlar va hunarmandlar ishlagan yerlaridan davlatga to'laydigan yillik soliq-
xirojdan tashqari yana ko'plab soliqlar to'lashlari kerak edi.
Chig'atoy ulusida yer solig'i o'ndan bir hajmda belgilangan. Oliy mansabdorlar
soliq to'lamaganlar. Gap shundaki, yirik mulkdorlar, savdogarlar, islom peshvolari
mo'g'ullar bilan yaqinlashib, katta imtiyozlarni qo'lga kiritgan, har xil yengilliklar
olgan edilar. Soliq turlaridan yana biri ko'pchur edi. U chorvador xo'jaliklardan
olingan.
Chorvadorlardan yana shulsi solig'i olingan. Bunda har suruvdan bir qo'y va qimiz
uchun har ming bosh otdan bir biya undirilgan.
Yana bir soliq targ'u deb atalgan. U hunarmand, savdogarlardan olingan. Targ'u
ishlab chiqarilgan va sotilgan molning o'ttizdan bir ulushi hajmida olingan. Yana
mahalliy xalq tuz solig'i, jon yoki kumush solig'i to'lagan.
Ma'lumki, mo'g'ul xonlari noiblarga barot (ijara yorlig'i), payza berganlar, noiblar
soliq yig'ish paytida rasmiy belgilangan hajmdan ziyodroq undirib olishlari mumkin
edi. 6
Aholi maxsus yorliqlarga asosan o'zlari yashab turgan hududlardan o'tuvchi
amaldorlar, savdogarlar, ruhoniylar va xonning qarindoshlarini (ular to'xtaydigan
joylar «yom» - «bekat» deb atalgan) turar-joy, oziq-ovqat va ot-ulov bilan
ta'minlashga majbur edi.
6
Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov,
1971.
15

Ko'p sonli mansabdorlar, harbiylar, tarxonlar, dorug'a va tamg'achilar yomlarda
(bekat)larda to'xtab o'tganlarida, har bir oila bir szin (596,8 gr.) go'sht, bir shin
guruch va bir shisha aroq yetkazib berishlari zarur edi. 1235-yil hoqon farmoniga
ko'ra har bir yomdagi aloqa xizmati ikki tuman aholisiga yuklatiladi. Ikki tuman
aholisi yom uchun 20 bosh ot, so'yishga qo'y-echki, sog'ishga biyalar, arava va
boshqa zarur anjomlar ajratishlari lozim edi.
Shuningdek, shahar va qishloqlarda joylashgan harbiy guruhlarni kiyim-kechak va
oziq-ovqat bilan ta'minlash ham oddiy aholi zimmasida edi. Hunarmandlar ayniqsa
qattiq nazorat ostiga olingan bo'lib, ular yuqorida eslatilgan soliqlardan tashqari
mo'g'ul hukmdorlariga ma'lum miqdordagi mahsulotlar ishlab berardilar.
Chig'atoy ulusi xonlari o'z uluslariga inju tarzida egalik qilganlar, ya'ni xonu
xonzodalar o'zlariga berilgan yurtning daromadidan foydalanish huquqiga ega
bo'Iganlar, xolos. Yer solig'i (xiroj) umumiy hosilning o'n foizini tashkil etgan.
Ko'chmanchilar to'laydigan ko'pchur yuz bosh moldan bir bosh hisobida bo'lgan.
Savdodan targ'u jarimasi olingan. Munka qoon nomidan pul zarb etilgach, 1270-
yildan soliq va jarimalar pul bilan olina boshlagan. Pul ulusning ko'plab yirik
shaharlarida, masalan, Olmaliq, Buxoro, O'tror, Taroz, Koshg'ar, Toshkand, O'sh,
Marg'ilon, Oqtepa, O'zgand, Xo'jandda zarb qilingan.
Mas'udbek tashabbusi bilan 1271-yilda pul islohoti o'tkazildi. Chig'atoy ulusining
barcha shahar va tumanlarida bir xil vazndagi kumush tangalar zarb etish va
muomalaga kiritish bu islohotning asosiy mohiyatini tashkil etar edi. Bu hoi ichki
savdo va ijtimoiy munosabatlarni tartibga solardi: endi kumush tangalar zarb etish
erkinligi vujudga keldi; xohlagan kishi o'z ixtiyoridagi kumush buyumlarini
zarbxonaga olib kelib kumush tangaga aylantirishi mumkin edi.
Mo'g'ullar hukmronligi yillarida yangi yer raulki egaligi vujudga keladi. Bu
davrda yerlar: devon, ya'ni davlatga, feodallarga tegishli yerlar, vaqf yeiiari va ozod
dehqonlarga taalluqli yerlarga bo'lingan. Mo'g'ullar o'zlari bosib olgan yerlarini
qabilalar va harbiy amaldorlarga xizmat evaziga bo'lib bera boshlaydilar. Bunday yer
egaligi shartli bo'Hb, «suyurg'ol» deb atalgan, u vorislikka o'tkazilgan hamda soliq
bobida va ma'muriy sohada to'liq daxlsizlikdan foydalangan (Mang'itlar sulolasi
16

davrigacha). Shunday qilib, bu mulkning uchta asosiy belgisi: shartliligi, merosiyligi
va daxlsizligi xarakterlidir.
Mo'g'ullar bosib olingan xorazmshohlar davlatining aholisini o'nlik, yuzlik,
mingliklarga bo'lganlar. Ana shu tartibda 10.000 aholidan iborat ma'muriy birlik
tumanlar joriy qilingan. 1235-1251-yillarda ikki marta aholi ro'yxati o'tkazilib, hatto
hunarmandlar ham mo'g'ul feodallariga, oilalar hazora - mingliklarga biriktiriltan.
Minglik deganda, shahzodalarga soliq to'lovchi aholi tushunilgan. Mo'g'ullar soliq
islohoti o'tkazganlar. Unga ko'ra, Ug'adoyxon davrida dehqonlar (ekinchilar)dan
hosilning 10 foizi, molchilardan molining 1 foizi bir yillik soliq sifatida olinishi
belgilangan bo'lsa, Munka (Munxa) xon soliqlarni pul bilan belgilab, har kishidan 11
dinorgacha soliq olishni joriy etgan.
Kebekxon Chig'atoy ulusida pul va ma'muriy-hududiy islohot o'tkazadi. Uning pul
islohotiga ko'ra, yangi tangalar: katta va kichik |umush tangalar, dirham va dinorlar
zarb qilingan. Ularga «Qutlug' bo'lsin» degan turkiycha (chig'atoy) so'zlar uyg'ur
harflarida bitilgan edi.
O'tkazilgan ma'muriy islohot asosida esa mamlakatni ma'muriy-hududiy birliklar -
tumanlarga bo'lish yotadi. Bundan maqsad - davlatni markazlashtirish, feodal
bekliklarning o'zboshimchaliklariga chek qo'yish bo'lib, ular o'rniga tumanlar tashkil
qilindi. Endi turiian boshliqlari xonning amirlari sanalardi. Markaziy Osiyoda qullar
mehnatining unumsizligi bois ularni ozod qilib, krepostnoy qaramlikka tashlash ham
shu davrdan boshlangan bo'lishi mumkin. Bu haqda 1326-yildagi vaqf yorlig'i
guvohlik beradi. Mo'g'ullar asos solgan davlat yarim ko'chmanchi tipidagi, asosan
harbiy tartiblarga muvofiq kelgan davlat boshqaruviga ega siyosiy tashkilot edi.
Chingizxon va uning avlodlari xon unvoni sohiblari edilar. Ularning qo'li ostidagi
boshqaruv tizimida turli unvon, martaba va mansab egalari bo'lgan. Bunday
amallarning aksariyati harbiy tartiblarga mos tushardi. Yirik harbiy bo'linma boshida
no'yonlar, bahodirlar va merganlar turgan. O'n ming askardan iborat tumanga
xonning farzandlari ham boshchilik qilishgan. Xonning. shaxsiy soqchilik bo'linmasi
- keshik ham bo'lgan. Favqulodda holatlarda mazkur bo'linmaning harakati qo'l
kelgan.
17

Tumanlar o'z navbatida minglik, yuzlik, o'nliklarga bo'lingan va har bir bo'g'inda
harbiy boshliqlar: mingboshi, yuzboshi va o'nboshilar turgan. Tartib-intizom borasida
so'z yuritmoqchi bo'lsak, bunda mo'g'ullarning qo'shini eng intizomli va o'z
boshliqlarining so'zini ikki qilmaydigan keskin, o'z zamonasining haqiqatan ham
qat'iy jangovar armiyasi sanalardi. Jangchilar esa botir, qo'rqmas va chaqqon bo'lgan.
Chig'atoy ulusi davrida Movarounnahrni boshqarish ishlari mahalliy
hukmdorlarga topshirilgan edi. Movarounnahrning boshqaruvchisi yirik savdogar va
Mahmud Yalavoch bo'lgan. U Xo'janddan turib o'z qo'li ostidagi mo'g'ul harbiy
bo'linmalari yordamida davlatni boshqargan, soliqlami yiqqan. Buxoroda esa
mahalliy zodagonlar va ruhoniy rahbarlar mamlakatda boshqaruvni o'z qo'llariga
olgan edilar. Bular mahalliy amirlar va sadrlar hisoblangan.
Mahalliy boy-zodagonlar qatlamiga tayangan holda mo'g'ul xonlan O'rta
Osiyodagi viloyat va hududlarni idora qilganlar. Ishonchli kishilarga maxsus hujjat -
payzalar berganlar. Alohida yorliqlarga ko'ra mahalliy aholi amaldorlar, savdogarlar,
ruhoniylar, xon xonadoni vakillariga o'sha yerlardan o'tib qolsa, turar joy berganlar
hamda ularni oziq-ovqat va ot-ulov bilan ta'minlaganlar.
Bu davrda huquqdagi asosiy o'zgarishlar Chingizxon tomonidan mo'g'ul-tatarlar
odat huquqlarining yozma nusxasi - Yaso qonunlarining qabul qilinishi bilan yuz
bergan edi. 7
Lekin shuni ta'kidlash joizki, Chingizxonning «Yaso qonunlari» islom
huquqini tugatmadi. Movarounnahr aholisi juda ko'p va asosiy ijtimoiy-huquqiy
munosabat-larda islom huquqiga asoslanganlar. Mo'g'ullar islomni qabul qilgandan
keyin esa islom huquqining ta'sir doirasi yanada kengaygan.
Temuchin o'zidan oldin o'tgan Qoraxoniylar xonining buyuk xon yoki xonlar
xoniga teng kelgani uchun ham barcha mo'g'ullar bajarishi shart bo'lgan «Yaso
qonunlarini» e'lon qilgan. «Shaboshou» yoki «Yaso qonunlari» deb ataluvchi bu
to'plamga barcha sultonlar va xonlar bo'ysunishi shart bo'lgan. Qurultoylarda bu
qonunlar o'qib turilgan. Chingizxon «yaso»ga amal qilish ustidan nazorat qilishni
katta o'g'li Chig'atoyga topshirgan. Bu qonunlar Turkistonda mo'g'ullar hukmronligi
tugatilgandan so'ng ham qisman ta'sir etib turgan.
7
Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov,
1971.
18

1206-yilda Qurultoyda qabul qilingan «Chingizxon yusunlari» yoki «Yaso
qonunlari» nomi bilan ataluvchi mazkur to'plam 33 qismdan iborat bo'lib,
O'zbekiston hududida ham amal qilgan. Unda jinoyat va jazo, harbiy qismlarni
boshqarish va ularda qat'iy tartib-intizomni joriy qilish, oila va nikoh, mulk
masalalariga bag'ishlangan me'yorlar belgilangan.
Yusunlarga binoan suv va olovni haqoratlash, sutni yerga to'kish, asirdagilarga
yordam ko'rsatish, qulni egasiga qaytarmaslik, qo'riqlash uchun topshirilgan makonni
qarovsiz qoldirish, yolg'on gapirish va guvohlik berish, xoinlik, harbiy intizomni
buzish kabilar og'ir jinoyat hisoblangan. Bunday xatti-harakatlar uchun o'lim jazosi
belgilangan.
Mol o'g'rilari molni to'qqiz barobar raiqdorda egasiga qaytarishi, agar mablag'i
bo'lmasa, bolalarini qul sifatida berishi kerak edi. Agar bolalari ham bo'lmasa, o'lim
jazosiga hukra etilardi.
Chingizxon yusunlarida harbiy qo'shinning tashkiliy ishlari va vazifalari, unga
hukmronlik qilish, harbiy intizom, uni buzganlik uchun javobgarlik haqidagi qoidalar
o'rin olgan. O'nta jangchi o'n boshiga, yuzta jangchi yuzboshiga, o'nta yuzboshi
mingboshiga, o'nta mingboshi tumanboshiga, bir necha tumanboshilar no'yonga, ikki-
uch no'yon esa bosh qo'mondonga bo'ysungan. Barcha jangchilar bir-biriga kafil
bo'lib, bir jangchi yoki bir necha jangchining aybi uchun o'nlik a'zolari javobgarlikka
tortilgan, asosiy jazo - o'lim jazosi hisoblangan.
«Yusun»larda barcha dinlarga erkinlik berish, dindorlarni va ruhoniylarni
soliqlardan ozod qilish, urush vaqtlarida ayollar gunohidan kechish, imtiyozlar, ov
qilish tartiblari ham o'rin olgan.
Unda davlat huquqi, harbiy qurilish, davlat boshqaruvi, beklar, no'yonlar va
amaldorlar o'rtasidagi o'zaro munosabatga oid qoidalar, jinoyat, fuqarolik, sud
yuritish, jazo va piling turlariga oid qoidalar metall taxtalarga o'yilib yozilgan.
Shulardan 33 parchasi Chingizxonning davlat, harbiy va jinoyat huquqi bo'yicha: 27
nutqi biliklar tarzida qolgan. Jazo berishda, agar mo'g'ul-tatar urug'idan bo'lgan kishi
yaso qoidasini 1 marta buzsa, unga ijtimoiy jazo - so'z bilan tanbeh berish; 2-marta
buzsa, bilikka asosan jazoga tortish, 3-marotaba esa uzoq Boljin Suljurga surgun
19

qilish qo'llanilgan. Shundan keyin ham buzsa, oyog'iga kunda urib qorong'i
qamoqxonaga tashlangan.
20

II BOB. Yevropa olimlari tomonidan Mo’g’ullar istilosi davrining o’rganilish
V.V.Bartoldning O’rta Osiyo tarixiga doir asarlari
21

2.2. V.V.Bartold tomonidan mo’g’ullar istilosining o’rganilishi
Bartold har tomonlama chuqur o‘rganib chiqqan bir qancha o‘rta asr
mualliflarining (Gardiziy, al-G‘arnatiy. Nasafiy, Bakran, Juvayniy, Damdulloh
Qazviniy, Hofiz Abru va boshqalarning) qo‘lyozma asarlaridagi O‘rta Osiyo
tarixiga oid ma`lumotlarni o‘z tadqiqotiga asos qilib oladi.
Qo’lyozmalar ustida ishlash jarayonida Bartoldning ajoyib iste`dodi Sharq
qo’lyozmalaridan fan uchun eng foydali barcha narsalarni ajratib ola bilishdek
hayratomuz qobiliyati yaqqol ko‘rindi. Bu narsa yuzaki qaraganda oddiy bo‘lib
ko’rinadigan ish emas, aslo. Chunki mazkur qo’lyozmalarning mualliflari turli xil
madaniy va bilim darajasiga, saviyaga, his, did va kayfiyatga ega hamda o‘z
zamonasi voqeligiga turlicha baho beruvchi kishilar edi. Lekin bu qiyinchilikning
bir tomoni edi, xolos. Bundan tashqari, qo’lyozmalarda muayyan tarixiy voqealar
to’g’risida, ma`lum bir davlat arbobi haqida va boshqa xususlarda keltirilgan
ma`lumotlarning hammasini ham to’gri deb bo’lmasdi. Aksincha, qadimgi
qo’lyozmalarda faktik ma`lumotlar, aksari, afsonalarga, ishonchli ma`lumotlar esa
ishonib bo’lmaydigan naqllarga qo’shilib ketgan bo’lardi.
Ba`zan qo’lyozma mualliflari o’z ko’zlari bilan ko’rgan, o’zlari yaxshi
bilgan voqea-xodisalarni yozsalar, ba`zi vaqtlarda turli voqealar to’g’risida
birovlardan eshitgan narsalarini yozishardi, birovlar esa mazkur ma`lumotlarni o’z
navbatida boshqa kishilardan eshitgan bo‘lardi. Bundan tashqari, ko’p
qo’lyozmalar ma`lum vaqt mobaynida bir emas, bir qancha kishilar tomonidan
kuchirilgan va buning ustiga qo’lyozmaning asl nusxasi emas, ko’chirilgan nusxasi
bo’lardi. Bu xildagi qo’lyozmalarda ko’pincha, turli chalkashliklar va hatto
kuchiruvchilarning o’zlari kiritgan qo’shimcha va tuzatishlar uchrardi.
Shuningdek, ayni bir voqea turli mualliflar tomonidan har xil bayon etilgan, shahar
va qishloqlarning nomlari turlicha ko’rsatilgan bo’lib, ularning geografik o’rni va
oralaridagi masofa taxminan hamda noaniq keltirilgan hollar ham uchraydi.
Shunga ko’ra, Sharq qo’lyozmalarini o’rganuvchi olimlardan qo’lyozma
tekstlariga tanqidiy munosabatda bo’lish, ularni chuqur rahlil qila bilish, bir xil
qo’lyozmalardagi ma`lumotlarni boshqa qo’lyozmalarda keltirilgan ma`lumotlar
22

bilan sinchiklab solishtirish, to’g’ri narsalarni noto’g’ri narsalardan farqlay bilish,
ular orasidan muayyan tarixiy faktga oid bo‘lgan eng muhim ma`lumotlarni saralab
ola bilish, bir muallif ma`lumotlarini boshqa muallif ma`lumotlari bilan to’ldirish
kabi mashg’ulotlarning uddasidan chiqish talab qilinardi. 8
Bartold tadqiqotchilarga xos barcha xislatlarga mukammal ega bo’lgan
ajoyib olim edi. Shu tufayli u Turkistonning mo’g’ul bosqini davridagi murakkab
va kam tekshirilgan tarixini shu qadar yaxshi va ilmiy jihatdan asosli qilib yoritib
berishga erishdi. Bartold “Mo’g’ullar bosqini davrida Turkiston” asarida
sharqshunos akademik S. F. Oldenburg so’zlari bilan aytganda, ishda asoslilik va
bir ishni oxirigacha yetkazishga qobillik kabi o’ziga xos xislatlari ochiq namoyon
bo’lgan. «Bu asar - deydi Oldenburg,— hozirgacha O’rta Osiyo tarixi bo‘yicha
asosiy qo’llanma bo’lib kelmoqda». Bartoldning “Mo’g’ullar bosqini davrida
Turkiston” mavzusidagi dissertatsiyasini yoqlash marosimi zo’r muvaffaqiyat bilan
o’tdi. Birinchi rasmiy opponent professor N. I. Veselovskiy “Turkiston tarixini
o’rganayotgan har qanday tadqiqotchining Bartold kitobini qo’liga olmay iloji
yo’q” deganida batamom haq edi. Fakultet kengashining Bartoldga mashxur asari
uchun Sharq tarixi doktori degan ilmiy daraja berish to’g’risidagi taklifini
universitet kengashi ma`qullaydi. V. V. Bartoldning «Turkiston» kitobi, —
deyiladi kengash protokolida, — haqiqatan ham fanga qo’shilgan nihoyatda katta
hissa bo’ldi, u avtorga yoqsak sharaf keltiradi. 9
Bartold Sharq tarixi doktori ilmiy darajasi uchun dissertatsiya yoqlagandan
so’ng ko’p o’tmay, 1901-yil 10-avgustda Peterburg universitetining o’zi uchun
jonajon bo’lib dolgan Sharq tillari fakultetiga shtatdan tashkari professor, 1906-yil
21-yanvardan boshlab esa shtatli professor lavozimiga tayinlanadi. 1906-yildan
1918-yilga qadar fakultet sekretari vazifasini bajaradi.
Bu vaqtga kelib, yuqorida ko’rib o’tganimizdek, Bartoldning juda boy, lekin
juda kam o’rganilgan tarixiy o’tmishga ega bo’lgan bepoyon o’lka hisoblanmish
O‘rta Osiyo tarixi muammolariga qizikishi to‘la shakllanadi. Bartold o‘zini
8
Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov ,
1971. B .113.
9
Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении.
Ташкент: Фан. 1981. – 223 с.
23

«asosan O‘rta Osiyo tarixchisi» deb atay boshlaydi. «O‘rta Osiyo tarixi bilan
shug‘ullanuvchi har bir kishi,—-deydi u, — ma`lum darajada, filolog bo‘lmog‘i
kerak».
1902-yilda Bartold O‘rta Osiyo ikkinchi marta safar qiladi. Bu gal ham u
O‘rta Osiyoning tarixiy o‘tmishini zo‘r qiziqish bilan o‘rganadi. Bu narsa Sharq
qo‘lyozmalari ustida ishlash uning eng jonajon ilmiy mashg‘uloti, butun hayoti
davomida asosiy ishi bo‘lganidan yana bir marta dalolat beradi. Uning o‘zi ham,
O‘rta Osiyoga qilingan safarlari orasida eng foydalisi 1902-yildagi safari
bo‘lganini, chunki bu vaqtda mahalliy mutaxassis xodimlar bilan aloqani yo‘lga
quyish va kengaytirishdan tashqari, asosan, qo‘lyozma yodgorliklari bilan ko‘proq
tanishganini alohida ta`kidlaydi: hali hech kim tomonidan foydalanilmagan boy
manbaalarga ega bo‘lgan Sharq tarixini o‘rganib, undagi qo‘lyozmalarni o‘qir
ekansan, ko‘pincha, o‘zingni xuddi qadimiy shaharlar o‘rnini kavlab, yangi dunyo
ochayotgan ixtirochi singari tasavvur qilib, zavq-shavqatlarga to‘lasan kishi, - deb
yozadi Bartold.
Bartold O‘rta Osiyoga kelishi bilan o‘lkadagi xususiy hamda jamoatga
qarashli qo‘lyozma to‘plamlarini ko‘zdan kechirishga katta e`tibor beradi. Bunda
o‘zining maxsus mashg‘uloti hisoblanmish O‘rta Osiyo tarixiga oid asarlarga
alohida e`tibor qildi.
Bartold Toshkentga kelganida Turkiston xalq kutubxonasidagi «Temur
tarixi» (Jahongirning hayotlik vaqtida G‘iyosiddin Ali tomonidan yozilgan) va
XVI asr o‘rtalarida xivalik Utemish Hoji tomonidan yozilgan «Juchiylar tarixi»
kitoblarini ko‘zdan kechirdi va bu har ikki qo‘lyozmaning to‘la tavsifini yozdi.
Bartold generalmayor Jo‘rabek tomonidan yig‘ilgan qulyozmalar to‘plamidan
Rashididdinning mo‘g‘ullar tarixiga oid va Maxmud bin Valining tarixiy asarlarini
topdi. O‘tkir zehnli Bartold qadimgi qo‘lyozmalar orasida ba`zi hujjatlarning
(ko‘proq vaqf hujjatlari singari) qalbaki ekanini payqagan va aniqlagan hollar ko‘p
bo‘lgan. Masalan, Bartold 1401 yilda guyo Amir Temur tomonidan Sig‘noq
saidlariga berilgan «Temur yorliqlari» shunday qalbaki hujjat ekanligining va hatto
uning uslubiga qarab hujjatning yozilgan aniq vaqtini (XVI asrning ikkinchi yarmi)
24

ham aniqlay oldi. Bartold Turkiston arxeologiya havaskorlari tugaragining faxriy
tashkilotchia`zosi sifatida uning 1902-yil 16 -avgustda bo‘lib o‘tgan majlisida
ishtirok etdi va so‘zga chiqib, o‘zining O‘rta Osiyo bo‘ylab qilayotgan safari
natijalari to‘g‘risida tugarak a`zolariga axborot berdi. Bartoldning bu safari
sharqshunoslik sohasida uning mahalliy xodimlar bilan bo‘lgan aloqasini yanada
mustahkamladi. 10
Bundan tashqari, Bartold avtorlardan biri sifatida «Turkestanskie
vedomosti», «Ukraina» («Chekka o‘lka» ma`nosida), «Russkiy Turkestan»,
«Samarkand» va «Turkiston» singari mahalliy gazetalarga maqola yozib turishni
o‘zining vazifasi deb bilardi. Bartold Peterburgdalik chog‘ida ham
«Turkistonliklar» bilan qizg‘in va mastakam aloqasini tark etmadi. O‘zbekistan
SSRda xizmat ko‘rsatgan o‘qituvchi, rus geografiya jamiyati Turkiston
bo‘limining sobiq sekretari N. P. Arxangelskiy shunday eslaydi: «Vasiliy
Vladimirovichning usha vaqtlarda Peterburgda ta`lim olib to‘rgan Turkistonlik
talabalarga ko‘rsatgan g‘amxo‘rligini alohida ta`kidlash lozim. Inqilobdan ilgari
Peterburgda «keksa Turkistonliklar» deb nomlanuvchi va ilgari o‘zoq vaqt
Turkiston o‘lkasida istiqomat qilgan va ishlagan bir qancha shaxslar yashardi.
Ularning ko‘pi Turkiston talabalari hamshaharlik uyushmasiga qo‘llaridan
kelgancha yordam berishni o‘z burchlari deb bilishardi. Xatto Peterburgda
o‘qiyotgan Turkistonlik talabalarga yordam jamiyati ham tashkil etilgandi. Bu
jamiyatning aktiv a`zolaridan biri V. V. Bartold edi. 11
1902-yili Bartoldning O‘rta Osiyo bo‘yicha «Orol dengizi va Amudaryo
etaklari to‘g‘risida qadim zamonlardan to XVII asrgacha bo‘lgan ma`lumotlar»
nomli yana bir katta asarining mahalliy nashri dunyoga keldi. Bu kitob Bartoldning
tarixiygeografik tadqiqotlari bo‘yicha birinchi yirik asari edi. Bu tadqiqotlar
olimga O‘rta Osiyoning tarixiy geografiyasini yaratuvchisi degan sharafli nom
keltirdi. Bartold o‘z tadqiqotlarida ana shu tarixiy-geografik ma`lumotlardan
bizning zamonamizdagi xalq xo‘jaligi muammolarini, ayniqsa, Turkistonni sun`iy
10
Axmedov B. Таriхdan saboqlar -Т., 1996i. 7.Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov ,
1971. B .113.
11
Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении.
Ташкент: Фан. 1981. – 223 с.
25

sug‘orish muammolarini hal etishda ham kerakli va muhim yordamchi material
sifatida foydalanishga intiladi. Turkistonning o‘ziga xos tabiiy sharoitida sun`iy
sug‘orish muammosi xususan juda dolzarb masala edi.
Bartoldning O‘rta Osiyo tarixiga doir maqolalari orasida, xususan, «1365
yilgi Samarqand xalq harakati» (1907) nomli maqolasi alohida diqqatga
sazovordir. Bu maqola Bartoldning o‘rta asrlarda Sharqda ruy bergan ijtimoiy
(xalq) harakatlari tarixiga nixoyatda qiziqish bilan qaraganidan dalolat beradi.
Muallif o‘z maqolasida bu harakatlarning tarixdagi roli va o‘rni to‘g‘risida to‘g‘ri
fikrlar bayon qiladi. Jumladan, Bartold 1365-yilgi Samarqand voqealarini
musulmon Sharqida ham odatda taxmin qilganlaridan ko‘ra ko‘proq sodir bo‘lib
turgan ijtimoiy harakatlar jumlasiga kiritadi. Shu bilan birga Bartold, maqolada,
garchi vaqtincha bo‘lsa ham, yakka hukmronlikni batamom bartaraf qilgan va
ijtimoiy o‘z-o‘zini anglash bilan, shahar hayotining rivojlanishi bilan, savdo-
sanoatchilar sinfining paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan harakatlarni ham shu
jumlaga kiritadi. 1365-yil voqealari mo‘g‘ullarning bosqinchilik siyosatlariga
qarshi, ularga qushilgan mahalliy turalarga qarshi, ular o‘rnatgan tartibotga qarshi
bo‘lgan va dehqonlar, hunarmandlar, qullar tomonidan qizg‘in qullab-
quvvatlangan sarbadorlar qo‘zg‘oloni tarixining yorqin sahifalaridan biri edi.
26

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Bartoldning g‘ayrat bilan qilgan ko‘magi natijasida
Pomir ekspeditsiyasi tashkil qilinadi. Shuningdek, sobiq ittifoq aholisining etnik
tarkibini o‘rganuvchi akademik komissiya prezidiumining a`zosi va shu
komissiyaning Turkiston bo‘limi raxbari ham edi. Bo‘lim faqat sovet
Turkistoninggina emas, balki qo‘shni Eron va Afg‘oniston demografiyasini
(xalqlarning soni, tarkibi va ko‘payish, kamayishini) o‘rganish bilan
sho‘g‘ullanardi. V. V. Bartold, jumladan, yana katta O‘rta Osiyo ekspeditsiyasiga
rahbarlik qiladi. Ekspeditsiyaning samarali faoliyati tufayli 1926-yilda sobiq
ittifoq Fanlar akademiyasining antropologiya va etnografiya muzeyiga O‘rta
Osiyo aholisining hayoti va urf-odatlarini o‘zida aks ettirgan 200 dan ziyod
etnografik eksponat to‘plandi. Bartoldning tashabbusi bilan turkman qabilalari
tekshirilib, Turkmanistondagi mayda xalqlar (jamshidiylar, xazarlar, barbarlar,
bulujlar) o‘rganib chiqildi. Ikkinchidan, Bartold turkiy qabilalar va xalqlarning
o‘tmishi va xozirgi ahvolini o‘rganish ishlarini kuchaytirish va birlashtirish
maqsadida SSSR Fanlar akademiyasi sistemasida tashkil etilgan turkologiya
kabinetiga 1928-yil 1 oktyabrdan boshlab direktor qilib tayinlanadi. Olim bu
kabinet ixtiyoriga o‘zining shaxsiy kutubxonasidan 500 ga yaqin kitobni sovg‘a
qiladi. Mazkur iliy muassasa 1930-yilgacha, ya`ni to sobiq ittifoq Fanlar
akademiyasining sharqshunoslik instituta tarkibiga qo‘shilguniga qadar mavjud
bo‘lgan 12
.
1930-yilda sovet sharqshunosligida muhim bir tashkiliy tadbir amalga
oshirildi. Chunonchi, Osiyo muzeyi , Budda madaniyati instituti, Turkologiya
kabineta va sharqshunoslar kollegiyasi bitta yagona yirik ilmiy tadqiqot
muassasasi bo‘lmish sobiq ittifoq Fanlar akademiyasining sharqshunoslik
institutiga birlashtirildi. Bu yangi institut tarkibiga V. V. Bartold va unga
zamondosh barcha yirik sharqshunoslar kiritildi. Uchinchidan, Bundan tashqari,
Bartold muzey hamda tarixiy san`at va tabiat yodgorliklarini muhofaza qilish
12
Лунин Б.В. Жизнь и деятельность академика Бартольда //Средняя Азия в отечественном востоковедении.
Ташкент: Фан. 1981. – 223 с.
27

ishlari bo‘yicha O‘rta Osiyo davlat muassasalari (Samkomstaris, Turkkomstaris,
Sredazkomstaris) bilan juda yaqin aloqada edi. Bu muassasalar Bartoldni
o‘zlarining eng bilimdon ustozi va maslahatchisi deb bilishardi. O‘rta Osiyoda
birinchi universitetning ochilishi uchun olib borilgan tayyorgarlik ishlarida, sovet
Sharqi xalqlari yozuvida yangi turkcha alifbeni yaratishda Bartold aktiv ishtirok
etadi. To‘rtinchidan, Bartold O‘rta Osiyoga so‘nggi bor 1928-yilda keladi. Bu
safar u mahalliy ilmiy o‘lkashunoslik muassasalari va tashkilotlarini qayta tuzish,
ularning ish planlarini muhokama qilish va qadimgi yodgorliklarni o‘rganish
hamda ularni tiklash ishlariga doir masalalarni xal etishda aktiv qatnashdi. Bartold
sobiq ittifoq sharqshunosligining munosib vakili sifatida xorijiy mamlakatlarda
bo‘lgan ilmiy anjumanlarda bir necha bor qatnashdi. Masalan, 1922-yilda u
Angliyada London universitetining iltimosiga binoan O‘rta Osiyodagi
kuchmanchi-turkiy xalqlar va mug‘ullar tarixi to‘g‘risida olti marta leksiya o‘qidi.
1923-yil 27-martda Antropologiya institutida ana shu leksiyalarning qisqa
(umumlashgan) bayonini so‘zlab berdi. Shu yili aprel oyida SSSR Fanlar
akademiyasining delegata sifatida tarix fanlari arboblarining Bryussel shahrida
chaqirilgan xalqaro sezdida qatnashdi. Sezdning Sharq tarixi seksiyasida o‘zining
1922-yilda Sankt-Peteburgda bosilib chiqqan asari (dastlabki musulmon
masjidlari) yuzasidan maruza qildi. Finlyandiyada (1923) Bartold Finugor
jamiyati majlisida rus olimlarining Turkiston tarixi to‘g‘risidagi asarlari obzorini
bayon qildi. 1926-yilda esa Turkiyada bo‘lib, Istambul shahrida O‘rta Osiyodagi
turkiy xalqlar tarixidan leksiya o‘qidi. Bu leksiyalar turk va nemis tillarida ham
bosilib chiqdi. Beshinchidan, Bartold O‘rta Osiyoning ulug shoiri va o‘rta asr
mutafakkiri Alisher Navoiyga bag‘ishlab monografiya ham yaratdi. Bu asar, o‘z
navbatida, Ulugbek haqidagi tadqiqotning davomi bo‘lib, sovet
navoiyshunosligida muhim manba hisoblanadi. Bartoldning jahon adabiyotida
yuksak baholagan va keng tanilgan bu asari ustida mufassal gapirib o‘tishning
hojati bo‘lmasa kerak. Dastlabki asl manbalar asosida yaratilgan bu asarda o‘z
zamonasining yirik siyosiy arbobi bo‘lmish Navoiyning ilmiy biografiyasi juda
aniq va turli xil ifoda etilgan. Bu asar yana shuning uchun ham qimmatliki,
28

Navoiy biografiyasi Sulton Husayn Boyqaro davlati hayotining keng qamrovda
bayon qilingan. Oltinchidan, Bartold O‘rta Osiyo tarixiga doir yana bir qator
ilmiy maqolalar ham yozdi. «Sug‘d va toxar tillari masalasiga doir», «Buxoro va
uning atrofidagi qadamjolar», «Turk va mug‘ullarning dafn marosimlari
masalasiga doir» (1921), «Samarqand yodgorliklari to‘g‘risida yangi
ma`lumotlar» (1921), «Kubas minorasi tarixiga ma`lum bo‘lgan musulmon-fors
me`morchiligining birinchi yodgorligidir» (1922), «O‘rta Osiyoda ruslar
kelguniga qadar bo‘lgan davrdagi paxtachilik», «1924 yil yozida Samarqandda
olib borilgan arxeologik ishlar to‘g‘risida» (1925) kabi maqolalari shular
jumlasidandir.
Bartold asarlari ko‘p hollarda o‘zidan keyingi avlod olimlarining yangi,
qo‘shimcha tadqiqotlarida dastlabki marra bo‘lib qoladi, ularga ishonchli ilmiy
mo‘ljal beradi. Bizning zamonimiz tadqiqotchilari Bartold asarlaridagi u yoki bu
qoidalarga qushilmagan chog‘larida ham, bu qadar ilmiy munozaralarga sabab
bo‘lganida ham, Bartold asarlarining qimmati yaqqol namoyon bo‘lishini
ko‘ramiz. Chunki mazkur hollarda bu o‘lkan ilmiy meros ilmiy tafakkurni olg‘a
siljitishga, uni uyg‘otishga, unga jonli , ijodiy xarakter, tinimsiz izlanish va
kashfiyotchilik xarakteri baxsh etishga yordam beradi.
29

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO‘YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik
ahamiyatga molik nashrlar
1. Islom Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo q. – Toshkent: Sharq, 1998. –ʻ
132 b.
2. Mirziyoyev. Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Тоshkent: O‘zbekiston, 2017. – 456 b.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Ahmedov B. Таriхdan saboqlar. – Тoshkent, 1996. – 347 b.
2. Bronshtein А. “Меtodika istoricheskogo issledovaniya”. Rostov,1971.113 с.
3. Бартольд В.В. Сочинения. Общие работы по истории Средней Азии.
Работы по истории Кавказа и Восточной Европы. – Москва: ИВЛ, 1963. –
1020 с.
4. Бартольд В.В. Тимур // Энциклопедический словарь. “Брокгауз-
Ефран”. – Спб., 1901. – 197 с.
5. Грановский Т. Лекции по истории средних веков. – Москва, 1905. –
352 с.
6. Якубовский А.Ю. Образы старого Самарканда (Время Темура) //
Восток. М., Л.: 1925. – 163 c .
7. Якубовский А.Ю. Темур: Опыт краткой политической
характеристики // Вопросы истории. – Москва, 1946. – 74 с.
8. Якубовский А.Ю. Самарканд при Темуре Темуридах. – Л., 1933. – 68 с.
30

Mo’g’ullar istilosi davrini o’rgangan olimlar

Sotib olish