Mo’g’ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	169.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	11 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Mo’g’ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash

Sotib olish

MUNDARIJA
Kirish 3-5
I BOB. MO‘G ULLAR ISTILOSI VA ZULMIGA QARSHIʻ
KURASH MAVZUSINI O‘QITISHNING NAZARIY
MASALALARI 6-19
1.1. Mo‘g ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash
ʻ mavzusining
nazariy jihatdan yoritilishi 6-9
1.2. Mo‘g ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash
ʻ mavzusini
o‘qitishdagi inn o vatsion texnologiya lar 10-19
II BOB. MO‘G ULLAR ISTILOSI VA ZULMIGA QARSHI
ʻ
KURASH MAVZUSIDAN ELEKTRON MODUL
ISHLANMASI 20-53
2.1. Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash mavzusi
bo‘yicha ma’ruza matni 20-36
2.3. Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash mavzusi
yuzasidan keyslar 37-50
2.5. Glossariy 51-53
Xulosa va takliflar 54-55
Foydalanilgan adabiyotlar 56-57
1

Kirish
Bitiruv loyiha ishing dolzarbligi. Mamlakatimizda ta’lim-tarbiya
tizimini tubdan isloh qilish, uni zamon talablari darajasiga ko‘tarish, kelajak
uchun barkamol avlodni tarbiyalash ishlari Davlat siyosatining ustivor
yo‘nalishiga aylandi.
Ma’lumki, “O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi”da “...O‘zbekiston Respublikasida oliy ta’limni
rivojlantirishning strategik maqsadlari, ustuvor yo‘nalishlari, vazifalari, o‘rta va
uzoq muddatli istiqboldagi bosqichlarini belgilaydi hamda sohaga oid dasturlar va
kompleks chora-tadbirlarni ishlab chiqish uchun asos bo‘ladi» 1
deb belgilab
qo‘yilgan. Mamlakatimizning taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan o‘rin olishi
uchun aholi ta’limini jadallashtirish va uning samaradorligini oshirish maqsadi
ham ilg‘or pedagogik tadbirlardan, texnologiyalardan keng foydalanishimizni
talab etmoqda. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’biri bilan aytganda
“Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o‘rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot
ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-
quvvatlashimiz lozim. O‘tmishga berilgan baho albatta xolisona, eng muhimi,
turli mafkuraviy qarashlardan xoli bo‘lishi zarur” 2
.
Hozirgi kunda oliy ta’lim muasasalarida ta’lim va tarbiya jarayonlarini
tashkiliy - huquqiy asoslarini o‘rganish va tahlil etish o‘ta dolzarb vazifalardan
biri xisoblanadi.
Oliy ta’lim muassasalarining ta’lim va tarbiya jarayonlarini tashkil etishda
quyidagi: ta’lim to‘g‘risidagi qonun hujjatlari, qonun osti hujjatlari, jumladan,
farmonlar, farmoyishlar, qarorlar va buyruqlar kabi tashkiliy huquqiy hujjatlar
qo‘llanilmoqda.
Yuqorida qayd etilgan normativ hujjatlar bilan amalga kiritilgan o‘quv
dasturi, Xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi fanining nazariy va amaliy
muammolari, Xalqaro munosabatlar va diplomatiya tarixi fanini o‘qitishdagi
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. Toshkent:. 2019 yil 8-oktabr. PF-5847-son
2
Shavkat Mirziyoyev parlamentga yo‘llagan murojaatnomasidan. – Toshkent:. 2018 yil 29-dekabr.
2

innovatsiyalar, o‘quv dasturi, ma’ruza matnlari, huquqshunoslik fanidan
tayyorlanayotgan keyslar, amaliy topshiriqlar, nazorat savollari shu kunga qadar
oliy ta’lim muasasalari professor-o‘qituvchilari tomonidan lozim darajada
o‘rganilmagan.
Bu holatlar oliy ta’lim muasasalarida qo‘llaniladigan ta’lim va tarbiya
jarayonlarini tashkiliy-huquqiy hujjatlarini va ular asosida ishlab chiqiladigan
lokal hujjatlarni har tomonlama nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish va tahlil
etishni dolzarbligidan dalolat beradi.
Bitiruv loyiha ishining maqsadi. O‘zbekiston tarixi fanini o‘qitishning
nazariy va amaliy masalalarini tadqiq etish, fan yuzasidan elektron o‘quv moduli
ishlanmasini shakllantirish hamda o‘qitishni takomillashtirish bo‘yicha xulosalar
va tasiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Bitiruv loyiha ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab
olindi:
Birinchidan, oliy ta’lim muassasalarida o‘qitilayotgan “ O‘zbekiston
tarixi ” fani taraqqiyotining ustivor yo‘nalishlarini nazariy va amaliy tahlil qilish;
Ikkinchidan, ““ O‘zbekiston tarixi ” fanini o‘qitishda innovasion ta’lim
texnologiyalari va ilg‘or xorijiy tajribalardan foydalanish yo‘llarini yoritish;
Ikkinchidan, “ O‘zbekiston tarixi ” fani o‘quv dasturi mazmun mohiyatini
ochib berish;
Uchinchidan, “ O‘zbekiston tarixi ” fanidan elektron o‘quv moduli
ishlanmasini tayyorlash ;
To‘rtinchidan, oliy ta’lim muassasalari tarix yo‘nalishi bakalavriatida
“ O‘zbekiston tarixi ” fanini o‘qitishni yanada takomillashtirish yuzasidan taklif
va tavsiyalar ishlab chiqish.
Bitiruv loyiha ishining obyektini Farg‘ona davlat universitetida
o‘qitilayotgan O‘zbekiston tarixi fani sohasidagi nazariy masalalar va tashkiliy
xarakterga ega bo‘lgan hujjatlarni o‘rganish tashkil etadi.
Mavzuning predmeti oliy ta’lim muasasalarida O‘zbekiston tarixi
fanining mazmun mohiyatini o‘rganish xamda uni nazariy va amaliy tadqiq etish
3

hisoblanadi.
Bitiruv loyiha ishi nazariy va amaliy ahamiyati shu bilan belgilanadiki,
tadqiqot natijasida olingan xulosalar “ O‘zbekiston tarixi ” fani bo‘yicha tashkiliy
xarakterga ega bo‘lgan hujjatlarni ishlab chiqish uchun amaliy dastur bo‘lishi
mumkin. Olingan xulosa va bildirilgan takliflardan ta’lim muassasalari
faoliyatida, O‘zbekiston davlatchiligi tarixi, etnologiya, manbaashunoslik,
gyeosiyosat va shunga yaqin ijtimoiy fanlarnini o‘qitishda va takomillashtirishda
foydalanish mumkin.
Mavzuning tuzilishi va hajmi. Bitiruv loyiha ishi kirish, ikki bob, besh
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat holda yoritib berilgan.
Bitiruv loyiha ishida .... ga yaqin adabiyotlardan foydalanilgan. Ishning asosiy
hajmi 64 sahifani tashkil etadi.
4

I BOB. O‘ZBEKISTON TARIXI FANINI O‘QITISHNING NAZARIY
MASALALARI
1.1. Mo‘g ullar istilosi va zulmiga qarshi kurashʻ mavzusining nazariy
jihatdan yoritilishi
O‘zbekiston o‘z mustaqilligiga erishgach, o‘z kuchi va salohiyatiga
tayangan, o‘z sarhadlari, xalqimizning tinch va osuda hayotini himoyalashga
qodir bo‘lgan, izchil va barqaror rivojlanib borayotgan zamonaviy mustaqil
davlatga aylandi.
Bugun jamiyatimizda qanday yutuq va marralarga erishgan bo‘lsak,
ularning zamirida biz tanlagan va butun dunyo e’tirof etgan, “O‘zbek modeli” deb
nom olgan taraqqiyot yo‘li turibdi. Ana shu yo‘lning ajralmas qismi bo‘lgan,
yoshlarimizning ongu tafakkurini, hayotga bo‘lgan munosabatini tubdan
o‘zgartirgan Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi ta’lim-tarbiya sohasi rivoji, har
tomonlama yetuk avlodni tarbiyalash, yuqori malakali kadrlar tayyorlashda
muhim ahamiyat kasb etmoqda. “ Bizning e ng katta tayanchimiz va suyanchimiz,
hal qiluvchi kuchimiz yoshlar” 3
degan shior hayotimizda tobora o‘zining yaqqol
o‘z ifodasini topmoqda.
XXI asr O‘zbekistonda madaniyat, iqtisodiyot, fan va texnika, ijtimoiy-
siyosiy innovatsiyalar asri sifatida boshlandi va ana shunday sharoitda barkamol
shaxs, yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlash nafaqat pedagogik, balki
ijtimoiy zaruratga aylandi. Bu zarurat Kadrlar tayyorlash milliy dasturida
belgilangan “....ta’lim oluvchilarning ma’naviy va axloqiy fazilatlarini
rivojlantirish” masalasiga e’tibor qaratishni talab etdi.
Gumanitar va ijtimoiy fanlarni o‘qitish ta’lim-tarbiya birligiga asoslanib,
ushbu fanlar o‘sib kelayotgan yosh avlodda siyosiy, g‘oyaviy, ma’naviy-axloqiy,
jismoniy fazilatlarni, yuksak ong va madaniyatni shakllantiradi. Demak, yosh
avlod, bo‘lajak mutaxassislarning, umuman, millatning qanday siyosiy, g‘oyaviy,
axloqiy, g‘oyaviy tamoyillar asosida yashashi va mehnat qilishi bugungi kunda
3
Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги
маъруза // Халқ сўзи, 2015 йил 24 январь .
5

yurtimizda amalga oshirilayotgan uzluksiz ta’lim-tarbiya tizimi samaradorligiga
bevosita bog‘liq.
Prezidentimiz I.A.Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Qonunchilik palatasi va Senatining 2015 yil 23 yanvardagi qo‘shma majlisida
hozirgi vaqtda dunyoda sodir bo‘layotgan voqealarga munosabat bildirib,
“... keskinlik va xavf-xatarlarning tobora o‘sib, geosiyosiy qarama-
qarshiliklar, o‘z ta’sir doirasini kengaytirishga qaratilgan kurashning,
radikalizm, terrorizm va ekstremizm kabi tahdidlarning kuchayib
borayotgani barchamizni tashvish va xavotirga solmasdan qo‘ymaydi ” 4
, deb
ta’kidladi.
Mamlakatimizda hukm surayotgan tinchlik va barqarorlik, mehr-oqibat
muhitini asrash, mustaqillikning qadriga yetish, Vatan taraqqiyoti uchun
daxldorlik tuyg‘usini anglash, har qanday xavf-xatar va tahdidlarning oldini
olishda gumanitar va ijtimoiy fanlarning o‘qitilishini puxta o‘ylangan tizim
asosida tashkil etish va ularning ta’sirchanligini keskin kuchaytirishni bugun
boshimizdan kechirayotgan hayotning o‘zi taqozo etmoqda. Shunday ekan, bu
jarayon o‘ta aniq maqsad va vazifalarni belgilash asosida amalga oshirilmog‘i
zarur.
Mazkur vazifalarni amalga oshirishda gumanitar va ijtimoiy fanlar
sohasidagi eng so‘nggi yutuqlar hamda ilmiy yangiliklarga tayangan holda,
mavjud holatni ilmiy-nazariy o‘rganish, mazmunan boyitish, takomillashtirish
hamda islohotlar talablariga to‘la javob beradigan darajaga keltirish tamoyillariga
asoslanish zarur. Tizimning muvaffaqiyati fanlarning o‘qitilish sifati, fanlar
o‘rtasidagi o‘zaro integrasiya, “....uzluksiz tarbiya ob’yekti va sub’yekti” bo‘lgan
talabalarning kamoloti, ongu tafakkurini yuksaltirishga qaratilgan ta’lim-tarbiya
jarayonining samarali tashkil etilishiga bog‘liq.
Shu nuqtai nazardan, bugungi kunda yoshlarning dunyoqarashini boyitish,
ularda Vatanga sadoqat, uning taraqqiyotiga daxldorlik hissi, milliy g‘ururni
shakllantirish, ularni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida kamol toptirish,
4
Каримов И.А. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги
маъруза // Халқ сўзи, 2015 йил 24 январь .
6

hozirgi zamondagi keskin intellektual-ma’naviy raqobatga javob bera oladigan,
mustaqil qarorlar qabul qilishga qodir bo‘lgan yuksak malakali mutaxassislar etib
tarbiyalash oliy ta’lim tizimida o‘qitilayotgan gumanitar va ijtimoiy fanlar oldida
turgan muhim vazifalardan biri bo‘lib qolmoqda.
Prezidentimiz I.A.Karimovning “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch”
asarida, ilgari surilgan konseptual fikr-g‘oyalar, ilm-fan sohasida qo‘lga
kiritilayotgan yutuqlar gumanitar va ijtimoiy fanlar mazmunini yanada
takomillashtirishni talab etadi.
2012 yil 16-17 fevral kunlari Toshkent shahrida o‘tkazilgan “Yuksak
bilimli va intellektual rivojlangan avlodni tarbiyalash - mamlakatni barqaror
taraqqiy ettirish va modernizasiya qilishning eng muhim sharti”, 2014 yil 14 - 15
may kunlari Samarqand shahrida bo‘lib o‘tgan “O‘rta asrlar Sharq allomalari va
mutafakkirlarining tarixiy merosi, uning zamonaviy sivilizasiya rivojidagi roli va
ahamiyati” mavzusidagi xalqaro konferensiyalarda yurtimizda ta’lim-tarbiya,
ma’naviy-ma’rifiy ishlar, gumanitar va ijtimoiy fanlar sohalarida erishilgan
yutuqlar yana bir bor e’tirof etildi va amalga oshirilishi lozim bo‘lgan
vazifalarning konseptual yo‘nalishlari belgilab berildi.
Ma’naviy-ma’rifiy va ta’lim-tarbiya sohasidagi o‘zgarishlar, dunyoda
kechayotgan globallashuv jarayonlari yoshlarning dunyoqarashi va tafakkurini
shakllantirishda muhim o‘rin tutadigan, ma’naviy dunyosini boyitadigan, ularning
ongida ma’naviy bo‘shliq yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaydigan gumanitar va
ijtimoiy fanlarini mazmunan takomillashtirish hamda ta’lim samaradorligini
yanada oshirishni talab etadi.
O‘tgan davr mobaynida oliy ta’lim tizimida gumanitar va ijtimoiy
fanlarning me’yoriy hujjatlari, o‘quv-uslubiy majmuasini takomillashtirish va
ularni o‘qitish samaradorligini oshirishga qaratilgan ko‘plab ishlar amalga
oshirildi.
Bu ishlar kelgusida yana izchil davom ettiriladi. Fanlarni o‘qitishda
uzviylik va izchillikni ta’minlash, darslik va o‘quv qo‘llanmalarni
takomillashtirish, ilm-fan sohasidagi yangiliklarni ularda aks ettirish, bugungi va
7

istiqboldagi vazifalarni yoritish, mustaqil ta’lim, o‘qitish jarayonida ilg‘or
pedagogik va zamonaviy axborot-kommunikasiya texnologiyalaridan keng
foydalanish imkoniyatlari hisobga olinadi.
Gumanitar va ijtimoiy fanlarni o‘qitish borasida milliy va xorijiy
tajribalarni o‘rganish va qiyosiy tahlil qilish, fanlarning namunaviy o‘quv
dasturlarini takomillashtirish va ular asosida ma’ruza matnlari, yangi avlod o‘quv
adabiyotlari, elektron adabiyotlarni yaratish va ta’lim jarayoniga bosqichma-
bosqich joriy etish ishlari amalga oshirilmoqda.
O‘quv fanlari bo‘yicha elektron o‘quv vositalarining yaratilishi mazkur
fanlarni o‘qitishda zamonaviy axborot-kommunikasiya texnologiyalaridan
foydalanish imkoniyatini yanada kengaytiradi. Bu o‘z navbatida, talabalarning
mazkur fanlar bo‘yicha bilimlarni chuqur o‘zlashtirishlarining asosiy omili bo‘lib,
ta’lim-tarbiya sifati va samaradorligini oshiradi.
Ayni shunday sa’y-harakatlar amalga oshirilishi ta’lim jarayoniga
zamonaviy pedagogik va axborot texnologiyalarini keng tatbiq etishni yanada
jadallashtirish, professor-o‘qituvchilarni ilg‘or pedagogik bilimlar va
texnologiyalar bilan qurollantirish, ularning mahoratini oshirish, xorijiy oliy
ta’lim muassasalari tajribasini chuqur o‘rganish hamda ulardagi samarali usul va
vositalarni milliy ta’lim tizimimizga joriy etish imkonini yaratadi.
8

1.2 Mo‘g ullar istilosi va zulmiga qarshi kurashʻ mavzusini o‘qitishdagi
inn o vatsion texnologiya lar.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy
maqsadlaridan biri bozor iqtisodiyoti qonuniyatlariga asoslangan yangi iqtisodiy
munosabatlarni vujudga keltirish va ularni izchil huquqiy tartibga solishga
qaratilgan qonunchilik bazasini yaratish hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek,
“Yurtimizda o‘tgan yillar davomida bozor iqtisodiyoti sohasidagi
o‘zgarishlarning ishonchli qonunchilik bazasini shakllantirish borasida amalga
oshirilgan ulkan ishlar hech kimga sir emas, albatta. Bularning barchasini e’tirof
etgan holda, mavjud qonunlarimizning ko‘pchiligini ularni qo‘llash amaliyoti va
mamlakatimizda bozor munosabatlarini rivojlanishining hozirgi davrdagi yangi
real holatidan kelib chiqib, jiddiy qayta ko‘rib chiqish zarur” 5
.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ta’kidlanganidek, “Inson, uning har
tomonlama uyg‘un kamol topishi va farovonligi, shaxs manfaatlarini ro‘yobga
chiqarishning sharoitlarini va ta’sirchan mexanizmlarini yaratish, eskirgan
tafakkur va ijtimoiy xulq atvorning andozalarini o‘zgartirish Respublikada
amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohatlarning asosiy maqsadi va
harakatlantiruvchi kuchidir. Xalqning boy intellektual merosi, umumbashariy
qadriyatlar asosida, zamonaviy madaniyat, iqtisodiyot, fan, texnika va
texnologiyalarning yutuqlari asosida kadrlar tayyorlashning mukammal tizimini
shakllantirish O‘zbekiston taraqqiyotining muhim shartidir”.
XXI asrda O‘zbekiston ta’lim tizimini isloh qilish va takomillashtirish
ustivor vazifalardan biridir. Bu esa , o‘ z navbatida huquqshunos olimlarimiz
zimmasiga tegishli o‘quv fanlari bo‘yicha o‘quv adabiyotlarini hozirgi davr talabi
va ilm-fanning so‘nggi yutuqlarini hisobga olgan holda yangilab borish, ta’lim
jarayoniga innovatsiya va ta’lim texnologiyalarini joriy etishni taqozo etmoqda .
Ma’lumki mamlakatimiz oliy ta’lim muassasalarida “ Xalqaro
munosabatlar va diplomatiya tarixi ” fanini o‘qitish jarayonida innovatsiyalar va
5
Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик
жамиятини ривожлантириш концепцияси. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси
ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маъруза // -Т.: Халқ сўзи, 2010 йил 13 ноябрь.
9

ilg‘or xorijiy tajribalarni qo‘llash bugungi kunning dolzarb masalaridan biri
hisoblanadi.
Avvalo fandagi yangilik nima? Fandagi innovatsiya nima? degan
savollarga javob berish lozim. Bugungi kunda amaliyotda yangilik va innovatsiya
so‘zlari o‘rtasida farqlar mavjud. Yangilik bu fandagi eng so‘nggi yutuqlar,
bilimlar, usullar hisoblanadi. Ushbu yutuqlar, bilimlar, usullar amalda
qo‘llanilishi bilan innovatsiyaga aylanadi.
“O‘zbekiston tarixi ” fanini o‘qitishda bugungi kunda rivojlangan xorijiy
mamlakatlarda quyidagi innovatsiyalar va ta’lim texnologiyalari qo‘llanilmoqda.
I nteraktiv o‘qitish texnologiyalari .
1) Bahslashuv
2) Munosabat
3) Ssenariy
4) Kichik guruhlarda ishlash.
5) «SCORE» - interfaol uslub
6) SCORE-1
7) SCORE-2
8) Aqliy xujum.
9) Axborot soati
10) Qadamba-qadam
11) Zinama-zina
12) Charxpalak
13) Bumerang
14) Rezyume
15) Muloqot
16) Debatlar va hokazolar.
Innovasion texnologiyalar talabalarning faol hayotiy munosabatlarini
shakllantirishga qaratilgan. Ularga o‘quv jarayonidagi yangi shakldagi interaktiv
10

usullar kiradi. Talabalar dars jarayonida mavzuni o‘zlashtirish uchun doira
shaklida o‘tiradilar.
Oliy o‘quv yurtlari tarix yo‘nalishi ta’lim tizimi bakalavriatiga zinama-
zina texnologiyasini kiritish mumkin. Bu texnologiya bugungi kunda rivojlangan
xorijiy mamlakatlarning jumladan, Amerika Qo‘shma shtatlari, Germaniya,
Yaponiya va Rossiya davlatlarining oliy ta’lim muassasalarida ta’lim va tarbiya
jarayonlarini tashkil etishda keng qo‘llanilmoqda. Biz quyida dars jarayonida
zinama-zina texnologiyasini qo‘llash masalasini ko‘rib chiqamiz.
Dars jarayonida Zinama-zina texnologiyasini qo‘llash varianti:
 o‘qituvchi mashg‘ulot boshlangunga qadar o‘quv materialini
bir necha kichik mavzularga bo‘lib oladi (masalan, 2 yoki 3 ta, 4 ta yoki 5
ta ....);
 o‘qituvchi o‘quvchilarni mavzular soniga qarab 3-5 kishidan
iborat kichik guruhlarga ajratadi (guruhlardagi talabalar soni 4 yoki 5 ta
bo‘lgani ma’qul);
 o‘qituvchi o‘quvchilarni mashg‘ulotning maqsadi va uning
o‘tkazilishi tartibi bilan tanishtiradi. Har bir guruhga qog‘ozning chap
qismida kichik mavzu yozuvi bo‘lgan varaqalar tarqatiladi;
 o‘qituvchi guruh a’zolarini tarqatma materialda yozilgan
kichik mavzular bilan tanishishlarini va shu mavzu asosida bilganlarini
flomaster yordamida qog‘ozdagi bo‘sh joyga jamoa bilan birgalikda
fikrlashib yozib chiqish vazifasini beradi va vaqt belgilaydi;
 guruh a’zolari birgalikda tarqatma materialda berilgan kichik
mavzuni yozma (yoki chizma) ko‘rinishda ifoda etadilar. Bunda guruh
a’zolari kichik mavzu bo‘yicha imkon boricha to‘laroq ma’lumot berishlari
kerak bo‘ladi;
 tarqatma materiallar to‘ldirilgach, guruh a’zolaridan bir kishi
taqdimot qiladi. Taqdimot vaqtida guruhlar tomonidan tayyorlangan
material, albatta (aditoriya) doskasiga mantiqan tagma-tag (zina shaklida)
ilinadi;
11

 o‘qituvchi guruhlar tomonidan tayyorlangan materiallarga izoh
berib, ularni baholaydi va mashg‘ulotni yakunlaydi (taqdimot vaqtida
boshqa guruh a’zolari ham taqdimot qilingan mazmunga o‘zlarining
fikrlarini bildirishlari mumkin);
Izoh : o‘quv mashg‘ulotining bunday tashkil etilishi talabalarni
muctaqil fikrlashga, o‘tilgan va o‘zlashtirilgan mavzularni eslashga,
ularni yozma (yoki chizma ko‘rinishida )bayon etishiga fikrlarni
umumlashtirishga o‘rgatadi.
Rivojlangan xorijiy davlatlardagi ta’lim-tarbiya va maktab haqidagi
eng yaxshi tajribalarni o‘z ta’lim tizimimizda joriy qilish Respublikamiz o‘z
mustaqilligini qo‘lga kiritgandan keyin amalga oshirila boshlandi. Bundan
ko‘zlangan maqsad mustaqil respublikamiz milliy ta’lim tizimlarini yangitdan
tashkil qilish, ta’lim-tarbiya ishini tashkil etishda eskirib, o‘z dolzarbligini
yo‘qotib borayotgan faoliyat shakllari va usullaridan tezroq xalos bo‘lish, uni
munosib tarzda yangilashdir. Bu sohada xalqaro tashkilotlar, xorijiy davlatlarning
O‘zbekistondagi elchixonalari amaliy yordam bermoqdalar.
Respublikamizdagi deyarli barcha ta’lim muassasalari ta’limni
takomillashtirish bo‘yicha xorijiy davlatlar bilan hamkorlikning barcha
shakllaridan foydalanayotirlar. Ta’lim tizimimiz jahonda eng ilg‘or maktablar
qatorida bo‘lishiga Respublika rahbariyati va hukumati tomonidan hamma shart-
sharoit yaratilmoqda. Shu tufayli ham AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya,
Buyuk Britaniya kabi rivojlangan mamlakatlar ta’limi ustalari bilan o‘tkazilgan
uchrashuvlar va muloqotlarda Respublikamiz ta’lim tizimiga yuqori baho
berilayotganligi bejiz emas.
Shuni ta’kidlash lozimki, Respublikamiz xalq ta’limi xodimlari oldida
hozirgi kunda eng muhim vazifa – mustaqil O‘zbekistonning hozirgi ta’lim
tizimlarini istiqlol ruhi bilan takomillashtirish, uni o‘zimizning mumtoz
pedagogika an’analari bilan boyitish, chet el pedagogikasidagi ilg‘or jihatlarni
o‘zlashtirish, yangi-yangi samarali o‘quv predmetlarini ta’lim tarkibiga kiritish
12

bilan jahon davlat standartlari darajasiga olib chiqishdir 6
. Buning uchun iqtisodiy
rivojlangan xorijiy davlatlardagi quyidagi ilg‘or tajribalarni milliy ta’lim tizimida
qo‘llay bilishimiz maqsadga muvofiqdir. Chunonchi:
Ijodiy fikrlashga o‘rgatish metodi
Tarixdan ma’lumki, o‘rta asrlarda qator yangi tushunchalar (algoritm,
stereografiya va h.k.), usullar, tibbiyot va mexanikadagi kashfiyotlar ijodiy
tafakkurning natijasidir. Darhaqiqat, algebraning ilk tushunchalari Muso al–
Xorazmiyga qadar mavjud bo‘lgan. Al–Xorazmiy esa algebraik masalalarni
yechishda yangi usul va umumiy nazariyani yaratdi, yangi fanning asoschisi
bo‘ldi. Ijodiy tafakkur rivoji, unga xos yangi tushuncha, tamoyil, nuqtai
nazarlarning shakllanishi, muayyan davr madaniyati bilan bevosita bog‘liqdir.
Jamiyatning ijtimoiy–madaniy muhiti ularning paydo bo‘lishi uchun zamin
tayyorlaydi. Shuning uchun ijodiy tafakkurni umuminsoniy va milliy
tafakkurning tarkibiy qismi sifatida ifodalash mumkin.
Ko‘plab olimlar ijodiy tafakkur muammolarini ishlab chiqishda boshqa
fanlarning natijalarini umumlashtirishga harakat qiladilar. Psixolog mutaxassislar
esa o‘z tadqiqotlarida ijodiy tafakkurning dunyoqarashli va psixologik jihatlarini
tadqiq etish natijalariga asoslanadi. Masalan, G.S.Altshuller « … ijodiy tafakkur
ijobiy, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan, insoniyatning taraqqiyot rivojiga xizmat
qiluvchi yangilikning paydo bo‘lishga qaratilgan tafakkur shaklidir» 7
, deb
hisoblaydi. Bu fikr yuzasidan quyidagi haqli e’tiroz bo‘lishi mumkin: avvalo,
har qanday ijodiy tafakkur muayyan yangilikni keltirib chiqaradi deb bo‘lmaydi.
Masalan, yosh bolalar ijodiy tafakkuri yuksak ijtimoiy ahamiyatga ega
bo‘lmasligi mumkin. Shuningdek, olimlarning ajoyib ijodiy fikrlari uzoq davr
mobaynida ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lmay kelishi mumkin. Agar falsafada,
ijtimoiylik va individuallik farqlanar ekan, individual qiziqishlar va individual
ijodiy tafakkurni inkor qilish hech qanday asosga ega emas.
6
Маллаев А. Таълим-тарбия уйғунлиги – комил инсонни шакллантириш гарови. – Т.: 2011. 15-бет.
7
Альтшуллер Г.С. Найти идею.–Новосибирск: Наука, 1991 . -С.59.
13

Shu bilan birga ijodiy tafakkur faqat taraqqiyotga xizmat qilavermaydi.
Xususan, ba’zi reaksion – ijtimoiy guruhlarning manfaatlari uchun yangiliklar
yaratgan (masalan, fashizm lagerlarida odamlar ustidan tajriba olib borgan) fan
va madaniyat xodimlarini mutlaqo ijodkor shaxslar emas, deyish qiyin.
Ijodiy tafakkurning ijobiy yoki salbiy ahamiyat kasb etishi mumkinligi
e’tiborga olinishi lozim. Masalan, Amerika qo‘shma Shtatlarida yosh olim sun’iy
geroin moddasini kashf qilgani uchun sudlanib (14 yilga) ozodlikdan mahrum
etilgan. Uning izlanishlari natijasi jamiyatga, insoniyatga zarar keltirishi,
millionlab odamlarning yostig‘ini quritishi mumkin edi. Demak, har qanday
ijodiy tafakkur namunasi ham insoniyatga naf keltiravermas ekan. Qilgan
kashfiyoti uchun vijdon azobidan qutilish maqsadida («dinamit»ning kashf
kilinishi) A.Nobel butun boyligini olimlarga meros qilib qoldirgan.
Ta’lim jarayoniga, uning istiqboliga xizmat qiladigan har qanday ijod
namunasi – mohiyat–e’tibori bilan ijobiy ahamiyat kasb etadi va fan
taraqqiyotining muhim omili bo‘lib xizmat qiladi. Bu esa ta’lim jarayonida ijodiy
faoliyatga ta’rif berishda progressiv va reaksion, konservativ va liberalga
nisbatan neytral bo‘lgan xilma–xil jihatlarni qamrab olishni taqazo etadi. Mazkur
holat ijodiy tafakkurning tiplari va turlariga ta’rif berishda ham muhim ahamiyat
kasb etadi. Bularning barchasi falsafiy adabiyotlarda uchraydigan ijodiy tafakkur
sifat jihatidan yangi moddiy va ma’naviy qadriyatlarni yaratuvchi tafakkur shakli
ekanligini e’tirof etish imkonini yaratadi.
Ta’lim jarayonida ilmiy - ijodiy faoliyatning namoyon bo‘lish
bosqichlarini ta’riflash uchun B.Makkinnon: 1) muammoni aniqlash uchun
bilim, ko‘nikmalarning to‘planishi; 2) uni yechishga urinish uchun
xarakatlarni bir joyga to‘plash bosqichi, bu ba’zan muammoni yechishga,
ba’zan charchashga olib keladi; 3) muammodan qochish, boshqa
mashg‘ulotlarga o‘tish, bu bosqich inkubasiya davri deb ataladi; 4) «Insayt»
yoki fikr ravshanlashuvi; 5) verifikasiya kabi besh bosqichni ajratib
ko‘rsatgan 8
.
8
Маккиннон Б. Диалектика и творчество. – Рига: Салласпилс, 1995 . -С.75.
14

Rus mutaxassisi A.M.Stolyarov ijodiy faoliyat jarayonida: 1) ilmiy
muammoni aniqlash, tadqiqot predmetini tanlash, uning maqsad va
vazifalarini ifodalash; 2) axborot to‘plash va tadqiqot metodologiyasini
tanlash; 3) ilmiy muammo yechimining yo‘llarini izlash; 4) ilmiy kashfiyot,
ilmiy g‘oyaning paydo bo‘lishi, olim tomonidan ochiladigan hodisaning ideal
modelini yaratish; 5) olingan ilmiy ma’lumotlarni qat’iy mantiqiy
tizimlashtirish kabi jihatlarni ajratib ko‘rsatadi.
Kanadalik olim I.Teylor fikriga ko‘ra, ilmiy pedagogik faoliyat va
uning amalga oshish jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat: 1) muammoni
qo‘yish; 2) metaforalar, analogiyalar yordamida muammoni o‘rganish, uni
yechish; 3) ijod mahsulidan foydalanish va tadbiq etish, ya’ni atrof–
muhitning ma’lum qismini o‘zgartirish. Ushbu bosqichlarning barchasi o‘z
navbatida bir–biri bilan uzviy bog‘liq va aloqadorlikda namoyon bo‘ladi.
Ta’kidlash lozimki, ta’lim –tarbiya sohasida ijodiy jarayonning tuzilishi
to‘g‘risidagi yuqorida keltirilgan fikrlarda ijod boshlang‘ich daraja sifatida qayd
etiladi. Bu bir tomondan, mazkur masalaning munozaraliligi, boshqa tomondan
esa uning murakkabligi bilan bir–biridan farq qiladi. Biz bu qarashlarning to‘g‘ri
yoki asossizligini aniqlashdan ko‘ra, fanda ijodiy faoliyat jarayonining tuzilishi
haqida boshqa fikrlarning bildirilishi tarafdorimiz. Mazkur mavzudagi ishlar
orasida, olimlar tomonidan o‘z faoliyatlarida foydalanishlari mumkin bo‘lgan
ilmiy ijodiy tafakkur jarayonining muayyan jihati yoki tarkibiy qismiga oid
tahlil muhimdir. Bunday jihat mutaxassislar uchun gnoseologik analiz ob’yekti
bo‘lishi mumkin. Biroq, ular uchun ilmiy bilishning istalgan sohasi yoki unga
xos ijodiy tafakkur jarayonining metodlari, usullari ham nihoyatda qiziqarlidir.
Bunday qarashlardan ba’zilarini ko‘rib chiqamiz.
«Gordon sinektikasi» degan tushunchaga murojaatlar oz
emas 9
.V.Gordonning o‘zi sinektika nazariyasini ijodiy tafakkur jarayonida
faoliyat ko‘rsatuvchi ongosti psixologik mexanizmlaridan ongli foydalanishga
bag‘ishlangan nazariya deb ataydi. Gordon kuzatishlariga ko‘ra, vazifani yechish
9
Gordon W.J.J. Sinections. The development of creative copocting. –N.Y.: 1961 . P. 65.
15

yuklatilgan ba’zi talabalar guruhi to‘rt turdagi analogiyalardan foydalanar ekan:
to‘g‘ri analogiya – masalan, texnik ob’yekt biologik ob’yekt bilan (samolyot
qush bilan) taqqoslanadi; ramziy analogiya – ya’ni bunda, taqdim etilgan
muammoga umumiy ta’rif berish mumkin bo‘ladi; fantastik analogiya – bunda
muammo oson yechilishi uchun, xattoki, tabiat qonunlariga zid bo‘lgan holda
ham fikran ideal vaziyat yuzaga keltiriladi; va nihoyat, shaxsiy analogiya –
bunda guruh a’zolari o‘zlarini masala yechimiga oid vaziyatning elementlari,
deb tasavvur qiladilar.
Jak Mono oxirgi analogiyani «sub’yektiv o‘xshatish» deb tasavvur qilgan
va bu narsa oxirgi jihatga o‘xshab tuyuladi, deb hisoblagan. Bunda biron–bir
fenomen yoki muammoli vaziyat bilan qiziqib qolganda, –deb yozadi Jak Mono,
– u buni hamma vaqt ham anglamagan holda, vaziyatni sub’yektiv
modellashtirishga harakat qiladi. Bunda uning maqsadi hodisaning ichki
mohiyatiga, keyin esa, ushbu vaziyatning boshqa elementlarigacha yetib
borishdir.
Ko‘pgina fiziklarning aytishlariga qaraganda, ular muammo to‘g‘risida
bosh qotirganda, o‘zlarini qo‘shimcha elektron yoki boshqa elementar zarra, deb
his etadilar va agar men shunday zarra bo‘lganimda, qanday harakat qilgan
bo‘lardim, degan savolni beradilar.
A.Osborn pedagogik ijodkorlikni ta’riflash maqsadida «breynstorling» –
«aqliy hujum» tushunchasini taklif etgan. Uning mohiyati – muammoni
yechayotgan kishi yoki guruhning vaziyatga o‘ziga xos ta’siridan iborat.
A.Osborn individual urinishlar natijasida hal bo‘lmagan muammolarning
«breynstorling» vaqtida muvaffaqiyatli hal etilganligi bilan bog‘liq bo‘lgan
misollarni keltiradi. Uning fikricha, to‘rtta tamoyilga amal qilinganda, ijodiy
faollikka erishiladi: 1) har qanday tanqidning mumkinligi, ya’ni istagan fikrni
qo‘rqmasdan, uni yomon deyishsa ham ayta olish; 2) har qanday kutilmagan
fikrni rag‘batlantirish, g‘oya qanchalik g‘ayritabiiy bo‘lsa, shunchalik
yaxshi; 3) taqdim etilayotgan fikrlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, shuncha yaxshi
ekanligi talabi; 4) aytilgan fikrning biron kishiniki emasligini tan olish, hech
16

kim uni o‘ziniki qilib olishga haqqi yo‘qligi, ya’ni har bir ishtirokchi uni
boshqa fikrlar bilan qo‘shib yuborish, o‘zgartirish, yaxshilash va
mukammallashtirish huquqiga ega ekanligidir 1 0
.
Muammoli ta’lim ning asosini muammo (yun. “to‘siq”, “qiyinchilik”)
yoki muammoli vaziyat tashkil etib, muammoli ta’lim texnologiyasi ularning
yechimini topishga xizmat qiladi. Ko‘p holatlarda muammo va muammoli vaziyat
sinonimlardek qabul qilinadi. Aslida esa ular bir-biridan farq qiladi. Ma’lum
bilimlar, noma’lum bilimlar, mavjud tajriba muammoning tarkibiy qismlari
hisoblanadi. Muammoni qo‘yish muammoni izlash, muammoni qo‘yish,
muammoni hal qilish bosqichlariga bo‘linadi. Muammoli vaziyat – talabalarning
ma’lum topshiriqlarni bajarish (masalani yechish, savolga javob topish)
jarayonida yuzaga kelgan ziddiyatni anglashi bilan bog‘liq ruhiy holati bo‘lib, u
hal etilayotgan masala bilan bog‘liq yangi bilimlarni izlashni taqozo etadi.
Muammoli vaziyatlarni hal qilish bosqichlari :
1. Muammoli vaziyatni yaratish.
2. Vaziyatni tahlil qilish asosida muammoni qo‘yish.
3. Farazlarni ilgari surish.
4. Yechimni tekshirish.
Muammoli vaziyat metodi – talabalarni muammoli vaziyatga to‘qnash
kelishini ta’minlash asosida ularning bilish faoliyatini faollashtirishga
asoslanadigan yo‘l. Metodning mohiyati aniq vaziyatni tahlil qilish,
baholash va uning yechimi yuzasidan qaror qabul qilishdan iborat. Ta’lim
jarayonida muammoli vaziyat metodi qo‘llanilganda talabalarning faoliyatlari
quyidagi tizim asosida tashkil etiladi:
Muammoli vaziyat , ye chimning usul va vositalarini tanlash , ya ngi
muammolarni bashoratlash , l oyiha taqdimoti va himoyasi , a xborotlarni izlash ,
h arakatlarni rejalashtirish .
Muammoli ma’ruza – o‘qituvchi tomonidan talabani muammoli vaziyat,
muammoli masalani hal etishga yo‘naltirish orqali unda bilish faolliyatini
10
Осборн А. Поиск новых идей: от озарения к технологии. –М.: АСТ, 2000 . -С.29.
17

oshirishga yo‘naltirilgan ma’ruza bo‘lib, muammoli ta’lim texnologiyalarining
asosiy shakllari muammoli bayon, evristik suhbat, muammoli namoyish,
izlanishga asoslangan amaliy mashg‘ulot, ijodiy topshiriq, xayoliy muammoli
tajriba, muammo farazlarini shakllantirish, masalalarni muammoli yechishning
optimal variantlarini tanlash, muammoli vazifa, muammoli o‘yinlar hisoblanadi.
Eng ommaviy interfaol ta’lim texnologiyalari:
1. Interfaol metodlar: “Keys-stadi” (yoki “O‘quv keyslari”), “Blis-
so‘rov”, “Modellashtirish”, “Ijodiy ish”, “Munosabat”, “Reja”, “Suhbat” .
2. Strategiyalar: “Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Galereya”, “Zig-zag”,
“Zinama-zina”, “Muzyorar”, “Rotasiya”, “T-jadval”, “Yumaloqlangan
qor” .
3. Grafik organayzerlar: “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konseptual jadval”,
“Venn diagrammasi”, “Insert”, “Klaster”, “Nima uchun?”, Qanday?” .
Shunday qilib, interfaol ta’lim texnologiyalari ta’lim sifatini yaxshilash,
samaradorligini oshirish, o‘qituvchi, talaba, talabalar guruhi, shuningdek, jamoa
o‘rtasida o‘zaro hamkorlikni qaror toptirish, g‘oyaviy va ruhiy birlikka erishish,
yagona maqsad sari intilish, har bir ta’lim oluvchi (o‘quvchi, talaba)ning ichki
imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish, shaxs sifatida namoyon bo‘lishi uchun zarur
shart-sharoit hamda muhitni yaratishda katta imkoniyatlarga ega. Interfaol
ta’limning eng muhim tarkibiy elementi bo‘lgan interfaol metodlar o‘z
mohiyatiga ko‘ra ta’lim maqsadlarni amalga oshirishda ma’lum darajada
samaradorlikka erishishni ta’minlaydi.
18

II BOB. MO‘G‘ULLAR ISTILOSI VA ZULMIGA QARSHI
KURASH MAVZUSIDAN ELEKTRON MODUL ISHLANMASI
2. 1 . Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash mavzusi bo‘yicha
ma’ruza matni.
Reja
1 § . Mo‘g‘ullarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari.
2 § . Ozodlik uchun kurash. Jaloliddin Mangubyerdi.
3 § . Chig‘atoy ulusining tashkil topishi, uning ijtimoiy-iqtisodiy
va madaniy hayoti
1 § . Mo‘g‘ullarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari.
O‘z dovyurakligi, ustamonligi, makkorligi bilan mashhur bo‘lgan
Temuchin (1155-1227) Xll asrning oxirlariga kelib, nafaqat, mo‘g‘ullarning ko‘p
sonli urug‘-qabilalarini, shu bilan birga ular bilan yonma-yon yashab kelgan
ko‘plab turkiy elatlar, chunonchi, jaloyirlar, oyratlar, qaraitlar, naymanlar,
qoraxitoylar, qirg‘izlar, uyg‘urlar, qarluqlar va boshqalarni ham birin-ketin
bo‘ysundirib, kuchli davlatga asos soldi. Bu davlat harbiylashgan tizimga
asoslanganligi bilan ajralib turardi. Qo‘shinlarga: o‘n jangchiga bir boshliq — o‘n
boshi, shuningdek, yuz boshi, ming boshi va tumanboshilar boshchilik qilardi.
Tuman deganda o‘n minglik qo‘shingina emas, balki shu qo‘shin safi doimiy
to‘ldirishi kerak bo‘lgan butun bir tuman, ya’ni besh - o‘n ming o‘tovli yoki 50
mingga yaqin aholisi bo‘lgan hudud nazarda tutilardi. Har bir shunday tumanga
tayin qilingan tumanboshi faqat o‘n ming jangchining qo‘mondoni bo‘libgina
qolmay, ayni zamonda o‘z tasarrufidagi minglab fuqarolarning taqdirini ham hal
e tuvchi hokimi mutlaq hisoblanardi. Mazkur tumandagi barcha sudlov, jinoiy-
javobgariik va fuqarolik ish l ari ham to‘laligicha ming tasarrufida bo‘lgan.
Temuchin oliy hokimiyat murvatini o‘zining o‘g‘illari va eng yaqin
kishilariga topshiradi. Jumladan, uning yaqin safdoshlaridan Subitoy, Xubiloy,
Jebe, farzandlari: Jo‘jixon, Chig‘atoy, O‘qtoy, Tulixonlar birinchi bo‘lib tuman
sohiblari bo‘lganlar.
19

Temuchinning mo‘g‘ullarning ulug‘ xoqoni sifatidagi o‘rni va mavqeyini
har jihatdan mustahkamlash, bunga qonuniy tus berishda 1206 - yili poytaxt
Qoraqurumda bo‘lib o‘tgan umummo‘g‘ul Qurultoyi alohida ahamiyatga molik
bo‘ldi. Qurultoyda Temuchin barcha mo‘g‘ul - tatar xonlarining ulug‘ xoni
(qooni) deb e’lon qilindi va unga Chingizxon laqabi berildi. (Chingizxon laqabi
turli mualliflar tomonidan turlicha, chunonchi, «kuchli», «qudratli», «toza» yoki
dengizlar ( D engizxon), okeanlar hukmdori va xokazo ma’nolarda talqin qilinib
kelinadi). Qurultoy tomonidan qabul qilingan «Yaso» hujjati (mo‘g‘ullar
davlatining asosiy qonunlari majmuasi) ulug‘ xon hokimiyatini yanada
mustahkamladi. «Yaso» mo‘g‘ul jamiyatidagi mulkiy t ye ngsizlik ifodasi sifatida
ko‘zga yaqqol tashlanadi. U yangi paydo bo‘lgan hukmron tabaqa - tarxonlarga
katta imtiyozlar berilishini ko‘zda tutardi.
Chingizxon ulug‘ xoqon deb e’lon qilingan birinchi kundayoq o‘zining
eng yaqin kishilaridan 95 nafarini bahodur, mingboshilar etib tayinlaydi va bir
necha ming kishiga tarxonlik yorliqlari beriladi. Chingizxon, ayni paytda, 10 ta
oliy hokimiyat lavozimlarini ta’sis etadi va mingta «dovyurak» jangchilardan
tarkib topgan shaxsiy gvardiya tuzadi (Keyinchalik uning soni 10 ming kishiga
etkaziladi). Butun mamlakatda kuchli temir intizom, qattiqqo‘l tartib o‘rnatilib,
jangovar harbiy safarbarlik ishlari avj oldirib borildi. Bu ho l Chingizxonning
xorijiy e llarni zabt e tishdan iborat o‘z oldiga qo‘ygan yovuz, agressiv
maqsadlarini tez orada amalga oshirishga imkon yaratib berdi.
XIII asr boshlariga kelib Chingizxon qo‘shni davlatlar va xonliklarni birin
- ketin bosib olishga kirishadi. Agar 1206— yilga qadarbepoyon Go bi sahrosidagi
qavm - qabilalar itoatga keltirilgan bo‘lsa, 1206 - 1211— yillar davomida Sibir ь
va Sharqiy Turkiston xalqlari (buryat, yoqut, oyrat, qirg‘iz va uyg‘urlar)
bo‘ysindiriladi. Mo‘g‘ul sarkardasi Xubiloy Ettisuvning shimoliy hududlarini
ishg‘ol etib, bevosita Xorazmshohlar davlati chegaralariga yaqinlashib boradi.
1211 - yilda uyg‘urlar eri istilo e tilgach, Chingizxon Xitoyga hujum boshlaydi.
1215 - yil boshlariga kelib Shimoliy Xitoy poytaxti Pekin ishg‘ol etiladi. 1217 -
yilda Xuanxe daryosining shimolidagi barcha erlar mo‘g‘ullar tasarrufiga o‘tadi.
20

Ayni chog‘da, 1218 - yilga kelib g‘arb tomonda Ettisuv hududining qolgan qismi
ham e gallanib, mo‘g‘ullarga tobe bo‘ladi. E ndilikda Chingizxonning asosiy bosh
maqsadi - uning jahonga hukmron bo‘lishiga katta to‘g‘ a noq bo‘lib turgan buyuk
Xorazmshohlar qo‘shinini tor-mor keltirib, uning erlarini o‘z qo‘l ostiga kiritish
e di.
Bu davrda Xorazmshohlar davlatining ichki ijt im oiy-siyosiy hayoti
g‘oyatda murakkab, ziddiyatli kechayotgandi. Bu davlat tashqaridan ulug‘vor,
keng hududlarga yoyilgan, qudratli saltanat tarzida ko‘rinsa-da va uning
hukmdori Muhammad Xorazmshoh o‘zini « i skandari soniy», «xudoning erdagi
soyasi» deb bilsa-da, biroq, haqiqatda esa, Xorazmshohlar s u lolasi ichdan
emirilishga, tanazzulga yuz tutgan edi. A vv alo, oliy hokimiyat boshqaruvida
chuqur ixtiloflar hukm surardi. Bir tomondan, Muhammad yurgizayotgan rasmiy
siyosatga nisbatan uning onasi Turkon Xotun va uning qavmlaridan iborat nufuzli
siyosiy kuchlar doimiy muxolifatchilik munosabatida bo‘lib kelardi. I kkinchi
tomondan, mahalliy hududlar beklari va hokimlari ham markaziy hokimiyat bilan
hisoblashmay, o‘zboshimchalik qilar, xalqqa haddan ziyod jabr-zulm o‘tkazardi.
Bu davrda Xorazmshohlar davlati oliy devonida ham, mahalliy hokimlar,
amaldorlar o‘rtasida ham poraxo‘rlik, xoinlik, sotqinlik holatlari avj olib
borayotganligi sir emasdi. Uchinchidan, xalqning hokimiyatdan noroziligi
ko‘plab g‘alayonlarni keltirib chiqarmoqda edi. Bunday qaltis vaziyat, shubhasiz,
mamlakat birligiga ra h na solib, uni tobora zaiflashtirayotgan edi.
Buning ustiga, Muhammad Xorazmshohning xalifalik hududlarini qo‘lga
kiritish da’vosi bilan 1217 - yilda Bag‘dod sari qo‘shin tortishi ham xalifalik
hukmdorlarini qahr-u g‘azabga keltirgandi. Hatto, xalifa an Nosir Chingizxonga
elchilar orqali maxsus noma yo‘llab, undan yordam so‘raydi, mo‘g‘ul
qo‘shinlarini Movarounnahr mulklariga bostirib kirishiga ham ishora qiladi.
Chingizxon qo‘shni davlatdagi barcha sir-u sinoatlardan to‘liq xabardor
edi. U Xorazm davlatidan Mo‘g‘ulistonga qatnaydigan bir guruh yirik
savdogarlardan iborat o‘z josuslik mahkamasini tashkil qilib, ular xizmatidan
foydalanib kelardi. Mahmud Yalavoch, Hasan Xoja, Yusuf O‘troriy singari
21

kishilar shular sirasiga kirardi. Shu bois, Chingizxon va uning o‘rdasi
Xorazmshohlar davlatida kechayotgan barcha ziddiyatli voqealardan, uning zaif
nuqtalaridan xabardor edi. Chingizxon barcha vositalarni ishga solib, kerak bo‘lsa
shuhratparast shoh Muhammadni tinchlantirib, amalda Movarounnahr ustiga
yurishga puxta hozirlik ko‘radi. 1218 - yili Chingizxon amri bilan Xorazm
davlatiga 500 tuyada qimmatbaho sovg‘alar, tillo-kumush bisotlar, savdo mollari
ortilgan, asosiy tarkibi musulmon savdogarlaridan iborat 450 kishilik karvon
yuboriladi. Karvon O‘trorga keladi. O‘tror hokimi I nolchiq (G oyʻ i rxon) karvon
ahlining mo‘g‘ul josuslari ekanini fahmlab, Xorazmshohning maxsus farmonini
kutmay uni yo‘q qilishga buyruq beradi. Shu tariqa, karvon butunlay talanib,
qirg‘in qilinadi. Chingizxon uchun endi Movarounnahrga bostirib kirish fursati
etgan edi. Bu vaqtga kelib Chingizxon va uning lashkarboshilari tasarrufida 200
ming kishilik jangovar qo‘shin tayyor holga keltirib qo‘yilgandi.
Chingizxon qo‘shinining hujumi xavfi yaqinlashib kelayotganligini
Muhammad Xorazmshoh va uning arkoni davlati ham yaxshi bilardi. Shoh
muayyan harbiy tayyorgarliklar ko‘rish, shaharlarning mudofaa istehkomlarini
mustahkamlash, qo‘shinlar safini ko‘paytirish harakatida bo‘ldi. Biroq asosiy
harbiy strategik masalalarda u o‘ta nodonlik va kaltabinlik qiladi. U o‘zining
sarkarda o‘g‘li Jaloliddin, Xo‘jand hokimi, dovyurak bahodir Temur Malik
singari etuk kishilarning harbiy kuchlarni asosiy nuqtalarda to‘plab, dushmanga
hal qiluvchi zarbalar berish kerakligi to‘g‘risidagi to‘g‘ri, dono maslahatlariga
ham quloq solmadi. Sulton o‘z qo‘shinlarini turli shaharlarda alohida holda
joylashtirish va mudofaadan iborat xato taktikani ma’qul ko‘rdi. 1219 - yilda
Chingizxonning son-sanoqsiz qo‘shinlari mamlakatga bostirib kira boshlagach,
Xorazmshoh o‘z tinchi, halovatini ko‘zlab, mamlakat taqdirini o‘z holiga tashlab,
yaqin xesh-u aqrabolari bilan janubga tomon qochishni ma’qul ko‘rdi. Bunday
holat tez orada butun mamlakat uchun fojiali oqibatlarga olib keldi, yurt
himoyachilari taqdiri, ruhiyatida o‘chmas, asoratli iz qoldirdi. Xalqning sog‘lom,
vatanparvar kuchlari esa yurt ulug‘larining bunday ikkilanishi, xiyonatiga
qaramay, muqaddas ona zaminni ko‘krak kerib himoya qilish, bosqinchilarga
22

qarshi qahramonlarcha kurashga tashlandilar. Bu mislsiz jang-u jadallarda
ufarning qancha - qanchasi o‘zlarini yurt ozodligi uchun qurbon qildilar.
Mo‘g‘ullarning birinchi hujumiga duchor bo‘lgan hudud O‘tror bo‘ldi.
Chingizxon va uning lashkarining o‘trorliklardan alohida qasdi bor edi. Negaki,
Chingiz yuborgan savdo karvoni huddi shu erda saranjom qilinganligi ularning
yodidan ko‘tarilmagandi. Chig‘atoy va O‘qtoyning son-sanoqsiz kuchlari shahar
qal’alariga bosqin uyushtirgan kezlarda o‘trorliklar ularga qarshi mardonavor
jang qildilar. Shahar aholisi G oyrxon va Qorachor bahodirlar yetakchiligidaʻ
tengsiz dushman bilan uzoq vaqt jon berib, jon olishdilar. Shahar mudofaasi 5
oydan ziyod davom etdi. Xalq qarshiligi to‘xtovsiz davom etdi. Biroq oxir-
oqibatda shahar dushman tomonidan egallandi. Mirzo Ulug‘bekning «To‘rt ulus
tarixi» kitobida ta’kidlanganidek: «... O‘trorning butun aholisini sahroga haydab
chiqdilar va qatl qildilar. ...O‘tror xisorini qo‘lga kiritib, yer bilan barobar
qildilar. Tirik qolganlardan, raiyat va hunarmandlaming ba’zi l arini hibsga oldilar,
ba’zilarni esa qul qilib haydadilar».!
Mo‘g‘ul bosqinchilari Movarounnahrning boshqa hududlarida ham ko‘z
ko’rib, quloq eshitmagan yovuzliklarni sodir etdilar. Buning yaqqol ifodasini
ularning gullab-yashnagan Buxoro, Samarqand, Xo‘jand singari shaharlar va
ularning aholisiga nisbatan qilgan behad yovuzliklari misolida ham ko‘rish
mumkin. Masalan, Chingiz qo‘shini 1220 - yilning fevralida musulmon Sharqining
yirik islom markazlaridan sanalgan Buxoro ustiga balo-qazodek yopirilib keladi.
Buxoro xalqi bir necha kun davomida dushmanga matonat bilan qarshilik
ko‘rsatadi. Bu esa Chingizxonni darg‘azab etadi. Natijada, u shaharni yakson
qilish, boyligini talash, xalqini qirg‘in qilishga buyruq beradi. Buxoro qamali 12
kecha-yu kunduz davom etdi. Mo‘g‘ullar yondirilgan, kuli ko‘kka sovurilgan
shaharni egallagach, ko‘ngi l ilariga kelgan noma’qulchiliklarni amalga oshirdilar,
shahar himoyachilari butunlay qirib tashlandi.
Chingizxon galalari 1220 - yil mart oyida eng yirik va obod shaharlaridan
biri Samarqandni qo‘lga kiritish uchun barcha makkorona tadbirlarni qo‘lladilar.
Atrof joylarni oldin bosib olib, shaharni tashqi dunyodan ajratishga harakat etdi.
23

Boshqa bahodirlar qo‘shinidan qo‘shimcha kuchlar chorlab, uch kunlik qattiq
jangdan so‘ng Chingizxon qo‘shini shaharga yorib kirishga va uni butunlay
o‘ziga bo‘ysundirishga erishadi.
2 § . . Ozodlik uchun kurash. Jaloliddin Mangubyerdi.
Mo‘g‘ul istilochilariga qarshi ulug( ajdodlarimizning qahramonona
kurashida Xo‘jand himoyachilari ko‘rsatgan favqulodda jasorat alohida o‘rin
tutadi. Temur Malik boshchiligidagi mudofaa kuchlari qariyb 5 oy davomida
ko‘ksini qalqon etib, yovuz dushman hamlasini daf etib, behisob qurbonlar berib
o‘z yurtini himoya qildilar, ilojsiz qolgan paytdagina olov ichida yonayotgan
shahar qal ’ asini tark etdilar. Shunda ham Temur Malik bir qism dovyurak,
qo‘rqmas jangchilari bilan Sirdaryoga yo‘nalib, maxsus orolda joylashib
dushmanga zarba beradi. Nihoyat, ular maxsus kemalarda mo‘g‘ullar hujumiga
bardosh berib, yo‘ l -yo‘lakay jang qilib, Xorazm sari harakatlanadilar. Xalq
qahramoni Temur Malikning bundan keyingi vatanparvarlik faoliyati Xorazm va
ona yurtning boshqa hududlarini himoya qiluvchilar safida davom etdi.
Mamlakatning Buxoro, Samarqand, Xo‘jand singari yirik markazlarining
qo‘ldan ketishi Xorazmshoh va uning arkoni davlatini shu qadar larzaga soldiki,
buning natijasida, hukmdor o‘z saltana-tining janubi-g‘arbiy hududlari bo‘ylab
chekinib bordi. O‘zining kaltabin siyosati, qat’iyatsizligi, qo‘rqoqligi orqasida
kechagi «qudratli» hukmdor endilikda ojiz-u notavon bir kimsaga aylanib qoldi.
llojsiz qolgan shoh oxiri Kaspiy dengizidagi Ashura oroliga qochadi. O‘sha yerda
katta o‘g‘li Jaloliddinni taxt vorisi etib tayinlab, 1220 - yilning dekabrida xor-u
zorlikda vafot etadi.
Jaloliddin Manguberdi Gurganchga yetib kelib, shahar mudofaasiga
kirishadi. Lekin Gurganchdagi Qipchoq amirlari Turkon xotunning akasi
Xumorteginni sulton deb e’lon qilib, Jaloliddin Manguberdiga qarshi suiqasd
uyushtirmoqchi bo‘ladilar. Bundan xabar topgan Jaloliddin Temur Malik
boshchiligidagi 300 suvoriy bilan Gurganchni tark etib, Xurosonga ketishga
majbur bo‘ladi.
24

Xorazm poytaxti Gurganch mudofaasi ham mo‘g‘ullar istilosi tarixining
alohida bir fojiali sahifasi bo‘lgan, desak xato bo‘lmaydi. 1221 - yil boshlarida
Jo‘ji, Chig‘atoy va O‘qtoy askarlari Gurganchga hujum boshlaydilar. Gurganch
qamali 6 oy davom etdi, hadsiz-hisobsiz qurbonlar berildi. Shahar egallangach,
mo‘g‘ullarning bu yerda sodir etgan mislsiz yovuzliklarini bayon etishga qalam
ojizlik qiladi. Barcha erkaklar, bolalar qilichdan o‘tkaziladi. Xotin-qizlar qip-
yalang‘och qilinib, bir-biri bilan urishishga majbur etiladi, so‘ngra mo‘g‘ul
jangchilari tanloviga beriladi, qolganlari qirib tashlanadi. Hech kimga shafqat
ko‘rsatilmaydi. Shaharning o‘zini yer bilan yakson qilish uchun Amu to‘g‘oni
ochib yuborilib, Gurganch suv ostida qoladi. Shahardagi uzoq asrli ma’naviyat
durdonalari, qimmatli qo‘lyozmalar, kitoblar saqlanib kelgan kutubxonalar,
barcha noyob osori-atiqalar yer bilan yakson etiladi.
Muhammad Xorazmshohning o‘g‘illari: O‘zloqshoh va Oqshohlar ham
mo‘g‘ullar tomonidan asir olinib, qiynab o‘ldiriladi. Podshoh bilan ko‘p yillar
muxolifatchililcda bo‘lib, yiirtning parokandalikka, chuqur ziddiyatlarga
yo‘liqishiga sababchi bo‘lgan, o‘ziga haddan ziyod bino qo‘ygan, saltanat ichida
saltanat qurgan Turkon Xotun qismati ham fojiali yakun topadi. U ham
mo‘g‘ullar tomonidan asir olinib, behisob mol-u dunyosi talanib, o‘zi
Mo‘g‘ulistonga haydab ketiladi. Tarixiy manbalarda Turkon Xotunning
Chingizxon xotinlaridan biriga cho‘ri sifatida tortiq qilingani aytiladi.
Movarounnahrning asosiy shaharlarini bosib olgan, behisob boyliklarga
ega bo‘lgan mo‘g‘ullar 1221 - yil davomida Xuroson o‘lkasi hududlari tomon
hujum boshlab, birin-ketin Balx, Termiz, Marv, Nishopur, Hirot, Mozandaron
singari boy shaharlar, qal’alarni bosib oldilar. Biroq shuni aytish joizki, mo‘g‘ul
bosqinchilari Movaroun-nahr va Xuroson yerlarini osonlikcha qo‘lga kiritgan.
Ular bu yerlarda mahalliy xalq va uning qo‘rquv bilmas, sheryurak
farzandlarining tillarda doston bo‘lgulik mardlik jasoratlariga duch keldilar, katta
talofatlar berdilar. Shu o‘rinda Xorazmshohning to‘ng‘ich o‘g‘li, jasur
lashkarboshi Jalo l iddin Manguberdi faoliyatiga to‘xtalib o‘tmoqlik joizdir. U
mo‘g‘ullar istiiosi boshlangan kundanoq doimo yurt himoyachilari tomonida
25

turdi, ularga rahnamo bo‘ldi. Ona Vataniga bo‘lgan cheksiz mehr hissi, farzandlik
burchi uni shu qadar elga mashhur qildiki, hatto uning nomini eshitgan Chin-
gizxonning ham sochi tik bo‘lib, yuzi tundlashar, uni qo‘lga tushirish, yo‘q qilish
chora-tadbir l arini izlardi.
Jaloliddin Manguberdi ancha yillar ilgari G azna, Vʻ a liyon, Guch, Bust va
Hindiston hududlarigacha bo‘lgan yerlarga hokim etib tayinlangan edi. Shu bois,
G azna tomon yurdi, yo‘lda ko‘pgina qo‘shin boshliqlari Sulton Jaloliddinga
ʻ
qo‘shildi. Sulton Jaloliddin Niso, Qandahorda mo‘g‘ullar qo‘shinini tor-mor etib,
G aznaga
ʻ ye tib keldi. Jaloliddin Manguberdi katta qo‘shin to‘plab, Valiyon
qal’asi, Parvon tekisligida mo‘g‘ul qo‘shinlari bilan jang qilib, ularni tor-mor
etadi.
Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga qarshi shaxsan o‘zi qo‘shin tortadi.
1221 - yil 25-noyabrda Sind (Hind) daryosi bo‘yida tengsiz jang bo‘ladi. Bu
jangda Jaloliddin Manguberdi ko‘rsatgan jasoratga mo‘g‘ul hukmdorining o‘zi
ham tan berib, lol qolgan. Bu hayot -mamot jangida Xorazm bahodiri, uning
yigitlari arslonlardek jon berib, jon olardi. «Qaysi tomonga ot choptirmasin,
tuproqni qonga bo‘yar edi. Agar bu jangni Z olning o‘g‘li ko‘rsa edi, u sulton
Jalol(uddin) ning qo‘lini o‘pgan bo‘lardi».
Chingizxon lashkari hisobsiz bo‘lsa-da, uning jang maydonidagi asosiy
kuchlari parokanda holiga tushib qolgandi. Biroq pistirmadagi 10 ming nafar sara
lashkar jangni Chingizxon foydasiga hal qiladi. Nochor, tang ahvolga tushib
qolgan Jaloliddin qora to‘riq otiga minib, so‘nggi bor mo‘g‘ullarga hamla qilib,
so‘ng ot jilovini ortga tortadi. Sovutini yelkasidan tashlab, otiga qamchi bosadi va
balandlikdagi qoyadan o‘zini Sind daryosiga otadi. Jaloliddin bahaybat daryo
to‘lqinlarini shiddat bilan kesib o‘tib narigi sohilga o‘tib oladi. Uning 4000
jangchisi ham bunga muvaffaq bo‘lishadi. Hozirgi paytda ham bu daryoning bir
tomoni «Ot sakrar», narigi tomoni «Cho‘li Jaloliy» deb ataladi.
Jaloliddin o‘zining botir jangchilari bilan yana o‘n yil davomida goh
Afg‘on va Hind, goh E ron yoki Kavkazorti hududlarida paydo bo‘lar, yangidan
26

xalq lashkarlari jamlab, mo‘g‘ul bosqinchilari zulrni va hukmroniigiga qarshi
tinimsiz jang qilar, xalq e rki, ozodligi yo‘lida sabot bilan kurashardi.
Jaloliddin goh zafar quchdi, goh mag‘lubiyat alamini tortdi, biroq kuchli
dushman oldida bosh egib, mag‘lub bo‘lmadi. Lekin ne ko‘rgilikki, Jaioliddin
Manguberdining aziz umri yovlar bilan jang maydonida, yakkama-yakka
olishuvda emas, balki bir alamzada qurdning banogoh tig‘idan xazori bo‘ldi. Bu
mudhish voqea 1231-yilning 17-20-avgustlarida Ozarbayjon hududlarida sodir
e tildi.
Jaloliddinning e l-ulus, vatan ozodligi va mustaqilligi yo‘lidagi fidoyiligi,
mislsiz jasorati mangulikka daxldordir. I stiqlol nashidasini surayotgan mustaqil
O‘zbekistonda ulug‘ ajdodlar ruhining e ’zozlanayotgani, jumladan, Jaloliddin
Manguberdi qutlug‘ tavalludining 800 yillik yubileyi mamlakatimiz miqyosida
keng nishonianganligi ham buning yaqqol ifodasidir.
Shunday qilib, mo‘g‘ul istilochilari qisqa davr ichida goh beadad
qirg‘inliklar keltirish, goh mahalliy xalqlar orasida g‘ulg‘ula, xavf-xatar solish,
yoxud ular orasidagi xiyonatkor, sotqin unsurlarni ishga solish orqasida
Movarounnahr va Xuroson yerlarini egallab, bu hududlarga mislsiz moddiy va
ma’naviy zarar yetkazib, o‘z hukm-ronligini o‘rnatishga muvaffaq bo‘ldilar.
Kechagina gullab-yashnagan vodiylar, yam-yashil, obod qishloqlar, suv
inshootlari, to‘g‘onlar yakson etildi, e kin maydonlari suvsizlikdan qovjirab qoldi.
Buyuk i pak yo‘ lining shuhrati so‘ndi, shaharlar hayoti fayzsiz bo‘lib qoldi.
Xalqning ko‘p asrlik ma’naviy bisoti, noyob osori atiqalari, qadriyatlari oyoqosti
qilindi.
3 § . Chig‘atoy ulusining tashkil topishi, uning ijtimoiy-iqtisodiy
va madaniy hayoti
Chingizxon o‘z hukmronligining so‘nggi davrlariga kelib, 1224 - yilda o‘z
qo‘l ostiga kiritgan barcha hududlarni avlodlari o‘rtasida taqsim qiladi.
Chunonchi, I rtish daryosi sohillaridan g‘arbga tomon to «mo‘g‘ullar otining
tuyog‘i yetgan joygacha» bo‘lgan yerlar, Sirdaryoning quyi oqimi va Xorazmning
shimoli-g‘arbiy qismlari to‘ng‘ich o‘g‘li Jo‘jiga, Sharqiy Turkiston, Ettisuv va
27

Movarounnahr yerlari Chingizning ikkinchi o‘g‘li Chig‘atoyga berildi. Uchinchi
o‘g‘il O‘qtoyga esa G arbiy Mo‘g‘uliston va Tarbag‘atoy yerlari ajratildi, Kenjaʻ
o‘g‘il va voris Tuliga Mog‘uliston, Xitoy va Qirg‘iziston yerlari meros qilib
berildi. Keyinchalik, Chingizxonning jahongirlik yurishlarini davom e ttirib,
Sharqiy Evropaning katta qismini bosib olib, Oltin O‘rdaga asos solgan uning
nabirasi Botuxon hukmronligi davrida (1227-1255) M ovarounnahrning qator
hududlari ham uning ta’sirida bo‘lgan.
Shunday qilib, Chingizxon avlodlari o‘rtasidagi meros taqsimlanishi
natijasida Movarounnahr, Sharqiy Turkiston va Ettisuv o‘lkalari Chig‘atoy va
uning vorislariga o‘tib, u Chig‘atoy ulusi nomi bilan atala boshlandi. E ndilikda
Mo‘g‘ul hukmdorlari Movarounnahr o‘lkasini boshqarishga kirishar ekanlar, ular
qanday qilib bo‘lmasin, uning xalqini yanada itoatda tutish, bu yerdan mo‘g‘ul
zodagonlari uchun ko‘proq soliq va o‘lponlar undirish, qo‘shimcha majburiyatlar
yuklash harakatida bo‘ladilar. Mo‘g‘ullar Movarounnahmi idora e tishda mahalliy
amaldorlar xizmatidan ustamonlik bilan foydalandilar. Shu o‘rinda Mahmud
Yalavoch, Badriddin Amid, Hasan Xoja, Ali Xoja, Yusuf O‘troriy, Qutbiddin
Xabash Amid singari mo‘g‘ul hukmdorlari bilan yaqindan hamkoriik qilgan
mahalliy amaldorlar ismlarini keltirib o‘tish joiz. Shu boisdan ham, Chig‘atoy
ulusi hukmdori Chig‘atoy (1224-1242) davrida Movarounnahmi boshqarish
mahalliy yirik savdogar, diplomat, sotqinlik e vaziga mo‘g‘u ll ar ishonchini
qozongan Mahmud Yalavochga berilgani tasodifiy emas. U xoqon nomidan
raiyatni boshqaradi. Uning qarorgohi (poytaxti) Xo‘jand edi. Harbiy hokimiyat,
aholini ro‘yxatdan o‘tkazish, soliq yig‘ish ishlari doru g‘ achi va tamg‘ach deb
ataluvchi mo‘g‘ul amaldor l ari qo‘lida bo‘ladi. Mo‘g‘ul bosqoqlari ixtiyoridagi
ko‘p sonli jangchilar Mahmud izmiga bo‘ysundirilgan. Aholidan markaziy
hokimiyat xazinasi uchun ko‘plab soliqlar undirilgan.
Bundan tashqari, aholi turli-tuman to‘lovlar b ye rishga majbur etilgan.
Masalan, aholi savdo yo‘llaridagi bekatlar (yomlar) uchun go‘sht, un, guruch, ot-
ulov berishga ham majbur etilgan. Bosib olingan mamlakat hunarmandlari «din
tugun», deb atalgan maxsus o‘lpon to‘lab turganlar.
28

Mo‘g‘ullarning Movarounnahr hududini bosib olib, ship-shiydam etib,
talon-taroj qilishi, so‘ngra mahalliy aholini haddan ziyod soliq, o‘lpon va
to‘lovlar yo‘li bilan zulm-asoratga duchor e tishi, pirovard oqibatda xalqning
ko‘tarilishiga, o‘z e rki, mustaqilligi uchun qalqishiga sabab bo‘ladi. 1238 - yilda
Buxoro yaqinidagi Torob qishlog‘ida boshlangan oddiy g‘alvir yasovchi
hunarmand Mahmud Torobiy boshchiligidagi xalq qo‘zg‘oloni shu tariqa yuz
bergan edi. Kelgindi mo‘g‘ul zodagonlarining mahalliy yu qori tabaqa vakillari
bilan til biriktirib, bechorahol xalqni talab, boylik orttirayotganligi, shohona aysh-
u ishrat s urayotganligi, oddiy fuqaroning turmushi tobora nochorlashib
borayotganligi Mahmud va uning maslakdoshlarini g‘azabga keltiradi va qo‘lga
qurol olib, mo‘g‘ullar zulmini ag‘darib tashlash uchun kurashga undaydi. Uning
tevaragiga ming-minglab alamzada oddiy mehnat kishilari to‘planadi. Buxoro
atrofidagi qishloqlar aholisi bilan ko‘payib borgan qo‘zg‘olonchilar Buxoroga
kelib, mo‘g‘ul amaldorlarini, shuningdek, mahalliy zodagonlar, sadrlarni y ye ngib,
shaharni egallaydilar. Buxoro sadrlari Mahmud Torobiy hokimiyatini tan olib, uni
xalifa deb e’lon qilishga majbur bo‘ladilar.
Mahmud Torobiy Buxoroni egallagach, hukmron kuchlar hokimiyatini
cheklaydi va oddiy xalq manfaatlarini ko‘zlaydigan bir qator tadbirlar o‘tkazadi.
Qo‘zg‘olonchilar zarbidan Karmanaga qochgan mo‘g‘ul bosqoqlari va mahalliy
amaldorlar qo‘zg‘olonni bostirish uchun yangidan katta kuch to‘playdilar va
Buxoroga yurish boshlaydilar. Ammo bu davrga kelib katta kuchga aylangan
qo‘zg‘olonchilarning qo‘ li baland keladi. 10 mingdan ziyod mo‘g‘ul askarlari
qirib tashlanadi. Qo‘zg‘olonchilar mo‘g‘ullarni Karmanagacha quvib boradilar.
Biroq, mana shu hal qiluvchi olishuvda qo‘zg‘olon rahnamolari - Mahmud
Torobiy va Shamsiddin Mahbubiylar halok bo‘ladi. Tez orada qo‘zg‘olonga
qarshi yuborilgan E ldiz No‘yon va Ch ye kan Qurchi boshchiligidagi mo‘g‘ul
qo‘shinlari Karmana yaqinidagi Malik rabotida qo‘zg‘olonni bostiradi. Bu jang-u
jadal to‘qnashuvda 20 mingdan ziyod qo‘zg‘olonchilar halok bo‘ladi. Garchi bu
xalq qo‘zg‘oloni mag‘lub etilsa-da, biroq u Movarounnahr e rksevar xalqining
ozodlik va mustaqillik yo‘lidagi mardonavor kurashi, qat’iyatini to‘la namoyon
29

etdi. Ayni chog‘da, Torobiy qo‘zg‘oloni mo‘g‘ul hukmdorlariga mahalliy xalq
bilan munosabatlarini qayta ko‘rib chiqish, siyosiy va taktik yo‘llarni o‘zgartirish
uchun muhim saboq bo‘ldi. Mahalliy xalq orasida ancha obro‘sizlanib qolgan
Mahmud Yalavochning mo‘g‘ul hukmdorlari tomonidan Movarounnahrdan
olinib, Pekinga hokim etib tayinlanishi, uning o‘rni katta o‘g‘li Mas’udbekka
berilishi ham qo‘zg‘olonning muhim saboqlaridan biri bo‘ldi.
Mas’udbek (1238-1289 yil) bir tomondan, hukmron mo‘g‘ul x onlari,
aslzodalari bilan umumiy til topishga harakat etib, ularning manfaatlari,
qiziqishlariga mos keladigan siyosat yuritgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan mo‘g‘ul
xonlari o‘rtasidagi toj-u taxt, hukmronlik uchun yuz bergan o‘zaro ixtiloflardan
ustalik bilan foydaianib, o‘lkada savdo-sotiqni jonlantirish, iqtisodiy tadbirlarni
amalga oshirishga intildi.
Movarounnahr hududlarida yuz bergan bu xildagi ijobiy o‘zgarishlarda
Chig‘atoy ulusi xoni tashabbusi bilan mo‘g‘ul no‘yonlari va shahzodalarining
1269 - yilda Tal o s vodiysida bo‘lib o‘tgan qurultoyi va undagi tarixiy kelishuvning
roli va ta’siri katta bo‘ldi. Mazkur qurultoy barcha mo‘g‘ul xonlari, aslzodalariga
qayerda yashashlaridan qat’iy nazar mahalliy aholi hayoti, turmush tarziga
aralashmaslik, belgilab qo‘yilgan soliq, to‘lovlar bilan qanoatlanish, e kin
maydonlarini pay h on qilmaslik majburiyatini yukladi. Ularni Movarounnahr
yerlariga ko‘chib, asta-sekin o‘troq hayotga o‘ta borishga da’vat etdi.
XIII asrning ikkinchi yarmiga kelib mo‘g‘ullarning mahalliy aholiga,
ularning turli ijtimoiy qatlamlariga nisbatan munosabatlari ham keskin o‘zgarib
bordi. Mo‘g‘ul hukmron doiralarining bi r qismi yerlik aholining yirik
mulkdorlari, ruhoniylari, savdo-sotiq, hunarmand tabaqalari bilan umumiy til
topib, o‘z qarashlarini o‘zgartirib, musulmon ruhoniylariga hayrixohlik va hurmat
bilan munosabatda bo‘la boshladilar. Chig‘atoy ulusida islom rasmiy davlat dini
maqomiga e ga bo‘ldi. Shuningdek, mo‘g‘ul qabilalari, elatlari bilan birga XIII
asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko‘plab turkiy urug‘-qavmlar ham
Movarounnahrga kelib o‘rnasha boshladi. Jumladan, barloslar Qashqadaryoda,
jaloirlar Ohangaron vodiysida, arlotlar Afg‘oniston shimolida, q avchinlar
30

Tojikiston janubida, turkiylashgan mo‘g‘ullar urug‘i-so‘fiylar Xorazmda
joylashib, chuqur tomir otib bordi. Bu esa turkiy xalqlar, elatla rning o‘lkadagi
mavqeining yanada mustahkamlanishiga, turkiy til va uning shevalari ta’sirining
ortib borishiga bois bo‘ldi. XIV asrdan boshlab Chig‘atoy ulusida mo‘g‘ul xonlari
boshqaruvi sohasida ham muhim o‘zgarishlar yuz beradi. Bu o‘zgarishlar,
dastavval, Chig‘atoy xonlaridan Duvaxon (1274-1306), uning o‘g‘illari
Kebekxon (1318-1326), Tarmashirin (1326-1334) nomlari bilan bog‘liqdir.
Jumladan, Duvaxon davrida katta vakolatga ega bo‘lgan Mas’udbek sa’y-
harakatlari bilan shaharsozlik rivojlanganligi, savdo-sotiq ahli katta naf
topganligi, qishloq xo‘jaligi ancha yuksalganligi ko‘zga tashlanadi. Kebekxon esa
o‘z qar o rgohini mo‘g‘u] hukmdorlari orasida birinchi bo‘lib Movarounnahrga
ko‘chirdi. Qashqadaryo vohasidagi Nasaf shahridan uncha uzoq bo‘lmagan joyda
uning buyrug‘i bilan saroy (mo‘g‘ulcha ma’nosi «qarshi») bunyod etilib, Qarshi
nomi bilan poytaxtga aylantirilishi o‘sha davrning muhim voqealaridan bo‘lgan.
Kebekxonning muhim xizmatlaridan yana biri-bu uning pul va ma’muriy-
hududiy sohalarda o‘tkazgan islohotlaridir. Xususan 1321— yilda o‘tkazilgan pul
islohotida Xuroson, E ron va Oltin O‘rdadagi amaldagi pul tizimi hisobga olingan
edi. Og‘irligi 8 grammlik katta kumush tanga va 1 grammlik kichik tanga zarb
etildi. Katta tanga «dinor» deb, kichik tanga «dirhara» deb atalgan. Yangi pul
birligi «Kepaki» nomi bilan mashhur bo‘lgan. lslohotning dastlabki yillarida
Kebek nomi bilan mashhur bo‘lgan bu tangalar ko‘p miqdorda Samarqand va
Buxoroda zarb qilinib, muomalaga chiqarilgan. Bu ikki xil qimmatga ega bo‘lgan
kumush tangalar keyinchalik boshqa hukmdorlar tomonidan ham chiqarilgan.
Masalan, Tarmashirin davrida O‘trorda ko‘plab kumush tangalar chiqaradigan
zarbxona muntazam ishlab turgan. Kebekning pul islohoti tashqi va ichki
savdoning rivojlanishi uchun qulay shart-sharoit yaratishga xizmat qildi.
Ma’muriy islohotga ko‘ra, Movarounnahr hududlari viloyatlarga,
viloyatlar tumanlar (mo‘g‘ullar tartib qilgan 10 ming askar beradigan, aholisi 40-
50 ming nafar bo‘lgan, hozirgi tumanlarimizga qiyos etsa bo‘ladi - izoh) ga
bo‘lindi. Jumladan, Samarqand viloyatida 7 ta, F arg‘ona viloyatida 9 ta tuman
31

tarkib topgan. Kebekxonning o‘lkada tinchlik, osoyishtalik va totuvlik o‘rnatish
borasidagi siyosatini Tarmashirin izchil davom e ttirdi. U islomni qabul etib, uni
shar iatning rasmiy dini darajasiga ko‘tardi. Kebekxon yo‘nalishida siyosat
yurgizgan mo‘g‘ul xonlarining navbatdagi vakili Qozonxon (1334-1346) ham
Movarounnahr hududlari birligini saqlash, tubjoy aholi manfaatlarini himoya
qilish uchun mahalliy mo‘g‘ul va turk amirlari, no‘yonlarining olib borayotgan
bir yoqlama kurashlarini bartaraf e tishga intildi. U o‘zi uchun qarorgoh sifatida
Qarshi bilan Buxoro oraligida (hozirgi Muborak tumani hududida) mashhur
Z anjirsaroy qal’asini qurdirdi. Biroq markazdan qochuvchi kuchlarning,
dastavval, ko‘chmanchi mo‘g‘ul amirlarining kuchayib borayotgan ta’siri va
fitnasi oqibatida 1346 - yilda Qozonxon qatl etiladi. Shundan so‘ng hokimiyat
tepasiga kelgan amir Qazog‘on (1347-1358) mo‘g‘ul zodagonlari manfaatlarini
yoqlab siyosat yurgizdi. Uning o‘zi ham bir joyda muqim yashamasdan ko‘p
vaqtini bosqinchilik yurishlarida o‘tkazardi. Buning oqibatida uning davrida
mahalliy aholi tub manfaatlari bilan mo‘g‘ul hukmdorlari manfaatlari bir-biriga
tobora zid kela bordi. Bu esa Movarounnahrda yana siyosiy vaziyatning
keskinlashuviga, hokimiyatga intiluvchi kuchlarning faol harakatga kelishiga
sabab bo‘ldi. XIV asrning 40-yillarida Chig‘atoy ulusi ikki qismga: Ettisuv,
Sharqiy Turkistondan iborat Mo‘g‘ulistonga va Movarounnahrga bo‘linib kyetdi.
1348-yilda Chi g‘ atoy naslidan bo‘lgan Tug‘luq Temur Mo‘g‘uliston hokimi etib
ko‘tarildi. Movarounnahrda hokimiyatni egallagan amir Husayn 1358 - yilda
o‘ldiriladi.
Bunday sharoitda Movarounnahr yurtini birlashtirish, mahalliy
hukmdorlarning o‘zboshimchalik, boshboshdoqlik harakatlariga chek qo‘yish,
jafokash xalqni mo‘g‘ullar zulmi va istibdodidan butkul xalos e tish va unda
qudratli markazlashgan davlat barpo e tishdan iborat yuksak vazifa tarixiy
zaruriyat taqazosi bilan k un tartibiga qo‘yildi. Uni muvaffaqiyatli uddalash esa
ulug‘ bobokalonimiz Amir Temurga nasib etdi.
Bosqinchi yovlar azaldan yuqori s iviliza s iya o‘chog‘i sanalgan, ulug‘
ajdodlarimiz aql-zakovati va donishmandligi bilan yaratilgan yuksak moddiy va
32

ma’naviy madaniyat, betakror obidalar, osori-atiqalar makoni bo‘lgan bu azim
yurtni qanchalik xonavayron e tmasinlar, biroq xalq irodasini, uning buyuk
bunyodkorlik, ijodkorlik salohiyatini so‘ndira olmadilar. Aksincha, bu yurtning
mag‘rur va e rksevar kishilari, bir tomondan, muqaddas Vatan tuyg‘usini dillariga
mustahkam jo aylab, ozodlik va mustaqillik yo‘lida jonbozlik bilan kurash olib
borgan bo‘lsalar, ikkinchi tomondan esa, ular asriy xalq an’analari, udumlariga
sodiq qolib, yaratuvchilik ishlari bilan mashg‘ul bo‘lganlar. Z ero, o‘lmas xalq
dahosi bu davrda ham yangi-yangi salohiyatli ijodkorlar avlodini etishtira borgan.
Shu boisdan sahroyi mo‘g‘ullar xarobazorga aylantirgan kultepalar o‘rnida ko‘p
o‘tmay yangidan ko‘rkam shaharlar, me’morchilik obidalari qad rostlab, hayot
yana yangidan izga tushib bordi. Mahalliy xalq orasidan etishib chiqqan ajoyib
me’morlar, naqqosh-u hunarmandlar sa’y-harakati, mahorati bilan betakror
moddiy madaniyat namunalari yaratilib, bundan o‘lka hayoti o‘zgacha fayzu
manzara kasb etib bordi. Bu davrda bunyod etilib, gavjum savdo-sotiq,
hunarmandchilik markazlariga aylana borgan Andijon, Qarshi, Urganch, qaytadan
ta’mirlanib chiroy ochgan, oldingi mavqeini tiklagan Samarqand, Buxoro, Shosh,
Termiz singari shaharlar, ularning o‘ziga xos me’morchilik qiyofasi shundan
dalolat beradi. Ko‘hna Urganchda qad ko‘targan, balandligi 62 metrli ulug‘vor
minora XIII asr arxitekturasining noyob yodgorligi hisoblanadi. Samarqanddagi
Shohizinda majmui, Buxorodagi Bayonqulixon, Ko‘hna Urganchdagi Najmiddin
Kubro, To‘rabekxonim, Muhammad Bashar maqbaralari, Xo‘janddagi Tu v axon
maqbarasi va shu singarilar XIV asrning nodir me’moriy yodgorliklari sirasiga
kiradi.
Xalq amaliy san’ati, kulolchilik namunalari, sirli naqshinkor sopolli
idishlar, shu jumladan, ko‘zalar, chinni buyumlar, uy-ro‘zg‘or ashyolari, binolar
peshtoqiga bitilgan, san’at darajasidagi nastaliq bitiklari - bular O‘rta Osiyo
moddiy madaniyatining XIII-XIV asrlarda ham rivojlanishda davom etganligidan
darak beradi. Bu davrda ilm-fan, ayniqsa, tarixshunoslik rivojida ham muayyan
yutuqlar qo‘lga kiritildi. Tarixshunos Juvaniyning «Tarixi jahongusha y » (Jahon
fotihi tarixi), Rashididdinning «Jomeut-tavorix» (« Y ilnomalar majmuasi»)
33

asarlari mo‘g‘ullar istilosi va hukmronligi davri tarixini chuqur o‘rganishda
qimmatli manbalardan hisoblanadi.
Shuningdek, o‘lkada badiiy adabiyot sohasi ham sezilarli taraqqiy etdi.
Jumladan, Xlll asrning ikkinchi yarmi hamda XIV asrning birinchi yarmida
yashab, ijod etgan yurtdosh daho shoirimiz Pahlavon Mahmud ijodi bu jihatdan
ibratlidir. Uning tug‘ilgan yili noma’lum bo‘lib, vafot etgan davri manbalarda
1322 - yil deb ko‘rsatiladi. U hunarmand oilada dunyoga kelgan. O‘zi ham
po‘stindo‘zlik bilan shug‘ullangan, o‘z zamonasining ilg‘or, ma’rifatparvar
kishilaridan bo‘lgan. Pahlavon Mahmud nomi bilan zikr qilingan barcha
tazkiralarda u g‘azal, ruboiy janrlarida samarali ijod qilgan shoir sifatida tilga
olinadi. Biroq, Mahmudni e lga mashhur etgan, avlodlar e htiromiga sazovor
qilgan omil, bu, eng a vv alo, uning otashnafas ruboiylaridir. Shoirning ijtimoiy,
falsafiy qarashlari ham uning ruboiylari mazmunida aks etgan. Umuman,
Pahlavon Mahmud she’riyatida keng ma’nodagi hayotiy voqealar, insoniy
kechinma l ar, chuqur axloqiy, falsafiy qarashlar ifodalanganki, bu ho l shoirning
o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy jarayonlariga faol munosabatda bo‘lganidan dalolat
beradi.
XIII asr oxiri va XIV asr birinchi choragida Turkistonda kechgan adabiy
jarayonni Burhoniddin o‘g‘li Nosiriddin Rabg‘uziy ijodisiz tasavvur etib
bo‘lmaydi. Ayniqsa, uning qalamiga mansub «Qis s ayi Rabg‘uziy» asari adib
nomini asrlar osha sarbaland etib kelmoqda.
Nazorat uchun savollar?
1. Mo‘ng‘ullar istilosi arafasida Xorazmshohlar davlatida siyosiy vaziyat
qanday edi?
2. Temuchinning yashagan yillarini aniqlang.
3. Temuchin tuzgan davlatda harbiy tizimni anglating.
4. Temuchinning mo‘ng‘ul qabilalari orasidagi mavqeini aniqlang.
5. Mo‘ng‘ul qonunlari to‘plami “Yaso”ning mohiyatini ochib bering.
34

6. Chingizxon boshchiligidagi mo‘ng‘ullarning dastlabki istilolari natijasida
qayerlar bo‘ysundirilgan?
7. Chingizxon va Muhammad Xorazmshoh o‘rtasidagi o‘zaro elchilik aloqalari
haqida ma’lumot bering.
8. Mahmud Yalavochning Chingizxon va Muhammad Xorazmshoh o‘rtasidagi
diplomatik aloqalarda qanday o‘rin tutgan?
9. O‘tror fojeasidagi muammolar nimalardan iborat?
10. Muhammad Xorazmshoh Chingizxon bosqiniga qarshi qanday taktikani
qo‘llagan?
11. Mo‘ng‘ullar bosqiniga qarshi Temur Malik jasoratini ochib bering.
12. Nima uchun mo‘ng‘ullar qudratli Xorazmshohlar davlatini osonlik bilan
mahv etdilar?
13. Mo‘ng‘ullarga bosqiniga qarshi kurashgan xalq qahramonlaridan biri
Najmmidin Kubro haqida ma’lumot bering.
14. Mo‘ng‘ullar Urganchda mahalliy aholiga nisbatan qanday vahshiyliklarni
amalga oshirganlar?
15. Muhammad Xorazmshoh qo‘shinlarining mag‘lubiyati, uning sabablarini
ochib bering.
16. Jaloliddin Manguberdining Parvona dashtidagi g‘alabasi haqida nimalarni
bilasiz?
17. Jaloliddin Manguberdining O‘rta Sharqdagi faoliyati haqida nimalarni
bilasiz?
18. Chig‘atoy ulusining tashkil topishi va boshqaruv tartibi haqida ma’lumot
bering.
19. Mahmud Torobiy qo‘zg‘oloni va uning tarixiy ahamiyatini ochib bering.
20. Chingiziylar o‘rtasidagi ichki kurash va uning Chig‘atoy ulusiga ta’sirini
ko‘rsatib o‘ting.
35

2. 2 . Mo‘g‘ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash mavzusi dan keyslar
KEYSLAR
1. Xorazmshohlar davlati o‘rta asrlarda Sharqdagi eng yirik davlatlardan biri
bo‘lgan. Ushbu davlat qulay geografik hududda joylashgan edi. Harbiy jihatdan
o‘sha vaqtdagi davlatlar ichida eng kuchlisi hisoblangan. Ammo davlat
boshqaruvidagi boshboshdoqlikning mo‘ng‘ullar istilosi natijasida ko‘rinib qoldi.
Keys yuzasidan savollar:
1. Ushbu o‘rinda tilga olingan o‘lka siyosiy hayotidagi muammolar
nimalardan iborat?
2. Ushbu masala bugungi kunda ham dolzarbligini yo‘qotgani yo‘q. Buning
sababi nimada?
3. Mazkur vaziyatdan kelib chiqqan holda masalani hal qilish yo‘llarini
yoriting?
2. Mo‘ng‘ullar tashqi siyosatidagi asosiy vazifalar hududini kengaytirish, ko‘proq
boyliklarga ega bo‘lish, bozorlarni egallash bo‘lgan. Bu yerda gegemonlikka ega
bo‘lish, davlatning tashqi xavfsizligini ta’minlash, ittifoqchi izlash va harbiy
ittifoqlar tuzish maqsadlari kelib chiqqan. Hatto davlat ichida bir voris kuchayib
ketadi va gegemonlikka da’vogarlik qila boshlaydi. Lekin Chingizxon davrida
mo‘ng‘ullar siyosiy hayoti bunday gegemonlikka yo‘l qo‘yilmaydi.
Keys yuzasidan topshiriqlar:
1. Mo‘ng‘ul vorislari o‘rtasida gegemonlik uchun qanday vositalar
qo‘llanilgan?
2. Chingizxon o‘zaro kelishmovchiliklarni oldini olish uchun qanday usullar
qo‘llagan?
3. Gegemonlik uchun kurashni qanday baholaysiz va Siz qanday yo‘l tutgan
bo‘lar edingiz? Jadvalni to‘ldiring:
Vaziyat turi Vaziyatning kelib
chiqish sabablari Mazkur vaziyatda Siz
qanday qaror qabul qilasiz
3. Mo‘ng‘ullar ko‘chmanchi hayot tarzida yashashga ko‘nikkanlar. O‘troq
turmush tarzi esa ular hayotiga mutlaqo zid bo‘lgan. Ammo mo‘ng‘ullar asosiy
qismi tez orada o‘troq turmush tarziga o‘tishga ntilganlar.
Nima uchun mo‘ng‘ullarning hayot tarzi ko‘chmanchilikdan
iborat bo‘lsa-da, o‘troq hayotga o‘tish ular uchun zaruriy ehtiyojga aylandi.
Masalani sivilizasion jihatdan yechimini topishga harakat qiling.
36

4. Muhammad Xorazmshoh va Chingizxon o‘rtasida 1216, 1218 va 1219 yillari
bir necha bor o‘zaro elchilik aloqalari almashindi. Lekin shunga qaramasdan, ikki
davlat o‘rtasidagi vaziyat chigalligicha qolaverdi. Va bu oxir-oqibat ikki buyuk
imperiya o‘rtasida harbiy to‘qnashuvga olib keldi.
Bu yerda muammoning asl sababi nima? Masalani mantiqiy
nuqtai nazardan tahlil qilishga harakat qiling. Masala yechimida ikki
xalqning ham etnik tarixini e’tiborga olishga harakat qiling.
5 . 1216 va 1218 yillarda ikki buyuk imperiya o‘rtasidagi o‘zaro elchilik aloqalari
o‘rnatilgan bo‘lsa-da, ikki hukmdor ham gegemonlikka intilgan. Bir-birlariga yon
berishni istamaganlar. Chingizxonning taklifiga Xorazmshoh, Xorazmshohning
taklifiga esa Chingizxon ko‘nmagan.
Ushbu vaziyatda ikki davlat o‘rtasidagi o‘zaro ishonch yuzaga
keladimi yoki yo‘qmi? Sizning fikringiz qanday?
6 . XIII asr boshida Xorazmshohlar davlati Sharqdagi buyuk davlatlardan biriga
aylanib, sharqning 27 davlat elchilari itoat kamarini bog‘lab, Muhammad
Xorazmshoh huzurida turishi zarur bo‘lgan. Xorazmshohlar hatto atrofdagi
davlatlarni birin-ketin bosib olganlar. Xalifalikning markazi Bag‘dod ham unga
itoat etishga majbur bo‘lgan.
Nima uchun bir paytlar Sharqning buyuk davlatlari bo‘lgan
Xorazmshohlar inqirozga yuz tutgan? Buning sabablarini aniqlashda
masalaga sivilizasion nuqtai nazardan yondashishga harakat qiling.
7. Xorazmshohlar o‘z tashqi siyosatlarida hosildor hududlar va metall konlarini
bosib olishga, boyliklarni ko‘paytirishga, savdo yo‘llari ustidan o‘z
hukmronliklarini o‘rnatishga harakat qilganlar. O‘sha davrda ushbu geografik
hududdan savdo yo‘l o‘tgan edi: Xitoydan Yaqin Sharq va O‘rta Yer dengizi
qirg‘oqlarigacha, u yerdan sharqiy hududlarga, u yerdan esa bir qismi Yevropaga,
ikkinchi qismi Misrga borar edi.
Matn bo‘yicha ma’lumot bering. Nima uchun aynan bu
yerlardan savdo yo‘llari o‘tgan? Shu bilan birga, savdo karvonlari
rivojlanishi nima uchun aynan Sharqda boshlangan? Masala yechimini
topishda sivilizasion yondashuvga amal qilishga harakat qiling.
8. Mo‘ng‘ullar o‘z zamonasining kuchli harbiy qo‘shinlarini tashkil eta olganlar.
Chingizxon armiyasining qudratidan Xorazmshohlar davlati qo‘shinlari ham
kuchlilikda qolishmas edi.
37

Nima sababdan Xorazmshoh Muhammad mo‘ng‘ullar harbiy
yurishlari oldidan kuchli qo‘shinga ega bo‘lsa-da, ular oldida ojiz bo‘lib
qoldi. Masala yechimini topishda sivilizasion yondashuvga amal qilishga
harakat qiling.
9. Muhammad Xorazmshoh mag‘lub bo‘lganidan so‘ng, Jaloliddin Manguberdi
Xorazmdan o‘zga yurtlarida mo‘ng‘ullarga qarshi yetarli qarshiliklar ko‘rsata
boshladi. Ammo uning harbiy harakatlarida cheksiz jasorat, kuchli harbiy
mahorat bo‘lsa-da, oxir-oqibat mag‘lubiyat bilan yakun topdi.
Jaloliddin Manguberdining Chingizxon qo‘shinlaridan
yengilishiga sabab bo‘lgan asosiy omillar nimada? Masala yechimini
topishda ushbu mavzularga bag‘ishlangan tarixiy manbalardan foydalangan
xuloasalar berishga harakat qiling.
Keys-stadi usuli qo‘llanilgan o‘quv mashg‘ulotining
texnologik xaritasi
Ish lar b o sqichi
va mazmuni F a o l i ya t
t a’lim beruvchi t a’lim oluvchi
Tayyorgar l ik Tanishish uchun talabalarga keys
materiallarini tayyorlaydi va avvalgi
mashg‘ulotlarda tarqatadi. Keys mazmuni bilan
tanishadilar
1 - bosqich
O‘quv
mashg‘ulotiga
k irish (5 daq.) 1.1. O‘quv mashg‘ulotining mavzusi,
maqsadi, kutilayotgan natijalar va uni olib
borish rejasi bilan tanishtiradi.
Keys ahamiyatini va uni kasbiy bilimlarni
rivojlanishiga ta’sirini tushuntiradi. Diqqat qiladilar.
2 - bosqich
Bilimlarni
faollashtirish
(10daq.) 2.1. Talabalar bilimini faollashtirish
maqsadida mavzuning asosiy tushunchalari
bo‘yicha tezkor-so‘rov o‘tkazadi (№ Ilova).
2.2. Seminarda ishlash tartibi, baholash
ko‘rsatkich va mezonlari bilan tanishtiradi
(№, № ilova). Savollarga javob
beradilar.
Muhokama qiladilar,
aniqlashtiruvchi
savollar beradilar.
38

3 – bosqich
Alohida ishlash
(20 daq.) 3.1. Keys materiallarini muhokama qilishni
tashkillashtiradi, ishlash qoidasi, vaziyatlarni
tahlil qilish chizmasi, muammolarni
ifodalanishiga e’tibor berishlariga qaratadi.
3.2. Vaziyatni mustaqil tahlil qilishni,
muammoni ifodalashni, yechish yo‘llarini
aniqlashni, so‘ngra uni yechish topshirig‘ini
beradi Keys materiallarini
muhokama qiladilar,
aniqlaydilar, savollar
beradilar.
Mustaqil ravishda
tahlil qilish varag‘ini
to‘ldiradilar,
muammoni
yechadilar.
IV -bosqich
Kichik
guruhlarda
ishlash (20 daq.) 4.1. Talabalarni kichik guruhlarga bo‘ladi va
topshiriq beradi: vaziyatni muhokama qilish
va tahlil qilib ko‘rish, guruh uchun vaziyatni
tahlil qilish varag‘ini to‘ldirish, yechish
tartibini ishlab chiqish, topshiriqni yechish,
taqdimotga tayyorlanish Keysni yechish va
taqdimot varag‘ini
tayyorlash bo‘yicha
harakatlar qiladilar
V-bosqich
Taqdimot (20
daq.) 5.1. Taqdimot, muhokama va guruhlar
taqdimotini o‘zaro baholashni
tashkillashtiradi.
Javoblarni sharhlaydi, tahlil qilish va
muammoli vaziyatni yechish jarayonida
qilingan xulosalarga e’tibor qaratadi. Keys
bo‘yicha o‘zining javobini havola qiladi (№
Ilova) Guruhlar taqdimot
qiladilar
Boshqa talabalar
munozarada ishtirok
etadilar, savollar
beradilar
39

Tarqatma materiallar
Mo‘g‘ullarning O‘rta Osiyoga harbiy yurishlari.
40

“Grafik tashkilotchilar”
Guruhni uchta guruhchaga bo’lib, jadvallarni to’ldirish taklif etiladi. Jadval
grafalariga har bir savolga aloqador tyermin va tushunchalar kiritiladi.
T . R Savol Mohiyat Mazmun O qibat
.
.
.
Savol: Ozodlik uchun kurashi bosqichlariga o‘z fikringizni bildiring.
Bu topshiriqni bajarishda berilgan jadvalga har bir o‘quvchi avval
o‘zining fikrini yozishi, nima uchun shunday fikrga kelganligini sabablarini
izohlashi, keltirilgan sabablarni misollar bilan mustahkamlashi va shunday keyin
umumiy xulosasini bayon etishi lozim. Bu jarayonda o‘quvchi tomonidan
bildirilgan har bir fikr misollar bilan asoslanishi kerak.
Fikr Sabab Misol Umumiy xulosa
41

SWOT TAHLIL METODINING TUZILISHI
IJOBIY OMILLAR SALBIY OMILLAR
Hozirgi zamonda
( S )- KUCH ( W ) – ZAIFLIK
Tahlil qilinadi:
Tashkil etish, boshqarish,
ichki muhit, iqtisodiy, texnikaviy
omillar. Kuchli tomonlar
aniqlanadi
(KUCHAYTIRISH
KERAK) Tahlil qilinadi:
Tashkil etish,
boshqarish, ichki muhit,
iqtisodiy, texnikaviy omillar.
Zaif tomonlar aniqlanadi
(BARTARAF
QILISH)
O’rganiladi:
Ijtimoiy, siyosiy,
iqtisodiy, madaniy muhit,
o’zgarishlar, turli vaziyatlar.
Imkoniyatlar qidiriladi.
(FOYDALANISH) O’rganiladi:
Ijtimoiy, siyosiy,
iqtisodiy, madaniy muhit,
o’zgarishlar, turli vaziyatlar.
Xavf - xatarlar oldindan
aniqlanadi
(OLDINI OLISH)
(O)- IMKONIYaT (T)- XAVF - XATAR
Kelajakda
IJOBIY OMILLAR SALBIY OMILLAR
Eslatma: kuch va zaiflik nazorat qilinadigan ichki vaziyatga kiradi, lekin
imkoniyatlar va h avf - x atar nazoratdan tashqarida bo’lgan tashqi muhitdir.ТАШ
ҚИ М
УҲИТ
ICHKI VAZIYAT
ICHKI VAZIYAT
ТАШ
ҚИ М
УҲИТ
Ichki omillar
Таш
қи омиллар
42

MUAMMO TEXNOLOGIYASI
“Muammo” texnologiyasi o’rganilayotgan mavzudagi asosiy muammoni
ajratib olish va muammoni o’quvchilar tomonidan mustaqil hal etilishini
ta’minlashga xizmat qiluvchi texnologiyalardan biri hisoblanadi.
Ushbu mavzuni o’rganish jarayonida tinglovchilar 4 guruhga bo’linadi va
guruhlarga quyidagi topshiriqlar beriladi:
1 - guruh uchun topshiriq:
Muammoning turi Muammoning sabablari
va ko’rinishlari Muammoni hal etish
uchun harakatlar
Mo’g’ullar bosqini arafasida
Sulton Muhammad
Xorazmshoh davlatining
boshqaruv tizimidagi urug’-
aymoqchilik muammosi
2 - guruh uchun topshiriq:
Muammoning turi Muammoning sabablari
va ko’rinishlari Muammoni hal etish
uchun harakatlar
Sulton Muhammad
Xorazmshoh va mahalliy
hukmdorlar o’rtasidagi
muammo
3 - guruh uchun topshiriq:
Muammoning turi Muammoning sabablari
va ko’rinishlari Muammoni hal etish
uchun harakatlar
Xorazm davlatining
mudofasini tashkil etish
muammosi
4 - guruh uchun topshiriq:
Muammoning turi Muammoning sabablari
va ko’rinishlari Muammoni hal etish
uchun harakatlar
Sulton Muhammad
Xorazmshoh va C h ingizxon
o’rtasidagi munosabatlar
muammosi
2.4. Nazorat topshiriqlari (JN, ON, YANlar bo‘yicha savollar va testlar).
43

Joriy, oraliq va yakuniy nazorat uchun savollari.
1. Chingizxon tomonidan mo‘ng‘ullarni birlashtirib, kuchli davlat tuzishi va
Yaso qonunlari?
2. Chingizxon va Sulton Muhammad Xorazmshoh o‘rtasidagi elchilik
munosabatlari. Bahovuddin Roziy?
3. O‘tror voqeasi va mo‘ng‘ullarning Xorazmshohlar ustiga harbiy
harakatlarning boshlanishi.
4. Mo‘ng‘ullarning Xorazmshohlar davlati yirik shaharlarini istilo qilishi sabab
va oqibatlari.
5. Xo‘jand qal’asida Temur Malikning jasorati.
6. Najmiddin Kubroning vatanparvarlik jasorati.
7. Muhammad Xorazmshoh davlatining uzil-kesil mag‘lubiyatga uchrashi
sabablari.
8. Jaloliddin Manguberdining Urganch va Xurosondagi harbiy harakatlariga
boshchilik qilishi oqibatlari.
9. Shaxobiddin an-Nasaviyning “Siyrat as-sulton Jlaoliddin Mankburni”
asarida Jaloliddin Manguberdi faoliyatining aks ettirilishi.
10. Chig‘atoy ulusining tashkil topishi va uning davlat boshqaruvi.
11. Mahmud Torobiy qo‘zg‘oloni va uning tarixiy ahamiyati.
12. Chig‘atoy ulusida chingiziylar o‘rtasidagi ichki kurash va uning o‘lkaga
hayotiga ta’siri.
13. Kebekxonning ma’muriy va pul islohoti.
14. Mo‘ng‘ul hukmdorlarining Chig‘atoy ulusida islomni qabul qilishi va
mahalliy aholi ichida assimillasion etnik jarayonlarning sodir bo‘lishi.
15. Qozonxonning Chig‘atoy ulusidagi boshqaruv tartiblari va o‘lkada
parokandalikning kuchayib borishi.
16. Mo‘ng‘ul bosqinchiligi va boshqaruvi davrida Chig‘atoy ulusidagi madaniy
hayot.
44

Test topshiriqlari!
1. XIII asrning boshida Mo‘ng‘ulistonning ko‘chmanchi qabilalarini birlashtirib,
markazlashgan Mo‘ng‘ul harbiy davlatini tuzgan arbob kim?
A) Esugay B) Jebe C) Sorgon-Shi D) Temuchin
2. Tyemuchin qachon ulug‘ xon deb e’lon qilindi?
A) 1206-yilda B) 1207-yilda C) 1208-yilda D) 1211-
yilda
3. Chingizxonning “keshik” qo‘shini kimlardan tuzilgan?
A) chorvadorlardan B) dehqonlardan
C) zodagonlardan D) turk azamatlaridan
4. Mo‘g‘ullar Shimoliy Xitoyni bosib olib, bu yerda hukmronlik qilgan ...
sulolasini taxtdan ag‘dardilar.
A) Sin B) Xan C) Szin D) Tan
5. Mo‘ng‘ullar ilg‘or harbiy texnikani qaysi xalqdan olganlar?
A) uyg‘urlarlardan B) xitoyliklardan
C) o‘zbeklardan D) eronliklardan
6. 1216-yilda xorazmshoh Muhammadning Chingizxon huzuriga yuborgan
elchilariga kim boshchilik qilgan edi?
A) Bahouddin Roziy B) Mahmud Yalavoch
C) Umarxo‘ja O‘troriy D) Ibn Kafroj Bug‘ro
7. Ma’lumki, 1218-yil bahorida sulton Muhammad Buxoroda Chingizxon
elchilarini qabul qiladi. Elchilarga kim boshchilik qilgan edi?
A) Umarxo‘ja Otroriy B) Ibn Kafroj Bug‘ro
C) Mahmud Yalavoch D) Fahriddin Dizakiy
8. O‘zini «Iskandari soniy» deb ulug‘lagan podshohni aniqlang.
A) Takash B) Aleksandr II C) Napoleon D) Xorazmshoh
Muhammad
9. 1218-yilda O‘trorda Chingizxon yuborgan elchilar va savdogarlar kim
tomonidan o‘ldirildi?
A) Inalxonning B) Turkanxontunning
C) Jaloliddining D) Xumortakinning
10. Mo‘ng‘ullar istilosi arafasida Xorazmshohlar davlatidagi ahvol qaysi
variantda xato berilgan?
A) Ko‘p mansablar odatda ota-bobodan farzandga meros bo‘lib o‘tar edi. Bu hol
davlat lavozimlariga munosib shaxslarni qo‘yish imkoniyatini bermasdi.
B) Ayrim viloyat hokimlari Xorazmshohlarga nomigagina bo‘ysunib, amalda
deyarli mustaqil edi.
C) Sulton Muhammad arkoni davlat doirasida unchalik katta nufuzga ega emas
edi.
D) Xalqning Sulton Muhammadga e’tiqodi kuchli edi.
11. Sulton Muhammad o‘z hukmronligining so‘nggida ta’sis etgan “Davlat
kengashi” a’zolari soni nechta edi?
A) 7 ta B) 6 ta C) 10 ta D) 12 ta
12. «Turklar onasi» nomi bilan shuhrat topgan ayol kim?
45

A) To‘maris B) Turkon xotun C) Zebuniso D) Nodira
13. Nima sababdan Chingizxon hujum boshlaganda xorazmshoh Muhammad o‘z
qo‘shinini bir joyga to‘plab, dushman bilan jang qilmadi?
A) U bir joyga to‘plangan qo‘shin uni taxtdan ag‘daradi, deb qo‘rqar edi.
B) U vazirlarining noto‘g‘ri maslahatiga amal qildi.
C) U Chingizxon bilan jang qilishdan qo‘rqar edi.
D) U mudofaachilik taktikasining samara berishiga ishonar edi.
14. Chingizxonning Movarounnahrga yurishi qachon boshlandi?
A) 1218-yilda B) 1219-yilda C) 1220-yilda D) 1221-
yilda
15. Chingizxonning jami askari ... edi.
A) 100 mingdan ziyod
B) 200 mingga yaqin C) 300 mingdan ortiq D) sal kam 400 ming
16. Chingizxon O‘rta Osiyoda dastlab qaysi shaharga yurish qildi?
A) O‘trorga B) Toshkyentga C) Sig‘noqqa D) Jandga
17. Movarounnahrni qisqa muddat ichida zabt etish uchun Chingizxon o‘z
qo‘shinini nechta qismga bo‘ldi?
A) 2 ta B) 3 ta C) 4 ta D) 5 ta
18. Chingizxon qo‘shinlarining Banokat va Xo‘jand tomon yuborilgan qismiga
kim boshchilik qildi?
A) Chig‘atoy va O‘qtoy B) Jo‘ji
C) Sukyetu Chyerbu va Aloqno‘yon D) Chingizxonning o‘zi
19. O‘tror shahri necha oy mo‘ng‘ullardan mudofaa qilindi?
A) 3 oy B) 4 oy C) 5 oy D) 6 oy
20. Ma’lumki, O‘tror qamali vaqtida Xorazmshoh 10 ming kishilik qo‘shinni
shaharga yordam uchun yuborgan edi. Ushbu qo‘shinga kim qo‘mondonlik
qilgan?
A) Safiy Ag‘ra Hojib B) Badriddin amid
C) G oyirxonʻ D) Qoracha Hojib
21. Quyidagi sarkardalardan qaysi biri mo‘g‘ullarga taslim bo‘lsada, u va
askarlari mo‘g‘ullar tomonidan qatl etilgan?
A) Safiy Ag‘ra Hojib B) Badriddin amid
C) G oyirxon
ʻ D) Qoracha Hojib
22. Mo‘ng‘ullar Buxoro shahrini qachon egalladilar?
A) 1219-yil, noyabrda B) 1220-yil, fevralda
C) 1220-yil, martda D) 1221-yil, yanvarda
23. Mo‘ng‘ullar Samarqand shahriga qaysi darvozadan bostirib kirdilar?
A) Bob Daston B) Namozgoh C) Bob Ko‘hak D) Bob Tok
24. Qaysi shahar aholisi mo‘ng‘ullar tomonidan batamom qirib tashlagan edi?
A) Sig‘noq B) O‘zgan C) Barchig‘likent D) Jand
25. Temur Malik qaysi mo‘g‘ul sarkardasiga qarshi kurashib, Yangikent shahrini
qaytarib oladi?
A) Oloqnuyon B) Suketu Cherbi C) Jo‘ji D)
Chig‘atoy
26. Xo‘jand mudofasiga boshchilik qilgan shaxs kim?
46

A) Tug‘ayxon B) Inalxon C) Temur Malik D)
Elathumalik
27. Temur Malik mo‘ng‘ullardan qaytarib olgan Yangikent shahri qayerda
joylashgan edi?
A) Sirdaryoning yuqori oqimida B) Sirdaryoning o‘rta oqimida
C) Sirdaryoning quyi oqimida D) Amudaryoning quyi oqimida
28. Mo‘g‘ullarga o‘n bir kun qarshilik qilgan shaharni aniqlang?
A) Samarqand B) Naxshab C) Termiz D) Buxoro
29. Qarshi shahrining qadimgi nomlaridan birini aniqlang.
A) Nautaka B) Kesh C) Kiropol D) Naxshab
30. Jaloliddin Manguberdi qachon Xorazm davlatining sultoni deb e’lon qilindi?
A) 1220-yilning oxirida B) 1221-yilning boshlarida
C) 1221-yilning o‘rtalarida D) 1221-yilning oxirida
31. 1221-yilda Urganch shahrini qamal qilgan mo‘g‘ul qo‘shinining sonini
aniqlang.
A) 20 ming B) 30 ming C) 40 ming D) 50 ming
32. “Yo vatan, yo sharofatli o‘lim” shiori ostida mo‘g‘ullarga qarshi jang qilgan
shaxs kim?
A) Ahmad ibn Umar Xivaqiy B) Tyemur Malik
C) Jaloliddin Manguberdi D) Mahmud Tarobiy
33. Urganch shahri uchun kurash necha oy davom etdi?
A) 1 oy B) 2 oy C) 3 oy D) 5 oy E) 10 oy
34. Jaloliddin ... davomida mo‘g‘ullarga qarshi kurashni davom ettirdi?
A) 8 yil B) 10 yil C) 11 yil D) 14 yil
35. Xorazmshohlarning hukmronligi qachon tugadi?
A) 1221-yilda B) 1227-yilda C) 1231-yilda D) 1238-
yilda
36. 1999-yilda Jaloliddin Manguberdi tavalludining ... yilligi nishonlandi.
A) 700 B) 750 C) 800 D) 850
37. O‘zbekistonda 2000-yil 30-avgustda ta’sis etilgan ordenni aniqlang.
A) “Mustaqillik” B) “Amir Tyemur”
C) “El-yurt hurmati” D) “Jaloliddin Manguberdi”
38. Ma’lumki, Chingizxon hayotlik chog‘idayoq zabt etilgan o‘lka va viloyatlarni
o‘g‘illari va nabiralariga taqsimlab bergan edi. Uning kenja o‘g‘li Tuluga qaysi
erlar tegdi?
A) Sharqiy Turkiston, Ettisuv, Movarounnahr B) Xuroson, Eron, Hindiston
C) Sharqiy Mo‘g‘uliston, Xitoy va Qirg‘iz
D) Janubiy Sibirь, Dashti Qipchoq, Itil bo‘yi, Xorazm va Darbandagacha bo‘lgan
o‘lkalar
39. Chingizxon vafot etgandan so‘ng (1227-y.) kim mo‘g‘ullar davlatining ulug‘
xoqoni etib tayinlandi?
A) Jo‘ji B) Chig‘atoy C) O‘qtoy D) Tulu
40. Ulug‘ xoqonning qarorgohi ... shahrida edi.
A) Qoraqurum B) Ulan-Bator C) Darxan D) Saroy
41. Chig‘atoyxonning o‘rdasi qayerda joylashgan edi?
47

A) Chu daryosi sohilida B) Ili daryosi bo‘yida
C) Balxash ko‘li sohilida D) Ohangaron vodiysida
42. Chig‘atoyxon tomonidan kim Movarounnahrga noib etib tayinlandi?
A) Kyebekxon B) Mas’udbek C) Mahmud Yalavoch D) Amir
Qozog‘on
43. Mahmud Yalavoch noibligi davrida Movarounnahrning ma’muriy markazi ...
shahri edi.
A) Samarqand B) Buxoro C) Urganch D) Xo‘jand
44. Qo‘zg‘olon boshlig‘i – Mahmud Tarobiyning kasbi nima bo‘lgan?
A) tunukasoz B) qalqon yasovchi C) sarroj D)
g‘alvir yasovchi
45. Mahmud Tarobiyning yaqin safdoshi ... edi.
A) Shamsiddin Mahbubiy B) Muhammad Ali C) Mahmud Yalavoch
D) Otamalik Juvayniy
46. Mahmud Torobiyning Buxorodagi qarorgohi - …
A) Sitorai Mohi Xossa B) Shahar arki
C) Robia saroyi D) Mag‘oki Attoron
47. Mahmud Torobiy va Shamsiddin Mahbubiy jangda shahid bo‘lgach, ularni
o‘rniga qo‘zg‘olonchilarga boshliq etib saylangan shaxslarni aniqlang.
A) Mahmud Yalavoch, Mas’udbek B) Muhammad va Ali
C) Abu Bakr, Malik Sanjar D) Muqanna, Abumuslim
48. Soliq va hashar ishlarini tartibga solish haqida farmon – yorliq chiqargan
ulug‘ xoqonni aniqlang.
A) Munke B) O‘qtoy C) Botu D) Kyebek
49. XIII asrda Chig‘atoy ulusida pul islohotini amalga oshirgan arbobni aniqlang?
A) Mahmud Yalavoch B) Tuvaxon C) Mas’udbek D)
Kebekxon
50. O‘troqlikka o‘tib, o‘z qarorgohini Movarounnahrga ko‘chirgan birinchi
mo‘g‘ul hukmdorini aniqlang.
A) Xuloku B) Olg‘uxon C) Duvaxon D) Kyebekxon
51. Qarshi shahrining nomi qanday tarjima qilinadi?
A) saroy B) qarorgoh C) o‘rda D) dushman
52. Movarounnahrda pul va ma’muriy islohot o‘tkazgan mo‘g‘ul xoni kim?
A) Tarmashirin B) Kyebekxon C) Olg‘uxon
D) Duvaxon
53. 8 grammlik katta tanga nima deb atalgan?
A) dirham B) dinor C) draxma D) so‘m
54. Mo‘g‘ullar hukmronligi davrida harbiy ma’murlarga davlat oldidagi
xizmatlari uchun berilgan yer nima deb atalgan?
A) suyurg‘ol B) iqto C) inju D) tanho
55. Chig‘atoy ulusi qachon Dug‘lat va Movarounnahr amirliklariga bo‘linib
ketdi?
A) XIV asrning 30-yillarida B) XIV asrning 40-yillarida
C) XIV asrning 50-yillarida D) XIV asrning 60-yillarida
56. Qachondan boshlab Yettisuv viloyati Mo‘g‘uliston deb atala boshladi?
48

A) XIV asrning 40-yillaridan boshlab B) XIV asrning oxiridan boshlab,
C) XV asrdan boshlab D) XIII asrning o‘rtalaridan
boshlab
57. Jaloliddin Rumiy qalamiga mansub asarni aniqlang.
A) “Futuvvatnomayi sultoniy” B) “Bahoriston”
C) “Masnaviyi ma’naviy” D) “Tarixi jahongushoy”
58. Juzjoniyning qalamiga mansub asarni aniqlang?
A) “Futuvvatnomayi sultoniy” B) “Tabaqoti nosiriy”
C) “Masnaviyi ma’naviy” D) “Tarixi jahongushoy”
59. Juvayniyning qalamiga mansub tarixiy asarni aniqlang?
A) “Futuvvatnomayi sultoniy” B) “Tabaqoti nosiriy”
C) “Masnaviyi ma’naviy” D) “Tarixi jahongushoy”
60. 1253-1325-yillari yashab, faoliyat ko‘rsatgan olimni aniqlang?
A) Jaloliddin Rumiy B) Sa’diy Sheroziy C) Amir Xusrav
Dehlaviy
D) Rashiduddin Fazlulloh
61. Mo‘g‘ullar davrida ko‘hna Urganchdagi barpo etilgan maqbaraning balandligi
necha metrni tashkil etadi?
A) 55 metr B) 62 metr C) 65 metr D) 50 metr
62. Chig‘atoy ulusi davriga oid soliqlarni mohiyatini to‘g‘ri belgilang.
1) targ‘u; 2) qopchur; 3) kalon; 4) shulen
a) ziroatchilardan olinadigan yer solig‘i; b) davlat xazinasi uchun olingan oziq-
ovqat solig‘i; s) chorvadorlardan olingan soliq; d) hunarmand va savdogarlardan
olingan soliq.
A) 1-s, 2-d, 3-a, 4-b B) 1-d, 2-s, 3-a, 4-b
S) 1-s, 2-d, 3-b, 4-a D) 1-b, 2-a, 3-s, 4-d
63. XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Chig‘atoy ulusida ... .
A) tarixnavislik ham taraqqiy qiladi
B) hokimiyat uchun ichki kurashlar kuchayib, chekka o‘lkalar ajralib chiqa
boshlaydi
S) markaziy hokimiyat Movarounnahrga ko‘chiriladi
D) amalda ikki hokimiyatchilik vujudga keladi
64. Samarqanddagi mashhur Shohizinda me’moriy ansamblining asosiy qismi
bo‘lgan Qusam ibn Abbos ziyoratxonasi qaysi sulola hukmronligi davrida barpo
etilgan edi?
A) qoraxoniylar davrida B) mo‘g‘ullar davrida
S) somoniylar davrida D) xorazmshohlar davrida
65. Quydagi fikrlardan qaysi biri noto‘g‘ri ekanligini aniqlang.
A) Mo‘g‘ullar imperiyasining inqirozi boshlanishi bilan XIV asrning o‘rtalaridan
Xitoyda ham xalq ozodlik harakati kuchayadi
B) XIV asrning birinchi yarmida Oltin O‘rda davlati o‘z qudratining cho‘qqisiga
erishadi
S) Saljuqiylarda feodal davlat XII - XIII asrlarda uzil-kesil shakllandi
D) XI asrning ikkinchi yarmidan boshlab mo‘g‘ullar ijtimoiy munosabatlarida
yangi xususiyat – mulkiy tabaqalanish kuchaya boshlaydi
49

2.3. Glossariy (atamalar)
 M o‘ g‘ullar – VII-X asrlarda Xitoyning Tan sulolasi solnomalarida
menu(menva) nomi bilan tilga olingan qabilalar birlashmasi.
 Temuchin – Chingizxon mo‘g‘ullar davlatining bosh shamani Teb Tangriy
tomonidan berilgan fahriy nom. Bu nom “kuchli”, “buyuk” degan ma’noni
anglatadi. U 1155 yilda tug‘ilgan bo‘lib, boy mo‘g‘ul zodagoni Yesugay
Bahodirning o‘g‘li edi. 1185 yilda Baykal ko‘li atrofi, hozirgi Mo‘g‘iliston
hududlarida yashovchi turkiy va tungus-manjur qabilalarini ko‘pchiligini o‘z
ta’siriga o‘tkazib hokimichtga keladi. 1204 yilga qadar, shuningdek, tatar, market,
kerayit, jaloyir, nabman, uyg‘ur, qorluq kabi qabilalarni ham o‘z qo‘l ostiga
birlashtirib kuchli davlatga asos soladi. U 1227 yilning avgust oyida Osiyoning
ichkarisiga tungutlar utiga yurish paytida vafot etadi.
 Qoraqurum – mo‘g‘ullar davlatining Chingizxon hukmronligi davridagi
ilk poytaxti.
 Keshik – Chingizxon armiyasidagi xonning xususiy lashkari.
 Mahmud Yalavoch – xorazmlik badavlat savdogar. Chingizxon va
Muhammad Xorazmshoh o‘rtasidagi dastlabki elchilik aloqalarida siyosiy rol
o‘ynagan shaxs. Mo‘g‘ullar Movaraunnahrni to‘liq istilo qilgandan so‘ng
Mahmud Yalavoch amlda ushbu davlatning noibi bshlib xizmat qildi. 1238 yildan
1254 yilda vafot etgunga qadar Pekinda noiblik vazifasida bo‘lgan.
 Xorazmshoh Aloviddin Muhammad ibn Takash – 1200-1220 yillarda
qudratli Xorazmshohlar davlatining hukmdori. O‘zini “Iskandari Soniy” deb
nomlagan Sulton Muhammad Chingizxon bilan to‘qnashuvda mag‘lub bo‘lgan.
 Qobchur – mo‘g‘ullarda ko‘chmanchi aholidan olingan soliq turi.
 Targ‘u – mo‘g‘ullarda hunarmandlar va savdogarlardan olinadigan soliq
turi. Ishlab chiqarilgan yoki sotilgan molning 1/30 qismi hajmida belgilangan.
 Jome ut-tavorix – qomusiy olim Rashiduddin Fazlulloh tomonidan 1302-
1311 yillarda yozilgan. Asarda Chingizxon tuzgan davlat yirik davlat, uning
yurishlari, unga qaram davlat bo‘lgan davlatlar tarixi, XII-XIII asrlarda shimoliy-
sharqiy Osiyoda ko‘chib yurgan turk va mo‘g‘ul qabilalarining kelib chiqishini va
ularning ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rni keng sharhlab berilgan.
 Qoon – mo‘g‘ullar davlatida ulug‘ xonga nisbatan ishlatilgan lavozim.
 Yasoq – mo‘g‘ullar davlatining qonunlar to‘plami. 1206 yilda mo‘g‘ul
zodagonlari qurutoyida qabul qilingan.
 Jo‘ji ulusi – XIII asr 40 yillarida Botuxon boshchiligida tashkil qilingan
feodal davlat. Jo‘ji ulusi Quyi Dunay, Fin qo‘ltig‘idan Irtishgacha, Quyi Ob,
Qora, Kaspiy va Orol dengizlari hamda Balxash ko‘lidan Novgorod yerlarigacha
bo‘lgan hududda mavjud bo‘lgan.
 Tarxon – Chingiziylar davlatida hukmdor va harbiy aslzodalarni davlat
oldidagi xizmatlari uchun taqdirlangin mulk. Ular turli soliqlardan ozod qilinib,
ov paytida urushlarda qo‘lga kiritilgan o‘ljalarni shaxsiy mulk sifatida taqsimlab
berilishiga nisbatan nomlangan.
 Tayji – mo‘g‘ullar davlatida shahzodalarga nisbatan ishlatilgan nom.
 Jaloliddin Manguberdi – 1198-1231 yillarda yashagan, 1220 yildan
umrining oxiriga qadar Xorazmshohlar davlatining so‘nggi hukmdori sifatida
50

mo‘g‘ul bosqinchilariga qahramonlarcha kurash olib borgan sarkarda.
Muhammad Xorazmshog‘ning to‘ng‘ich farzandi. Vatan va xalqi erki uchun
kurashib, mo‘g‘ullarga qarshi 11 yil davomida kurash olib borgan. Mo‘g‘ul
qo‘shinlari bilan 14 marta jangga kirishib, shundan 13 martasida g‘alaba
qozongan. 1999 yilda Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligi
nishonlandi. Urganchda uning xotirasiga mahobatli haykal o‘rnatildi.
 Najmiddin Kubro – tasavvuf ta’limotining kubroviya yo‘nalishiga asos
solgan buyuk mutafakkir alloma. Uning to‘liq ismi Ahmad ibn Umar Abul Janob
Najmiddin al-Hivaqiy. Uning “Risolat min Muallif ash-Shayh”, “Risolayi Shayh
Najmiddin” , singari qo‘lyozmalari hozirga qadar saqlanib qolgan. Kubroviya
tariqati islom dining Markaziy Osiyo xalqlari orasida keng tarqalgan tariqatidir.
Najmiddin Kubro tarixda buyuk allomagana emas, balki o‘z vatanining ozodligi
uchun mo‘g‘ul bosqinchilariga qarshi kurash olib borgan milliy qahramon sifatida
ham nom qoldirgan. Najmiddin Kubro 1145 yilda Xorazmning Chiva shahrida
tug‘ilib, 1221 yilda mo‘g‘ullarga qarshi Urganchni himoya qilish jangida
qahramonona shahid bo‘lgan.
 Shayhi valitarosh – “Valilar tarbiyalovchi shayh” ma’nosini beradi. Bu
yuksak nomga Najmiddin Kubro islom olamida u yaratgan ta’limotning
ahamiyati tufayli erishgan.
 Kubro - Najmiddin Kubroning olamshumul katta iste’dodi ifodasi bo‘lib,
“ ulug‘ olim ” degan ma’noni anglatadi.
 Jandor – xorazmshohlar saroyidagi sultonning qurol-aslahalarini saqlovchi
mansabdor shaxs.
 Davlatdor – (arabcha davat – siyohdon so‘zidan). Xorazmshohlar
davlatida yozuv qulollarini tashuvchi odam.
 Mustovfi – xorazmshohlar davlatida mamlakatning chekka o‘lkalaridagi
moliyaviy ishlar rahbari ( devon ul-istifo ) , moliyaviy maslahatchi.
 Muhtasib – bozorlar nazoratchisi, mahsulotlar, go‘sht, meva-sabzavotlarni
tekshiruvchi hamda aholini ahloqiy ishlari bo‘yicha kuzatuvchi vazifalarini
o‘tagan.
 Ustozdor – xorazmshohlar saroyidagi lavozim, uning vazifasiga sultonning
uy ishlarining hammasi kirgan. Saroy harajatlarini ham u yuritgan.
 Temur Malik – Ho‘jand hokimi, Muhammad Xorazmshohning kuyovi.
Xo‘jandda mo‘g‘ullarga qarshi mudofaani boshqargan. Tarixchi olim Juvayniy
uning mardligini “Shohnoma”dagi Rustamning qahramonligiga qiyoslaydi.
Xo‘janddagi mo‘g‘ullardan mag‘lubiyatidan so‘ng Jaloliddin qo‘shinlari safiga
borib qo‘shilgan. U Jaloliddin Manguberdi bilan so‘nggi damlariga qadar birga
mo‘g‘ullarga qarshi kurash olib borgan.
 Mushrif – devonda moliyaviy nazorat ishlarida xizmat qiladigan lavozimli
shaxs.
 Tashtdor – xorazmshohlar saroyidagi lavozim. Hukmdorlar qo‘lini
yuvganda tog‘ora tutuvchi.
 Totarlar – bu so‘z ba’zi manbalarda mo‘g‘ullar o‘rnida qo‘llanilgan.
O‘sha davr tarixchilarining aksariyat asarlarida mo‘g‘ullarni totarlar nomi bilan
51

atagan. Bu o‘rinda so‘zning asl ma’nosidan tashqari mo‘g‘ullarning yovuzligiga
ishora ham bor.
 Turkon Xotun – Xorazmshoh Tekeshning rafiqasi. Davlatning boshqaruv
ishlarida o‘z mavqeiga ega bo‘lgan ayol. O‘g‘li Alovuddin Muhammad
hukmronligi yillarida Turkon Xotunning davlat ishlariga aralashuvi sababli
mo‘g‘ullar bilan to‘qnashuvda katta xatolikka yo‘l qo‘yiladi. Turkon Xotun 1233
yilda Eronning Ilol qal’asi mo‘g‘ullar tomonidan zabt etilgandan so‘ng
yashiringan joyidan asir olinib, qatl etiladi.
 Shulen – mo‘g‘ullarda davlat hazinasi uchun chorvadorlardan har suruvdan
bir qo‘y va qimiz uchun har ming bosh otdan bitta biya olingan soliq turi.
 Suyurg‘ol – Chig‘atoy ulusi davrida yer egaligi munosabatlarida in’om
etilgan yerlar.
52

Xulosa va takliflar
Bitiruv loyi h a ishini yakunida quyidagi xulosa va takliflarga kelindi:
1. Amaldagi “ Oliy ta’limning bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari o‘quv
rejalaridagi gumanitar va ijtimoiy-iqtisodiy fanlar bloki mazmuniga qo‘yilgan
davlat talablari”ni hozirgi kun talabidan kelib chiqqan holda tanqidiy o‘rganib
chiqish hamda ilg‘or xorijiy tajribalar, sohaga oid innovatsiyalardan kelib chiqan
holda unga qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritish lozim.
2. Fanning o‘quv dasturi me’yoriy hujjat sifatida Oliy ta’lim
muassasalarida ta’lim faoliyatining asosi bo‘lib hisoblanadi, unda o‘quv fanlari
bo‘yicha talabalar tomonidan o‘zlashtiriladigan asosiy bilim, zaruriy ko‘nikma va
malakalar nazarda tutiladi. Bugungi kunda oliy ta’lim muassasalarida fanlar
bo‘yicha o‘quv dasturlarini tuzishda metodik ko‘rsatmalar va yo‘riqnomalarning
mavjud emasligi, hozirgi kunda o‘z yechimini kutayotgan dolzarb
muammolardan biri hisoblanadi. “Fan dasturi nima”, “Fan dasturining qanday
turlari mavjud”, ”Fan dasturining tuzilishi va mazmuni qanday bo‘lishi kerak”,
“Fan dasturi kim tomonidan ishlab chiqiladi”, “Fan dasturi kim tomonidan
tasdiqlanadi”, “O‘quv va ishchi o‘quv dasturlarining farqi nimalardan iborat”
degan savollarga oliy ta’lim muassasalarining mutassaddi xodimlari va professor-
o‘qituvchilari tomonidan bir necha xil javoblar berilmoqda.
Fikrimizcha, yuqoridagi kamchiliklarni bartaraf etish va oliy ta’lim
muassasalarida o‘quv dasturlarini tuzish va ularni bir me’yorga keltirish uchun
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan fanning namunaviy va ishchi
o‘quv dasturlarini tartibga soladigan maxsus “Yo‘riqnoma” ishlab chiqilishi va
amalga kiritilishi lozim.
3. Tayanch oliy ta’lim muassasasining professor-o‘qituvchilari tomonidan
“O‘zbekiston tarixi” fani bo‘yicha tuzilgan va 2014 yilda Oliy va o‘rta maxsus
ta’lim vazirligi tomonidan tajriba sinov sifatida tavsiya etilgan namunaviy fan
dasturli bugungi kunning talabidan kelib chiqqan holda ya’ni, O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yildagi №3 - sonli Qarori
talablaridan kelib chiqqan holda qayta ko‘rib chiqilishi, undagi ayrim mavzular
53

auditoriya soati kamaytirilishi, ayrim mavzular auditoriya soatlari esa
ko‘paytirilishi va ushbu dasturga turdosh oliy ta’lim muassasalarining yetuk
mutaxassislaridan real tashqi taqrizlar olinishi lozim.
4. Oliy ta’lim muassasalarida “O‘zbekiston tarixi” fanini o‘qitish
jarayonida innovasion ta’lim texnologiyalarini keng joriy etish uchun ta’lim
muassasalarida faoliyat olib borayotgan professor-o‘qituvchilarga innovasion
ta’lim texnologiyalarini optimal qo‘llash masalalari bo‘yicha o‘z sohasini yetuk
mutaxassislarini jalb etgan holda maxsus seminar treninglar tashkil etish lozim.
54

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch. –Toshkent.:
Ma’naviyat, 2008. -176 b.
2. Karimov I.A. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va
Senatining qo‘shma majlisidagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” nomli
ma’ruzasi // Xalq so‘zi. 2010 yil 13 noyabr.
3. Karimov I.A. O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi qabul
qilinganligining 21 yilligiga bag‘ishlangan tantanali marosimdagi “Amalga
oshirayotgan islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati
qurish – yorug‘ kelajagimizning asosiy omilidir” ma’ruzasi. -Toshkent., 2013 yil
6 dekabr.
4. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat
qilish – eng oliy saodatdir – T.. O‘zbekiston, 2015. – 304 b.
5. Мирзиёев Ш.М. 2017-2021 Ҳаракатлар стратегияси Т:. Ўзбекистон,
2017
6. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва шахсий
жавобгарлик - ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши
керак . Т:. Ўзбекистон, 2017
7. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон Стратегияси. Т:. Ўзбекистон, 2021
8. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг БМТ Бош
Ассамблеясининг 72 сессиясидаги нутқи.
9. Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистонда эркин ва фаровон яшайлик. Т:.
Тасвир нашриёт уйи, 2021
II. Asosiy adabiyotlar.
1. Oblomurodov N., va boshqalar. O`zbekiston tarixi. O`quv qo`llanma. –T.:
Yangi asr avlodi, 2011.
2. Usmovov Q. va boshqalar. O`zbekiston tarixi. Darslik. –T.: Sharq, 2007. .
3. O‘zbekistonning yangi tarixi. Birinchi kitob. Turkiston chor Rossiyasi
must amlakachiligi davrida . -T.: Sharq, 2000.
4. O‘zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O‘zbekiston sovet
mustamlakachiligi davrida. -T.: Sharq, 2000.
5. O‘zbekistonning yangi tarixi. Uchinchi kitob. Mustaqil O‘zbekiston
tarixi. -T.: Sharq, 2000.
6. Murtazayeva R.X. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi. Darslik.-T.: 2003.
7. Murtazayeva R.X., Doroshenko T.I i dr. Istoriya Uzbekistana. Elektron nыy
uchebnik dlya vuzov. – Tashkent. 2010.
8. Murtazayeva R.X. va boshqalar. O‘zbekiston tarixi. O‘quv qo‘llanma. –T.:
Akademiya, 2010.
9. Murtazayeva R.X. O‘zbekistonda millatlararo munosabatlar va
bag‘rikenglik. O‘quv qo‘llanma –T., Universitet, 2007.
55

10. Eshov B., Odilov A. O‘zbekiston tarixi. 1-jild. Eng qadimgi davrdan XIX
asr o‘rtalarigacha. Darslik. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2012.
11. Eshov B.J. O‘rta Osiyo qadimgi shaharlari tarixi. O‘quv qo‘llanma.-
Toshkent, 2006.
12. Eshov B.J. Qadimgi O‘rta Osiyo shaharlari tarixi. Darslik. –T., Fan va
texnologiya , 2008.
13. Eshov B.J. O‘zbekiston davlatchiligi tarixi. O‘quv qo‘llanma.- Toshkent,
Ma’rifat. 2009.
14. Eshov B.J. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi. Darslik, -
Toshkent. Yangi asr avlodi. 2012.
15. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.-T.: Sharq, 2000.
16. Amir Temur Ko‘ragon. Zafar yo‘li. -T.: Nur, 1992.
17. Ahmedov B. Sohibqiron Temur (hayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati). -T.:
Fan, 1996.
III. Internet saytlari
1. http://www.gov.uz
2. http://www.ziyonet.uz
3. http://www.e-tarix.uz
4. http://www.histori.ru
5. http://www.viki.uz
6. https://www.jistor.org/stable 151017livejournal
7. 6. www.scopus.com/ results;
8. 7. https://www.tondfonline./doi/polf/10.10.80. www.scopus.com/ results
56

Mo’g’ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash

Sotib olish