Modal so’zlar - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	442.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Bobomurod Abdishukurov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Iyun 2024

12 Sotish

Modal so’zlar

Sotib olish

MODA L SO‘ZLA R
KURS ISHI
1

MUNDARIJA
KIRISH
Ona tilini o’qitishda yangicha yondashuv - davr talabi………………..... 4-6
ASOSIY QISM
1.Modal so‘zlarni o‘qitishning ilmiy-nazariy va metodik asoslari……….. 7-10
2. Modal so‘zlar va ular ifodalaydigan modal ma’nolar. ………….. 11-15
3.Modal so‘zlarni o’rgatishda o’yin-texnologiyalardan
foydalanish………………………………………………………………. 16-24
Xulosa……………………………………………………………………. 25-26
Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………… 27
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Inson shaxsining kamol topishida,
tafakkurining rivojlanishida, tafakkur mahsulini nutq vositasida ifodalash
salohiyatini egallashida asosiy vosita bo‘lmish ona tili fani maktabda yetakchi
o‘quv fanlaridan biri sanaladi. Zero, ona tili millat tafakkurini shakllantiradi,
rivojlantiradi, takomillashtirib boradi va namoyon ettiradi. Birinchi Prezidentimiz
I.A.Karimov ham o‘zining “Yuksak ma’naviyat – yengil-mas kuch” 1
asarida ona
tilimizning ana shu jihatiga alohida urg‘u bergan: “Ma’lumki, o‘zlikni anglash,
milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o‘rtasidagi ruhiy-ma’naviy bog‘liqlik
til orqali namoyon bo‘ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi ,
ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. “Ona tili – bu millatning ruhidir ”. Shu
bois ona tili ta’limi samaradorligini oshirish davlat siyosatiga aylandi.
Umumta’lim maktablarining ona tili va akademik litseylarning hozirgi o‘zbek
adabiy tili darslarida “Morfologiya” bo‘limini, shu bilan birga undov, taqlid, modal
so‘larini izchil kurs sifatidao‘qitish juda katta ta’limiy ahamiyatga ega. Bu
bo‘limni o‘qitishning ta’limiy ahamiyati shundaki, o‘quvchilar tilning asosiy birligi
–so‘z turkumlari haqidagita’limot bilan tanishadilar. Zero, morfologiya tilning
barcha bo‘limlari bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, shu bo‘limlarni o‘qitishda izchillik
bilan amalga oshiriladi. Anashu uzviylikni ta’minlashga qaratilgan usullarni va
innovatsion texnologiyalarni tadqiq qilish va morfologiyaga oid bilimlarni
mustahkamlashga qaratilgan mashqlar tizimini ishlab chiqish ishimizning
dolzarbligini belgilaydi. Jumladan, o‘zbek tili o‘qitish nazariyasi va metodikasi
fanida morfologiya bo‘limini o‘rganish masalalari metodist olimlar tomonidan
chuqu ro‘rganilgan. T.Ziyodovaning “Ona tili ta’limi jarayonida o‘quvchilarning
so‘z boyligini oshirish” 2
mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini,
A.Bobomurodovaning “Ona tili ta’limi jarayonida o‘yin-topishmoqlardan
1
Karimov I. Yuksak ma’naviyat - y е ngilmas kuch. - T.: Ma’naviyat, 2008
2
Ziyodova.T.U. Ona tili ta’limi jarayonida o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish.-T.; 1995
3

foydalanish” 3
mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini asos sifatida keltirish
mumkin.
Ona tili darslarini samarali tashkil etish masalasi har doim ham yuksak
ahamiyat kasb etgan va hozirgi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. Ona
tili darslarining samaradorligi masalasi tadqiq etilgan ilmiy tadqiqotlardan biri bu –
Sh.Yusupovaning “Ona tili ta’limi samaradorligini oshirishda ilg‘or pedagogik
texnologiyalarni joriy etish (noan’anaviy usullar va kompyuterdan foydalanish)” 4
nomli nomzodlik dissertatsiyasi hisoblanadi. Ishda “Aqliy hujum” metodidan,
shuningdek, axborot texnologiyalaridan foydalanib o‘tilgan darslardan namunalar
va ularni tashkil qilish yo‘l-yo‘riqlari bayon qilingan. Shuningdek, ishda “Bu
bizniki” usulidan foydalanish yo‘llari ko‘rsatilgan.
Sh.Yusupovaning “Hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida o‘quvchilar
tafakkurini o‘stirishning ilmiy-metodik asoslari” 4
nomli doktorlik dissertatsiyasida
ham dars samaradorligini oshirish masalasiga e’tibor qaratilgan bo‘lib, unda
zamonaviy pedagogik texnologiyaning mazmuni yoshlarga falsafiy fikrlashga
o‘rgatish, ularda bilishga qiziqish uyg‘otish, motivatsiya hosil qilish, nazariy
qoidalarni so‘zma-so‘z yodlashga emas, uni ta’limga tatbiq etish dolzarb vazifa
ekanligini ta’kidlaydi.
Metodist o‘z ishida o‘quvchilar tafakkurini o‘stirishda zamonaviy pedagogik
texnologiyalarning o‘rni va ahamiyati haqida to‘xtalib o‘tgan bo‘lib, o‘quvchi
tafakkurini o‘stirishda “Aqliy hujum”, “Bu bizniki” metodlarini qo‘llash yaxshi
samara berishini olib borgan tajriba-sinov ishlari natijalari bilan izohlaydi
Modal so‘zlar yuzasidan o‘rta umumiy ta'limda olgan bilimlarni
mustahkamlash va uni amaliyotga tadbiq qilish, nazariy bilimlarni kerakli
o‘rinlarda metod, o‘yin-topshiriq va usullardan foydalangan holda amaliyotda
qo‘llay olishni o‘quvchilarga o‘rgatish, shu orqali ma’lumotlarni xotiraga
muhrlashdir. Undov, taqlid, modal so‘zlardan nutqda o‘rinli foydalanish
ko‘nikmasini hosil qilish, yozma nutqda foydalanayotganda imloviy va
3
Bobomurodova.A.Y.Ona til ta’limi jarayonida o‘yin-topshiriqlardan foydalanish-T.;1996
4
Yusupova.Sh.J. Hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida o‘quvchilar tafakkurini o‘stirishning ilmiy-metodik asoslari.-
T.;2005
4

punktuatsion belgilarga alohida e’tibor berish lozim.
Kurs ishining maqsadi . Kurs ishining maqsadi umumta’lim maktablarining
Ona tili va akademik litseylarning Hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida
morfologiya bo‘limining alohida olingan so‘z turkumlari mavzularini o‘qitishning
mazmuni, shakli, vositalari va metodlarini, shu jarayonda o‘quvchilarning og‘zaki
va yozma nutqini o‘stirishga va ularda nutq madaniyatini shakllantirishga
qaratilgan mashq va topshiriqlar tizimini ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari . Kurs ishining bosh vazifasi sifatida ta’lim
bosqichlari ona tili ta’limi jarayonida modal so’z mavzularini o‘qitish
metodikasining o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq qilish masalasi belgilandi. Shunga
ko‘ra kurs ishini yoritish davomida:
  Ta’lim bosqichlarida morfologiya bo‘limining alohida olingan so‘zlar
mavzularini o‘qitishga doir turli xil qarashlarni o‘rganish, uni o‘qitish bilan bog‘liq
ilmiy-nazariy va metodik adabiyotlarni tahlil qilish, mavzuning yoritilganlik
darajasini va mavjud muammolarni aniqlash;
  amaldagi “Ona tili” o‘quv dasturi va darsliklarining morfologiya
bo‘limining alohida olingan so‘zlar mavzularini o‘tish jarayonida innovatsion
texnologiyalarni qo‘llash imkoniyatlarini o‘rganish, tahlil qilish va xulosalar
chiqarish;
  ta’lim bosqichlarida o‘qituvchilar faoliyatida innovatsion
texnologiyalardan
foydalana olishining hozirgi holatini yoritish va tegishli xulosalar chiqarish;
  ona tilinining morfologiya bo‘limining alohida olingan so‘zlar mavzusini
o‘qitishda innovatsion texnologiyalarni qo‘llashga doir mashqlarni ko’rib chiqish;
  ta’lim bosqichlarida innovatsion texnologiyalardan foydalanishning
samarador usul va vositalarini ishlab chiqish;
  ta’lim bosqichlarida innovatsion texnologiyalardan foydalanish bilan
bog‘liq samarali mashqlar tizimini yaratish, shuningdek, o‘quvchilarning matn
yaratish ustidagi ishlari, muomala odobini egallashlari bilan bog‘liq o‘quv
topshiriqlari va mashqlar tizimini ishlab chiqish.
5

1.Modal so‘zlarni o‘qitishning ilmiy-nazariy va metodik asoslari.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining “Ta’lim –tarbiya va
kadrlar tayyorlash tizimini tubdan isloh qilish, barkamol avlodni yetkazish
to‘g‘risida“gi Farmoni (08.10.1997), “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi”ni hayotga tadbiq etish - davlat siyisatining ustuvor
yo‘nalishlaridan biriga aylandi. Tilshunos olim filologiya fanlari doktori, professor
Nizomiddin Mahmudov ta’kidlaganiandek, “Ma’naviyatning, xususan, milliy
ma’naviyatning shakllanishi va kamol topishida ona tili fovqulodda o‘rin tutganligi
bois, istiqlol davrida ona tili, ona tili ta’limi, til masalalariga alohida e’tibor
qaratilmoqda.
Ta’lim bosqichlarida morfologiya bo‘limining alohida olingan so‘z
turkumning o‘qitishda ilmiy-metodik va nazariy asoslarini o‘rganishda metod
foydalanishga oid amalga oshirilgan ilmiy-tadqiqot ishlarining, shuningdek, fan
dasturi va darsliklarining tahlili natijalaridan quyidagi xulosalarni chiqarish
imkonini berdi:
1. Undov va taqlid, modal so‘zlarni o‘rganish o‘zbek tilini o‘qitishning
muhim qismlaridan biri hisoblanadi. Bizga ma’limki, avvaldan tilshunoslar va
metodist olimlar ta’lim jarayonida morfologiya va uning mavzularini o‘rganishga
doir qator ilmiy ishlar qilib metodik adabiyotlar yaratishgan. Morfologiya bo‘limi
ta’limda qator murakkabliklar keltirib chiqayotgan ham bejiz emas.
Morfologiyaning asosiy muammolaridan biri alohida olingan so‘zlarning, mustaqil
so‘z turkumlari bilan bir qatorga qo‘yilmasligi masalasidir. Morfologiyada
mustaqil so‘z turkumlari, yordamchi so‘z turkumlari, alohida olingan so‘z masalari
ham o‘rganiladi.
2. O‘zbek tilining morfologiya bo‘limida mustaqil so‘z turkumiga ham,
yordamchi so‘z turkumiga ham mansub bo‘lmagan yana bir guruh so‘zlar borki,
biz ularni alohida olingan so‘zlar deb ataymiz. Bular: undov, taqlid va modal
so‘zlardir.
O‘zbek adabiy tili morfologiyani alohida olingan so‘z turkumlarini o‘rganish
keyingi davrlarda to‘xtab qolmadi, bu yillar davomidan H.Sulaymonov,
6

Q.Sapayev, R.Sayfullayeva, Sh.Raxmatullayev kabi olimlar undov va taqlid,
modal so‘zlarni o‘rganishga doir ilmiy ishlarni amalga oshirgan. Ona tilini o‘qitish
sohasiga salmoqli hissa qo‘shgan Asqarova M, G‘ulomov A, Abdullaev Y,
Omilxonova M, Qosimova K, Zahirov , A.Po‘latov, Pardayev A O.Roziqov,
A.Sayfullaev, O.Yoqubjonova, N.Shukrullayev, Quliyeva Sh, R.Inog‘omova,
B.Mirzaahmedov, R.Qayumova, A.Ya. Bobomurodova T.G‘aniyev, M.Sobirova,
Sh.Yusupova, N.Sattorova, T. Yusupova, T.Ziyodova, B. Yo‘ldoshev,
O.Oxunjonova kabi metodist olimlarning yaratgan tadqiqot ishlari, metodik
qo‘llanmalari, ilmiy maqolalarida uzluksiz ta’lim tizimi bosqichlarida ona tilini
o‘qitish yuzasidan yo‘l-yo‘riqlar bayon qilingan. Yuqorida nomlari keltirilgan
olimlarning ishlaridagi tavsiyalardan bugungi kunda ham maktab, akademik litsey
va kasb-hunar kollejlari ona tili darslarini tashkil etishda zaruriy qo‘llanma
sifatidakeng foydalanilmoqda. Jumladan, o‘zbek tili o‘qitish nazariyasi va
metodikasi fanida undov va taqlid, modal so‘zlarni o‘rganish masalalari
metodistolimlar tomonidan chuqur o‘rganilgan. Ular tomonidan yaratilgan
dissertatsiyalarda, monografiyalarda, o‘quv-uslubiy qo‘llanma va tavsiyalarda,
davriy nashrlarda chop etilgan maqolalarda bu masalaga juda ko‘p marotaba qo‘l
urilgan 5
. Ularni o‘rganish va tahlil qilish natijalari shuni ko‘rsatadiki, bu bo‘lim
mavzularini o‘qitish masalasiga nafaqat bugungi kunda, balki, uzoq davrlardan
buyon dolzarb mavzu sifatida e’tibor qaratilib kelinayotganligini guvohi
bo‘lamiz, chunki bu bo‘limni o‘rganishda faqat so‘z turkumlari haqida bilim
berishgina emas, balki tilimizning so‘z boyliklari orqali o‘quvchilarning og‘zaki va
yozma nutqini o‘stirish, ularda mustaqil fikrlash, o‘z fikrini erkin va ravon bayon
qila olish malakalarini shakllantirish muammolari ham asosiy masala
hisoblanadi. Yana shuni takidlash zarurki o‘quvchilarga undov, taqlid, modalni
o‘rgatishda imloviy va punktuatsion beldilariga e’tibor berilishi nutqning
go‘zallashishiga olib keladi..
3. Tahlilga tortilgan ilmiy-tadqiqot ishlaridan va o‘quv va metodik
qo‘llanmalarning mazmunidan ham shu narsani bilish mumkinki, zamonaviy
5
Yusupova.Sh.J. Hozirgi o‘zbek adabiy tili darslarida o‘quvchilar tafakkurini o‘stirishning ilmiy-metodik asoslari.-
T.;2005
7

pedagogik texnologiya asosida aynan “Alohida olingan so‘z turkumi”ni o‘qitishga
bag‘ishlangan metodik izlanishlar, mustaqil so‘z turkumlarini o‘rganishga
qaraganda kam.
4. Umumta’lim maktablarining 7-sinf Ona tili darsligidan o‘rin olgan” Undov,
taqlid, modal so‘zlar” mavzulari va ular uchun ajratilgan o‘quv soatlari
o‘quvchilarga bu bo‘lim yuzasidan yetarlicha bilim berishga, ularda shu mavzlar
bo‘yich ko‘nikma va malakalar hosil qilishga imkon beradi. Mavzuga oid
o‘qitilishi lozim bo‘lgan grammatik qoidalar, o‘quvchida bu bo‘lim yuzasidan
yetarlicha bilim olishga, ko‘nikma va malakalar hosil qilishga mo‘ljallangan,
o‘quvchining og‘zaki va yozma nutqini o‘stirishga, bog‘lanishli nutqini
shakllantirishga, ularning so‘z boyligini oshirishga, so‘z va uning ma’nolari ustida
ishlash ko‘nikmalarini va ularning ma’noviy qirralarini anglashga yordam beradi.
5. Akademik litseylarning II kurs Hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘quv dasturini
umumta’lim maktablarining Ona tili darsligining uzviy davomi deb aytish
mumkin, chunki maktab dasturida sof nazariy bilimlar berilishi nazarda tutilgan
bo‘lsa, akademik litseylarning bu o‘quv dasturida undov, taqlid, modal so‘zlar
haqida juda sodda ma’lumot va mashqlar ham kam berilgan.
6. Xulosa shuki, umumta’lim maktablarining Ona tili va akademik
litseylarning Hozirgi o‘zbek adabiy tili o‘quv darsliklari “Ta’lim to‘g‘risida”gi
Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” aks ettirilgan ta’limning uzviyligi va
uzluksizligi, nazariya va amaliyotning o‘zaro aloqadorligi tamoyili talablariga mos
tarzda yaratilgan. Faqat e’tiroz sifatida shuni aytish mumkinki, akademik litsey
uchun yaratilgan Hozirgi o‘zbek adabiy tili darsligida asosiy e’tibor undov, taqlid,
modalning uslubiy xususiyatlariga va ularni mustahkamlash uchun berilgan mashq
va topshiriqlar uchun tanlangan matnlar hajm jihatidan tnisbatan kichchikroq,
hamda unda mavzuga aloqador termin-tushunchalarning nisbatan kamligiga
e’tiborni qaratish zarur. Bu darslikning, ona tili darsligidan farqi shundaki, har bir
mavzusi reja asosida berilgani va matnlar badiiy asarlardan tanlab olinganligi bu
darslikning yutug‘i hisoblanadi.
8

7. “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturining
yaratilishi sohada ulkan o‘zgarishlar, mazmun jihatidan yangilanishlar amalga
oshirilishiga turtki berdi. Mazkur me’yoriy hujjatlarda ta’lim-tarbiya tizimida
amalga oshirilishi lozim bo‘lgan tub islohotlar – ta’lim mazmuni, ta’lim-tarbiya
jarayonini yangilash, yangi pedagogik texnologiyalarni amaliyotga tatbiq etish
kabi
dolzarb vazifalar belgilab berilgan. Bu esa ta’lim tizimining sifat darajasini
yangilash, ta’lim jarayonlarini tashkil etish va boshqarish tizimini ham
takomillashtirishni ham taqozo qiladi.
8. Bugungi kunda ta’lim jarayonida, har bir fanni o‘quvchilarda o‘rgatish
davomida darsning jonli va qiziqarli, shu bilan bir qatorda sifatini oshirishda
o‘yintopshiriqlardan, metod va usullardan foydalanish samarali vosita bo‘lib
kelmoqda.
9

2. Modal so‘zlar va ular ifodalaydigan modal ma’nolar.
O‘zb е k tilid а m о d а l m а ’n о l а r bir q а nch а
yo‘ll а r bil а n - о t, f е ’l v а r а vishl а rning а yrim sh а kll а ri, shuningd е k, yukl а m а v а
m о d а l so‘zl а r bil а n if о d а l а n а di. O‘zb е k tilid а fikrning v о q е likk а mun о s а b а tini
if о d а l а sh uchun х izm а t qiluvchi а l о hid а so‘zl а r b о rki, ul а r m о d а l so‘zl а r n о mi
bil а n yuritil а di. Мо d а l so‘zl а r (l о tinch а modus – «usul», «o‘lch о v»)
so‘zl о vchining g а pd а а ngl а tilg а n fikrig а , v о q еа -h о dis а l а rg а mun о s а b а tini
if о d а l а ydi. Мо d а l so‘zl а r g а pd а а ngl а tilg а n fikrning so‘zl о vchi uchun q а nch а lik
а niqligini, bu ха b а rni so‘zl о vchi q а nd а y b а h о l а shini bildir а di. Мо d а l so‘zl а r,
о d а td а , umum а n g а pg а t е gishli bo‘lib, g а p bo‘l а kl а ri bil а n gr а mm а tik а l о q а g а
kirishm а ydi. Shuning uchun ul а r g а p bo‘l а gi h а m bo‘lib k е lm а ydi. Ма s а l а n:
M е hn а t h а md а turmush t а jrib а si, hun а ri bo‘lm а g а n о d а m ishd а gi kishining o‘yini,
tuyg‘usini а ngl а m а ydi g а pig а а lb а tt а , shubh а siz, ehtim о l k а bi so‘zl а r
kiritils а , ya’ni Ehtimol, m е hn а t h а md а turmush t а jrib а si, shubhasiz, hun а ri
bo‘lm а g а n о d а m ishd а gi kishining o‘yini, tuyg‘usini а ngl а m а ydi bu g а pning
m а zmuni o‘zg а rib q о lm а ydi; bu so‘zl а r fikr so‘zl о vchi t о m о nid а n q а nd а y
b а h о l а nishini bildir а di, xolos.
Modal ma'nolar R.Sayfullayeva talqinida so‘zlovchining o‘z fikriga
munosabatini ifodalovchi modal ma'no ham gapning sintaktik qurilishiga ta'sir
qilmaydi. Bularning ichida modal so‘zlar va modallik termining ustiga yuklangan
ma’no anchagina keng qamrovli va murakkab hodisadir. Мо d а l so‘zl а r (l о tinch а
modus – «usul», «o‘lch о v») so‘zl о vchining g а pd а а ngl а tilg а n fikrig а , v о q еа -
h о dis а l а rg а mun о s а b а tini if о d а l а ydi. Unga [xullas], [demak], [chamasi], [tabiiy],
[ehtimol], [shubhasiz], [shekilli] kabi so‘zlar misol bo‘ladi.
G а pd а if о d а l а ng а n fikrning v о q е likk а mun о s а b а tini ko‘rs а tuvchi m о d а llik
k а t е g о riyasi h а r bir g а pning muhim k о nstruktiv b е lgil а rid а n biri his о bl а n а di.
So‘zlovchining munosabatini ifodalaydigan so‘zlar modal so‘zlar sanaladi.
So‘zlashuv jarayonida albatta, darhaqiqat, ehtimol singari so‘zlarni ko‘p eshitasiz,
lekin bunday so‘zlar borliqdagi narsa-hodisalar, belgi- xususiyatlarini nomlamaydi.
Shu bilan birgalikda yordamchi so‘zlarga o‘xshab sof grammatik ma’no ham
10

ifodalamaydi. Bunday so‘zlar bildirilayotgan axborotga so‘zlovchining tasdiq,
ishonch, gumon kabi munosabatlarini bildiradi. Modal so‘z ishtirok etgan gap
tarkibidan modal so‘zini tushirib qoldirsak ham gapning umumiy mazmuniga putur
yetmaydi. Lekin, ishonch, tasdiq ma’nosi bo‘rtib turmaydi.
Masalan, Shalola kelgan, Shalola kelgandir, Shalola keldi, Shalola, albatta,
keldi gaplarining birinchisida so‘zlovchining fikrga betaraf munosabati,
ikkinchisida gumonsirash, uchinchisida aniqlik, to‘rtinchi gapda fikrning qat’iyligi
namoyon bo‘lgan. Bundagi biror gapdan anglashilgan so‘zlovchining munosabati
ikkinchi bir gapga ko‘chirilsa ham, gaplarning sintaktik tabiati o‘zgarmasdan
qolaveradi. Yuqorida keltirilgan to‘rtta gapning birinchisida qat’iylik (Shavkat
uyga borsin), Ikkinchisida noaniqlik ( Qaylardasan, sevikli erkam), uchinchisida
afsus (G‘urbat axtarganga g‘urbat ekan bu dunyo), to‘rtinchisida gumon ( Sen ham
uni sevasanmi? ) kabi ma'nolar nosintaktik hodisalar sifatida namoyon bo‘lgan.
Ma'lum bo‘ldiki, tarkibida tasdiq-inkor va modallik ma'nolari ham
mavjud. Shuning uchun tarkibida mujassamlashgan va turli vositalar bilan
ifodalangan tasdiq-inkor, taxmin, gumon, shubha, ishonch, aniqlik, qat'iylik, shart,
istak, tilak, buyruq, imkoniyat, zarurat, majburiylik va h. ma'nolar gap tarkibida
turlicha – kirish bo‘lak, kiritma bo‘lak kabi gapning boshqa bo‘laklari bilan tobe
hokimlik munosabatiga kirishmaydigan va shu boisdan so‘z birikmalarini ham
tashkil eta olmaydigan modal va tasdiq-inkor so‘zlar vositasida kengaytiriladi.
Masalan: 1 . Nigora, ehtimol keladi. 2. Biz, shubhasiz, yutib chiqamiz. Gaplardagi
ehtimol, shubhasiz so‘z-gaplari sodda gap tarkibiga kirar ekan, gap bo‘laklari bilan
grammatik aloqaga kirishmasa-da, mazmunan tegishli ma'nolarini
muayyanlashtiradi. Modal kengaytiruvchilar bu bilan lisoniy gap mazmunini
nutqda to‘laroq ochishga yordam beradi. Modal so‘zlar va modallik masalalarida
ko‘plab tilshunos olimlarimiz o‘z tadqiqotlarini amalga oshirganlar.
Jumladan, quyida Sh. Rahmatullayev 6
tasnifi bilan tanishamiz.
Modallar gap shaklga bir butun holda qo‘shilib, so‘zlovchining o‘zi
anglatayotgan fikrning aniqligiga, chinligiga ishonch darajasini, voqelikdan
6
Rahmatullayev.Sh. hozirgi o‘zbek adabiy tili.-T.;2006
11

taajjublanishini, afsuslanishini ifodalaydi: 1. Fikrning aniqligini ifodalovchi
modallar: fikrning realligini ifodalovchilar:
darhaqiqat, haqiqatan, haqiqatda, filhaqiqat (eskirgan); fikrning qat'iyligini
ifodalovchilar: shubhasiz, so‘zsiz, shaksiz ; anglatilayotgan voqelikning yuz
berishiga ishonch bildiruvchi: albatta ; anglatilayotgan voqelikning yuzaga kelishi
tabiiy ekanini ifodalovchilar: o‘z o‘zidan, tabiiy ; fikrning chinligi eslatuvchi:
rostdan, darvoqe, aslida.
2. Fikrning noaniqligini ifodalovchi modallar: fikrning taxminiy ekanini
ifodalovchilar: shekilli, chog‘i, chamasi ; fikrning gumonli ekanini ifodalovchilar:
ehtimol, balki ; fikrning tusmolli ekanini ifodalovchilar: xoy naxoy, aftidan,
mazmuni ; fikrning chinligiga gumon ham, ishonch ham ifodalovchilar: har qalay,
har holda : Jahonning kattaligi aniq o‘lchangancha yo‘q ; h a r h o l d a, bir
soldatning qalbidan kichik bo‘lur (G‘afur G‘ulom). Ayrim modallar yuz bergan
voqea- hodisadan so‘zlovchining taajjubini, afsusini ifodalaydi: ajabo, attang, esiz,
tavba, xayriyat . Modallar, asosan, quyidagi turkumlarning negizidan ma'no
taraqqiyoti asosida o‘sib chiqqan:
1. Ot leksema shakldan o‘sib chiqqan modallar:
a) tub leksema shaklga teng deb qaraladi: ehtimol kabi;
b) asli arabcha leksemaning tushum kelishigi shakliga teng bo‘lib, o‘zbek tili
nuqtayi nazaridan tub deb qaraladi: haqiqatan (haqiqat   an) kabi;
c) asli predlog va leksemadan iborat bo‘lib, o‘zbek tili nuqtayi nazaridan tub
deb qaraladi: darhaqiqat (tojikcha dar predlogi va arab tilidan o‘zlashgan haqiqat
leksemasidan iborat bo‘lib, tojik tilida analitik grammatik shaklli leksema shakl
sifatida dar haqiqat tarzida ajratib yoziladi), darvoqe (Bu modal ham xuddi
shunday tuzilgan: tojikcha dar predlogi   arabcha voqe' = dar voqe' - 'haqiqatda  )
kabi. Arxaik filhaqiqat modali esa arabcha fi predlogi, al aniqlik artikli va
haqiqat(un) leksemasidan tuzilgan: fi al haqiqat   fil-haqiqat ;
d) asli "ot leksema   atributiv shakl yasovchi" tarkibiga ega leksema
shakldan
o‘sib chiqqan va ma'noli qismlarga ajratilmaydigan bo‘lgan: shubha   siz =
12

shubhasiz, shakl   li   shekilli kabi (Keyingi misolda kelgan kll tovushlarini
talaffuz qilish qiyin bo‘lgani sababli kl tovushlari oralig‘iga i tovushi kiritilgan)
kabi;
f) asli leksema va shakl hosil qiladigan morfemadan tuzilgan bo‘lib, modal
turkum birligi sifatida o‘sib chiqqan, shakl hosil qiladigan morfemalar o‘z
grammatik mohiyatini yo‘qotgan, ajratilmaydigan bo‘lgan. Bunday modallar asli:
1) "leksema   birlik sonlovchisi   III shaxs nisbatlovchisi   bosh kelishik
ko‘rsatkichi" tarkibiga ega bo‘lgan: chama    I   si    II = chamasi, mazmun

 I   i    II = mazmuni kabi;
2) "leksema   birlik sonlovchisi   o‘rin yoki chiqish kelishigi affiksi"
tarkibiga ega bo‘lgan: haqiqat    I   da = haqiqatda , rost    I   dan =
rostdan
kabi (Keyingi modal ko‘pincha rostdan ham shaklida yuklama bilan ishlatiladi);
3) "leksema   birlik sonlovchisi   III shaxc nisbatlovchisi   o‘rin yoki
chiqish
kelishigi affiksi" tarkibiga ega bo‘lgan: asl    I   i   da = aslida , aft    I   i

dan = aftidan kabi.
2. Otdan boshqa turkum leksema shakllaridan o‘sib chiqqan:
a) Sifat leksema shakldan o‘sib chiqqan: tabiiy kabi;
b) Ravish leksema shakldan o‘sib chiqqan: albatta kabi;
c) Т ojikcha xoh noxoh fe'l shaklidan o‘sib chiqqan; bunda xoh -  ista  , no -
ma  ; xoh noxoh - 'ista istama  ; o‘zbek tilida har ikki qism oxiridagi h tovushi y
tovushiga, ikkinchi qismdagi birinchi o tovushi a tovushiga almashgan: xoh-noxoh
  xoynaxoy; ma'noda ham jiddiy o‘zgarish yuz bergan: 'ista I stama     'tusmol';
d) Bog‘lovchidan o‘sib chiqqan: balki.
3. Birikma shakl hokim a'zosining ellipslanishi 7
natijasida yuzaga
kelgan: o‘z o‘zidan aniq   o‘z o‘zidan kabi.
7
Ellipslanishi-tushirilishi
13

4. Birikma shaklning modalga aylanishi bilan yuzaga kelgan: har qalay, har
holda kabi.
Biror turkum birligi asosida modal birlik o‘sib chiqqan bo‘lsa, bunday
hollarda odatda omonimiya voqe bo‘ladi. F е ’lning m а yl sh а kll а ri if о d а l а ydig а n
m а sl а h а t, so‘r а sh, ist а k, о g о hl а ntirish, buyruq, qist а sh, t а ’qiql а sh, sh а rt k а bi
m а ’n о l а r m о d а l m а ’n о l а rdir.
А yrim о t v а r а vish sh а kll а ri о rq а li хо hish, ist а k, z а ruriyat, imk о niyat,
mumkinlik k а bi m а ’n о l а r, yukl а m а l а r о rq а li es а gum о n, t ах min k а bi m о d а l
m а ’n о l а r if о d а l а n а di v а b о shq а l а r.
Мо d а l so‘zl а r bir butun l е ksik birlik sif а tid а q а r а l а di, ul а rning t а rkibi
m о rf о l о gik el е m е ntl а rg а а jr а tilm а ydi.
14

3. Modal so‘zlarni o’qitishda o‘yin-texnologiyalardan foydalanish.
Ma’lumki, modal so‘zlar nutqda pauza, yozuvda vergul bilan ajratiladi.
Modal so‘zlar takror qo‘llansa yoki emotsional mazmunli so‘z bilan birga kelsa,
ma’no kuchayadi. So‘zlashuv nutqida birdan optik modal so‘z qo‘llanilishi
mumkin. Modal so‘zlarni fikrning o‘zaro munosabati (xullas, demak, binobarin,
qisqasi, umuman, masalan, chunonchi, jumladan, aksincha, avvalo, avvalambor,
nihoyat ), e’tiborni tortish ( aytganday, aytmoqchi, zotan), ta’kid (xususan,
ayniqsa), emotsional ma’no (koshki, zora, yaxshiyamki, xayriyat, attang, afsuski,
ajabo) kabilarni anglatuvchi modal ma’noli so‘zlardan farqlash kerak Modal
so‘zlar va modal ma’noli so‘zlar o‘zaro yaqin bo‘lib, ularning har biriga xos belgi-
xususiyatlarni aniqlash funksional grammatikaning dolzarb vaziflaridandir. Bu
borada bir qancha olimlar va mutaxassislar izlanishlar olib borishgan 8
.
O‘quvchilarni modal so‘zlar olamiga olib kirishning eng qulay usullaridan
biri bеrilgan so‘zlarni: a) fikrning rostligi, chinligini ifoda etuvchi so‘zlar (albatta,
haqiqaidan, tabiiy, so‘zsiz); b) fikrning noaniqligini ifoda etuvchi so‘zlar (balki,
chamasi, ehtimol); v) istakni ifoda etuvchi so‘zlar (zora, shoyadki); g)
kutilmaganlikni ifoda etuvchi so‘zlar (nahot, nahotki) ajratish, bu so‘zlar ro‘yxatini
mustaqil davom ettirish, ularning ma’no nozikligi ustida ishlash, bеrilgan modal
so‘zlarga ma’nodosh so‘zlar topish, gapda yoyoki matnda ma’lum bir modal so‘zni
uning ma’nodoshi bilan almashtirish, shunday so‘zlar ishtirokida gaplar tuzish va
matn yaratish kailar bo‘lib sanaladi. Mazkur ish usullaridan foydalanishda modal
so‘zlarning gapda vеrgul bilan ajratilishaiga ham alohida e’tibor bеrishga to‘g‘ri
kеladi.
“Davom ettiring”
Albatta....................., darhaqiqat................,
shubhasiz.................., tabiiy.......................,
aslida......................., chamasi....................,
balki........................, ehtimol.....................,
koshki......................, qaniydi....................,
8
Rahmatullayev.Sh. hozirgi o‘zbek adabiy tili.-T.;2006
15

darvoqе...................., nahotki..................,
Quyida berilgan gaplar orqali modal so‘zlarda tinish belgilarining ishlatilish
o‘rnini ko‘rib chiqamiz:
1) Yaxshi kasb egasi bo'lish uchun, albatta, bilim olish kerak. Ushbu gapda
modal so‘zning ishonch ma’nosi ifodalangan bo‘lib, gapning o‘rtasida kelganligi
sababli ikkala tomondan ham vergul qo‘yilgan. Shuni aytib o‘tish joizki , agar so‘z
o‘rtasida modal so‘z kelsa , har ikkala tomondan ham vergul belgisi qo‘yiladi.
2) Afsuski, men maktabga bormadim, chunki uxlab qoldim. Bu yerda modal
so‘zning afsus ma’nosi ifodalangan, gapning boshida kelgan va undan so‘ng vergul
qo‘yilgan. Agar modal so‘z gapning boshida kelsa , undan so‘ng vergul ishlatiladi.
3) Shubhasiz, qing'ir ish qirq yilda ham bilinadi. Ushbu gapda esa modal
so‘zning ishonch ma’nosi berilgan bo‘lib , undan so‘ng vergul qo‘llanilgan.
Bundan ko‘rinadiki , modal so‘z gapning boshida kelsa , undan so‘ng vergul tinish
belgisi ishlatiladi.
4) Ertadan, havo issib ketadi, shekilli. Mazkur gapda modal so ‘zning gumon
ma’nosi ifodalagan so‘z qatnashgan bo‘lib , gapning oxirida kelganligi uchun
undan avval vergul qo‘yilgan.
5) Darhaqiqat , biz yoshlar kelajak sari olg‘a qadam tashlashimiz kerak. Bu
yerda modal so ‘z gapning boshida kelganligi uchun undan keyin vergul
ishlatilgan.
6)Bugun biznikida dars qilamizmi? –Albatta . Mazkur gapda esa modal so‘z
gap bo‘lib kelgan va tasdiq ma’nosini ifodalagan.
7) Uzoq yashash uchun, avvalo, sag'lom bo'lish kerak. Modal so‘zni ifodalab
kelgan so‘z gapning o‘rtasida kelgan va fikrning munosabatini bildirgan. Gapning
o‘rtasida kelganligi uchun ham har ikkala tomondan vergul qo‘llanilgan.
8) U, ehtimol, bizni kutib o'tirgandir... Bu yerda ham gapning
gumonlanganligini bildirgan so‘z gapning o‘rtasida kelganligi uchun har ikkala
tomondan vergul ishlatilgan.
9)Esiz, ertaroq kelsam bo'lar ekan. Afsus ma’nosida kelgan so‘z gapning
boshida kelgan va undan so‘ng vergul tinish belgisi qo‘yilgan.
16

10) Bu bola ,taxminan, 6-7 yoshlarda edi... Taxmin ma’nosidagi so‘z gapning
o‘rtasida kelganligi sababli har ikkala tomondan ham vergul ishlatilgan.
Tinish belgilari – muayyan tilda yozma nutqni to‘g‘ri , ifodali , mantiqli
bayon qilishda , uni ixchamlashtirishda , yozma nutq qismlarining o‘zaro mantiqiy
grammatik munosabatlarini ko ‘rsatish uchun xizmat qiladigan muhim grafik
vositalardir. Modal so‘zlarning qo‘llanilishida tinish belgilari muhim ahamiyatga
ega. Og’zaki nutqda ham bu yaqqol seziladi. Ularning birgina noto’g’ri
ishlatilishi tufayli gapning mazmunini o’zgartirib yuborishi mumkin.
Dars davomida qollangan har qanday metod o‘quvchilarning
yoshi,psixologiyasi, ruhiyatini hisobga olgan holda qo‘llanilishi lozim. Bugungi
kunda eng ommaviy interfaol ta’lim metodlar quyidagilar sanaladi:
bugungi kunda eng ko‘p qo‘llaniladigan metodlar: “Keys-stadi” (yoki
“O‘quv keyslari”), “Blist-so‘rov”, “Tezkor savol-javob”, “Ijodiyish”,
“Aqliyhujum”, “Bumerang”, “Yulduzcha”, “Galereya”, “Zinama-zina”,
“Muzyorar”, “Yumaloqlangan qor”, “Baliq skeleti”, “BBB”, “Konsteptual
jadval”, “Venn diagrammasi”, “T-jadval”, “Klaster”, “Nima uchun?”, “Qanday?”,
“Klaster yoki tarmoqlanish”, “Kichik guruhlarda ishlash yoki hamkorlik”,
“Musobaqa”, “Idrok xaritasi”, “FSMU”, “Seminar-trening”, “Mantiq qani?”,
“Baliq skeleti”, “Qaysi biri ortiqcha?” Ta’lim jarayonida metodlardan foydalanish
o‘quvchilarni guruhlarda ishlashga o‘rgatadi, ishtirokchilarining faolliklarini
oshirib, ta’lim samaradorligini yaxshilashga xizmat qiladi. Shu bilan birga darsda
ko‘zlanadigan uch maqsad: ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantirish. Mana shu uch
maqsadni amalga oshirishda innovatsion texnologiyalar yaqindan yordam beradi.
Ta’limiy o‘yinlarning eng muhim xususiyatlaridan biri shundaki, u
o‘quvchidan tezkorlik, sezgirlik va topqirlikni talab qiladi.
7-sinf Ona tili darsligidagi modal so‘zlarni tahlil qiladigan bo‘lsak, modal
so‘zlar uchun 3 soat dars, shu bilan birga mavzuni mustahkamlash uchun 12 ta
mashq berilgan . Ushbu darslikda berilgan mashqlarni ko‘rib chiqib , ularn turli
metod va usullar orqali ishlab chiqamiz. Masalan: 276-mashq. Gaplarni yozing.
Modal so‘zlarning tagiga chizing.
17

Ma’nosini tushuntiring , deyilgan va biz bu mashqni o‘quvchilarga
tushuntirish uchun ushbu metoddan foydalandik.
“BBB” – metodi. Bu metod, darsga sust qatnashadigan o‘quvchilarni
individual tarzda baholashga yordam beradi. Mashqda berilgan so‘zlarni o‘quvchi
jadvalga yozib chiqib, shu so‘z bo‘yicha qanday ma’lumot bilsalar yozib chiqadi.
Bilmaganlarini o‘qituvchi tushuntirib o‘tadi.
N Modal so‘zlar Bilaman
“+” Bilmayman
“-” Bildim
“+” Bilolmadim
“-”
1
Xayriyat
2
Nihoyat
3 Xullas
4 Shekilli
5 Ehtimol
6 Kelin
7 Chamasi
8 Shekilli
9 To‘gri
1. Xayriyat, daraning oxiriga yaqinlashgan sayin asov soy sayozlashib,
muz tobora yupqalashib bordi-yu, nihoyat, qoyatoshlar chekinib, yaylov ko‘rindi.
(O. Yoqubov) 2. Xullas, Umidjon deyarli har kuni bitta yangi, ibratli ertak o‘ylab
topib, buvisiga so‘zlab beradigan bo‘libdi. (N. Aminov) 3. Kattasi ham uyg‘onib
ketdi, shekilli, qo‘shilishib yig‘lashga tushdi. (O‘. Hoshimov) 4. Ehtimol, ertalab
o‘ziga isitib berish uchun shunaqa deyayotgandir. (O‘. Hoshimov) 5. To‘g‘ri,
qishloq tomonga bir-ikki qadam bosdim. Lekin, chamasi, kursdoshlar orasida
yolg‘izlanib qolish, ming bir ta’nalarni eshitishdan ham qo‘rqdim, shekilli. (Sh.
Xolmirzayev)
2. Bu 277-mashqni o‘quvchilarni o‘z holiga qo‘ygan holda bajartirish
kerk. Har bir mashqqa metod yoki usul qo‘llayversak o‘quvchilarda zerikish paydo
bo‘lishi mumkin. Shuning uchun o‘zlariga erkinlik yaratish lozim.. Afsuski,
demak, binobarin, haqiqatan, chamasi modal so‘zlari ishtirokida «Kelajak tarixni
bilishdan boshlanadi» mavzusida matn tuzing. Modal so‘zlarning gapdagi
vazifasini aniqlang.
18

3. 278-mashq . Berilgan so‘zlar ichidan modal so‘zlarni ajrating. Ular
ishtirokida gaplar tuzing. “So‘zdan so‘z yasash” o‘yini. Bu o‘yin ikkita o‘quvchi
ishtirokida amalga oshadi. O‘quvchilarni so‘z boyligini oshirishga, qayta
xotirlashga va mantiqan fikrlashni kengaytirishga undaydi. Doskaga o‘qituvchi
tomonidan mashqdagi bir so‘z yozib qo‘yiladi. Shundan so‘ng o‘qituvchi ma’lum
vaqt davomida ana shu so‘z harflaridan foydalangan holda boshqa so‘z
yasashlarini aytadi. Belgilangan vaqtda qaysi o‘quvchi ko‘proq so‘z yoza olgan
bo‘lsa shu o‘quvchi g‘oliblikni qo‘lga kiritadi.
Ehtimol – umuman -kelmagandur
Attang, faqat, birdan, aftidan, qo‘qqisdan, haqiqatan, essiz, nahotki, nihoyat,
xayriyat, xullas, hatto, masalan, biroq, ehtimol, umuman.
“Ustunchalar” o‘yini o‘tgan mavzuni qayta xotirlash va mustahkamlash,
chaqqonlik va tez fikrlay olish qobiliyatlarini o‘stirish uchun ayni qo‘l keluvchi
o‘yindir. O‘quvchilar daftar varag‘ini mashqdan kelib chiqib 2, 3, 4 yoki 5 ta
ustunchaga bo‘lishadi. Ustunchalar boshiga mavzu nomi yoziladi. Har bir
ustunchaga belgilashingizga qarab 5 tadan yoki 7 tadan mavzuga oid so‘zlarni
yozish kerak bo‘ladi. Birinchi yozib bo‘lgan uch o‘quvchini yozuv taxtasiga taklif
qilasiz. Ular barchasini to‘g‘ri va bexato bajarishgan bo‘lsa qo‘shimcha baho bilan
siylashingiz mumkin.
281-mashq. Gaplarni ustunchalarga ko‘chirib, modal
so‘zlarning ma’no turlarini aniqlang. Bu o‘yinda mashqdagi modal so‘zlar birinchi
ustunchaga qo‘yiladi va oxirgi ustunchaga yetguncha uning ma’nosi, ma’no turi
yozilib natijasi chiqariladi.
“USTUNCHALAR” o‘yini
19

1. Avvalo, insonning qalbi go‘zal bo‘lmog‘i kerak. 2. Afsuski, besh qo‘l barobar
emas. Oramizda yomon niyatli kimsalar ham uchrab qoladi. 3. Ularga qarshi
kurashish hammamizning burchimiz, albatta. 4. Xayriyat, odamlarimizga insof va
diyonat qaytib kelmoqda. 5. Xullas, biz ulug‘ odamlarning farzand-! larimiz. (A.
Oripov) 6. Qizlar jim edilar. Aravakash zerikdi, shekilli, astagina ashula boshladi.
(Cho‘lpon) 7. Darhaqiqat, Zulfiya she’riyati mardona she’riyat. (E. Vohidov) 8.
Balki, ustoz Oybekdek to‘lib, Yozajaksan yangi bir doston. Balki, Habib Abdulla
bo‘lib, Sahrolarda ochajaksan kon. (A. Oripov) 9. Mening beshigimga otilgan ul
o‘q, Sizning umringizni uzgan, ehtimol. (A. Oripov)
Maktab o‘quvchilariga an’anaviy dars tizimidan noan’anaviy dars tizimiga
o‘tish kerak,shundagina o‘quvchining diqqatini darsga qaratish lozim. 282-mashq
Gaplarni yozing. Modal so‘zlarni topib, ularning qanday ma’no anglatayotganini
tushuntiring.
“TUSHUNCHALAR TAHLILI” metodi
Ushbu metodda har bir modal so‘zni tahlil qilib, ular ishtirokida mashqdan
tashqari o‘quvchilarning o‘zlari gap tuzishlari kerak bo‘ladi.
1. Xullas, ana shu ajriqzordan sal o‘tgandan keyin qishloqcha boshlanadi.
(Sh. Xolmirzayev) 2. Abduqodirning ham tomog‘iga bir narsa kelib tiqildi,
shekilli, gapirolmadi. (O‘. Umarbekov) 3. Karimberdi otasiga bir qaradi-yu,
nimadandir xijolat bo‘ldi, shekilli, darrov ko‘zini olib qochdi. (X. To‘xtaboyev) 4.
Lekin Me’morning, avvalo, raiyat, qolaversa, saltanat oldidagi mavqeyi, Xurosonu
20

Movarounnahrdagi shuhrati unga qarshi keskin chora ko‘rishga yo‘l qo‘ymas edi.
(Mirmuhsin)5. Shu yer, shu Quyoshga bo‘lsinki qasam, Albatta, sen buyuk olim
bo‘lursan! (E. Vohidov)
Ta’limda sohasida yangi mavzuni qay darajada tushunganligini,
o‘quvchilarning uyga vazifani bajarishiga qarab ham bilib olish mumkin. 7-sinf
o‘quvchilarini og‘zaki va yozma nutqini to‘g‘ri, ravon, o‘z fikrini mustaqil
ravishda bayon qilishi uchun ko‘proq kichik hikoya va matn yozishga undash
kerak. Bugungi kunda o‘quvchilarning savodxonligiga alohida e’tibor
qaratilmoqda. Darslikning 283-mashqida uyga vazifasida u «Mustaqillik – millat
ravnaqi» mavzusida matn tuzish berilgan. Bunda modal so‘zlardan ham
foydalanish zarur. 284-mashqni o‘quvchilarga tushuntirishda faqat qoida bo‘yicha
emas,balki o‘quvchining boshqa tomonlarini ham hisobga olgan holda amalga
oshirishimiz kerak. Masalan: bu mashqimizda juftliklarni o‘qing va ajratib
ko‘rsatilgan so‘zlar qanday ma’nolarda qo‘llanganini tushuntiring. Biz
“MUNOSABAT” metodimiz orqali o‘quvchilarning imloviy savodxonligini ham
tekshiramiz.Bu metodda bitta so‘z berilib, guruhlar shu so‘zga munosabat
bildiradi, gapda qo‘llangan so‘zdan oldin yoki keyin qo‘yilgan tinish belgilarni
ham tushuntirib o‘tadi. Chamasi.......
1. Bo‘ron bo‘lishi ehtimol, qizim. (Mirmuhsin) Ehtimol, bu onasidan yagona
esdalik. 2. Chamasi, hammasining og‘zi tekkan ekan o‘sha go‘shtga.
Gulchehraning chamasi to‘g‘ri chiqdi. 3. Onajonim,balki, bir kun Men ham shoir
bo‘larman. (A. Oripov) U nafaqat kattalarga, balki kichiklarga ham shunday
muomalada bo‘lar edi. 4. Aftidan, G‘ulomjon bu g‘alvalarni ataylab boshlagan.
Uning «ko‘cha bolasi» ekanini aftidan bilib olish qiyin emas edi.
285-mashq.Avval sof, keyin vazifadosh modal so‘zlar qatnashgan gaplarni
ko‘chiring. O‘quvchilarga bu mashqni bajartirishda “ Baliq ovi ” o‘yinidan
foydalanamiz.Bunda bolalar go ‘yoki baliq ovlab ularni dengizga qo‘yib yuboradi.
21

1. Haqiqatan ham, ko‘rshapalaklar qushlar bilan hayvonlar orasidagi
jonivorlardir.(«Gulxan»dan)
2. Xullas, shunday edi olam va ishlar Seni tanimagan paytlar.(Asqad Muxtor)
3. Darhaqiqat, chang-to‘zon ancha narilab, Karki tomonga ketardi.
(Mirmuhsin)
4. Me’morning xayol surib giyohvandlardek qotib qolganini ko‘rgan
Xorunbek ... bu, ehtimol, achchiq alamning oqibatidir deb o‘ylardi. (Mirmuhsin)
5.Uning oldida bakni qaynatishyapti, shekilli, bak karnayidan qizil alanga
chiqib qolardi. (Sh. Xolmirzayev) 6. Amakimning farzandi bo‘lmagani uchun otam
meni amakimga o‘g‘il qilib bergan. Bu, taxminan, 3–4 yoshlarimda bo‘lsa kerak.
(S.Dolimov)
Bugungi kunda og‘zaki va yozma nutqni shakillantirish bilan birga eshtib
yozish, tasavvur doirasini kengaytirish maqsadida audo,vidio materiallardan ham
foydalanishmiz, darsning tushunarli va qiziq bo‘lib o‘tishiga yordamlashadi.
Quyidagi 286-mashqda berilgan modal so‘zlar qatnashgan biron bir badiiy asardan
parcha o‘qib eshittiriladi. So‘zlar ichidan modal so‘zlarni ajratib,ularni sof yoki
vazifadoshligini tushuntirib, ular ishtirokida gaplar tuzing.
Ammo, hamisha, avvalo, so‘ng, afsus, shubhasiz, noiloj, albatta, taxminan, balki,
ehtimol, biroq, birdan, aftidan, masalan, darhaqiqat.
22

XULOSA
Pedagogik texnologiyalar sohasidagi yangi izlanishlar bilan tanishish,
o’qitishning faol usullarini bilish va qo’llay bilish har bir pedagog oldiga
qo’yayotgan zamon talablarining asosiylaridandir.
Dars jarayonida bir emas, bir nechta metodlardan foydalanish mumkin,
ushbu metodlarning to’g’ri qo’llanishi mashg’ulotning ilmiy-nazariy
samaradorligini oshiradi, o’quvchi-talabalarni aqliy va ilmiy jihatdan
faollashtiradi. Turli xil pedagogik vaziyatlarda o’qituvchi va o’quvchitalabalarning
faoliyati fikrlarining o’zgarib, almashinib turishi, albatta, dars metodlarining
o’zgarishiga ham sabab bo’ladi. Bu pirovard natijada har bir darsning
boshqalariga o’xshamagan shaklda, o’ziga xos tarzda tashkil etilishiga yordam
beradi va o’quvchi-talabalarda ushbu fanga qiziqish, yangiliklarni ilg’ab olishga
intilish hissini uyg;otishga olib keladi.
Ayniqsa oily ta’lim bosqichida malakali kasb egalarini tayyorlashda
zamonaviy o’qitish metodlari-intelektual metodlar, innavatsion texnologiyalardan
foydalanish talabalarning mantiqiy, aqliy, ijodiy, tanqidiy fikrlash
qobiliyatlarining rivojlanishiga, yetuk mutaxassis bo’lish uchun kerakli kasbiy
fazilatlarga ega bo’lishga olib keladi. Kadrlarni shu tarzda tayyorlab borish
ta’limning quyi bosqichlari uchun yuksak pedagogik mahoratga ega
o’qituvchilarni, o’z sohasining bilimdon kadrlari bilan ta’minlanishiga yordam
beradi va bu o’z-o’zidan ta’lim sifatining yaxshilanishiga, samaradorlikning
o’sishiga olib keladi. Chunki maktabda fan asoslari o’rganilsa, ya’ni umumiy
ta’lim berilsa, oily ta’limda talaba zamonaviy fanni o’rganadi va ixtisoslik
bo’yicha ta’lim oladi. Shuning uchun ham oily maktabdagi metodlari bilimlarni
yetkazish va anglashning usullari emas, balki fan taraqqiyoti jarayoniga tobora
kirib borish, uning metodologik va g’oyaviy asosini ochish metodi hamdir.
Ta’lim jarayonida ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy etish, darslarda
kommunikativ-nutqiy tamoyilni tatbiq etish, texnik vositalar: audio-video
apparatlar, o’quv videofilmlaridan foydalanish, o’qituvchilarga darslarni texnik
vositalar bilan to’liq ta’minlangan auditoriyalarda o’tkazish uchun to’liq
23

shartsharoit yaratish zarur. Biroq barcha o’zbek tili o’qituvchilarining ilmiy
salohiyatini yuqori darajada deb bo’lmaydi. Bugungi kun o’qituvchisi uchun o’z
sohasi bo’yicha chuqur nazariy bilimga ega bo’lishning o’zi yetarli emas u
zamonaviy ta’lim shakllari, innovatsion va axborot texnologiyalaridan foydalana
oladigan, muammolarni aniqlashga, g’oyalarni regeneratsiya qilishga, qarorlarni
qabul qilishga qodir, pedagogik boshqarish uslublari va vositalarini yaxshi
biladigan mutaxassis bo’lishi ham mumkin.
Fikrimizni muhtasar qilib shuni aytamizki, ta’lim metodi- o’quv jarayonining
majmuaviy vazifalarini yechishga yo’naltirilgan o’qituvchi va o’quvchilarning
birgalikdagi faoliyati usuli bo’lsa, ta’lim metodikasi esa muayyan o’quv
predmetini o’qitishning ilmiy asoslangan metod, qoida va usullar tizimini
tavsiflaydi.
24

FOYDALANILGAN А D А BIYO Т L А R RO‘Y ХАТ I
1.Ona tili fanidan umumiy o‘rta ta’lim maktabining o‘quv dasturi:
Uzviylashtitilgan Davlat ta’lim standartlari va o‘quv dasturlari. – Toshkent, 2010.
2.Abdullayeva M.D. O‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish texnalogiyalari
ma’ruza matni. –Toshkent, 2017.
3.Abdullayeva Q. Nazarov K. Abdullayeva Q. Nazarov K. Yo‘ldoshev Y.
Savod o‘qitish metodikasi. –Toshkent:O‘qituvchi, 1996.
4.Abdurazzoqova D. Kichik guruhlarni tahkil etish qoidalari. Umumta’lim
fanlari metodikasi jurnali, 2013.
5.Abdurahmonov G‘. O‘zbek tili grammatikasi. –Toshkent: O‘qituvchi, 1996.
6.Abduvalidov E. Yangi pedagogik texnologiya nima? –TDPU Toshkent,
2001.
7.Ahmedov S. Qosimov.B. Qo‘chqorov R. Riyazeyv Sh. 5-sinf Adaboyot
darligi. – Toshkent, 2017.
8.Axmedova N. O‘zbek tili o‘qitishning zamonaviy texnologiyalari. –
Toshkent: Tafakkur nashriyoti, 2012.
9.Fessaloniskiy S.A. Ona tili metodikasi (2001-yil) talabalar uchun o‘quv
qo‘llanmasi. – Toshkent, 2001.
10. Husanboyeva. Q. Adabiy ta’limda mustaqil fikrlashga o‘rgatish asoslari. –
Toshkent: O‘zimkomts е ntr, 2003.
Elektron saytlar ro‘yxati:
– http: www.ziyonet.uz ;
– http: www.ziyo.uz ;
– http: www.kitob.uz ;
– http :www.fikr.uz;
_ http: www.entt.uz
25

KURS ISHINI YAXSHILAB KO'RIB OLING, YOQSA XARID QILING, YUKLAB OLGANDAN KEYIN FOYDASI YO'Q!!!

Sotib olish