Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15246

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	51.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	24 Октябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Moliyaviy boshqaruvda moliyaviy nazoratni modellari

1.2. Moliya bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish institutlari va
ularning o'zaro bog'liqlikdagi faoliyati
Jahon amaliyotida moliya bozorlarining mavjud regulyativ modellarini
infratuzilmaviy (funktsional va tuzilmaviy tarkiblari) mezonlariga (kriteriylariga)
asosan quyidagicha ajratish mumkin.
Moliya bozori infratuzilmasini faqat davlat organlari tomonidan
tartiblashtirish modeli. Unga asosan moliya bozorining har bir segmenti (bank
kapitali, pul va valyuta, sug‘urta, fond bozorlari) regulyativ infratuzilmasini mos
ravishda davlat organlari muvofiqlashtiradi va nazorat qiladi. Masalan: Avstraliya,
Avstriya, Belgiya, Braziliya, Vengriya, Venesuela, Germaniya, Gonkong, Daniya,
Hindiston, Ispaniya, Italiya, Xitoy, Lyuksemburg, Niderlandiya, Tayvan, Turkiya,
Finlyandiya, Fransiya, Chexiya, Shvetsiya, Shveytsariya. Misol tariqasida hozirda
(1996 yildan beri) O‘zbekistonni ham keltirish mumkin, ya’ni milliy moliya
bozorining bank kapitali, pul va valyuta bozorlarini Markaziy bank va Moliya
vazirligi, sug‘urta bozorini O‘zdavsug‘urtanazorat, korporativ qimmatli qog‘ozlar
bozorini Davlat mulki Qo‘mitasi qoshidagi qimmatli qog‘ozlar bozorini
muvofiqlashtirish va nazorat qilish Markazi (quyida uni qisqacha Markaz deb
nomlaymiz), davlat qimmatli qog‘ozlar bozorini Moliya vazirligi va Markaziy
bank tartiblashtiradi. Bu institutlami har biri alohida organ sifatida barchasi milliy
moliya bozorining bir butun davlat tartiblashtirish tizimini tashkil qiladi.
Moliya bozori infratuzilmasini davlat organlari, vakolatli muassasalar va
o‘zini o‘zi muvofiqlashtiruvchi ( O‘O‘M) tashkilotlar tomonidan tartiblashtirish
modeli. Unga asosan moliya bozori infratuzilmasi ushbu modelning tarkibiga
kiruvchi organ, muassasa va tashkilotlar tomonidan uyg‘unlikda
muvofiqlashtiriladi va nazorat qilinadi. Masalan: AQSh misolida O‘O‘M
tashkilotlar na faqat o‘zini o‘zi muvofiqlashtiruvchi funktsiyalarni, balki bozomi
tashkillashtirish funktsiyasini ham bajaradi. Xususan, qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha
dilerlarning Milliy assosiasiyasi O‘O‘M tashkilot sifatida tuzilgan boiib, unga
birjadan tashqari bozor va uning elektron savdo tizimlari (masalan, NASDAQ)
biriktirilgan. AQSh fond birjalari esa O‘O‘M tashkilotlari maqomini olganlar.

xalqaro nazoratchilar guruhlari orqali boshqa milliy tartibga soluvchi organlar
bilan ma'lumot almashish milliy va xalqaro moliyaviy kompaniyalar monitoringini
kuchaytirishi mumkin. Tartibga solish choralari hanuzgacha davlat tomonidan
boshqariladigan tartibga soluvchi organlar tomonidan amalga oshiriladi, ammo bu
jarayon ma'lumot almashishni yaxshilaydi va samarali amaliyotni keng qo llashdaʻ
qo shimcha kanal vazifasini o taydi.
ʻ ʻ
3. Mintaqadagi regulyatorlar o rtasidagi muvofiqlashtirishni amalga oshirishning
ʻ
zarurligi.
Bu mintaqaviy moliyaviy barqarorlikni ta'minlash uchun muhim. G-20
ishchi guruhi tomonidan ilgari surilgan ushbu g‘oya asosan mamlakatlararo
operatsiyalarni amalga oshiradigan moliyaviy kompaniyalar to g‘risidagi
ʻ
ma'lumotlarni muvofiqlashtirishi yoki hech bo lmaganda ma’lumotlarni o zaro
ʻ ʻ
almashishni nazarda tutadi. Moliya bozori rivojlanishining darajasi, institutsional
sifati va tartibga solish ko lamiga ega mamlakatlar o rtasida muvofiqlashtirish
ʻ ʻ
ishlarini olib borishda bir qator amaliy muammolar mavjud. Osiyo Taraqqiyot
Banki va Amerika Taraqqiyot Banki kabi mintaqaviy ko p tomonlama institutlar
ʻ
ushbu jarayonni qo llab- quvvatlashda yordam berishi mumkin. Masalan, moliya
ʻ
vazirligi xodimlari, Markaziy bank xodimlari va moliyaviy tartibga soluvchilar o z
ʻ
faoliyatini mintaqaviy moliyaviy barqarorlikni ta'minlash uchun Osiyo moliyaviy
barqarorligi bo yicha muvofiqlashtirish ishlarini tashkil etishi mumkin.
ʻ
Shveytsariyada Shveytsariya Milliy banki moliyaviy barqarorlik uchun
javobgardir. Shveytsariya Milliy Banki (SNB) barqaror moliyaviy tizimni
individual komponentlari, ya’ni moliyaviy vositachilar va moliya bozori
infratuzilmasi o zlariga tegishli funksiyalarni bajaradi va kutilmagan vaziyatlarga
ʻ
chidamli bo ladi. Muhim tizimli to lovlar va qimmatli qog‘ozlar bilan hisob-kitob
ʻ ʻ
qilish tizimini nazorat qilish Shveytsariya Milliy Bankiga yuklatilgan. Shu
munosabat bilan Shveytsariya Milliy Banki Shveytsariya moliya bozorini nazorat
qilish boshqarmasi (FINMA) bilan hamkorlik qiladi va bu ikki moliyaviy
institutlarning vazifalari aniq belgilab berilgan. Agar mahalliy banklar
o zlarining ochiq bozordagi operatsiyalarini qayta
ʻ moliyalashtira olmasa,

2.2. O‘zbekiston moliya bozorini tartibga solishda xalqaro tajribadan
foydalanish
Mamlakatimizda moliya bozorini rivojlantirish bugungi kunda
iqtisodiyotimizdagi muhim vazifalardan biridir. Moliya bozori iqtisodiyotni
rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotni oshirish, kapital jalb qilish, investitsion
jozibadorlikni oshirishga xizmat qiladi. Shu sababli O zbekiston Respublikasiʻ
Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan tasdiqlangan PF-4947-sonli Farmonida ham
ushbu masalaga alohida to xtalib o tilgan bo lib, unda kapitalni jalb qilish hamda
ʻ ʻ ʻ
korxonalar, moliyaviy institutlar va aholining erkin mablag‘larini joylashtirishning
muqobil manbai sifatida moliya bozorini rivojlantirishga qaratilgan O‘zbekiston
Respublikasi moliya bozorini o‘rta muddatli va uzoq muddatli istiqbolda
rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqish belgilab qo’yilgan 13
.
Moliya bozorlarini tartibga solish axborot assimetriyasining oldini oladi,
moliya bozorlaridagi firibgarliklarni kamaytiradi, boshqaruvning buzilishidan
himoya qiladi hamda moliya bozorlarida investorlarga ishonch bilan ishlashga
imkon beradi. Ishtirokchilar har doim ham ushbu muammolarni mustaqil ravishda
harakat qilish orqali hal qila olmaydilar, aksincha, hukumat moliya bozorlarining
xavfsizligini ta'minlashi va ularning ishlashini tartibga solib turishi kerak.
Moliya bozorlarini tartibga soluvchi tashkilotlarning ishtirokchilarga tegishli
barcha ma'lumotlarni to liq ochishini ta'minlash oshkoralikka olib keladi. Tartibga
ʻ
solinmagan bozorda sarmoyadorlar ishonchli ma'lumotga ega bo lmaydilar, chunki
ʻ
kompaniyalar ba’zi ma'lumotlarni oshkor qilmaydi. Investorlar to liq ma'lumotga
ʻ
muhtoj, chunki noaniq va ishonchli bo lmagan ma’lumotlar asosida biznesni olib
ʻ
borish va investitsiya kiritish xavfli hisoblanadi. Tartibga solish moliya bozorlarini
faoliyatini yaxshilash, ma’lumotlar shaffofligini ta'minlash, investorlarni jalb qilish
imkonini beradi. Shu jihatlarni inobatga olgan holda moliya bozorlarini tartibga
solishni xalqaro darajada o rganish, mamlakatimizda moliya bozori faoliyatini
ʻ
rivojlantirish mavzuning dolzarbligini ochib beradi.
13
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “O zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo yicha
ʻ ʻ ʻ
harakatlar strategiyasi to g risida”gi PF-4947- sonli Farmoni.
ʻ ʻ 17.02.2017. https://lex.uz/docs/-3107036

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimizda iqtisodiyotni erkinlashtirish va
modernizasiyalash, bozor islohotlarining yanada chuqurlashtirilishi natijasida
yildan yilga salmoqli natijalar qo‘lga kiritilib, barqaror iqtisodiy o‘sish yo‘nalishi
mustahkamlanib bormoqda. Hukumatimiz tomonidan ishlab chiqilgan moliyaviy
siyosat to’la va izchil amalga oshirilishi, iqtisodiyotning muhim ustuvor
tarmoqlarining belgilab berilishi hamda ularni rivojlantirish bo‘yicha barcha
imkoniyatlarning safarbar etilishida moliyaviy nazorat o‘z ahamiyatini yo‘qotgani
yo‘q.
O’zbekistonda siyosiy va davlat mustaqilligi kamol topishi bilan uning bozor
munosabatlariga asoslangan Milliy iqtisodiyoti shakllana boshladi. Milliy
iqtisodiyot - bu ma’lum bir davlat hududida tarixan tashkil topgan, bir-biri bilan
maqsadi va mehnat taqsimoti bog’liq bo’lgan tarmoqlar yig’indisidir. Yagona tizim
sifatida milliy iqtisodiyot o’ziga xos bo’lgan munosabatlari, boshqaruv tizimi,
umumiqtisodiy infrastrukturasi va mustaqil qonunchiligiga ega bo’lgan mustaqil
davlatchilikni taqozo qiladi.
Bizga ma’lumki, mamlakatda iqtisodiy o’sish va moliyaviy barqarorlikni
ta’minlashda moliya bozori hal qiluvchi rol o’ynaydi. Moliya bozorlari samarali
ishlashi uchun uni doimo tartibga solib turish muhim ahamiyat kasb etadi. So’nggi
yillarda mamlakatimiz moliya bozorini rivojlantirish va uni uni faoliyatini tartibga
solish bo’yicha sezilarli darajada islohotlar amalga oshirilmoqda. Sir emаski,
mаzkur islоhоtlаrning muvаffаqiyаti kо’p jihаtdаn iqtisоdiyоtimizning bаrchа
tаrmоqlаrigа xоrijiy investitsiyаlаrni jаlb qilish, ilg’оr xаlqаrо tаjribаni jоriy qilish
vа shаffоflikni tа’minlаsh bilаn chаmbаrchаs bоg’liq. Bugungi kunda moliya
bozorini tartibga solish bo’yicha amal qiladigan nazariyalarga o’zo’zini
boshqaruvchi tashkilotlar tomonidan asos solingan va xalqaro darajada emitentlar
hamda investorlarni jalb etish uchun raqobat natijasida shakllangan. 1

Moliya bozorlarining shakllanishini dastlabki davrlaridan boshlab, ushbu
maqsadlar deyarli o zgarmagan va xalqaro tashkilotlarning hujjatlari (eng avvaloʼ
1
Carson J. W. Selfregulation in Securities Markets. World bank policy research working paper series. Vol. #5542.
2011.P.75

Xulosa
Moliya bozorlarining iqtisodiyotni rivojlantirishdagi o rnini oshirish uchunʻ
samarali tartibga solish tizimi o rnatilishi lozim. Moliya bozorini tartibga soluvchi
ʻ
organlar ishtirokchilar va investorlarning firibgarlik va manipulyatsiyadan aziyat
chekmasligini ta'minlashga e’tibor qaratadi. Shuningdek, regulyatorlar
bozorlarning samarali ishlashini va bozor ishtirokchilarining bozor yaxlitligiga
ishonchlarini ta'minlashga e’tibor qaratadi. Likvidlilik, keng qamrovdagi
ishtirokchilar hamda ishonchli ma'lumotlarning mavjudligi moliya bozorlarining
samarali faoliyat yuritishiga yordam beradi. Ushbu faktorlarni moliya bozorlarida
yuzaga keltirish, ishtirokchilar faoliyatini mavjud xalqaro standardlarga
moslashtirish mamlakatimizda moliya bozorini rivojlantirish imkonini beradi.
O tkazilgan tadqiqotimiz natijasida quyidagi xulosa va takliflarni beramiz:
ʻ
1. Moliya bozorlarida tartibga solish usullarini, ya’ni litsenziyalash,
nazorat qilish, qoidalar ishlab chiqish, hisobotlar taqdim etish, standartlashtirish,
ro yxatdan o tkazish tartibini belgilash kabilarni keng qo llash firibgarlikning
ʻ ʻ ʻ
oldini olish va moliya bozorini rivojlantirishda yordam beradi.
2. Moliya bozorini tartibga solishda asosiy maqsadlardan biri sifatida
investitsion jozibadorlikni oshirish ta’kidlanadi. Bunda moliya bozorini tartibga
solish orqali moliya bozorining faoliyat mexanizmlarini ishlab chiqish, moliyaviy
barqarorlikni ta’minlash va investorlarning huquqlarini himoya qilish orqali
investorlarni jalb qilish imkoni yuzaga keladi.
3. Hukumat tomonidan mamlakatimiz moliya bozorining Osiyodagi va
xalqaro darajadagi moliya bozorlarini tartib soluvchi tashkilotlar bilan,
shuningdek, jadal rivojlanayotgan davlatlar moliya bozorlari bilan
integratsiyalashuvi yo llari ko rib chiqilishi lozim. Bu xalqaro darajadagi
ʻ ʻ
talablarga mos keladigan moliya bozorini shakllantirish, xorijiy mamlakatlar
moliya bozorlarini tartibga solish amaliyotini o rganish va milliy moliya
ʻ
bozorimizga moslashtirish imkoniyatini taqdim etadi.
4. Mamlakatimizda moliya bozorini tartibga solish va rivojlantirishda
e’tibor qaratilishi lozim bo lgan jihat shundaki, moliya bozorini tartibga solish bir
ʻ

Foydalanilgan adabiyotlar

organlar, davlat tomonidan tartibga soluvchi organlar va xalqaro tartibga soluvchi
tashkilotlardir. Tartibga soluvchi tashkilotlar litsenziyalash, ro yxatga olish,ʻ
tartibga solish, nazorat qilish, ijro etish va qaror qilish vakolatlaridan foydalangan
holda moliya bozorlari va moliyaviy institutlarni tartibga soladi. Amalda
kompaniyaning qay tarzda va kim tomonidan boshqarilishi, u amalga oshiradigan
faoliyat turlariga emas, balki ko proq kompaniyaning huquqiy maqomiga
ʻ
bog‘liqdir. Bu shuni anglatadiki, ikki xil kompaniya tomonidan olib borilayotgan
o xshash faoliyat turli xil tartibga soluvchi organlar tomonidan turlicha tartibga
ʻ
solinishi mumkin. Moliyaviy kompaniyalar bir nechta subyekt tomonidan tartibga
solinishi mumkin. Masalan, kompaniya tartibga solinadigan faoliyat bilan
shug‘ullanganda tashkilot boshqaruvchisi va faoliyatni tartibga soluvchi organ
tomonidan nazorat qilinadi.
Moliyaviy tartibga solish turli xil maqsadlarga erishishga qaratilgan: moliya
bozorining samaradorligi va yaxlitligi, ishtirokchilar va investorlarning himoyasi,
kapitalning shakllanishi yoki kreditdan foydalanish, soliq to lovchining himoyasi,
ʻ
noqonuniy faoliyatning oldini olish va moliyaviy barqarorlik. Ushbu maqsadlarga
erishish uchun turli xil tartibga solish turlari - ehtiyotkorlik (xavfsizlik va
barqarorlik), oshkor qilish, standartlar, raqobat, narxlar va stavkalarni tartibga
solish qo llaniladi. Ko pgina kuzatuvchilar, tartibga solish tizimining tuzilishi
ʻ ʻ
tartibga solish natijalariga ta'sir qiladi, deb hisoblashadi. Shu sababli, tartibga
solish tizimini tuzishning eng yaxshi usuli haqida Kongressda tez-tez muhokama
qilinadi.

hukumat aralashuvini talab qilishi mumkin degan fikr-mulohazalarni ilgari
surgan. 10

O’zbekistonlik iqtisodchi olimlar ham moliya bozorini tartibga solish
bo’yicha tadqiqotlar o’tkazgan. Xususan, S.Elmirzayev boshchiligidagi mualliflar
jamoasining fikriga ko’ra, moliya bozorini tartibga solishning tashqi mexanizmlari
sifatida megaregulyator va makroregulyator keng qo llaniladi. Moliya bozoriniʻ
megaregulyator orqali tartibga solish xalqaro tashkilotlar tomonidan belgilangan
talablar, tamoyillar asosida amalga oshiriladi. Makroregulyator esa bevosita davlat
tomonidan tartibga solishni nazarda tutadi va odatda, qimmatli qog ozlar bozorini
ʻ
tartibga solish bo yicha vakolatli davlat organi belgilanadi. Jamoatchilik
ʻ
tashkilotlari orqali moliya bozorini tartibga solish amaliyoti ham jahon amaliyotida
tashqi mexanizm sifatida keng qo llaniladi.
ʻ 11
Moliya bozorini tartibga solish, xususan, uning tarkibiy qismi sifatida
qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solish jarayoni xalqaro miqyosda ham
dolzarblik kasb etadi. Shu jihatdan xalqaro moliya bozorida AQSh tomonidan
amalga oshirilayotgan moliya bozorini tartibga solish amaliyoti va tajribasi moliya
bozori rivojlanayotgan ko’pchilik mamlakatlar uchun qo’l keladi. Shuni ta’kidlash
lozimki, AQShda qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solishda “144A qoidasi”dan
foydalaniladi. “144A qoidasi” AQShda “Qimmatli qog’ozlar to’g’risida”gi
Qonunning 5-qismida ko’rsatilgan ro’yxatdan o’tish talablaridan ozod qilish
imkonini beradi, ya’ni ma’lum bir vaziyatlar yuzaga kelganda ro’yxatdan
o’tkazilmagan va nazorat qiluvchi qimmatli qog’ozlarni ommaviy sotishga bo’lgan
cheklovni olib tashlash mumkin. Bu orqali ushbu turdagi qimmatli qog’ozlar
savdosini amalga oshirish imkoniyati yuzaga keladi.
AQShda 1933-yilda qabul qilingan “Qimmatli qog’ozlar to’g’risida”gi
Qonunga ko’ra kompaniya tomonidan chiqarilgan barcha turdagi qimmatli
qog’ozlarni ommaviy joylashtirish yoki sotishdan oldin Qimmatli qog’ozlar va
birja komissiyasida ro’yxatdan o’tkazilishini majburiydir. “144A qoidasi”
10
Reto Francioni, James H. Freis, Alexandra Hachmeister. Financial market regulation. Article. Springer Link.
January 18, 2017. p3.
11
https://link.springer.com/chapter/10.1007%2F978-3-319-45848-9_9

tomonlama bo lmasligi kerak. Davlat tomonidan tartibga soluvchi organlarʻ
faoliyati yo lga qo yilishi bilan birga bozor orqali tartibga solish shakllarining
ʻ ʻ
ishlashiga yo l ochib berilishi lozim. Bozor regulyatorlarining ishlashi narx,
ʻ
raqobat, talab va taklifning yuzaga kelishida muhim jihat hisoblanadi.
5. Moliya bozorimizda axborot ochiqligi va ishonchli ma’lumotlar
mavjudligini ta’minlash ishtirokchilarga samarali faoliyat yuritish “eshik”larini
ochadi. Bu moliya bozoriga kirmoqchi bo lgan ishtirokchilarga ishonch beradi.
ʻ

Bugungi kunda moliya bozorlarini tartibga solishning ahamiyati xalqaro
darajada ko pchilik mutaxassislar tomonidan ta’kidlanmoqda. F.Moshiriangaʻ
ko ra, jahon miqyosida integratsiyalashgan moliyaviy tizim mavjud bo lmaganligi
ʻ ʻ
sababli milliy va global moliyaviy inqirozlar vaqtida mavjud tartibga solish
qoidalari transchegaraviy tartibga solish masalasini hal qilolmadi 14
.
K.Amadeo ta’kidlashicha, moliyaviy tartibga solish iste'molchilarning
investitsiyalarini himoya qilishini aytib o tgan. Tartibga solish moliyaviy
ʻ
firibgarlikning oldini oladi va moliya institutlari tomonidan investorlarning
pullarini jalb qilish riskini kamaytiradi. Moliyaviy tartibga solish uch asosiy
moliyaviy sektorni nazorat qiladi: bank, moliya bozori va iste'molchilar 15
.
M.Kavai va E.S.Prasadlarning fikrlariga ko ra, tartibga solish xususiyatlarini
ʻ
tavsiflaydigan prinsiplarga asoslangan tartibga solish qoidalari iqtisodiy
rivojlangan moliya bozorlari uchun ko proq mos keladi degan fikr ilgari surilgan,
ʻ
ammo bu yondashuv o zlarining moliyaviy bozorlarini yanada ko proq
ʻ ʻ
innovatsiyalar va tavakkalchiliklarga yo l ochib rivojlantirmoqchi bo layotgan
ʻ ʻ
rivojlanayotgan mamlakatlar uchun ham tegishlidir 16
.
O zbekistonlik iqtisodchi olimlar ham moliya bozorini tartibga solish
ʻ
bo yicha tadqiqotlar o tkazishgan. Xususan, professor S.Elmirzayev
ʻ ʻ
boshchiligidagi mualliflar jamoasining ta’kidlashlaricha, moliya bozorlarini
qonunchilikka zid xatti-harakatlar va firibgarliklardan himoya qilish masalasi
jahon hamjamiyati uchun nihoyatda muhim hisoblanadi. Aynan shuning uchun
moliya bozori rivojlangan barcha davlatlarda davlat tomonidan tartibga solishni
ham o z ichiga olgan tartibga solish tizimi shakllangan
ʻ 17
.
I.f.n. S.P.Abdullayevning fikriga ko ra, O zbekiston moliya bozorini yanada
ʻ ʻ
rivojlantirish va barqarorligini oshirish uchun jahon amaliyoti talablariga muvofiq
14
Fariborz Moshirian. The global financial crisis and the evolution of markets, institutions and regulation. Journal of
Banking & Finance. Volume 35, Issue 3, March 2011. Page 502. https://doi.org/10.1016/j.jbankfin.2010.08.010 .
https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0378426610003110
15
K.Amadeo. Financial Regulations. The balance. March 14, 2020. https://www.thebalance.com/financial-
regulations-3306234
16
Masahiro Kawai and Eswar S. Prasad. Financial Market Regulation and Reforms in Emerging Markets. Asian
Development Bank Institute, Tokyo 100-6008, Japan. The Brookings Institutions, Washington DC 20036, US. 2011.
Page 4. https:// www.adb.org/sites/default/files/publication/159338/adbi-financial-market- regulation-and-reforms-
emerging-markets-highlights.pdf
17
S.Elmirzayev va boshqalar. Moliya bozori. Darslik. Iqtisod-moliya. Toshkent. 2019. 298-bet.

rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqish belgilab qo’yilgan 4
. Moliya bozorlarini
tartibga solish axborot assimetriyasining oldini oladi, moliya bozorlaridagi
firibgarliklarni kamaytiradi, boshqaruvning buzilishidan himoya qiladi hamda
moliya bozorlarida investorlarga ishonch bilan ishlashga imkon beradi.
Ishtirokchilar har doim ham ushbu muammolarni mustaqil ravishda harakat qilish
orqali hal qila olmaydilar, aksincha, hukumat moliya bozorlarining xavfsizligini
ta'minlashi va ularning ishlashini tartibga solib turishi kerak.
Moliya bozorlarini tartibga soluvchi tashkilotlarning ishtirokchilarga tegishli
barcha ma'lumotlarni to liq ochishini ta'minlash oshkoralikka olib keladi. Tartibgaʻ
solinmagan bozorda sarmoyadorlar ishonchli ma'lumotga ega bo lmaydilar, chunki
ʻ
kompaniyalar ba’zi ma'lumotlarni oshkor qilmaydi. Investorlar to liq ma'lumotga
ʻ
muhtoj, chunki noaniq va ishonchli bo lmagan ma’lumotlar asosida biznesni olib
ʻ
borish va investitsiya kiritish xavfli hisoblanadi. Tartibga solish moliya bozorlarini
faoliyatini yaxshilash, ma’lumotlar shaffofligini ta'minlash, investorlarni jalb qilish
imkonini beradi. Shu jihatlarni inobatga olgan holda moliya bozorlarini tartibga
solishni xalqaro darajada o rganish, mamlakatimizda moliya bozori faoliyatini
ʻ
rivojlantirish mavzuning dolzarbligini ochib beradi.
Mavzuning maqsad va vazifalari . Ushbu mavzuning asosiy maqsadi
moliya bozorini tartibga solish yo‘llarini o’rganish va bunda xalqaro tajribalarni
tahlil qilish.
Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi vazifalarni belgilab olindi:
 Moliya bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish kontseptsiyalarini
o‘rganish va tahlil qilish
 Moliya bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish institutlari va
ularning o'zaro bog'liqlikdagi faoliyatini o‘rganish va tahlil qilish
 Moliya bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish modellarini
o‘rganish va tahlil qilish
 O'zbekistonda moliya bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish
mexanizmlarini o‘rganish va tahlil qilish
4
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning “O zbekiston Respublikasini rivojlantirish bo yicha
ʻ ʻ ʻ
harakatlar strategiyasi to g risida”gi PF-4947- sonli Farmoni.
ʻ ʻ 17.02.2017. https://lex.uz/docs/-3107036

II. MOLIYA BOZORINI TARTIBGA SOLISH BO YICHA JAHONʻ
TAJRIBASI
2.1. Moliya bozorini tartibga solish amaliyotini takomillashtirish
masalalari
Bizga ma’lumki, mamlakatda iqtisodiy o’sish va moliyaviy barqarorlikni
ta’minlashda moliya bozori hal qiluvchi rol o’ynaydi. Moliya bozorlari samarali
ishlashi uchun uni doimo tartibga solib turish muhim ahamiyat kasb etadi. So’nggi
yillarda mamlakatimiz moliya bozorini rivojlantirish va uni uni faoliyatini tartibga
solish bo’yicha sezilarli darajada islohotlar amalga oshirilmoqda. Sir emаski,
mаzkur islоhоtlаrning muvаffаqiyаti kо’p jihаtdаn iqtisоdiyоtimizning bаrchа
tаrmоqlаrigа xоrijiy investitsiyаlаrni jаlb qilish, ilg’оr xаlqаrо tаjribаni jоriy qilish
vа shаffоflikni tа’minlаsh bilаn chаmbаrchаs bоg’liq. Bugungi kunda moliya
bozorini tartibga solish bo’yicha amal qiladigan nazariyalarga o’zo’zini
boshqaruvchi tashkilotlar tomonidan asos solingan va xalqaro darajada emitentlar
hamda investorlarni jalb etish uchun raqobat natijasida shakllangan. 5
Moliya bozorlarining shakllanishini dastlabki davrlaridan boshlab, ushbu
maqsadlar deyarli o zgarmagan va xalqaro tashkilotlarning hujjatlari (eng avvalo
ʼ
“moliya bozorlarni tartibga solishning maqsad va tamoyillari” Xalqaro qimmatli
qog ozlar bozorini tartibga soluvchi tashkilot – IOSCO) da rasmiy tarzda o z
ʼ ʼ
ifodasini topgan. Shunday qilib, moliya bozorlarini tartibga solishning asosiy
maqsadlari quyidagilardan iborat: investorlarni himoyalash va moliya bozorlarini
shaffofligini, haqqoniyligi va samaradorligini ta minlash.
ʼ
Moliya bozorlarining rivojlanishi bilan, bozorning professional
qatnashuvchilari va bozor vositachilarining sonining ortishi hamda ular o rtasidagi
ʼ
munosabatlarning yaqinlashuvi bilan, yuqoridagi ikki maqsadga yangi maqsad –
tizimli risklarni pasaytirish ham qo shildi.
ʼ 6

Shuningdek, moliya bozorining tarkibiy qismi sifatida qimmatli qog’ozlar
bozorini tartibga solish va uni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.
5
Carson J. W. Selfregulation in Securities Markets. World bank policy research working paper series. Vol. #5542.
2011.P.75.
6
Persaud A. Macro-Prudential regulation in financial markets, ECMI Commentaries. August. 2009. P. 9

tashkiloti tashkiloti Britaniya
22. Moliyaviy xizmatlar
boshqarmasi DFS AQSh 53. Hindiston zaxira banki RBI Hindiston
23. Dubay moliyaviy
xizmatlar
boshqarmasi DFSA BAA 54. Qimmatli qog‘ozlar va
tovarlar tashkiloti SCA BAA
24. Yevropa Bank
Assosiatsiyasi EBA Yevropa
Ittifoqi 55. Hindistonning qimmatli
qog‘ozlar va birja
kengashi SEBI Hindiston
25. Yevropa Markaziy
Banki ECB Yevropa
Ittifoqi 56. Qimmatli qog‘ozlar
birjasi
bo yicha komissiyaʻ SEC AQSh
26. Risklarni boshqarish
bo yicha Yevropa
ʻ
Kengashi ERMC Yevropa
Ittifoqi 57. Qimmatli qog‘ozlar va
fyucherslar bo yicha ʻ
komissiya SFC Gonkong
27. Qimmatli qog‘ozlar
bozorlari bo yicha
ʻ
Yevropa
Assotsiatsiyasi ESMA Yevropa
Ittifoqi 58. Janubiy Afrika zaxira
banki - JAR
28. Yevropa Komissiyasi - Yevropa
Ittifoqi 59. Yagona nazorat
tashkiloti SSM Yevropa
Ittifoqi
29. Moliyaviy Aloqalar
Assotsiatsiyasi FCA Buyuk
Britaniya 60. Buyuk Britaniya listing
tashkiloti UKLA Buyuk
Britaniya
30. Kanada moliyaviy
iste'mol
agentligi FCAC Kanada 61. Gonkong pul-kredit
ma'muriyati HKMA Gonkong
31. Omonatlarni
sug‘urtalash federal
korporatsiyasi FDIC AQSh - - -
Yuqoridagi jadvalga ko ra, moliyaviy mutaxassislar tomonidan, asosan,
ʻ
xalqaro darajadagi moliyaviy institutlar, rivojlangan davlatlardagi moliyaviy
tashkilotlar bilan moliyaviy aloqalar yo lga qo yilganligini ta’kidlashgan. Bular
ʻ ʻ
orasida AQSh, Buyuk Britaniya, Yevropa Ittifoqi va uning tarkibidagi
davlatlarning moliyaviy tashkilotlarni alohida ta’kidlab o tishimiz joiz.
ʻ
Moliya bozorlari munosabatlarini tartibga solish va nazorat qilish bilan
bog‘liq muammolar Osiyoning rivojlanayotgan iqtisodiyotlarida ko payib
ʻ
bormoqda, chunki xorijiy moliyaviy kompaniyalar mintaqadagi moliya
bozorlaridagi ishtirokini oshirmoqda va mintaqaning moliyaviy kompaniyalari
o zlarining tashqi
ʻ operatsiyalari ko lamini ham kengaytirmoqda. Bundan tashqari, ʻ
Osiyo mamlakatlari o rtasidagi moliyaviy aloqalarning o sishi mintaqaning o zida
ʻ ʻ ʻ
mamlakatlararo moliyaviy operatsiyalar hajmi tez sur'atlar bilan o sishini
ʻ
anglatadi. Osiyo uchun moliyaviy integratsiyalashuvning asosiy jihati mintaqaga

samaraliyligi bilan isbotladi. Natijada, oxirgi yillarda dunyoning yirik davlatlaridan
bo‘lmish Rossiya ham makroregulyator kontseptsiyasini o‘zlarida qo'llashni
ma’qul topmoqda.
Tartiblashtirish tizimlarini yana quyidagi belgilar bilan ham tasniflash
mumkin:
Pog'onalariga ko'ra tartiblashtirish global ko'p (5) pog‘onali (bir- biri bilan.
bog'liq tartiblashtirishning xalqaro, milliy, regionlararo, regional va munisipal
pog‘onalari) va milliy ko'p pog'onali (federal, regional, munisipal pog‘onalar)
muvofiqlashtirish va nazorat qilish modeli ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
Tartiblashtirish usullari bo'yicha - administrativ, indikativ (makroiqtisodiy),
makroregulyatorli va gibrid (aralash) usullariga asoslangan modellar. Bu
modellarda moliya bozoriga umumiqtisodiy darajadagi bilvosita (kredit-pul,
byudjet-soliq, ijtimoiy, valyuta, xususiylashtirish va h.k. siyosatlar negizida) va
bevosita (administrativ) ta’sir ko‘rsatishga asoslangan bo‘lishi mumkin.
Tartiblashtirishning milliy tizimini tashkillashtirishda qabul qilingan
yondashuvlari bo'yicha - hukumat tomonidan to'g'ridan to'g'ri tartiblashtirish
(masalan, Irlandiya, Niderlandiya, Portugaliya), moliya va bank tizimlarini
regulyatorlari bo'lmish organlar tomonidan tartiblashtirish (masalan, Belgiya,
Daniya, Yaponiya, Qozog'iston), maxsus tuzilgan vakolatli davlat tashkiloti
tomonidan tartiblashtirish (masalan, AQSh, Buyuk Britaniya, Italiya, Frantsiya,
Ispaniya va h.k.), vakolatli davlat organlari va O'O'M tashkilotlari bilan birgalikda
tartiblashtirish modellari.
Manfaatlami himoyalanishi bo'yicha - davlat manfaatlariga (Pokiston, Eron),
yirik (strategik) investorlar manfaatiga (Germaniya, Frantsiya, Belgiya va h.k.),
minoritar (mayda) investorlar manfaatlariga (anglo-sakson), aralash manfaatlarga
qaratilgan tartiblashtirish modellari.
Iqtisodiy tuzum shakli bo'yicha - ochiq (barcha industrial hamda ko'pchilik
rivojlanayotgan mamlakatlar) va yopiq (Eron, Pokiston va shu kabi yopiq ravishda
rivojlanayotgan davlatlar) iqtisodiyot modellariga asoslangan tartiblashtirish
modellari.

investitsiyalami yo'naltirishni ko'pdanxohlamaydilar, balki iloji boricha
kompaniyaning ichki rezervlari hisobiga o'zlarining sarflagan kapitallari qaytimiga
qiziqadilar, bu esa kompaniyaning kapitalizatsiya darajasini keskin pasaytirib,
modernizatsiyalashtirish va investitsiyalarga muhtojligini keskin oshiradi. Tashqi
yirik strategik investorlar esa o‘zlariga tobe boigan kompaniyani uzoq muddatli
strategik reja va manfaatlari ili ikkilamchi bozorga chiqarishga moyil boimaydilar.
Bank tizimi modeli anglo-sakson modelidan farqli ko‘proq
Germaniyadagiga o‘xshash modelga asoslanganligi banklami moliya bozorlarida
to ‘liq qonli investision va kredit operatsiyalaming tashabbuskori va katalizatori
sifatida faollik qilishiga to‘sqinlik qilmoqda. Banklar uchun aksiyalar bozori
yuqori riskli boigani va kompaniyalaming korporativ boshqaruvida ishtirok etishga
moyil bo‘lmaganliklari (nazorat paketi boimaganligi va ulaming asosiy faoliyatlari
doirasidan tashqari boiganligi) uchun portfel investitsiyalarga kam moyil
bo‘ladilar. Bundan tashqari banklaming resurslari, kapitalizatsiya darajasi va
marjasi nisbatan kamligi sezilmoqda.
Sug'urta tizimi hali yahshi rivojlanmaganligi va investitsion
resurslari kamligi, hamda fond bozorida to‘g‘ridan to‘g‘ri portfel
investitsiyalar bilan shug‘ullanmaganligi sabali, ular na korporativ boshqaruv
tizimida, na birlamchi va ikkilamchi bozorlarda faolligi sezilmayapti.
Byudjetdan tashqari fondlar faqat davlat qimmatli qog‘ozlariga
investitsiyalar qilish bilan cheklanganlar, aksiyalar bozori ular uchun bir muncha
riskli.
Investitsiya institutlari, ayniqsa investitsiya fondlari va kompaniyalaming
investitsion resurslari hajmi va menejmenti sifati juda past, ular asosan
xususiylashtirish mexanizmi omili ta’siri ostida qolganlar.
Nisbatan ko‘p vaqt davomida xususiylashtirilgan kompaniya- larda
davlatning ixtiyorida aksiyalaming yirik paketlari turib qolganligi va ularda
korporativ boshqaruv va menejment (moliyaviy, administrativ va strategik) tizimi
samarasiz qolganligi (unda asosan davlatning ishonchli vakillari sifatida davlat
organlari xizmatchilari va ishonchli boshqaruvchi kompaniyalar davlat nomidan

1.3. O'zbekistonda moliya bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish
mexanizmlari
O‘zbekiston moliya bozorini tartiblashtirish tizimi birinchi turkum modeliga
kiradi. Uning xususiyati shundaki, unda hozircha na banklaming, na moliya
institutlarining (investitsiya institutlari, sug'urta tashkilotlari, fondlar), na
institutsional investorlaming, na mayda chakana investorlaming alohida ustunligi
kuzatilmaydi. Alohida segmentlarga (pul, valyutalar, korporativ va davlat qimmatli
qog'ozlari, sug'urta instrumentlari, kredit va banklaming boshqa instrumentlari
bozorlariga) ega bo‘lib, ular hozirda bir-biri bilan to'liq bog'liq emas va har biri
turli vakolatli davlat organlar tomonidan alohida tartiblashtiriladi
(muvofiqlashtiriladi va nazorat qilinadi).
Moliya bozorini tartiblashtirish modeli anglo-sakson va kontinental
modellari elementlami o‘z ichiga oluvchi gibrid modelga asoslangan.
Moliya bozorida aksiyadorlik kompaniyalari korporativ boshqaruv tizimi
anglo-sakson («investorlik») modelidan farqli kontinental (Germaniyadagiga
o'xshash «insayderlik» yoki «ikki pog'onali») modelga asoslanganligi (3.4-
paragrafga qaralsin) va ichki nodavlat investitsiyalar hajmini kamligi,
xususiylashtirish mexanizmi kam samarali bo'lgani va regulyatorlaming ko‘p
sonliligi, banklar, sug'urta tashkilotlari va byudjetdan tashqari fondlaming etarlicha
investitsion samara bilan ishlamayotgani sababli, barcha o'tish iqtisodiyotiga
mansub mamlakatlar singari ma’lum darajada muammolar kelib chiqmoqda:
Minoritar aksiyadorlar ulushlari kamayishi hisobiga yirik aksiyadorlar paydo
bo‘lishi, natijada investitsiyalar sifatidagi moliyaviy resurslar jalb qilinishi
susayishi kuzatilmoqda. Chunki yirik investorlar korporativ manfaatlari ila
kompaniyalarda ustuvor mavqeni egallab, tashqi portfel investitsiyalar oqimiga
to'sqinlik qiladilar, bu esa yangi emissiyalarga (ayniqsa IPO mexanizmini joriy
qilinishini) yo‘l bermaydi, listing darajasidan uzoqlashtiradi, qimmatli
qog'ozlaming ochiq birlamchi va davomiy uzluksiz ikkilamchi bozori rivojiga
salbiy ta’sir ko'rsatadi. Bunda aytish joizki, ko'pchilik ichki strategik investorlar
aksiyalarini yirik paketlari doirasida kompaniyalariga uzoq muddatli qo'shimcha

Mamlakatimizda ham moliya bozorini, ayniqsa, qimmatli qo’go’zlar bozorini
rivojlantirish dolzarblik kasb etmoqda. Shu sababli so’nggi yillarda ushbu sohada
keng islohotlar olib borilmoqda. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek,
“Qimmatli qog’ozlar bozori iqtisodiyotdagi bo’sh pul mablag’larini jamlash va uni
investitsiya jarayonlariga yo’naltirishning muhim vositasi hisoblanadi”. 7

Shu sababli bugungi kunda moliya bozorini tartibga solish va bu bo’yicha
xalqaro tajribani o’rganish mamlakatimizda moliya bozorini rivojlantirish uchun
muhim jarayon hisoblanadi.
Moliya bozorini tartibga solish masalalari bo’yicha xorijiy olimlardan
I.Atiyas va H.Ersellar tadqiqot o’tkazgan bo’lib, unga ko’ra hukumat tomonidan
tartibga solishning “iks-post” va “iks-ante” shakllari mavjud. Moliya bozorini “iks-
post” shakli yordamida tartibga solishda kompaniya tomonidan raqobat
to’g’risidagi qonunlarga zid xatti-harakat amalga oshirilgandan so’ng
kompaniyalar jazolanadi. Boshqa ko’plab tartibga soluvchi hujjatlar “iks-ante”
shakliga muvofiq amalga oshiriladi, ya’ni moliya bozorida qonunga zid holatlar
yuzaga kelmasligi uchun oldindan qoidalar ishlab chiqiladi. 8

Shuningdek, R.Fransioni, J.Freyz va A.Hekmeysterlarning ta’kidlashlaricha,
moliya bozorini tartibga solishning asosiy maqsadi moliyaviy barqarorlikni
ta’minlashdir. Shu nuqtai nazardan, barqarorlikning muhim shartlaridan biri
moliya bozorlarida ishlaydigan infratuzilma tizimi hisoblanadi. Moliya bozorlari
o’rganiladigan har bir tahlilda tabiiy ravishda ushbu moliya bozorining
infratuzilmasi qoidalari hisobga olinishi kerak degan fikrni ilgari surgan. 9

A.M.Pakkes va D.Heremanslarga ko’ra, asosan ma’lumotlar
nomutanosibligi tufayli moliya bozorlari mukammal ishlay olmaydi. Ma’lumotlar
nomutanosibligi moliya bozorini tartibga solish zarurligini ko’rsatadi va buning
uchun yechimlar, asosan, moliyaviy ishtirokchilar orqali ta’minlanishi yoki
7
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 7.10.2019dagi fond bozorini rivojlantirish
masalalariga bag‘ishlangan yig‘ilishdagi ma’ruzasi; https://president.uz/uz/2913
8
Izak Atiyas and Hasan Ersel. Financial markets, regulation and financial crises. Article. Semantic Scholar.
November 1, 2010. p 4-5.
9
https://pdfs.semanticscholar.org/05ae/271e1eca5482d896399806be7d37982b05bc.pdf

Bunday model Rossiyada ham qabul qilingan (quyidagi juftliklar misolida:
MMVB - NFA, RTS - NAUFOR). Yangi Zelandiya, Polsha, Koreyada faqat
birgina O‘O‘M tashkiloti kiritilgan. AQSh, Kanada, Yaponiya va Norvegiyada esa
O‘O‘M tashkilotlar ko‘pchilikni tashkil etadi. O‘zbekistonda yangi qabul qilingan
«Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risidagi» qonun (2007 yil) bilan milliy
tartiblashtirish tizimiga O‘O‘M tashkilotlar ham kiritilmoqda.
Moliya bozori infratuzilmasini vakolatli kvazi-hukumat
umummilliy organ (makroregulyator) tomonidan tartiblashtirish modeli.
Masalan, Buyuk Britaniyada awal «super-0‘O‘M tashkiloti» bo‘lgan bo‘lsa,
hozirda Moliya vazirligiga hisobot beruvchi kvazi-hukumat organi (FSA) moliya
bozori makroregulyatori funktsiyasini bajaradi. Bu mamlakatdan boshqa yana bir
qator davlatlarda ham makroregulyator qabul qilingan (9.5-paragrafga qaralsin).
Jahon amaliyotida mavjud makroregulyatorlami shartli ravishda ikki katta
guruhga ajratish mumkin:
1. faqat (yoki ko‘proq) nazorat funktsiyalarini bajaruvchi
makroregulyatorlar (masalan, bundaylari Yaponiyada 1998 yildan, Janubiy
Koreyada 1998 yildan, Vengriyada 1996 yildan, Daniyada 1988 yildan,
Norvegiyada 1986 yildan, Shvetsiyada 1991 yildan, Finlyandiyada 1991 yildan,
Janubiy Afrika Respublikasida 1990 yilda tuzilgan);
2. ham nazorat, ham me’yorlashtiruvchi (tartib-qoidalami o‘matuvchi)
funkiyalami bir vaqtning o‘zida amalga oshiruvchi makroregulyatorlar (masalan,
bundaylari Buyuk Britaniyada 1997 yilda, Avstraliyada 1998 yilda, Kanadada
1987 yilda, Singapurda 1998 yilda, Shveytsariyada 1997 yilda tuzilgan).
Ko‘rsatib o‘tilgan barcha mamlakatlarda bunday organ (makroregulyator)
moliya bozorini o‘zaro uyg‘unlikda, bog'liqlikda va mutanosiblikda
tartiblashtiradi. Bunda ushbu davlatlar makroregulyatomi o‘zlarida joriy qilish
chog‘ida uning ijobiy oqibatlaridan, mavjud va zaruriy resurslarda, milliy moliya
bozorining bunday makroregulyatorga tayyorliligi darajasidan kelib chiqqanlar.
Olz vaqtida ba’zi davlatlar makroregulyator kontseptsiyasiga skeptik qaraganlar.
Ammo, hozirga kelib makroregulyator kontseptsiyasi o'zining hayotiyligini

darajalilar qatoriga o'tadilar va ulaming investision faolligi susayadi. Shu bilan
birga, aksiyadorlarning korporativ boshqaruvda maxfiy ishtiroki ta’minlanmagan.
Yuqoridagilar va boshqa sabablaming barchasi mamlakatda kollektiv
investorlar institutlarini investitsion jarayonda sezilarli emasligiga, aksincha yirik
deyarli samarasiz bo'lgan investorlaming salmog'ini keskin oshib ketishiga olib
kelmoqda.
Moliya bozori qatnashchilarining faolligi sust, muomaladagi moliyaviy
instrumentlarining turi kam, riskliligi va volatillik darajasi baland, kapitalizatsiyasi
va likvidliligi past, hajmi kam, oboroti sekin,tartiblashtirish mexanizmi takomil
emas va h.k. Bulaming barchasi vaqtinchalik holat bo‘lib, kelajakda boshqa
tivojlanayotgan mamlakatlaming moliya bozorlari singari raqobatbardoshlik
darajasiga erishishi muqarrar.
Aytish mumkinki, o‘rta va o‘rta muddatda O‘zbekiston moliya bozorining
omillaming ijobiy ta’siri sharoitida keskin rivojlanishini bashorat qilsa bo‘ladi.
Buning uchun unda barcha imkoniyatlar mavjud.
Moliya bozorining regulyativ infratuzilmasi . Moliya bozorining regulyativ
infratuzilmasi institutlariga quyidagi davlat organlari kiradi va ular qonunchilik
bilan biriktirilgan tegishli vakolatlarga ega.
Asosiy organlarga Markaziy bank, Moliya vazirligi, Davlat mulkini
boshqarish Qo‘mitasi huzuridagi qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatini
muvofiqlashtirish va nazorat qilish Markazi (quyida qisqacha Markaz deb
yuritamiz) kiradi. Moliya bozorida antimonopol siyosatni ko'rsatib o'tilgan
organlar bilan birgalikda monopoliyadan chiqari, raqobatni rivojlantirish va
tadbirkorlikni qo‘llab-quwatlash Davlat Qo‘mitasi amalga oshiradi. Moliya
bozoriga ta’sir ko‘rsatuvchi fiskal siyosatni esa Moliya vazirligi, Davlat soliq
Qo‘mitasi va Davlat bojxona Qo‘mitasi birgalikda olib boradi. Moliya bozoriga
oid tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq masalalami O‘zbekiston Respublikasi
tashqi iqtisodiy faoliyat vazirligi (Agentligi) iqtisodiyot vazirligi birgalikda amalga
oshiradi. Milliy moliya bozorining bank kapitali, pul va valyuta bozorlarini
Markaziy bank va Moliya vazirligi, sug‘urta bozorini O‘zdavsug‘urtanazorat,

I. MOLIYA BOZORINI MUVOFIQLASHTIRISH VA NAZORAT QILISH
1.1. Moliya bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish kontseptsiyalari
Turli mamlakatlarda moliya bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish
uchun bosh va eng asosiy institutlar bo‘lib faqat davlat moliya organlari va/yoki
hukumat tomonidan vakolat berilgan davlat muassasasi hisoblanadi. Masalan,
Germaniya, Avstraliya, Kanada, Yaponiya, AQSh, Belgiya, Frantsiya, Buyuk
Britaniya, Italiya va Ispaniyada hukumat organlari yoki qonun bilan nazarda
tutilgan muassasalar. Xususan, Kanadada qimmatli qog'ozlar bozori provintsiyalar
organlari tomonidan tartiblashtiriladi, Yaponiyada esa awal Moliya vazirligida
bo'lgan, hozirda alohida bo'lgan moliyaviy xizmatlar Agentligi (makroregulyator
funktsiyasini bajaradi va unga qimmatli qog'ozlar va birja savdolari ustidan nazorat
bo'yicha Komissiya bo'ysunadi), AQShda qimmatli qog'ozlar va birjalar bo'yicha
Komissiya, Avstraliyada - qimmatli qog'ozlar bo'yicha Komissiya, Belgiyada -
bank va moliya Komissiyasi, Frantsiyada - biija operatsiyalari Milliy komissiyasi,
Italiyada - aksiyadorlik jamiyatlari va birjalar bo'yicha Milliy komissiya,
Ispaniyada - qimmatli qog'ozlar bozori bo'yicha Milliy komissiya, Germaniyada -
qimmatli qog'ozlar bo'yicha Komissiya, Rossiyada - molya bozorlari bo'yicha
Federal xizmat, Qozog'istonda - Markaziy bank, O'zbekistonda - Davlat mulki
Qo'mitasi huzuridagi qimmatli qog'ozlar bozorini muvofiqlashtirish va nazorat
qilish Markazi va h.k. O'zbeksitonda davlat tartiblashtirish Markazining hududiy
boshqarmalari bir vaqtning o'zida mahalliy hokimiyatlarga (Davlat mulki
Qo'mitasining hududiy boshqarmalari orqali) ham bo'ysunadi (bunda mahalliy
hokimiyattaming ham qimmatli qog'ozlar bozorini tartiblashtirish jarayoniga
ma’lum darajada taalluqli ekanidan dalolat berishi mumkin). Kelejakda
O'zbekistonning tartiblashtirish modeli o'zgarishi muqarrar.
Boshqa bir mamlakatlarda esa vakolatli maxsus davlat tartiblash- tirish
organlari bilan birga moliya bozori professional qatnashchilari- ning ihtiyoriy
tarzda birlashgan nodavlat notijorat tashkilotlari bo'lgan o'zini o'zi
muvoflqlashtiruvchi tashkilotlar (O'O'M) namoyon bo'ladi. Lekin bunday
mamlakatlarda O'O'M tashkilotlar moliya bozorida ma’lum bir tartiblashtirish

fiinktsiyalarini bajarish uchun vakolatli davlat tartiblashtiruvchi organi tomonidan
akkreditatsiyalanib ruxsat beriladi.
Buyuk Britaniyada awal «super-О'О'М tashkiloti» bo'lgan bo'lsa, hozirda
Moliya vazirligiga hisobot beruvchi kvazi-hukumat organi (FSA).
AQSh misolida O'O'M tashkilotlar na faqat o'zini o'zi muvoflqlashtiruvchi
funktsiyalami, balki bozomi tashkillashtirish funktsiyasini ham bajaradi. Xususan,
qimmatli qog'ozlar bo'yicha dilerlaming Milliy assotsiatsiyasi O'O'M tashkilot
sifatida tuzilgan bo'lib, unga birjadan tashqari bozor va uning elektron savdo
tizimlari (masalan, NASDAQ) biriktirilgan. AQSh fond birjalari esa O'O'M
tashkilotlari maqomini olganlar. Bunday model Rossiyada ham qabul qilingan
(quyidagi juftliklar misolida: MMVB - NFA, RTS - NAUFOR).
Ko‘pchilik rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda 0 ‘0 ‘M
tashkilotlari qimmatli qog‘ozlar bozorini tartiblashtirishga kiritilmagan. Masalan:
Avstraliya, Avstriya, Belgiya, Braziliya, Vengriya, Venesuela, Germaniya,
Gonkong, Daniya, Hindiston, Ispaniya, Italiya, Xitoy, Lyuksemburg, Niderlandlar,
Tayvan, Turkiya, Finlyandiya, Frantsiya, Chexiya, Shvetsiya, Shveytsariya.
Yangi Zelandiya, Polsha, Koreyada faqat birgina O‘O‘M tashk'ioti kiritilgan.
AQSh, Kanada, Yaponiya va Norvegiyada esa O‘O‘M tashkilotlar ko‘pchilikni
tashkil etadi.

chiqarilmasligi qo‘shimcha investitsion resurslar manbasidan foydalanmaslikka
olib kelmoqda.
Ipoteka va lizing bozorlari eetarlicha shakllanmagan. Hanuzgacha eksport
lizingi va ipotekaviy qimmatli qog‘ozlari, veksellar va mavjudlaridan boshqa
turdagi qimmatli qog‘ozlar yo‘q. Aktivlar sek’yuritizatsiyasi mavjud emas. Moliya
injeneriyasi va uning innovatsion mahsulotlari faol yaratilmayapti va h.k.
Mamlakatda birjalar va birjadan tashqari elektron savdo tizimlarining
nisbatan ko‘pligi oborot hajmlari kamligi, ulaming barchasini tijorat tashkilotlari
ekanligi, mos ravishda hisob yuritish, savdo va hisob-kitoblar o'tkazish bo'yicha
tegishli institutlar xizmatidan foydalanuvchi qatnashchilaming transaktsion
harajatlari miqdori ko'pligi, va o'zini o‘zi muvofiqlashtirish mexanizmiga
asoslanmaganligi moliya bozorini maydalanishiga va samaradorligini pasayishiga
olib kelmoqda. Umuman olganda, hisob yuritish, savdo va hisob-kitoblar o'tkazish
tizimi mukammal emas.
Davlat kompaniyalarning korporativ boshqaruvi siyosatida ikki tomonlama
ishtirok etmoqda:
zaruratga qarab korporativ siyosatning huquqiy bazasini yaratish va
takomillashtirish hamda qonun hujjatlari normalariga rioya qilinishni nazorat qilish
yo‘li bilan qatnashmoqda. Bu yo‘l korporativ siyosat modelini shakllantirishda
ko'pincha investorlar uchun qimmat bo'lgan davlatning amaliy-eksperimental
evolyusionizmini keltirib chiqaradi;
Ustav fondida Davlat aksiyalari ulushiga ega bo'lgan aksiyadorlik
jamiyatlarining korporativ siyosatida ushbu jamiyatlarni boshqarish organlaridagi
o'z vakillari orqali to'g'ridan-to'g'ri ishtirok etish. Bunda uchta variant
qo'llanilmoqda: davlat xizmatchilari ichidan vakillami saylash (tayinlash),
ishonchli boshqaruvchiga topshirish, davlat xoldinglari orqali boshqarish
(Italiyacha model). Bu holat kompaniyani davlat siyosatiga to'liq bog'liq qilib
qo'yadi, kompaniyaning korporativ siyosatida ishtirok etuvchi xususiy sektordan
bo'lgan manfaatdor shaxslar (investorlar, sheriklar va kreditorlar) ikkinchi

3. Abu-Dabi xalqaro
bozori ADGM BAA 34. Federal uy-joylarni
moliyalashtirish
agentligi FHFA AQSh
4. Avstraliya prudensial
tartibga solish
boshqarmasi APRA Avstraliya 35. Moliyaviy nazorat
tashkiloti KNF Polsha
5. Moliyaviy nazorat
tashkiloti ASF Ruminiya 36. Shveytsariya moliya
bozorini nazorat
qilish tashkiloti FINMA Shveytsariy
a
6. Moliyaviy tizimni
nazorat
qilish boshqarmasi ASFI Boliviya 37. Moliya sohasini
tartibga
solish tashkiloti FINRA AQSh
7. Portugaliya Banki - Portugaliya 38. Federal zaxira banki FRB AQSh
8. Gretsiya Banki - Gretsiya 39. Moliyaviy xizmatlar
agentligi FSA Yaponiya
9. Italiya Banki - Italiya 40. Gonkong pul-kredit
tashkiloti HKMA Gongkong
10. Bank nazorati
bo yicha bankʻ
qo mitasi
ʻ BIS Dunyo
bo ylab ʻ 41. Axborot komissarlari
idorasi ICO Buyuk
Britaniya
11. Angliya Banki BOE Buyuk
Britaniya 42. Kanada investitsiya
sanoatini tartibga solish
tashkiloti IIROC Kanada
12. Irlandiya Markaziy
Banki - Irlandiya 43. Man oroli hukumati IOM Man oroli
13. BAA Markaziy Banki - BAA 44. Singapur pul-kredit
tashkiloti MAS Singapur
14. Iste'molchilarni
moliyaviy
himoya qilish byurosi CFPB AQSh 45. Kelajak majburiy
fondlarini
rejalashtirish tashkiloti MPFA Gonkong
15. AQSh tovar xom
ashyosi fyucherslari
bo yicha
ʻ
savdo komissiyasi CFTC AQSh 46. Sug‘urta komissarlari
milliy assotsiatsiyasi NAIC AQSh
16. Milliy fyucherslar
assotsiatsiyasi NFA AQSh 47. Valyutani nazorat qilish
tashkiloti OCC AQSh
17. Kayman orollari
pul-
kredit tashkiloti CIMA Kayman
orollari 48. Sug‘urta komissarlari
idorasi OCI Gonkong
18. Portugaliya
qimmatli
qog‘ozlar bozori
bo yicha
ʻ
komissiyasi CMVM Portugaliya 49. Moliya institutlari
rahbarlari idorasi OFSI Kanada
19. Milliy qimmatli
qog‘ozlar
bozori komissiyasi CNMV Ispaniya 50. Hisob-kitob auditorlari
instituti OROC Portugaliya
20. Italiya kompaniyalari
va birja komissiyasi CONSOB Italiya 51. Ontario qimmatli
qog‘ozlar bo yicha
ʻ
komissiyasi OSC Kanada
21. Moliya sohasi
nazorati CSSF Lyuksembur
g 52. Prudensial tartibga
solish PRA Buyuk

korporativ qimmatli qog‘ozlar bozorini Markaz, davlat qimmatli qog‘ozlar
bozorini Moliya vazirligi va Markaziy bank tartiblashtiradi. Bu institutlami har biri
alohida davlat organi sifatida barchasi milliy bozorining bir butun davlat
tartiblashtirish tizimini tashkil qiladi.
Ko‘rinib turibdiki, moliya bozori hozirda (toki tegishli O‘O‘M tashkilotlar
ochilmagunicha) bir vaqtning o‘zida bir nechta davlat organlari tomonidan
tartiblashtiriladi.
Aytish joizki, O‘zbekistonda fond bozorini tartiblashtirish tizimiga o‘zini
o‘zi muvofiqlashtirish ( O‘O‘M) tashkilotlar ham kiritilgan. Bu bilan qimmatli
qog‘ozlar bozorini tartiblashtirish modeli uzoq kelajakda anglo-sakson va yaqin
muddatda Rossiya modellariga yaqinlashadi.
Yuqorida sanab o'tilgan davlat institutlari moliya bozorining umumiy
regulyativ infratuzilmasini tashkil etib, ulaming har biri o‘ziga xos regulyativ
funktsiyalami bajaradi, ya’ni ular o‘z vakolatlari vasohasi maqsad-manfaatlari
doirasida moliya bozori qatnashchilari faoliyatini tartiblashtirishda bir vaqtning
o‘zida ham nazorat va ham qonuniy tartib-qoidalarni o‘matuvchi davlat organlari
funktsiyasini bajaradi. Bu esa ko‘pincha ular tomonidan regulyativ me’yorlar va
nazoratiy harakatlarni amalga oshirilishi chog‘ida nomutanosibliklar va qarama-
qarshiliklarni keltirib chiqarmoqda. Boshqacha qilib aytilsa, davlat regulyativ
organlarining faoliyatlari bir-birlari bilan moslashtirilmaganligi,
unifikatsiyalashtirilmaganligi, uyg‘unlashtirilma- ganligi, umuman bir butun
samarali regulyativ tizimga keltirilmaganligi moliya bozorini tartiblashtirish
mexanizmida sezilarli bo’lmoqda.

Shveytsariya Milliy Banki garovga qarshi likvidlilik yordamini ko rsatib, so nggiʻ ʻ
yordamni amalga oshiruvchi (LoLR) sifatida ishlaydi. Bank sektorini boshqarish
Shveytsariya moliyaviy bozorini nazorat qilish boshqarmasi (FINMA) zimmasiga
yuklangan. Shveytsariya moliyaviy bozorini nazorat qilish boshqarmasi
(FINMA)ning maqsadi kreditorlarni, investorlarni himoya qilish va moliya
bozorlarining uzluksiz ishlashini ta'minlashdir. Shveytsariya moliyaviy bozorini
nazorat qilish boshqarmasi (FINMA) moliya bozorlari ishtirokchilarini nazorat
qilish va tartibga solish uchun javobgardir. Shveytsariya moliyaviy bozorini
nazorat qilish boshqarmasi (FINMA) banklar, sug‘urtalovchilar, fond birjalari,
qimmatli qog‘ozlar dilerlari, jamoaviy investitsiya loyihalari, distribyutorlar va
sug‘urta vositachilari ustidan vakolatlarga ega. U litsenziyalar beradi va pul
yuvishga qarshi kurash olib boradi. Bundan tashqari, u sanksiyalarni qo llaydi va
ʻ
kerak bo lganda qayta tashkil etish va bankrotlik to g‘risidagi ish yuritishni amalga
ʻ ʻ
oshiradi. Shveytsariya moliyaviy bozorini nazorat qilish boshqarmasi (FINMA)
aksiyalar joylashtirilishini nazorat qiladi, ish yuritadi, qarorlar chiqaradi va
qonunbuzarlikda gumon qilingan hollarda Shveytsariya Federal Moliya
Departamentiga (FDF) jinoiy shikoyatlarni yuboradi. U ochiq savdolarni nazorat
qiladi va Shveytsariya qo shib olish kengashining (TOB) qarorlariga qarshi
ʻ
apellyatsiya sudi sifatida ishlaydi. U qonunchilik jarayonida ishtirok etadi,
vakolatli bo lgan qarorlar chiqaradi, moliya bozori to g‘risidagi qonunlarni
ʻ ʻ
sharhlash va qo llash masalalari bo yicha tushuntirishlar olib boradi va o z-o zini
ʻ ʻ ʻ ʻ
tartibga solish standartlari bo yicha javobgardir.
ʻ
So nggi moliyaviy inqirozga qarshi kurashishda 2010-yilda Dodd-Frank
ʻ
Uoll Stritdagi Islohotlar va iste'molchilar huquqlarini himoya qilish to g‘risidagi
ʻ
qonun (Dodd-Frank qonuni; PL 111-203) va 2008-yildagi Uy-joy va iqtisodiy
tiklanish to g‘risidagi qonun (HERA; PL 110-289) orqali tartibga solish tizimiga
ʻ
o zgarishlar kiritdi. Tizimning parchalanib ketgan mohiyatini hal qilish uchun
ʻ
Dodd-Frank qonuni G‘aznachilik kotibi boshchiligidagi tartibga soluvchi konsullik
Moliyaviy barqarorlikni nazorat qilish kengashini (FSOC) tuzdi.
Moliyaviy tartibga solishda rol o ynaydigan boshqa subyektlar idoralararo
ʻ

“moliya bozorlarni tartibga solishning maqsad va tamoyillari” Xalqaro qimmatli
qog ozlar bozorini tartibga soluvchi tashkilot – IOSCO) da rasmiy tarzda o zʼ ʼ
ifodasini topgan. Shunday qilib, moliya bozorlarini tartibga solishning asosiy
maqsadlari quyidagilardan iborat: investorlarni himoyalash va moliya bozorlarini
shaffofligini, haqqoniyligi va samaradorligini ta minlash. Moliya bozorlarining
ʼ
rivojlanishi bilan, bozorning professional qatnashuvchilari va bozor
vositachilarining sonining ortishi hamda ular o rtasidagi munosabatlarning
ʼ
yaqinlashuvi bilan, yuqoridagi ikki maqsadga yangi maqsad – tizimli risklarni
pasaytirish ham qo shildi.
ʼ 2
Shuningdek, moliya bozorining tarkibiy qismi sifatida qimmatli qog’ozlar
bozorini tartibga solish va uni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Mamlakatimizda ham moliya bozorini, ayniqsa, qimmatli qo’go’zlar bozorini
rivojlantirish dolzarblik kasb etmoqda. Shu sababli so’nggi yillarda ushbu sohada
keng islohotlar olib borilmoqda. Prezidentimiz Sh.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek,
“Qimmatli qog’ozlar bozori iqtisodiyotdagi bo’sh pul mablag’larini jamlash va uni
investitsiya jarayonlariga yo’naltirishning muhim vositasi hisoblanadi”. 3
Shu
sababli bugungi kunda moliya bozorini tartibga solish va bu bo’yicha xalqaro
tajribani o’rganish mamlakatimizda moliya bozorini rivojlantirish uchun muhim
jarayon hisoblanadi.
Mamlakatimizda moliya bozorini rivojlantirish bugungi kunda
iqtisodiyotimizdagi muhim vazifalardan biridir. Moliya bozori iqtisodiyotni
rivojlantirish, yalpi ichki mahsulotni oshirish, kapital jalb qilish, investitsion
jozibadorlikni oshirishga xizmat qiladi. Shu sababli O zbekiston Respublikasi
ʻ
Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan tasdiqlangan PF-4947-sonli Farmonida ham
ushbu masalaga alohida to xtalib o tilgan bo lib, unda kapitalni jalb qilish hamda
ʻ ʻ ʻ
korxonalar, moliyaviy institutlar va aholining erkin mablag‘larini joylashtirishning
muqobil manbai sifatida moliya bozorini rivojlantirishga qaratilgan O‘zbekiston
Respublikasi moliya bozorini o‘rta muddatli va uzoq muddatli istiqbolda
2
Persaud A. Macro-Prudential regulation in financial markets, ECMI Commentaries. August. 2009. P. 9
3
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 7.10.2019dagi fond bozorini rivojlantirish
masalalariga bag‘ishlangan yig‘ilishdagi ma’ruzasi; https://president.uz/uz/2913

va undan tashqariga yo naltirilgan kapital oqimi bilan bog‘liq bo lib, ularning harʻ ʻ
ikkisi ham so nggi yillarda keskin o smoqda. Quyidagi omillar Osiyoda
ʻ ʻ
mamlakatlararo moliya bozori munosabatlarini samarali tartibga solish zaruriyatini
kuchaytiradi:
1. Iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlardan kapital kirib kelishi;
2. Osiyo banklarining o sib borayotgan xalqaro ekspozitsiyasi;
ʻ
3. Osiyo uy xo jaliklarining chet el investitsiyalariga bo lgan talabi;
ʻ ʻ
4. Institutsional investorlarning roli .
Osiyo mintaqasida joylashgan institutsional investorlar, shu qatorda pensiya
jamg‘armalari ham xususiy, ham davlat mablag‘larning chet elga chiqishi uchun
muhim kanal bo lib xizmat qiladi. Milliy valyuta zaxiralarining bir qismini
ʻ
boshqaradigan suveren fondlar chet el aktivlari qiymati nisbatan arzon bo lgan
ʻ
taqdirda ham chet elga investitsiyalarni izlashlari mumkin va bu holat global
moliyaviy bozorlar barqarorlashgandan keyin ham saqlanib qolishi mumkin.
Yuqorida sanab o tilgan barcha omillar Osiyoda transchegaraviy nazoratni
ʻ
talab qiladi. Mintaqadagi boshqaruv organlari mintaqada ham jahon
moliya bozorlaridagi kabi katta moliyaviy integratsiya jarayonida bir qator
qiyinchiliklarga duch kelishmoqda. Ushbu tendensiyalar tartibga solishda
qo shimcha 3ta jihatni ko rib chiqish lozimligini ko rsatadi:
ʻ ʻ ʻ
1. Mamlakat ichida regulyatorlar orqali nazoratni yanada kengaytirish zarurligi.
Mamlakatlararo operatsiyalar tabiiy ravishda qo shimcha risklarni, ayniqsa,
ʻ
valyuta riskini yuzaga keltiradi. Mamlakatdagi tartibga soluvchi tashkilotlar
alohida moliyaviy kompaniyalar nuqtai nazaridan ham, to liq tizim nuqtai
ʻ
nazaridan ham mamlakatlararo operatsiyalar ta'siridan kelib chiqadigan turli xil
risklar bilan kurashmoqda. Moliyaviy qiyinchilikka uchragan kompaniyalarga
o zini tiklab olishga yo naltirish uchun moliyaviy kompaniyalarning bo limlarida
ʻ ʻ ʻ
kapital talabini qo yish prinsipini keng qo llash, kompaniyaning alohida
ʻ ʻ
operatsiyalariga kapital talablarini aniq belgilab qo yish kerak.
ʻ
2. Xalqaro regulyatorlarni muvofiqlashtirish zarurligi.
Moliyaviy tartibga solish bo yicha G-20 ishchi guruhining ta'kidlashicha,
ʻ

 Moliya bozorini tartibga solish amaliyotini takomillashtirish
masalalarini o‘rganish va tahlil qilish
 O‘zbekiston moliya bozorini tartibga solishda xalqaro tajribadan
foydalanishni o‘rganish va tahlil qilish
Kurs ishining obyekti va predmeti . Mazkur kurs ishining obyekti
O‘zbekiston moliya bozori hisoblanadi. Mavzuning predmeti sifatida O‘zbekiston
moliya bozorini tartibga solish masalari o’rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi . Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, 5 ta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat.

O zbekiston moliya bozori faoliyatini tartibga solish, nazorat qilish vaʻ
barqaror rivojlanishini ta’minlash, shuningdek, moliyaviy xizmatlar bozori
ishtirokchilari va investorlarining huquqlarini himoya qilishning qonunchilik
asoslarini yanada takomillashtirish maqsadga muvofiq.
SH.Shoha’zamiy moliya bozorini tartiblashtirish uning funksional va
operatsion tarkiblarining uyg‘unlikdagi faoliyatini, undagi barcha
ishtirokchilarning moliyaviy instrumentlar bilan bog‘liq barcha munosabatlarini
tizimli tarzda barqarorlashtirish va samarali rivojlantirish maqsadida davlat
tomonidan vakolat berilgan organlar tomonidan o rnatilgan unga oid me’yorlar
ʻ
majmuasiga mos ravishda muvogiqlashtirish va nazorat qilishning tartibli jarayoni
ekanligini aytib o tgan
ʻ 18
.
J.Ataniyazov va E.Alimardonovlar bozor iqtisodiyoti sharoitida moliya
bozori rivojlanishiga qarab uning ishtirokchilari faoliyatini tartibga solish ikki xil
bo lishini aytgan, ya’ni ular davlat va bozor orqali tartibga solish shakllari
ʻ
hisoblanadi. Moliya bozorini bozor orqali tartibga solish iqtisodiyotning qiymat va
talab-taklif qonuniga asoslanadi. Moliya bozori ko plab subyektiv omillar, ya’ni
ʻ
siyosiy, ijtimoiy, informatsion, madaniy va boshqa omillar ta’sirida har doim ham
o z-o zini tartibga solish qobiliyatiga ega emas.
ʻ ʻ Bunday holatda davlat aralashuvi
talab etiladi. Moliya bozorini davlat va bozor orqali tartibga solinishi o zaro bir-
ʻ
birini to ldirib boradi
ʻ 19
.
Moliya bozorlarini tartibga solish barcha mamlakatlar uchun dolzarblik kasb
etadi, chunki hozirgi kunda iqtisodiyotni rivojlantirishda moliya bozorining katta
o rni bor. Bugungi kunda bir qator xalqaro standartlashtirish organlari mavjud
ʻ
bo lib, ularning bir guruhi moliyaviy tartibga solishning quyidagi uchta asosiy
ʻ
yo nalishga
ʻ bo linadi: ʻ
 Bank faoliyatini tartibga solishda Bank nazorati bo yicha
ʻ Bazel qo mitasi; ʻ
 Qimmatli qog‘ozlar hamda derivativlarni tartibga solish bo yicha Qimmatli
ʻ
qog‘ozlar bo yicha komissiyalarning xalqaro tashkiloti (IOSCO);
ʻ
18
Sh.Shoha’zamiy. Moliya bozori va qimmatli qog‘ozlar. Darslik.-T.:”Fan va texnologiya”, 2012. 289-bet
19
J.Ataniyazov, E.Alimardonov. Xalqaro moliya munosabatlari. Darslik.Toshkent. O zbekiston faylasuflari milliy
ʻ
jamiyati nashriyoti, 2014. 336-bet. http://el.tfi.uz/images/Xalqaro_moliya_munosabatlari_a4e0e.pdf

sotuvchilar uchun imtiyoz beradi. Ushbu imtiyoz qimmatli qog’ozlarni belgilangan
xaridorlarga sotish uchun ishlatilishi mumkin. Belgilangan xaridor har qanday
shaxs emas, balki ba’zi moliyaviy tashkilotlardir. Ushbu qoidaga ko’ra ro’yxatdan
o’tish jarayonidan chetga chiqib moliyaviy tashkilotlar ro’yxatdan o’tkazilmagan
va nazorat qiluvchi qimmatli qog’ozlar savdosi bilan shug’ullanishi mumkin. 12

Ushbu qoida ro’yxatdan o’tkazilmagan va nazorat qiluvchi qimmatli
qog’ozlarning likvidliligini oshiradi, chunki bu yirik institutsional investorlarga
ushbu qimmatli qog’ozlar savdosini yanada erkin amalga oshirishga imkon beradi.
Qoidaga ko’ra sotishdan oldin cheklovlarni olib tashlash majburiydir. “144A
qoidasi” cheklovlarni qanday olib tashlashni tasvirlaydi. Ushbu imtiyozdan
foydalanish uchun ba’zi boshqa shartlarni bajarish lozim hisoblanadi. Shuningdek,
AQShda qimmatli qog’ozlar bozorini tartibga solishda fond birjalarining o’z ichki
tartib-qoidalari ham muhim o’rin tutadi. Bunda listing va delisting talablari alohida
ahamiyat kasb etadi. Kompaniyalar fond birjalarida savdo qilishni boshlashdan
oldin muayyan talablarga yoki listing talablariga javob berishi kerak. Turli birjalar
aksiyalar savdosini amalga oshirish uchun o’zlarining listing talablarini
belgilaydilar. Dastlab, ro’yxatdan o’tish uchun kompaniya minimal moliyaviy va
moliyaviy bo’lmagan talablarga javob berishi kerak.
12
Alessio M.Pacces, Dirk Heremans. Regulation of Banking and Financial Markets. DOI: 10.2139/ssrn.1914461.
SSRN lectronic Journal. May 2011.

 Sug‘urtani tartibga solish bo yichaʻ Sug‘urta nazoratchilarining xalqaro
assotsiatsiyasi (IAIS).
Ushbu xalqaro tashkilotlar moliya bozorlarini tartibga solishda xalqaro
darajadagi standartlarni joriy etish, banklar faoliyatini nazorat qilish, qimmatli
qog‘ozlar va derivativlar bozorlarini tartibga solish, moliya bozorlari ishtirokchilari
faoliyatlarini yaxshilash va tartibga solish bilan shug‘ullanmoqda.
Bundan tashqari, Amerika Qo shma Shtatlari, Yevropa Ittifoqi va boshqa 18
ʻ
mamlakatdan tashkil topgan G-20 xalqaro moliyaviy inqirozdan keyin tartibga
soluvchi islohotlarni xalqaro darajada muvofiqlashtirishga rahbarlik qildi. Amaliy
kelishuvlarni tuzish va tartibga solish islohotlarini amalga oshirish uchun G-20
ushbu mamlakatlarning moliya vazirlari va moliyaviy tartibga soluvchi
tashkilotlari, 4ta rasmiy xalqaro moliyaviy institutlar va standartlashtirish bo yicha
ʻ
oltita xalqaro tashkilotdan (shu jumladan yuqorida sanab o tilganlardan) iborat
ʻ
bo lgan Moliyaviy Barqarorlik Kengashini (FSB) tuzgan. Ushbu moliyaviy
ʻ
institutlar birgalikda xalqaro darajada moliyaviy munosabatlarni standartlashtirish,
shuningdek, moliya bozorlarini tartibga solishni amalga oshiradi.
Moliyaviy mutaxassis J.Boyan moliyaviy munosabatlarni amalga
oshirishda moliyaviy mutaxassislar qaysi xalqaro tartibga soluvchi tashkilotlarni
e’tirof etishi bo yicha so rovnoma o tkazdi (1-jadval). So rovnoma asosida
ʻ ʻ ʻ ʻ
tuzilgan ro yxat keng qamrovli bo lganligini ta’kidlash joiz.
ʻ ʻ
1 - jadval
Moliyaviy munosabatlarni amalga oshirishda moliyaviy mutaxassislar eng
ko ʻ p e’tirof etgan xalqaro tartibga soluvchi tashkilotlar 20
№ Tashkilot nomi Qisqa
nomi Davlat № Tashkilot nomi Qisqa
nomi Davlat
1. Fransiya
prudensial
nazorat va
qarorlarni
qabul qilish markazi ACPR Fransiya 32. Federal moliyaviy
institutlarni tekshirish
konsulligi ACPR AQSh
2. Moliya bozorlarini
tartibga solish
tashkiloti AMF Fransiya 33. Federal moliyaviy
nazorat
assosiatsiyasi FFSA Germaniya
20
Joe Boyhan . Know Your Third Party , KYTP , vendor risk , Regulation , Third party risk . February 7, 2017.
https://mco.mycomplianceoffice.com/blog/a-z-list-of-financial-regulators

Moliyaviy boshqaruvda moliyaviy nazoratni
modellari
Reja:
Kirish
I. MOLIYA BOZORINI MUVOFIQLASHTIRISH VA NAZORAT QILISH
1.1. Moliya bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish kontseptsiyalari
1.2. Moliya bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish institutlari va ularning
o'zaro bog'liqlikdagi faoliyati
1.3. O'zbekistonda moliya bozorini muvofiqlashtirish va nazorat qilish
mexanizmlari
II. MOLIYA BOZORINI TARTIBGA SOLISH BO YICHA JAHONʻ
TAJRIBASI
2.1. Moliya bozorini tartibga solish amaliyotini takomillashtirish masalalari
2.2. O‘zbekiston moliya bozorini tartibga solishda xalqaro tajribadan
foydalanish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

qatnashganlari samarasiz boMganligi), natijada restrukturizatsiya samarasiz
amalga oshirilib, modemizatsiya qilinmay moliyaviy ahvoli borgan sari
yomonlashib borganligi sababli, davlat resurslarining ko‘p qismi strategik va
spekulyativ portfel investorlarga sotilishi qiyin bo‘lib kelmoqda, sotilsa ham
yirik investorlarga ketmoqda, natijada salbiy holatlar yuzaga kelmoqda. Bunda
banklar va boshqa moliya institutlarining investitsion faolligi sezilmay kelmoqda,
xususiylashtirish organi esa hozirda ko‘p mamlakatlarda samara berayotgan IPO
mexanizmini qoMlash asosida davlat resurslarini samarali joylashtirishni joriy
qilmayaptilar.
Xususiy mulkchilik tizimi va unga tayangan biznes yaxshi rivojianmay
sustligicha qolmoqda. Bunda Emando de Soto xulosa va ta’kidlari o‘z tasdig‘ini
topmoqda.
Kompaniyalaming bazaviy qimmatli qog'ozlari jalbdor va tovar bozorida
raqobatbardosh bo‘lmaganligi, davomiy uzluksiz barqaror ikkilamchi (spekulyativ)
bozor yo‘qligi sababli, bazisli qimmatli qog‘ozlar (derivativlar) bozori
shakllanishiga yo‘l bermayapti.
Banklar va turli kompaniyalarda emission, dividend va investitsion
siyosatlari menejmentining uyg‘unlikdagi optimal balansiga erishish masalasiga
ahamiyat berilmasdan kelinmoqda, natijada ular ichki va tashqi resurslami samarali
jalb qila olmayaptilar.
Davlat regulyativ institutlarining ko‘p sonligi va tartiblash- tirish
mexanizmlari bir-birlari bilan bir muncha nomutanosiblikda bo‘lganligi (ulami
uyg‘unlikda birlashtiradigan bir butun yagona umummilliy makroregulyator
yo‘qligi) sababli, moliya bozori umuman olganda iqtisodiyotdagi o‘z funktsiyasini
to'liq va samarali borishi qiyin kechmoqda, bunda esa bozor qatnashchilari o‘z
vazifalarini bajarishga to‘liq qodir boMmaganicha qolmoqdalar.
Davlat qimmatli qog‘ozlari turlari va hajmi nisbatan kamligi, ular bilan
bog‘liq operatsiya laming sustligi, Markaziy bankning ochiq moliya bozorlaridagi
operatsiyalari sezilarli emasligi moliya bozorini rivojlanishiga to‘sqinlik qilmoqda.
Bundan tashqari mahalliy hokimiyatlar tomonidan munitsipal obligatsiyalar

Moliyaviy boshqaruvda moliyaviy nazoratni modellari

Купить