Moliyaviy globallashuv va uning xalqaro moliya tizimi rivojlanishiga ta’siri

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	496.9KB
Покупки	5
Дата загрузки	16 Сентябрь 2023
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Moliyaviy globallashuv va uning xalqaro moliya tizimi rivojlanishiga ta’siri

Купить

MUNDARIJA
1 BOB.
Moliyaviy globallashuv va uning xalqaro moliya tizimi
1. Xalqaro moliya va uning jahon bozori globallashuvidagi o’rni va
ahamiyati ..............................................................................................
..
2. Xalqaro moliya bozori: mohiyati, o’ziga xos xususiyatlari, foiz
stavkasi va valyuta
kursi…………………………………………….....
3. Xalqaro moliya bozorining shakllanish va rivojlanish bosqichlari.
O’zbekistonning xalqaro moliya bozoriga
integratsiyasi..........................................................................................
.
4. Moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro moliya bozori
globallashuvning zamonaviy tendensiyalari. O’zbekiston zamonaviy
moliyaviy globallashuv jarayonlarida .................................................
5. Foydalanilgan
adabiyotlar.......................................................................

Kirish
Moliyaviy bozorlarning globallashuvi jahon iqtisodiyotidagi tabiiy
iqtisodiy jarayon bo’lib, jahon iqtisodiyotining tovarlar, xizmatlar, tovarlar va
xizmatlarning yagona bozoriga aylanishiga yordam beradi. iqtisodiy resurslar ,
ishchi kuchi va bilim. Aynan globallashuv dunyoning barcha mamlakatlari
iqtisodiyotining tez va samarali rivojlanishiga xizmat qilmoqda. 20-asrda
transmilliy kompaniyalar paydo bo lgandan keyin jahon iqtisodiyotida yangiʻ
bosqich, globallashuv bosqichi vujudga keldi. Osiyodan kelgan arzon ishchi kuchi
tufayli moliya bozorlari milliy bozorga aylandi. Investitsiyalar asosan Sharq
mamlakatlariga kelib, u yerdan moddiy boyliklar shaklida yana G arb
ʻ
mamlakatlariga qaytdi. Moliya bozorining yangi qirralarining paydo bo'lishi
dunyodagi barcha transmilliy kompaniyalarning moliyaviy manfaatlarini qayta
ko'rib chiqishga yordam berdi.
Bu yangi jarayon milliy moliya bozorlarining yanada integratsiyalashuvini,
kapitallashuvni oshirishni va moliyaviy resurslarni qayta taqsimlashni nazarda
tutadi. Bu pul oqimining ko'payishiga yordam beradi, natijada yangi boshqaruv
portfellari paydo bo'ladi, shuningdek, kapitalga egalik qilish uchun kurash.
Globallashuv jarayonining asosiy maqsadi moliyaviy resurslarni dunyoning
istalgan bozoriga erkin harakatlanishini ta'minlashdir. Jahon moliya bozorlarining
globallashuvi kapitalning samarali investitsiyalanishiga yordam beradi. Bu
xarajatlar minimal va foyda maksimal bo'lgan bozorda sodir bo'ladi. Biroq, bu
jarayon dastlabki bosqichda va jahon moliya bozorlarining globallashuvi hali ko'p
bosqichlarni bosib o'tishi kerak.
Agar tarixga nazar tashlasak, o’z faoliyatida boshi berk ko’chaga kirib
qolganda, hamma vaqt ilmiy — texnikaviy yangilikka intilgan va erishilgan
muvaffaqqiyat evaziga o’z ko’chasini ochiq qilib olgan: olov paydo bo’lishdan,
bug’ mashinasi, yadro, atom energiyasi paydo bo’lishiga qadar biz uning
guvohimiz. Axborotni qayta ishlash, boshqaruv jarayonining boshi berk ko’chaga

kirib qolishi o’z navbatida tezkor elektron hisoblash mashinalari bunyod etilishiga
olib keldi.
Jamiyatni axborotlashtirish ishlab chiqarishning yuqori darajasidagi
jarayon bo’lib, axborotdan jamoat resursi sifatida foydalaniladi.
Axborotlashtirish, bu umumjahon jarayoni bo’lib, taraqqiy etgan
mamlakatning jahon bozoridagi peshqadamligi, iqtisodiy o’sishi va milliy
xavfsizligini ta’min etadi. Ma’lumki, globallashuv jarayoni obyektiv va qonuniy
jarayon bo’lib, o’ziga xos bir qancha ijobiy xususiyatlarga ega. Bu jarayon birinchi
galda davlatlarga xalqaro maydonga erkin chiqishga, boshqalar bilan yaqindan
hamkorlik olib borishga hamda o’z milliy manfaatlarini turli xil xalqaro va
nodavlat tashkilotlar doirasida ta’minlashga keng imkoniyatlar beradi.
Shuni aytish kerakki, vaqt o’tishi bilan globallashuv jarayonining o’ziga
xos ijobiy tomonlari bilan birga, bir qator salbiy jihatlari ham namoyon bo’la
boshlaydi. Davlatlarning bir-biriga sezilarli darajada o’sgan bog’liqligi shuni
ko’rsatmoqdaki, bir mintaqadagi xoh salbiy, xoh ijobiy voqea — hodisalar
dunyoning boshqa bir mintaqasiga juda tez tarqalib, o’z ta’sirini ko’rsatmoqda.
Buning oqibatida, mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga jiddiy tahdidlar vujudga
kelmoqda. Vaziyatning keskinlashuvi, tashqi tahdidlarning ichki tahdidlar bilan,
ya’ni an’anaviy tahdidlar bilan o’zaro qo’shilishi, ular orasidagi masofa
yaqinlashuvi hamda ularning o’zaro bog’liqligi o’sishi kuzatilmoqda. Bu holat esa
milliy va mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda jiddiy muammolarni keltirib
chiqarmoqda.
Shuningdek, bugungi kunda jahon geosiyosatida geostrategik kuchlar
muvozanatining o’zgarishi, ko’p qutbli markazlar yuzaga kelishi, ular orasidagi
raqobat hamda ayrim davlatlarning dunyo hukmronligi uchun ochiqdan — ochiq
da’volari yangi mustaqil davlatlarda jamiyatni erkinlashtirish va huquqiy
demokratik davlat qurish jarayoniga, milliy va mintaqaviy xavfsizlikni
ta’minlashga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda.

1. Xalqaro moliya va uning jahon bozori globallashuvidagi o’rni va
ahamiyati
Iqtisodiyotda faoliyat yuritayotgan barcha subyektlar quyidagi 3 guruhdan
biriga, ya’ni uy xo’jaligi, firma yoki davlatdan biriga tegishli bo’ladi. Har bir
xo’jalik subyekti ma’lum belgilangan davr uchun daromadlari miqdori, byudjeti
cheklovi doirasida harakat qilishi lozim. Uy xo’jaligi odatda ish haqi ko’rinishidagi
daromadlar oladi va uni iste’mol tovarlari sotib olishga, turli xizmatlarga, kredit
yoki ijara to’lovlariga xarajat qiladi. Firma tovar (ish, xizmat) larni uy xo’jaligi va
boshqalarga realizatsiyasi qilinishidan tushgan tushumlardan daromad oladi va uni
ish haqiga, tovar-material zaxiralarini to’ldirishga va boshqa ishlab chiqarish
harajlariga yo’naltiradi. Ma’lum vaqt davrida har bir iqtisodiy subyektni byudjeti
quyidagi 3 ta holatda, ya’ni balanslashgan byudjet, defitsit byudjet yoki profitsit
byudjet holatida bo’ladi.
Profitsit byudjetli iqtisodiy subyektdan defitsit byudjetli iqtisodiy
subyektga resurslar harakati
Moliya tizimi orqali xarid qobiliyati profitsit byudjetli iqtisodiy

subyektdan, defitsit byudjetli iqtisodiy subyektga o’tkazilishi amalga oshiriladi.
Defitsit byudjetli iqtisodiy subyektlarni alohida uy xo’jaliklari, bir qator davlat
muasassalari, federal hukumatlar va firmalarni sezilarli qismi tashkil etadi. Qoida
bo’yicha firma va davlat muasassalari defitsit byudjetli iqtisodiy subyektga, uy
xo’jaliklari esa profitsit byudjetli iqtisodiy subyektga kiradi.
Moliya tizimining asosiy funktsiyasi ortiqcha xarid qobiliyatini profitsit
byudjetli iqtisodiy subyektdan, defitsit byudjetli iqtisodiy subyektga o’tkazish
hisoblanib, bu ssudalarni qarz majburiyatlariga (moliyaviy talabnomalar)
almashinuvi orqali amalga oshiriladi. Moliyaviy talabnomalar bir vaqtni o’zida
qarzdorning passivi va kreditorning esa aktivi hisoblanadi.
Moliyaviy vositachilar depozit ko’rinishdagi muasassalar, shartnomaviy
jamg’arma muasassalari, investitsion fondlar va boshqa turdagi moliyaviy
vositachilarga bo’linadi.
Moliya dunyosi juda tezlik bilan o’zgarib rivojlanish jarayonlariga ta’sir
etuvchi asosiy kuchlar- bu yangi texnologiyalarni rivojlanishi va xalqaro moliyaviy
aloqalarni o’sishidir.
Yangi texnologik innovatsiyalarni tatbiq etilishi moliya bozori, moliya
institutlari hamda moliya sohasidagi tartibga solish normalarida muhim ahamiyat
kasb etadi. Bu esa o’z o’rnida, moliya institutlarga o’z xarajatlarini qisqartirishi
yoki ma’lum turdagi moliyaviy mahsulotlarga mijozlar talabini cheklashga yoki
ularning xarajatlarini o’sishiga olib keluvchi tartibga solish qoidalarini cheklab
o’tish imkoniyatlarini beradi. Tartibga solish o’z qiymatiga ega bo’lib, nazorat
dialektikasi moliya institutlarini davlat nazoratidan va soliq solishda chetda
qolmasligini ta’minlash uchun nazorat organlari tomonidan yangi talablarni amalga
kiritib borish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Biroq, moliyaviy innovatsiyalar
qo’llanishi davom etadi, chunki moliya institutlari yangi moliyaviy mahsulotlar
ishlab chiqarishni, yangi texnologiyalardan foydalanishni, ular faoliyatini tartibga
solish munosabatlarida yanada qulay sharoitlar mavjud bo’lgan hudud yoki
mamlakatlarda o’z moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish yoki cheklovlar ta’sir
doirasiga tushmagan filial va sho’’ba muassasalariga asosiy funktsiyalarini

o’tkazishni to’xtatmaydilar 2
. Jahon moliya resurslarining aylanmasi jahon moliya
bozori vujudga keltiradi. Jahon moliyaviy resurslarining umumiy strukturasi
quyidagicha ko’rinishga egadir.
Z.A. Lukyanova tomonidan xalqaro moliyaga xalqaro hisob-kitoblar
sohasida real pul aylanmasiga xizmat ko’rsatuvchi, davlatlar o’rtasidagi valyuta
qimmatliklarning aylanmasi bo’yicha xalqaro kelishuvlarga asoslangan barcha
iqtisodiy munosabatlar 3
deya ta’rif berilgan.
Ye.Polyakova esa x alqaro moliya – bu xalqaro iqtisodiy aloqalarda
foydalaniladigan moliyaviy resurslarlarning yig’indisi, ya’ni rezident va norezident
o’rtasidagi munosabatlardir deb ta’kidlab o’tgan 4
.
2
Kiduell D. S., Peterson R. L., Blekuell D. U. Finansovie instituti, rinki i dengi. — SPb: Izdatelstvo «Piter», 2010.
(Seriya
«Bazoviy kurs»)- 637s.
3
Lukyanova, Z. A. Finansi: ucheb. posobie dlya distantsionnogo obucheniya i samostoyatelnoy raboti studentov / Z.
A. Lukyanova, T. K. Gomanova.–Novosibirsk: SibAGS, 2017.–231 s.

Jahon moliyasining strukturasi
Xalqaro moliya bozori – bu global tizimda bo’sh moliyaviy resurslarni
to’planishi va ularni qarz oluvchilarga taqdim etilishidir.
Xalqaro moliyaviy munosabatlar – bu qaysiki pul oqimlari harakati sodir
bo’ladigan murakkab tizim bo’lib, ushbu munosabatlarni quyidagi yo’nalishlar
bo’yicha guruhlash mumkin 38
:
• turli mamlakat xo’jalik subyektlari o’rtasida munosabatlar;
• davlatning boshqa mamlakat yuridik va jismoniy shaxslar
o’rtasidagi o’zaro munosabatlar;
•davlatning boshqa mamlakatlar hukumati va xalqaro moliya tashkilotlari
o’rtasidagi o’zaro munosabatlar;
•davlat va xo’jalik subyektlarining xalqaro moliya institutlari bo’yicha
o’zaro munosabatlar.

Xalqaro tashkilotlar, shuningdek xalqaro moliya institutlari moliyasi va
xalqaro moliya bozori xalqaro moliyani tashkil etuvchi asosiy tarkibiy qismi
hisoblanadi. Xalqaro moliya tashkilotlarining nizomida belgilangan funktsiyalarini
bajarilishini ta’minlash ushbu tashkilotlar doirasida shakllantirigan pul mablag’lari
fondlari orqali amalga oshiriladi.

Xalqaro moliya tizimi ishtirokchilari
Xalqaro moliyaning asosiy jihatlari quyidagilardan iborat 5
:
 jahon miqyosida moliya sohasini tahlil qilish imkoniyatini beradi va
xalqaro moliya bozori, xalqaro bank faoliyati, xalqaro moliya korporatsiyalari va
qimmatli qog’ozlar portfellini boshqarishning barcha tomonlarini qamrab oladi;
 jahon darajasida moliyaviy operatsiyalarning o’zaro bog’liqliq
xoldagi harakatini, (rivojlangan, rivojlanayotgan va o’tish iqtisodiyoti
mamlakatlarida) tushuntirib beradi;
 makro va mikrodarajada to’liq moliyaviy faoliyatni tahlil qilish
imkoniyatini beradi (mikrodarajada asosiy e’tibor moliya bozorlari va
korporatsiyalar, bank operatsiyalari va qimmatli qog’ozlar portfellini boshqarishga,
makrodarajada jahondagi moliyaviy faoliyat va moliyaviy bozorlar umumiy xolda
o’rganiladi);
 xalqaro moliyaviy operatsiyalar jarayonlarining uzluksizligi va uni
doimiy o’zgarishini taxmin qiladi.
Oxirgi yillarda xalqaro moliya sohasi yangi moliyaviy metodlarni ishlab
chiqish manbasiga aylanmoqda va bu o’z navbatida hududiy moliya tizimlariga Banklar Xalqaro moliya
tashkilotlari
Hukumat, (davlatlar) Institutsional investorlarTransmilliy
korporatsiyalar Xalqaro moliya tizimi
ishtirokchilari

ta’sir etishiga hamda hududiy moliya bozorlarining integratsiyalashuv
imkoniyatini yaratdi. Masalan, yevroobligatsiyalar bozorining rivojlanishi nafaqat
yevropa qimmatli qog’ozlar bozoriga, shu bilan birga AQSh va Yaponiya ichki
moliya bozorlariga ta’sir o’tkazdi.
5
N.A.Budarina Mejdunarodnie finansi: uchebnoe posobie. Donetsk–2012.3–4 s.

Xalqaro tashkilotlarning klassifikatsiyasini quyidagilarga ajratish mumkin.
boshqalar
Xalqaro tashkilotlar klassifikatsiyasi
Xalqaro moliyaning o’ziga xos xususiyati shundaki, ko’p subyektli
kategoriya hisoblanadi, ya’ni jahon iqtisodiyotida aniq bir subyektga tegishli pul
mablag’larining yagona xalqaro fondi mavjud emas.
Xalqaro sohadagi moliyaviy munosabatlar tarkibini ommaviy (davlatlararo)
va xususiyga (tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshiruvchi xo’jalik yurituvchi
subyektlar) ajratish mumkin.
Jahon moliyaviy oqimlariga ta’sir etuvchi omillar 6
:
• davlatning iqtisodiy va moliyaviy holati;
• transmilliy korporatsiyalarning faoliyati va rivojlanishi;
• inflyatsiya tempi;
• tovar va xizmatlar kirib kelishiga nisbatan kapital chiqib ketish
hajmining ortishi; strukturaviy belgisiJAHON TASHKILOTLARI
bir davlat
tashkilot- larijahon
tashkilot-
larifaoliyat ko‘lami
XVF, JB
va
boshqalar xo‘jalik
sub‘ekt -
lari ijti- moiy,
sotsial
madaniy
fondbank,
sug‘urta
moliya
kompa-
niyaAJ,
qo‘shma
korxonalar
konsortsium
vasavdo,
broker
firmalar,
savdo uylari bosh-
qalarmoliya
tashkilot- lariishlab chi-
qarish tash-
kilotlaritashqi savdo
tashkilotl
ari

$jahon savdosi holati; boshqa omillar. Xalqaro moliya tizimida valyutalar almashinuv kursi asosan ikkita qat’iy va suzib yuruvchi kurslardan iborat bo’lib, qat’iy almashinuv kursi rejimida bir valyuta bahosi qiymat bo’yicha boshqa bir valyutaga bog’liq bo’ladi (rezerv ( yakor) valyuta). Suzib yuruvchi valyuta almashinuv kursi rejimida valyuta bahosi boshqa barcha valyutalarga nisbatan tebranadi 7 . 6 Lukyanova, Z. A. Finansi: ucheb. posobie dlya distantsionnogo obucheniya i samostoyatelnoy raboti studentov /Z. A. Lukyanova, T. K. Gomanova.–Novosibirsk: SibAGS, 2017.–232 s. 7 Financial Markets and Institution\Eighth Edition. Frederic S. Mishkin & Stanley G. Eakins.374p.$

2. Xalqaro moliya bozori: mohiyati, o’ziga xos xususiyatlari, foiz
stavkasi va valyuta kursi
Moliya bozorlari, ya’ni aktsiya va obligatsiyalar bozori moliyaviy resurslar
oqimini, moliyaviy resurslardan qanday samarali foydalanish yo’lini topa
olmayotgan subyektlardan, tovar va xizmatlar ishlab chiqarishga joylashtirish
imkoniyatiga ega bo’lgan subyektlar tomonga yo’naltirish orqali, iqtisodiyot
samaradorligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Moliya bozorlarini
samarali faoliyat ko’rsatishi iqtisodiy o’sishni yuqori darajaga erishishda muhim
omil bo’lsa, moliya bozorini yetarli darajada rivojlanmaganligi dunyodagi
ko’pgina mamlakatlarning kambag’aligi sabablaridan biridir. Moliya bozorlardagi
xodisalar to’g’ridan-to’g’ri fuqarolar faravonligi, ishlab chiqaruvchi va
iste’molchilar hulq atvoriga, iqtisodiy rivojlanish darjasiga ta’sir etadi 8
. Moliya
bozorlarining hududlarni qamrab olinishidan kelib chiqib, ichki yoki xalqaro
bo’lishi mumkin. Amerika firmalari uchun qisqa muddatli yevrodollar bozori va
uzoq muddatli yevroobligatsiyalar bozori yanada muhim hisoblanadi. Ushbu
bozorlarda mahalliy yoki xorijiy firmalar yetarli miqdordagi amerika dollarida qarz
olishi yoki qarz berishi mumkin. AQSh va boshqa mamlakatlarning yirik moliya
institutlari, savdosanoat kompaniyalari, institutsional investorlar tomonidan
amerika ichki bozorlari va xalqaro bozorlarda amalga oshirilgan kelishuvlar tufayli
resurslarni doimiy harakati yuz beradi.
Moliya bozorlari o’z ishtirokchilari uchun o’zlaridagi moliyaviy
talabnomalarni pul yoki boshqa turdagi aktivlarga almashtirish imkoniyatini
taqdim etadi 9
.
Moliya bozorlarini turli usullar bilan tasniflash mumkin. Eng ommabop
usullardan biri, moliya bozorlarini qaysiki sotiladigan moliyaviy insturmentlar
turiga muvofiq alohida bozorlarga ajratish hisoblanadi: fond bozori, korporativ
obligatsiyalar bozori, g’aznachilik veksellari bozori, tijorat qog’ozlari bozori va
boshqalar.
Pul bozori insturmentlari

Insturmentlar qoplanish
muddati asosiy qarz
oluvchilar ikkilamchi bozorda
g’aznachilik
majburiyatlari 3 dan 12 oygacha
hukumat juda faol
muomaladagi depozit
sertifikatlari (CDs)
(nominal qiymati 100,000
$) 1dan 6 oygacha depozitar muasassalar
faolligi yuqori emas
tijorat qog’ozlari 1dan 270 kungacha moliya va biznes
firmalari Faolligi yuqori emas
bank aktseptlari 90 kun moliya va biznes cheklangan
firmalari
RYePO kelishuvlari odatda 1 kun, 2
kun va 3 oygacha;
odatdan 6
oygacha banklar, qimmatli
qog’oz dillerlari va
boshqa egalari,
nomoliya firmalari,
davlatlar yo’q, biroq qoplanishi
qisqa
muddatli birlamchi
bozorda juda faol
Federal fondlar (rezerv
krediti) 1 ish kuni
davomida depozitar muasassalar brokerlik bozorida
faol
Yevrodollar (AQSh dan
tashqaridagi banklardagi
dollardagi depozitlar) bir tun (Overnigh),
12
hafta, 1 dan 6
oygacha va
uzoqroq banklar yo’q
Moliya bozorlarini mazkur tasniflash sxemasi bilan bog’liq qiyinchilik
shundaki, bozorlar alohida bo’linma hisoblanib, u yoki bu darajada bir–biri bilan
bog’liq emasligidan dalolat beradi. Biroq, alohida moliya bozorlari o’zaro uzviy
bog’liq. Turli moliya bozorlarni boshqa tasniflash tizimida, muomaladagi
moliyaviy insturmentlarni amal qilish muddatiga asoslanib, pul bozoriga yoki
kapital bozoriga ajratilgan.
Pul bozori (qisqa muddatli kapital bozori) o’zi ichiga bir yil yoki undan

kam bo’lgan birlamchi qoplash muddati bilan bo’lgan qimmatli qog’ozlar
savdosini oladi. Bunga, g’aznachilik veksellari, tijorat qimmatli qog’ozlari,
shuningdek muomaladagi depozit sertifikatlari (CD) kiritish mumkin.
Kapital bozoriga (uzoq muddatli kapital bozori) esa bir yildan ortiq
birlamchi qoplash muddati bilan bo’lgan qimmatli qog’ozlar kiradi. Bunga misol
qilib, korporativ obligatsiyalar, aktsiyalar, g’aznachilik nota va obligatsiyalarini
keltirish mumkin.
Kapital bozor insturmentlari
Insturmentlar qoplanish
muddati asosiy qarz
oluvchilar ikkilamchi bozorda
korporativ aktsiyalar-
korporatsiyalar katta korporatsiyalar
uchun juda faol
ipoteka krediti berish 15 dan 30 yilgacha asosiy egalari va
boshqa investorlar o’rtacha faol
korporatsiya
obligatsiyalari 2 dan 30
yilgacha korporatsiyalar faol
AQSh hukumati qimmatli
qog’ozlari:
notalar
obligatsiyalar 2 yildan
10 yilgacha
30 yil AQSh hukumati
AQSh hukumati juda faol
juda faol
AQSh davlat 30 yilgacha Davlat muassasalari faol
Moliya bozorlarni tasniflashdagi uchinchi usuli birlamchi bozor va
ikkilamchi bozor sifatida tasniflash hisoblanadi. Moliya bozorlarini tasniflashning
boshqa bir usuli sharoitlarga muvofiq operatsiyalarni lahzalik va kelajakda amalga
oshirish muddatlariga qarab, spot bozori yoki fyucherslar va forvardlar bozoriga
ajratishdir. Shuningdek, moliyaviy fyuchers va forvard bozorlarini derivativlar
bozori deb ataladi, chunki moliyaviy insturmentlar qiymati (fyuchers va forvard
kelishuvlari) bazaviy insturmentlar asosidan kelib chiqib, kelgusidagi muddatlarda
sotiladi 10
. Fyuchers va forvard bozorlari ikkita asosiy funktsiyalarni bajaradi:
fyuchers va forvard bozorlaridan bugungi baholarni kelajakda yoki kelajakdagi

baholarni o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan risklarni pasaytirish uchun va
spekulyatsiya qilish uchun foydalanish mumkin.
Bozor ishtirokchilari ko’p sonli va turli-tuman hamda ularning ko’pchilik
qismi bir vaqtning o’zida ham qarz oluvchi ham kreditor bo’lib, quyidagilarni
kiradi 11
:
 hukumatlar, hukumat muassasalari va markaziy banklar yoki rezerv
banki;
 moliya institutlari, yirik investitsion banklar, tijorat banklari, ipoteka
muassasalari, sug’urta kompaniyalari va moliya kompaniyalari;
 barcha turdagi korporatsiyalar;
 boy shaxslar va mayda omonatchilar kabi individual xususiy investorlar; 
brokerlar, bank muassasalari va boshqa vositachilar;  derivativlar almashishi kabi
bozor infratuzilmasi.
Moliya bozorlari juda muhim iqtisodiy funktsiyani bajaradi, ya’ni ular o’z
daromadalariga nisbatan kam xarajatlar qiluvchi uy xo’jaligi, firmalar va davlat
organlaridagi resurslarni, resurslarga muhtoj bo’lgan (daromadlaridan ortiq
xarajatlarga talabi mavjud) iqtisodiy subyektlarga o’tkazadi.

10
An Introduction to Financial Markets and Institutions / Maureen Burton, Reynold Nesiba, Bruce
Brown—2nd ed.46- 47r.11 The Global money markets. Frank J. Fabozzi, Steven V. Mann & Moorad Choudhry. John Wiley & Sons,
Inc. Copyright
2012 by Frank J. Fabozzi. All rights reserved.-2p.

Moliya tizimida resurslar oqimi
Foiz stavkalari xususiy shaxslar uchun ham, korxonalar uchun ham va
butun iqtisodiyot uchun muhim ahamiyatga ega. Foiz stavkalarining oshirilishi
natijasida kredit qiymati ko’tarilsa, ikkinchi tomondan esa yuqori foiz stavkalari
jamg’armalar bo’yicha ko’poroq daromad olinishi ta’minlaydi. Korporatsiyalar
darajasida esa, ish o’rinlarini yaratadigan yangi ishlab chiqarish zavodlarini
qurilishini to’xtab qo’yilishiga sabab bo’lishi mumkin. Foiz stavkasi nafaqat
iste’molchi mablag’ini sarf qilishi yoki jamg’arish hohshiga, balki shu bilan birga,
ishlab chiqaruvchining investitsion qaroriga va iqtisodiyotning umumiy holatiga
ta’sir o’tkazadi. Foiz stakasi har bir moliya muasassasi, firmalar faoliyatida va
iqtisodiyotda muhim rol o’ynar ekan, foiz stavkalarini tebranishini tahlil qilinishi
lozim bo’ladi. Masalan, 1981- yilda uch oylik g’aznachilik veksellari bo’yicha foiz
stavksi o’zining maksimal (16 foizdan yuqori) ko’rsatkichiga yetgan bo’lsa, 2018-
yildan 2013- yilgacha bo’lgan davrda nolgacha pasaygan. Vaa reyting
ko’rsatkichiga ega bo’lgan korporativ obligatsiyalar bo’yicha foiz stavkasi ayniqsa
1970- yildan boshqa foiz stavkalarga nisbatan yuqoriga ko’tarilgan. Ko’rinib
turibdiki, turli xildagi qarz obligatsiyalari bo’yicha foiz stavkalari sezilarli farq

AQSh bir necha turdagi obligatsiyalari bo’yicha foiz stavkalari (1950-
2013yy.)
Aktsiyalar chiqarish va ularning savdosi korporatsiyalar faoliyatini
moliyalashtirish uchun resurslar jalb qilish usullaridan hisoblanadi. Fond bozorida
aktsiyalar kotirovkasining (bahosi) keskin tebranishi, aholi faravonligiga va
natijada iste’molga moyillikda namoyon bo’ladi. Bundan tashqari, fond bozori
ko’rsatkichlari investitsion qarorlarni qabul qilishga ta’sir o’tkazadi.
Agarda aktsiyalar bahosi yuqori bo’lsa, korxona yanada ko’proq hajmdagi
pul mablag’larini jalb qilish imkoniyatini beradi. Bir mamlakat valyutasi (masalan,
AQSh dollari) mamlakatlar o’rtasidagi chegarani kesib o’tar ekan, qabul qiladigan
mamlakt valyutasiga (masalan, yevro) bir valyutaning boshqa bir valyutaga
konvertatsiya qilinishi shart.
Valyuta bozori -mamlakatlar o’rtasidagi moliyaviy mablag’lar harakat
insturmentini konvertatsiyalash uchun mo’ljallangan. Shuningdek, bu bozor
shunisi bilan muhim hisoblanadiki, bu yerda bir mamlakat valyuta birligi bahosini,
boshqa mamlakat pul birligida ifodalanadigan valyuta kursi shakllanadi.

AQSh dollarining valyuta kursi dinamikasi (1970-2013yy.)
Grafikda AQSh dollarining valyuta kursi dinamikasi (asosiy valyutalar
korzinasiga nisbati bo’yicha amerika dollari bahosi sifatida o’lchanishi)
tasvirlangan. Dollar kursini tebranishi amerika iste’molchilari hulq-atvoriga
to’g’ridan-to’g’ri ta’sir o’tkazadi, chunki import narhi unga bog’liqdir. 1985-
yildan 1995- yilgacha va 2011- yildan 2013- yilgacha bo’lgan davrdagi dollar
kursini pasayishi teskari samara samara berdi, ya’ni import tovarlar qimmatlashdi,
biroq amerika ishlab chiqaruvchilar tovarlari o’z raqobat pozitsiyasi kuchaytirdi.
Shunday qilib, AQSh dollari kursini tebranishi amerika iqtisodiyotida kuchli ta’sir
ko’rsatadi 12
.
Xalqaro moliya bozori jahon xo’jaligining ajralmas qismi hisoblanadi.
Barchaga ma’lumki, iqtisodiy munosabatlar asosida jahon darajasidagi xalqaro
mehnat taqsimoti yotadi hamda u jahondagi resurslardan yanada ratsional
foydalanish imkoniyatini beradi va xalqaro ishlab chiqarishda ixtisoslashuvini
chuqurlashiga olib keladi. Bu jarayonlar mamlakatlar o’rtasidagi, shu jumladan
moliya sohasida hamkorlikning yangi formalari shakllanishiga olib keladi.
Kapital bozori globallashuvining kuchayishiga quyidagilarni, ya’ni
kapitalning mobilligi, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning liberalizatsiyalashuvi
hamda yangi inovatsion kommunikatsiya va telekommunikatsiya texnologiyalarni
keng qo’llanishini sabab qilib keltirish mumkin. Bugungi kundagi xalqaro moliya
tashkilotlari, agentliklar, yirik banklar yaratayotgan kuchli axborot tizimlari kapital

$oqimlari tezlashuviga hamda moliya,tovar, investitsiya va resurs bozorlarining o’zaro bog’liqligini kuchayishiga olib kelmoqda. Xalqaro moliya bozorining rivojlanishi bir qator xususiyatlari bilan, ya’ni xalqaro moliyaviy operatsiyalar masshtabining kattaligi va o’sish tempining yuqorligi, xalqaro moliya bozori faoliyatining aniq bo’shliq va vaqt chegarasi mavjud emasligi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, institutsional nuqtai nazardan xalqaro moliya bozori – bu xorijiy valyuta oqimlari harakatini amalga oshiruvchi barcha moliya tashkilotlari, xalqaro 12 Financial Markets and Institution\Eighth Edition. Frederic S. Mishkin & Stanley G. Eakins.6p.$