Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 496.9KB
Покупки 6
Дата загрузки 16 Сентябрь 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bohodir Jalolov

Moliyaviy globallashuv va uning xalqaro moliya tizimi rivojlanishiga ta’siri

Купить
Moliyaviy globallashuv va uning xalqaro moliya tizimi rivojlanishiga ta’siri Оглавление Kirish 1 Xalqaro moliya va uning jahon bozori globallashuvidagi o’rni va ahamiyati 2 Xalqaro moliya bozori: mohiyati, o’ziga xos xususiyatlari, foiz stavkasi va valyuta kursi 3 Xalqaro moliya bozorining shakllanish va rivojlanish bosqichlari. O’zbekistonning xalqaro moliya bozoriga integratsiyasi 4 Moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro moliya bozori globallashuvning zamonaviy tendensiyalari. O’zbekiston zamonaviy moliyaviy globallashuv jarayonlarida 5 MUNDARIJA 1 BOB. Moliyaviy globallashuv va uning xalqaro moliya tizimi 1. Xalqaro moliya va uning jahon bozori globallashuvidagi o’rni va ahamiyati .............................................................................................. .. 2. Xalqaro moliya bozori: mohiyati, o’ziga xos xususiyatlari, foiz stavkasi va valyuta kursi……………………………………………..... 3. Xalqaro moliya bozorining shakllanish va rivojlanish bosqichlari. O’zbekistonning xalqaro moliya bozoriga integratsiyasi.......................................................................................... . 4. Moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro moliya bozori globallashuvning zamonaviy tendensiyalari. O’zbekiston zamonaviy moliyaviy globallashuv jarayonlarida ................................................. 5. Foydalanilgan adabiyotlar....................................................................... Kirish Moliyaviy bozorlarning globallashuvi jahon iqtisodiyotidagi tabiiy iqtisodiy jarayon bo’lib, jahon iqtisodiyotining tovarlar, xizmatlar, tovarlar va xizmatlarning yagona bozoriga aylanishiga yordam beradi. iqtisodiy resurslar , ishchi kuchi va bilim. Aynan globallashuv dunyoning barcha mamlakatlari iqtisodiyotining tez va samarali rivojlanishiga xizmat qilmoqda. 20-asrda transmilliy kompaniyalar paydo bo lgandan keyin jahon iqtisodiyotida yangiʻ bosqich, globallashuv bosqichi vujudga keldi. Osiyodan kelgan arzon ishchi kuchi tufayli moliya bozorlari milliy bozorga aylandi. Investitsiyalar asosan Sharq mamlakatlariga kelib, u yerdan moddiy boyliklar shaklida yana G arb ʻ mamlakatlariga qaytdi. Moliya bozorining yangi qirralarining paydo bo'lishi dunyodagi barcha transmilliy kompaniyalarning moliyaviy manfaatlarini qayta ko'rib chiqishga yordam berdi. Bu yangi jarayon milliy moliya bozorlarining yanada integratsiyalashuvini, kapitallashuvni oshirishni va moliyaviy resurslarni qayta taqsimlashni nazarda tutadi. Bu pul oqimining ko'payishiga yordam beradi, natijada yangi boshqaruv portfellari paydo bo'ladi, shuningdek, kapitalga egalik qilish uchun kurash. Globallashuv jarayonining asosiy maqsadi moliyaviy resurslarni dunyoning istalgan bozoriga erkin harakatlanishini ta'minlashdir. Jahon moliya bozorlarining globallashuvi kapitalning samarali investitsiyalanishiga yordam beradi. Bu xarajatlar minimal va foyda maksimal bo'lgan bozorda sodir bo'ladi. Biroq, bu jarayon dastlabki bosqichda va jahon moliya bozorlarining globallashuvi hali ko'p bosqichlarni bosib o'tishi kerak. Agar tarixga nazar tashlasak, o’z faoliyatida boshi berk ko’chaga kirib qolganda, hamma vaqt ilmiy — texnikaviy yangilikka intilgan va erishilgan muvaffaqqiyat evaziga o’z ko’chasini ochiq qilib olgan: olov paydo bo’lishdan, bug’ mashinasi, yadro, atom energiyasi paydo bo’lishiga qadar biz uning guvohimiz. Axborotni qayta ishlash, boshqaruv jarayonining boshi berk ko’chaga kirib qolishi o’z navbatida tezkor elektron hisoblash mashinalari bunyod etilishiga olib keldi. Jamiyatni axborotlashtirish ishlab chiqarishning yuqori darajasidagi jarayon bo’lib, axborotdan jamoat resursi sifatida foydalaniladi. Axborotlashtirish, bu umumjahon jarayoni bo’lib, taraqqiy etgan mamlakatning jahon bozoridagi peshqadamligi, iqtisodiy o’sishi va milliy xavfsizligini ta’min etadi. Ma’lumki, globallashuv jarayoni obyektiv va qonuniy jarayon bo’lib, o’ziga xos bir qancha ijobiy xususiyatlarga ega. Bu jarayon birinchi galda davlatlarga xalqaro maydonga erkin chiqishga, boshqalar bilan yaqindan hamkorlik olib borishga hamda o’z milliy manfaatlarini turli xil xalqaro va nodavlat tashkilotlar doirasida ta’minlashga keng imkoniyatlar beradi. Shuni aytish kerakki, vaqt o’tishi bilan globallashuv jarayonining o’ziga xos ijobiy tomonlari bilan birga, bir qator salbiy jihatlari ham namoyon bo’la boshlaydi. Davlatlarning bir-biriga sezilarli darajada o’sgan bog’liqligi shuni ko’rsatmoqdaki, bir mintaqadagi xoh salbiy, xoh ijobiy voqea — hodisalar dunyoning boshqa bir mintaqasiga juda tez tarqalib, o’z ta’sirini ko’rsatmoqda. Buning oqibatida, mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga jiddiy tahdidlar vujudga kelmoqda. Vaziyatning keskinlashuvi, tashqi tahdidlarning ichki tahdidlar bilan, ya’ni an’anaviy tahdidlar bilan o’zaro qo’shilishi, ular orasidagi masofa yaqinlashuvi hamda ularning o’zaro bog’liqligi o’sishi kuzatilmoqda. Bu holat esa milliy va mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashda jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda. Shuningdek, bugungi kunda jahon geosiyosatida geostrategik kuchlar muvozanatining o’zgarishi, ko’p qutbli markazlar yuzaga kelishi, ular orasidagi raqobat hamda ayrim davlatlarning dunyo hukmronligi uchun ochiqdan — ochiq da’volari yangi mustaqil davlatlarda jamiyatni erkinlashtirish va huquqiy demokratik davlat qurish jarayoniga, milliy va mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlashga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. 1. Xalqaro moliya va uning jahon bozori globallashuvidagi o’rni va ahamiyati Iqtisodiyotda faoliyat yuritayotgan barcha subyektlar quyidagi 3 guruhdan biriga, ya’ni uy xo’jaligi, firma yoki davlatdan biriga tegishli bo’ladi. Har bir xo’jalik subyekti ma’lum belgilangan davr uchun daromadlari miqdori, byudjeti cheklovi doirasida harakat qilishi lozim. Uy xo’jaligi odatda ish haqi ko’rinishidagi daromadlar oladi va uni iste’mol tovarlari sotib olishga, turli xizmatlarga, kredit yoki ijara to’lovlariga xarajat qiladi. Firma tovar (ish, xizmat) larni uy xo’jaligi va boshqalarga realizatsiyasi qilinishidan tushgan tushumlardan daromad oladi va uni ish haqiga, tovar-material zaxiralarini to’ldirishga va boshqa ishlab chiqarish harajlariga yo’naltiradi. Ma’lum vaqt davrida har bir iqtisodiy subyektni byudjeti quyidagi 3 ta holatda, ya’ni balanslashgan byudjet, defitsit byudjet yoki profitsit byudjet holatida bo’ladi. Profitsit byudjetli iqtisodiy subyektdan defitsit byudjetli iqtisodiy subyektga resurslar harakati Moliya tizimi orqali xarid qobiliyati profitsit byudjetli iqtisodiy subyektdan, defitsit byudjetli iqtisodiy subyektga o’tkazilishi amalga oshiriladi. Defitsit byudjetli iqtisodiy subyektlarni alohida uy xo’jaliklari, bir qator davlat muasassalari, federal hukumatlar va firmalarni sezilarli qismi tashkil etadi. Qoida bo’yicha firma va davlat muasassalari defitsit byudjetli iqtisodiy subyektga, uy xo’jaliklari esa profitsit byudjetli iqtisodiy subyektga kiradi. Moliya tizimining asosiy funktsiyasi ortiqcha xarid qobiliyatini profitsit byudjetli iqtisodiy subyektdan, defitsit byudjetli iqtisodiy subyektga o’tkazish hisoblanib, bu ssudalarni qarz majburiyatlariga (moliyaviy talabnomalar) almashinuvi orqali amalga oshiriladi. Moliyaviy talabnomalar bir vaqtni o’zida qarzdorning passivi va kreditorning esa aktivi hisoblanadi. Moliyaviy vositachilar depozit ko’rinishdagi muasassalar, shartnomaviy jamg’arma muasassalari, investitsion fondlar va boshqa turdagi moliyaviy vositachilarga bo’linadi. Moliya dunyosi juda tezlik bilan o’zgarib rivojlanish jarayonlariga ta’sir etuvchi asosiy kuchlar- bu yangi texnologiyalarni rivojlanishi va xalqaro moliyaviy aloqalarni o’sishidir. Yangi texnologik innovatsiyalarni tatbiq etilishi moliya bozori, moliya institutlari hamda moliya sohasidagi tartibga solish normalarida muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o’z o’rnida, moliya institutlarga o’z xarajatlarini qisqartirishi yoki ma’lum turdagi moliyaviy mahsulotlarga mijozlar talabini cheklashga yoki ularning xarajatlarini o’sishiga olib keluvchi tartibga solish qoidalarini cheklab o’tish imkoniyatlarini beradi. Tartibga solish o’z qiymatiga ega bo’lib, nazorat dialektikasi moliya institutlarini davlat nazoratidan va soliq solishda chetda qolmasligini ta’minlash uchun nazorat organlari tomonidan yangi talablarni amalga kiritib borish zaruriyatini keltirib chiqaradi. Biroq, moliyaviy innovatsiyalar qo’llanishi davom etadi, chunki moliya institutlari yangi moliyaviy mahsulotlar ishlab chiqarishni, yangi texnologiyalardan foydalanishni, ular faoliyatini tartibga solish munosabatlarida yanada qulay sharoitlar mavjud bo’lgan hudud yoki mamlakatlarda o’z moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish yoki cheklovlar ta’sir doirasiga tushmagan filial va sho’’ba muassasalariga asosiy funktsiyalarini o’tkazishni to’xtatmaydilar 2 . Jahon moliya resurslarining aylanmasi jahon moliya bozori vujudga keltiradi. Jahon moliyaviy resurslarining umumiy strukturasi quyidagicha ko’rinishga egadir. Z.A. Lukyanova tomonidan xalqaro moliyaga xalqaro hisob-kitoblar sohasida real pul aylanmasiga xizmat ko’rsatuvchi, davlatlar o’rtasidagi valyuta qimmatliklarning aylanmasi bo’yicha xalqaro kelishuvlarga asoslangan barcha iqtisodiy munosabatlar 3 deya ta’rif berilgan. Ye.Polyakova esa x alqaro moliya – bu xalqaro iqtisodiy aloqalarda foydalaniladigan moliyaviy resurslarlarning yig’indisi, ya’ni rezident va norezident o’rtasidagi munosabatlardir deb ta’kidlab o’tgan 4 . 2 Kiduell D. S., Peterson R. L., Blekuell D. U. Finansovie instituti, rinki i dengi. — SPb: Izdatelstvo «Piter», 2010. (Seriya «Bazoviy kurs»)- 637s. 3 Lukyanova, Z. A. Finansi: ucheb. posobie dlya distantsionnogo obucheniya i samostoyatelnoy raboti studentov / Z. A. Lukyanova, T. K. Gomanova.–Novosibirsk: SibAGS, 2017.–231 s. Jahon moliyasining strukturasi Xalqaro moliya bozori – bu global tizimda bo’sh moliyaviy resurslarni to’planishi va ularni qarz oluvchilarga taqdim etilishidir. Xalqaro moliyaviy munosabatlar – bu qaysiki pul oqimlari harakati sodir bo’ladigan murakkab tizim bo’lib, ushbu munosabatlarni quyidagi yo’nalishlar bo’yicha guruhlash mumkin 38 : • turli mamlakat xo’jalik subyektlari o’rtasida munosabatlar; • davlatning boshqa mamlakat yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasidagi o’zaro munosabatlar; •davlatning boshqa mamlakatlar hukumati va xalqaro moliya tashkilotlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlar; •davlat va xo’jalik subyektlarining xalqaro moliya institutlari bo’yicha o’zaro munosabatlar. Xalqaro tashkilotlar, shuningdek xalqaro moliya institutlari moliyasi va xalqaro moliya bozori xalqaro moliyani tashkil etuvchi asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi. Xalqaro moliya tashkilotlarining nizomida belgilangan funktsiyalarini bajarilishini ta’minlash ushbu tashkilotlar doirasida shakllantirigan pul mablag’lari fondlari orqali amalga oshiriladi. Xalqaro moliya tizimi ishtirokchilari Xalqaro moliyaning asosiy jihatlari quyidagilardan iborat 5 :  jahon miqyosida moliya sohasini tahlil qilish imkoniyatini beradi va xalqaro moliya bozori, xalqaro bank faoliyati, xalqaro moliya korporatsiyalari va qimmatli qog’ozlar portfellini boshqarishning barcha tomonlarini qamrab oladi;  jahon darajasida moliyaviy operatsiyalarning o’zaro bog’liqliq xoldagi harakatini, (rivojlangan, rivojlanayotgan va o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida) tushuntirib beradi;  makro va mikrodarajada to’liq moliyaviy faoliyatni tahlil qilish imkoniyatini beradi (mikrodarajada asosiy e’tibor moliya bozorlari va korporatsiyalar, bank operatsiyalari va qimmatli qog’ozlar portfellini boshqarishga, makrodarajada jahondagi moliyaviy faoliyat va moliyaviy bozorlar umumiy xolda o’rganiladi);  xalqaro moliyaviy operatsiyalar jarayonlarining uzluksizligi va uni doimiy o’zgarishini taxmin qiladi. Oxirgi yillarda xalqaro moliya sohasi yangi moliyaviy metodlarni ishlab chiqish manbasiga aylanmoqda va bu o’z navbatida hududiy moliya tizimlariga Banklar Xalqaro moliya tashkilotlari Hukumat, (davlatlar) Institutsional investorlarTransmilliy korporatsiyalar Xalqaro moliya tizimi ishtirokchilari ta’sir etishiga hamda hududiy moliya bozorlarining integratsiyalashuv imkoniyatini yaratdi. Masalan, yevroobligatsiyalar bozorining rivojlanishi nafaqat yevropa qimmatli qog’ozlar bozoriga, shu bilan birga AQSh va Yaponiya ichki moliya bozorlariga ta’sir o’tkazdi. 5 N.A.Budarina Mejdunarodnie finansi: uchebnoe posobie. Donetsk–2012.3–4 s. Xalqaro tashkilotlarning klassifikatsiyasini quyidagilarga ajratish mumkin. boshqalar Xalqaro tashkilotlar klassifikatsiyasi Xalqaro moliyaning o’ziga xos xususiyati shundaki, ko’p subyektli kategoriya hisoblanadi, ya’ni jahon iqtisodiyotida aniq bir subyektga tegishli pul mablag’larining yagona xalqaro fondi mavjud emas. Xalqaro sohadagi moliyaviy munosabatlar tarkibini ommaviy (davlatlararo) va xususiyga (tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshiruvchi xo’jalik yurituvchi subyektlar) ajratish mumkin. Jahon moliyaviy oqimlariga ta’sir etuvchi omillar 6 : • davlatning iqtisodiy va moliyaviy holati; • transmilliy korporatsiyalarning faoliyati va rivojlanishi; • inflyatsiya tempi; • tovar va xizmatlar kirib kelishiga nisbatan kapital chiqib ketish hajmining ortishi; strukturaviy belgisiJAHON TASHKILOTLARI bir davlat tashkilot- larijahon tashkilot- larifaoliyat ko‘lami XVF, JB va boshqalar xo‘jalik sub‘ekt - lari ijti- moiy, sotsial madaniy fondbank, sug‘urta moliya kompa- niyaAJ, qo‘shma korxonalar konsortsium vasavdo, broker firmalar, savdo uylari bosh- qalarmoliya tashkilot- lariishlab chi- qarish tash- kilotlaritashqi savdo tashkilotl ari jahon savdosi holati; boshqa omillar. Xalqaro moliya tizimida valyutalar almashinuv kursi asosan ikkita qat’iy va suzib yuruvchi kurslardan iborat bo’lib, qat’iy almashinuv kursi rejimida bir valyuta bahosi qiymat bo’yicha boshqa bir valyutaga bog’liq bo’ladi (rezerv ( yakor) valyuta). Suzib yuruvchi valyuta almashinuv kursi rejimida valyuta bahosi boshqa barcha valyutalarga nisbatan tebranadi 7 . 6 Lukyanova, Z. A. Finansi: ucheb. posobie dlya distantsionnogo obucheniya i samostoyatelnoy raboti studentov /Z. A. Lukyanova, T. K. Gomanova.–Novosibirsk: SibAGS, 2017.–232 s. 7 Financial Markets and Institution\Eighth Edition. Frederic S. Mishkin & Stanley G. Eakins.374p. 2. Xalqaro moliya bozori: mohiyati, o’ziga xos xususiyatlari, foiz stavkasi va valyuta kursi Moliya bozorlari, ya’ni aktsiya va obligatsiyalar bozori moliyaviy resurslar oqimini, moliyaviy resurslardan qanday samarali foydalanish yo’lini topa olmayotgan subyektlardan, tovar va xizmatlar ishlab chiqarishga joylashtirish imkoniyatiga ega bo’lgan subyektlar tomonga yo’naltirish orqali, iqtisodiyot samaradorligini oshirishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Moliya bozorlarini samarali faoliyat ko’rsatishi iqtisodiy o’sishni yuqori darajaga erishishda muhim omil bo’lsa, moliya bozorini yetarli darajada rivojlanmaganligi dunyodagi ko’pgina mamlakatlarning kambag’aligi sabablaridan biridir. Moliya bozorlardagi xodisalar to’g’ridan-to’g’ri fuqarolar faravonligi, ishlab chiqaruvchi va iste’molchilar hulq atvoriga, iqtisodiy rivojlanish darjasiga ta’sir etadi 8 . Moliya bozorlarining hududlarni qamrab olinishidan kelib chiqib, ichki yoki xalqaro bo’lishi mumkin. Amerika firmalari uchun qisqa muddatli yevrodollar bozori va uzoq muddatli yevroobligatsiyalar bozori yanada muhim hisoblanadi. Ushbu bozorlarda mahalliy yoki xorijiy firmalar yetarli miqdordagi amerika dollarida qarz olishi yoki qarz berishi mumkin. AQSh va boshqa mamlakatlarning yirik moliya institutlari, savdosanoat kompaniyalari, institutsional investorlar tomonidan amerika ichki bozorlari va xalqaro bozorlarda amalga oshirilgan kelishuvlar tufayli resurslarni doimiy harakati yuz beradi. Moliya bozorlari o’z ishtirokchilari uchun o’zlaridagi moliyaviy talabnomalarni pul yoki boshqa turdagi aktivlarga almashtirish imkoniyatini taqdim etadi 9 . Moliya bozorlarini turli usullar bilan tasniflash mumkin. Eng ommabop usullardan biri, moliya bozorlarini qaysiki sotiladigan moliyaviy insturmentlar turiga muvofiq alohida bozorlarga ajratish hisoblanadi: fond bozori, korporativ obligatsiyalar bozori, g’aznachilik veksellari bozori, tijorat qog’ozlari bozori va boshqalar. Pul bozori insturmentlari Insturmentlar qoplanish muddati asosiy qarz oluvchilar ikkilamchi bozorda g’aznachilik majburiyatlari 3 dan 12 oygacha hukumat juda faol muomaladagi depozit sertifikatlari (CDs) (nominal qiymati 100,000 $) 1dan 6 oygacha depozitar muasassalar faolligi yuqori emas tijorat qog’ozlari 1dan 270 kungacha moliya va biznes firmalari Faolligi yuqori emas bank aktseptlari 90 kun moliya va biznes cheklangan firmalari RYePO kelishuvlari odatda 1 kun, 2 kun va 3 oygacha; odatdan 6 oygacha banklar, qimmatli qog’oz dillerlari va boshqa egalari, nomoliya firmalari, davlatlar yo’q, biroq qoplanishi qisqa muddatli birlamchi bozorda juda faol Federal fondlar (rezerv krediti) 1 ish kuni davomida depozitar muasassalar brokerlik bozorida faol Yevrodollar (AQSh dan tashqaridagi banklardagi dollardagi depozitlar) bir tun (Overnigh), 12 hafta, 1 dan 6 oygacha va uzoqroq banklar yo’q Moliya bozorlarini mazkur tasniflash sxemasi bilan bog’liq qiyinchilik shundaki, bozorlar alohida bo’linma hisoblanib, u yoki bu darajada bir–biri bilan bog’liq emasligidan dalolat beradi. Biroq, alohida moliya bozorlari o’zaro uzviy bog’liq. Turli moliya bozorlarni boshqa tasniflash tizimida, muomaladagi moliyaviy insturmentlarni amal qilish muddatiga asoslanib, pul bozoriga yoki kapital bozoriga ajratilgan. Pul bozori (qisqa muddatli kapital bozori) o’zi ichiga bir yil yoki undan kam bo’lgan birlamchi qoplash muddati bilan bo’lgan qimmatli qog’ozlar savdosini oladi. Bunga, g’aznachilik veksellari, tijorat qimmatli qog’ozlari, shuningdek muomaladagi depozit sertifikatlari (CD) kiritish mumkin. Kapital bozoriga (uzoq muddatli kapital bozori) esa bir yildan ortiq birlamchi qoplash muddati bilan bo’lgan qimmatli qog’ozlar kiradi. Bunga misol qilib, korporativ obligatsiyalar, aktsiyalar, g’aznachilik nota va obligatsiyalarini keltirish mumkin. Kapital bozor insturmentlari Insturmentlar qoplanish muddati asosiy qarz oluvchilar ikkilamchi bozorda korporativ aktsiyalar- korporatsiyalar katta korporatsiyalar uchun juda faol ipoteka krediti berish 15 dan 30 yilgacha asosiy egalari va boshqa investorlar o’rtacha faol korporatsiya obligatsiyalari 2 dan 30 yilgacha korporatsiyalar faol AQSh hukumati qimmatli qog’ozlari: notalar obligatsiyalar 2 yildan 10 yilgacha 30 yil AQSh hukumati AQSh hukumati juda faol juda faol AQSh davlat 30 yilgacha Davlat muassasalari faol Moliya bozorlarni tasniflashdagi uchinchi usuli birlamchi bozor va ikkilamchi bozor sifatida tasniflash hisoblanadi. Moliya bozorlarini tasniflashning boshqa bir usuli sharoitlarga muvofiq operatsiyalarni lahzalik va kelajakda amalga oshirish muddatlariga qarab, spot bozori yoki fyucherslar va forvardlar bozoriga ajratishdir. Shuningdek, moliyaviy fyuchers va forvard bozorlarini derivativlar bozori deb ataladi, chunki moliyaviy insturmentlar qiymati (fyuchers va forvard kelishuvlari) bazaviy insturmentlar asosidan kelib chiqib, kelgusidagi muddatlarda sotiladi 10 . Fyuchers va forvard bozorlari ikkita asosiy funktsiyalarni bajaradi: fyuchers va forvard bozorlaridan bugungi baholarni kelajakda yoki kelajakdagi baholarni o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan risklarni pasaytirish uchun va spekulyatsiya qilish uchun foydalanish mumkin. Bozor ishtirokchilari ko’p sonli va turli-tuman hamda ularning ko’pchilik qismi bir vaqtning o’zida ham qarz oluvchi ham kreditor bo’lib, quyidagilarni kiradi 11 :  hukumatlar, hukumat muassasalari va markaziy banklar yoki rezerv banki;  moliya institutlari, yirik investitsion banklar, tijorat banklari, ipoteka muassasalari, sug’urta kompaniyalari va moliya kompaniyalari;  barcha turdagi korporatsiyalar;  boy shaxslar va mayda omonatchilar kabi individual xususiy investorlar;  brokerlar, bank muassasalari va boshqa vositachilar;  derivativlar almashishi kabi bozor infratuzilmasi. Moliya bozorlari juda muhim iqtisodiy funktsiyani bajaradi, ya’ni ular o’z daromadalariga nisbatan kam xarajatlar qiluvchi uy xo’jaligi, firmalar va davlat organlaridagi resurslarni, resurslarga muhtoj bo’lgan (daromadlaridan ortiq xarajatlarga talabi mavjud) iqtisodiy subyektlarga o’tkazadi. 10 An Introduction to Financial Markets and Institutions / Maureen Burton, Reynold Nesiba, Bruce Brown—2nd ed.46- 47r.11 The Global money markets. Frank J. Fabozzi, Steven V. Mann & Moorad Choudhry. John Wiley & Sons, Inc. Copyright 2012 by Frank J. Fabozzi. All rights reserved.-2p. Moliya tizimida resurslar oqimi Foiz stavkalari xususiy shaxslar uchun ham, korxonalar uchun ham va butun iqtisodiyot uchun muhim ahamiyatga ega. Foiz stavkalarining oshirilishi natijasida kredit qiymati ko’tarilsa, ikkinchi tomondan esa yuqori foiz stavkalari jamg’armalar bo’yicha ko’poroq daromad olinishi ta’minlaydi. Korporatsiyalar darajasida esa, ish o’rinlarini yaratadigan yangi ishlab chiqarish zavodlarini qurilishini to’xtab qo’yilishiga sabab bo’lishi mumkin. Foiz stavkasi nafaqat iste’molchi mablag’ini sarf qilishi yoki jamg’arish hohshiga, balki shu bilan birga, ishlab chiqaruvchining investitsion qaroriga va iqtisodiyotning umumiy holatiga ta’sir o’tkazadi. Foiz stakasi har bir moliya muasassasi, firmalar faoliyatida va iqtisodiyotda muhim rol o’ynar ekan, foiz stavkalarini tebranishini tahlil qilinishi lozim bo’ladi. Masalan, 1981- yilda uch oylik g’aznachilik veksellari bo’yicha foiz stavksi o’zining maksimal (16 foizdan yuqori) ko’rsatkichiga yetgan bo’lsa, 2018- yildan 2013- yilgacha bo’lgan davrda nolgacha pasaygan. Vaa reyting ko’rsatkichiga ega bo’lgan korporativ obligatsiyalar bo’yicha foiz stavkasi ayniqsa 1970- yildan boshqa foiz stavkalarga nisbatan yuqoriga ko’tarilgan. Ko’rinib turibdiki, turli xildagi qarz obligatsiyalari bo’yicha foiz stavkalari sezilarli farq qiladi. AQSh bir necha turdagi obligatsiyalari bo’yicha foiz stavkalari (1950- 2013yy.) Aktsiyalar chiqarish va ularning savdosi korporatsiyalar faoliyatini moliyalashtirish uchun resurslar jalb qilish usullaridan hisoblanadi. Fond bozorida aktsiyalar kotirovkasining (bahosi) keskin tebranishi, aholi faravonligiga va natijada iste’molga moyillikda namoyon bo’ladi. Bundan tashqari, fond bozori ko’rsatkichlari investitsion qarorlarni qabul qilishga ta’sir o’tkazadi. Agarda aktsiyalar bahosi yuqori bo’lsa, korxona yanada ko’proq hajmdagi pul mablag’larini jalb qilish imkoniyatini beradi. Bir mamlakat valyutasi (masalan, AQSh dollari) mamlakatlar o’rtasidagi chegarani kesib o’tar ekan, qabul qiladigan mamlakt valyutasiga (masalan, yevro) bir valyutaning boshqa bir valyutaga konvertatsiya qilinishi shart. Valyuta bozori -mamlakatlar o’rtasidagi moliyaviy mablag’lar harakat insturmentini konvertatsiyalash uchun mo’ljallangan. Shuningdek, bu bozor shunisi bilan muhim hisoblanadiki, bu yerda bir mamlakat valyuta birligi bahosini, boshqa mamlakat pul birligida ifodalanadigan valyuta kursi shakllanadi. AQSh dollarining valyuta kursi dinamikasi (1970-2013yy.) Grafikda AQSh dollarining valyuta kursi dinamikasi (asosiy valyutalar korzinasiga nisbati bo’yicha amerika dollari bahosi sifatida o’lchanishi) tasvirlangan. Dollar kursini tebranishi amerika iste’molchilari hulq-atvoriga to’g’ridan-to’g’ri ta’sir o’tkazadi, chunki import narhi unga bog’liqdir. 1985- yildan 1995- yilgacha va 2011- yildan 2013- yilgacha bo’lgan davrdagi dollar kursini pasayishi teskari samara samara berdi, ya’ni import tovarlar qimmatlashdi, biroq amerika ishlab chiqaruvchilar tovarlari o’z raqobat pozitsiyasi kuchaytirdi. Shunday qilib, AQSh dollari kursini tebranishi amerika iqtisodiyotida kuchli ta’sir ko’rsatadi 12 . Xalqaro moliya bozori jahon xo’jaligining ajralmas qismi hisoblanadi. Barchaga ma’lumki, iqtisodiy munosabatlar asosida jahon darajasidagi xalqaro mehnat taqsimoti yotadi hamda u jahondagi resurslardan yanada ratsional foydalanish imkoniyatini beradi va xalqaro ishlab chiqarishda ixtisoslashuvini chuqurlashiga olib keladi. Bu jarayonlar mamlakatlar o’rtasidagi, shu jumladan moliya sohasida hamkorlikning yangi formalari shakllanishiga olib keladi. Kapital bozori globallashuvining kuchayishiga quyidagilarni, ya’ni kapitalning mobilligi, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning liberalizatsiyalashuvi hamda yangi inovatsion kommunikatsiya va telekommunikatsiya texnologiyalarni keng qo’llanishini sabab qilib keltirish mumkin. Bugungi kundagi xalqaro moliya tashkilotlari, agentliklar, yirik banklar yaratayotgan kuchli axborot tizimlari kapital oqimlari tezlashuviga hamda moliya,tovar, investitsiya va resurs bozorlarining o’zaro bog’liqligini kuchayishiga olib kelmoqda. Xalqaro moliya bozorining rivojlanishi bir qator xususiyatlari bilan, ya’ni xalqaro moliyaviy operatsiyalar masshtabining kattaligi va o’sish tempining yuqorligi, xalqaro moliya bozori faoliyatining aniq bo’shliq va vaqt chegarasi mavjud emasligi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga, institutsional nuqtai nazardan xalqaro moliya bozori – bu xorijiy valyuta oqimlari harakatini amalga oshiruvchi barcha moliya tashkilotlari, xalqaro 12 Financial Markets and Institution\Eighth Edition. Frederic S. Mishkin & Stanley G. Eakins.6p. moliya bozori ishtirokchilarining chegaralanganligi, xalqaro moliya bozorida asosan dollar va yevrodan foydalanish, xalqaro moliya bozorining unversalligi va nihoyat xalqaro moliya bozorida kelishuvlarni amalga oshirish jarayonlarini soddalashtirish va standartlashtirish bilan birga, yangi kompyuter va informatsion texnologiyalarni qo’llanishi orqali takomillashtirib borilishi bilan xarakterlanadi. Yuqorida sanab o’tilgan xalqaro moliya bozorining xususiyatlari shuni ko’rsatadiki, xalqaro moliya bozori juda murakkab tizim bo’lib, real tovarlar aylanmasiga bog’liq bo’lmagan xolda xorijiy valyuta resurslari va uning ishtirokchilari mustaqil muomalada bo’ladi. 3. Xalqaro moliya bozorining shakllanish va rivojlanish bosqichlari. O’zbekistonning xalqaro moliya bozoriga integratsiyasi Moliyaviy globallashuv jarayonlari natijasida moliyaviy resurslar oqimi, jumladan transchegaraviy oqimi hajmining ortishi, o’z navbatida xalqaro moliya bozorining kengayishi va jahon iqtisodiyotining rivojlanishida ushbu moliyaviy resurslar roli oshmoqda. Mazkur jarayonlarni rag’batlantiruvchi omillar sifatida, moliya bozorlarini liberalizatsiyalashuvi, bank tizimida kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi, moliyaviy operatsiyalar sohasida hosilaviy moliyaviy insturmentlardan (valyuta, foiz stavkalari,aktsiyalar bilan fyuchers, forvard kelishuvlari va boshqalar) keng foydalanish, shuningdek, moliya bozorining faoliyat ko’rsatish modelining o’zgarishi–bank modelidan 2010 yy. kelib, hukmronlik qiluvchi fondga o’tishi hamda ofshor markazlar faoliyatini faollashuvini ko’rsatib o’tish mumkin. Shu sababdan 1997–1998yy. va 2018y. krizislarning jahon moliyaviy krizisi nom olishi ham tasodifiy emas. Xalqaro moliya bozori ikki tomonlama bir tomondan boshqa bozorlar faoliyatini ta’minlash uchun xalqaro hisob-kitoblar tizimiga va kreditlashga xizmat ko’rsatsa, ikkinchi tomondan o’z–o’zini ta’minlaydigan (1990 yy. oxiri–2010 yy. boshi) bozorga aylandi, ya’ni iqtisodiyotning real sektoriga bog’liq bo’lmagan xolda riskli aktivlarning moliyaviy operatsiyalardan daromad olish orqali faoliyatini amalga oshirmoqda 13 . Xalqaro moliya bozori shakllanishning asosiy bosqichlari 14 : I–bosqich. XIX asrning 1860- yy. : tashqi savdoning rivojlanishi. Valyuta bozorining shakllanishi. II–bosqich. XX asrning 1950- yy. : kredit mablag’larining milliy bozorlaridagi operatsiyalarning baynalminallashuvi. 1960- yy. xalqaro kredit mablag’lari bozorining shakllanishi. III–bosqich 1970- yy.: uzoq muddatli xalqaro kreditlar bozorining shakllanishi va xalqaro investitsiya bozorini tashkil etilishi. Milliy fond bozorlarining erkinlashuvi. Xalqaro fond bozorlarining shakllanishi. 1980 yy. transmilliy bank va kompaniyalarining yuqori sur’atda rivojlanishi. Xalqaro investitsiya va fond bozorining yanada rivojlanishi. 13 O.N.Yashina Mejdunarodniy finansoviy rinok i globalnoe regulirovanie 2014. 14 Mejdunarodniy finansoviy rinok: ucheb. posobie /pod red. d–ra ekon. nauk, prof. V.A. Slepova, d–ra ekon. nauk, Xalqaro sug’urta bozoridagi birinchi tizimli operatsiyalar. Xalqaro kreditlar bozoridagi operatsiyalarning ko’payishi. IV–bosqich XX asrning 1990 yy.: moliya bozorining fond segmentini shiddat bilan rivojlanishi. Xalqaro derivativlar bozorining shakllanishi. XXI asrning 2010 yy. xalqaro derivativlar bozorining shiddatli rivojlanishi. Xalqaro moliya bozorining shakllanishi va rivojlanishi bevosita jahon xo’jaligi aloqalarining rivojlanishi, xususan uning tarkibiy qismi bo’lgan xalqaro savdo bilan paralel ravishda amalga oshgan. Jahon iqtisodiyotining faoliyati uchun zarur sharoit bo’lib, bu jahon bozorida kapitalning erkin harakatidir. XXI asrning ikkinchi yarmiga kelib, milliy iqtisodiyotning internatsionnalashuvi jarayonlarini tezlashuvi jahon iqtisodiyoti tizimining paydo bo’lishiga olib keldi. Jahon valyuta bozori tashkil topishining obyektiv zaruriyati paydo bo’ldi, ya’ni zamonaviy xalqaro moliya bozori shakllanishining tarixiy birinchi bosqichi yuzaga keldi. Jahon valyuta bozori dunyo valyuta tizimining mexanizmi sifatida yetarli darajada uzoq muddat amal qilib keldi. Zamonaviy xalqaro moliya bozorining boshqa segmentlari amalda yuz yildan keyin (xalqaro kredit bozori,xalqaro fond bozori, xalqaro kredit bozori, sug’urta bozori) rivojlana boshladi. Shuning uchun, xalqaro moliya bozorining tarixiy birinchi modeli, jahon valyuta bozori hisoblanadi. 1970-1990 yy. ko’p segmentli xalqaro moliya bozorining shakllanishida muhim o’rin tutgan 15 : xalqaro operatsiyalarida yyetakchi valyutalar almashuvchanligining kiritilishi; erkin suzib yuruvchi valyuta kurslari tizimini o’rnatilishi; yyetakchi sanoati rivojlangan mamlakatlarda valyuta rejimining liberalizatsiyalashuvi. Xorijiy valyuta oqimlarining erkin harakati xalqaro moliya bozorini rivojlanishiga olib keldi. 1990- y. kelib, xalqaro moliya bozorining to’rtinchi bosqichi hosilaviy moliyaviy insturmentlar bozori jadallik bilan rivojlandi. Xalqaro moliya bozori rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari tahlili quyidagilarni ko’rsatmoqda: ularning jahon xo’jaligining progressiv rivojlanishi va moliya munosabatlarining liberalizatsiyalashuvi va globallashuviga uzviy bog’liqligi, yetarli tartibga solinmasligi, eksport bazasi va rivojlanmagan iqtisodiy struktrasiga ega bo’lgan davlatlar uchun samarasizligi. Ko’pgina tahlilchi va amaliyotchilar global moliya bozorining bunday xarakterda rivojlanishi oxir- oqibatda global moliyaviy inqirozlar bilan tugashi mumkinligi to’g’risida ta’kidlab o’tishgan 16 . Hosilaviy moliyaviy insturmentlar bilan savdo dinamikasining o’sib borishi, tez o’zgaruvchi xalqaro iktisodiy munosabatlar sharoitida moliya bozorining rivojlanishini ta’minlashga qaratilgan yangi turdagi insturmentlarni jadal sur’atlarda paydo bo’lishiga 15 Grishina O.A.,Zvonova Ye.A. Regulirovanie mejdunarodnogo finansovogo rinka: Teoriya, praktika i insturmenti:– M: INFRA–M, 2010.30–33s. 16 Valdez.St. An Introduction to Global Financial Markets–London 2017., shuningdek, Analiticheskie obzori ekspertov MVF 2016–2017 gg. na sayte www.imf.org . olib keldi. Global moliya tizimining hosilaviy moliyaviy insturmentlar bozori jahon moliyaviy-iqtisodiy tizimini izdan chiqaruvchi manba bo’lib qoldi. XXI asrning birinchi besh yilligi (2011–2016 yy.) iqtisodiy va moliyaviy sharoitlari uchun qulay bo’lgan davr (xalqaro foiz stavkalarining pastligi, dunyoda likvidlik darajasi ortiqchaligi, eksportga jahon talabini yuqoriligi) sifatida namoyon bo’lgan. Jahon moliya bozorining rivojlanishida jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga qadar quyidagi tendensiyalarni kuzatish mumkin 17 : Birinchi tendensiya , 1995–2015 yillar davri davomida aktsiya va obligatsiya bozorlari jadal sur’atlarda rivojlandi, bank depoziglari ulushi esa qisqarib bordi. Ushbu tendensiya 2016 yilga qadar davom etgan bo’lib, bunga 2016 yilga kelib, bank depozitlari avvalgi uch yilga nisbatan mutlaq qiymatda (5,6 trln. dollar) o’rtacha ikki barobarga oshgani o’z ta’sirini ko’rsatgan. Uy–joy qurilishidagi shov– shuv (bum) tufayli depozitlar hajmining o’sishining asosiy manbai AQShga to’g’ri kelgan. Ikkinchi tendensiya , xalqaro moliya bozorida moliyaviy chuqurlashuvning kuchayishi bo’lgan. Uzoq yillar davomida moliya bozorlari jahon YaIM ga nisbatan va barcha hududlarda tez o’sgan. Jahon moliya bozorining ―moliyaviy chuqurligi‖ ko’rsatkichi 2016- yilda 345% ga teng bo’lgani holda 2017- yilda 359% ga yetgan. 1996 - yilda 33 ta mamlakatning moliyaviy aktivlari hajmi YaIM hajmidan ortiq bo’lgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 2016- yilga kelib, ikki baravarga ko’payib, mamlakatlar soni 72 tani tashkil etgan. Uchinchi tendensiya, xorijiy investitsiya darajasini o’sishi, moliya bozorlarining bir– biriga bog’liqligini kuchayishi. Axborot ochiqligi, yangi texnologiya kommunikatsiyalar kapital oqimi harakatini yana tezlashtirish imkoniyatini beruvchi global bank va vositachilarni vujudga keltirdi. Kelishuvlarning amalga oshirish xarajatlarini minimal darajagacha qisqarishi, ko’p mamlakatlarda xorijiy kapital harakati bo’yicha cheklovlarning liberalizatsiyalashuvi natijasida, xorijiy investitsiyalar hajmini o’sishi tezlik olib, kapital bozori globallashuning yyetakchi kuchiga aylandi. Agarda 1990- yilda xorijiy investor dunyodagi korporativ obligatsiya hajmini 7 foiziga egalik qilgan bo’lsa, 2017 yildagi ulushi 21 foizga yetgan. To’rtinchi tendensiya, xorijiy qarz va kredit berilishining keskin o’sishi. 2016 yilda xorijiy qarz va kreditlar hajmi 3,5 trln. dollar yoki 2012 yilga nisbatan solishtirilganda to’rt baravarga ortgan. 2016 yilda moliya bozorining yirik segmenti–xorijiy obligatsiyalarga qo’yilma miqdori 2,6 trln. AQSh dollarini tashkil etgan. Ushbu ko’rib o’tilgan davrlarda moliyaviy aloqalarning kengayishi rivojlanayotgan bozorlar rolini kuchayishi hisobiga amalga amalga oshgan. Bunga asosiy ikki omilni keltirib o’tish mumkin: investorni yuqori daromad keltiruvchi aktivga talabini o’sib 17 Ye.V.Frolova Tendentsii i perspektivi razvitiya mirovogo finansovogo rinka do krizisa i posle. Ekonomicheskie nauki. 3(64) 2010.316 –317s. borishi va ularning investitsiyani diversifikatsiya qilishga bo’lgan istagi, ikkinchidan, xalqaro transaktsiyalarda ishtirok etuvchi kompaniyalarning soni ortib borishi. Respublikamizda moliya bozorining shakllanishi va rivojlanishi mamlakatda olib borilgan iqtisodiy islohotlar asosida besh bosqichni bosib o’tgan 18 . Birinchi bosqich . 1991–1993 yillarni qamrab olib, milliy moliya bozori poydevorining yaratilishi va bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan institutsional tarkibning shakllanishi bilan bog’liq. Ikkinchi bosqich . 1994–2010 yillarni o’z ichiga olib, milliy moliya bozorida bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan mexanizmlarning ishlashiga zamin yaratilishi va moliya bozoridagi dastlabki raqobat muhitini shakllanishi bilan xarakterlanadi. Uchinchi bosqich . 2011–2016 yillar davriy oralig’ida bo’lib, moliya bozorini erkinlashtirilishi va yangi moliya bozori segmentlari rivojlanishini o’zida mujassamlashtiradi. To’rtinchi bosqich . 2017–2010 yillarni o’z ichiga oladi va uni moliya bozorini kapitallashuv darajasining oshirilishi, tartibga solish va modernizatsiyalash jarayonlarini jadallashuvi hamda uning shaffofligini oshirish bilan tavsiflash mumkin. Beshinchi bosqich . 2011- yildan keyingi davrni namoyon etadi va bu davrda moliya bozori barqarorligini oshirish hamda uni yuqori xalqaro reyting ko’rsatkichlariga erishgan holda rivojlanishini ta’minlashga ustuvorlik berilmoqda. Mustaqillik yillarida amalga oshirilgan keng ko’lamli iqtisodiy islohotlar jarayonida qimmatli qog’ozlar munosabatlariga doir qabul qilingan qator qonun hujjatlarini amalda tatbiq etilishi natijasida yurtimizda fond bozori izchil shakllana boshladi. Bu borada ko’plab qonun hujjatlari qatorida muhtaram Prezidentimizning 2012- yil 19- martdagi «Fond bozorini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ1727-sonli qarorlarini qabul qilinishi juda katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu qarorga asosan qimmatli qog’ozlar bozorida investorlar uchun yaratilgan qulayliklarni yanada kengaytirish va qimmatli qog’ozlar bilan savdo qilishning zamonaviy usul va texnologiyalarini o’zlashtirish maqsadida Koreya fond birjasi hamkorligida respublikamiz fond bozorini yanada modernizatsiya qilish bo’yicha Yagona dasturiy–texnik kompleksini yaratish va uni amaliyotga joriy etilishi belgilab berilgan. Shuningdek, mazkur qarorga asosan qimmatli qog’ozlar bozori professional ishtirokchilarining qimmatli qog’ozlar bozoridagi faoliyatidan olingan daromadlari 2016- yilgacha soliq to’lovlaridan ozod etilgan bo’lib, 18 E.D. Alimardonov Global moliyaviy–iqtisodiy o’zgarishlar sharoitida xalqaro moliya bozorining rivojlanish omillari va tendentsiyalari 08.00.09 – ―Jahon iqtisodiyoti‖ Iqtisod fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya avtoreferati. Toshkent – 2012. – 14 b. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2012- yil 22- maydagi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Fond bozorini yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to’g’risida" 2012- yil 19- martdagi PQ–1727–son qarorini amalga oshirish chora– tadbirlari haqida № 140 sonli qarorining 3 banddiga binoan, Koreya fond birjasi fond bozori uchun umumiy summasi kamida 6 mln. AQSh dollari bo’lgan Yagona dasturiy– texnik kompleksni yetkazib berish va joriy etishga "Toshkent" respublika fond birjasi"ning bitta aktsiya kam 25 foiz miqdoridagi aktsiyalar paketini ayirboshlash bo’yicha Koreya fond birjasi bilan shartnoma tuzilishini ta’minlashi deb belgilangan. Koreya fond birjasining ―Toshkent‖ Respublika fond birjasiga 2013 yilning oxirida yagona texnik dasturini joriy qilish yakunlanadi.Ushbu texnik dasturning kimmatli kog’ozlar bozorining ishtirokchilariga avzallik tomonlari kuyidagilardan iborat: • birja operatsiyasida ―on-layn ‖ tizimini yanada rivojlantirish imkoniyati ega bo’ladi. • Jismoniy va yuridik shaxslarni internet orqali fond bozoriga jalb qilish ya’ni bo’sh turgan pul mablag’larini fond bozori orqali qimmatli qog’ozlar oldi-sotdi bilan shug’ullanib qo’shimcha daromad olish manbai paydo bo’ladi. • Tijorat banklari, sug’urta kompaniyalari, aktsiyadorlik jamiyatlar o’zining koshida yirik brokerlik idoralari ochilib, qimmat kog’ozlar bozorida anderrayterlik va market- meykerlik faoliyati orqali yangi daromad olish manbaiga ega bo’lishga erishadi. • Bir kun bir dona aktsiyaning oldi-sotdi operatsiyasi bir necha marta amalga oshirishga erishiladi. • Fond birjasida savdo hajmining bir necha barovar o’sishiga olib keladi. • Iqtisodiyotimizni real sektoriga ya’ni ishlab chiqarish korxonalariga kreditga qaraganda kam foizli moliyaviy resurslarni kiritish imkoniyatiga ega bo’lishi. • REPO kelishuvlarini amalga oshirish uchun investorlarga xar soniyada yagona texnik-dastur tomonidam ma’lumotlarni yangilanib turilishi imkoniyati shakllantiriladi. • Aktsiyadorlik jamiyatlar o’z faoliyatini kengaytirish uchun kredit olishga qiziqmay faqatgina aktsiya emissiya qilish orqali moliyaviy resurs topishga intiladi. (Xalqaro amaliyotda yirik kompaniyalar misol uchun Samsung, LG, Kia motors kompaniyalari o’z faoliyatini kengaytirmoqchi bo’lsa asosan aktsiya emissiya qilish orqali moliyaviy resurs topadi.) ―Toshkent Respublika fond birjasi tomonidan qimmatli qog’ozlarning‖ birlamchi va ikkilamchi bozordagi erkin muomalasi uchun teng huquqli sharoitlar yaratish hamda talab va taklifdan kelib chiqqan holda qimmatli qog’ozlarning bozor narxlarini shakllantirish, investorlarni tegishli ma’lumot va axborotlar bilan ta’minlash vazifalari amalga oshirilib kelinmoqda 19 . 19 http://www.uzse.uz/new/info_news/1111/uz/.pdf . Respublikaning xalqaro moliya munosabatlari va jahon xo’jaligiga integratsiyasi majmui aniq belgilangan maqsadlar hamda ularni amalga oshirishga qaratilgan quyidagi asosiy tadbirlarni o’z ichiga oladi 20 . Birinchidan, respublika milliy iqtisodiyotining kuchli eksport bo’ganini tashkil etuvchi va uning jahon bozorida munosib o’rin egallashini ta’minlovchi bo’g’inlarni aniqlash; Ikkinchidan, iktisodiyotning eksport sohasida davlat tomonidan qo’llab– quvvatlash usulidan keng foydalanish. Bu usullar quyidagilardan iborat: eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarishni kengaytirish uchun imtiyozli foizlar bo’yicha uzok muddatli kreditlar ajratish, mo’ljallangan investitsiyalarni sug’urtalash; eksportyorlarga milliy ishlab chiqarish va uning xorijiy raqobatchilari ishlab chiqarishi xarajatlari o’rtasidagi farqni qoplash; davlat tomonidan respublikaga ilgor texnologiyalar, tajribalar va bilimlarning kirib kelishi uchun subsidiyalar ajratish; eksport va importni litsenziyalash yoki chetga mol chiqarishga va chetdan uni olib kelishga ruxsatnomalar berish; ishlab chiqarish jarayonida qatnashuvchi, xorijdan keltirilgan xomashyo va materiallar, asbob–uskunalar xamda jihozlar ulushini bosqichma– bosqich kamaytirish va boshqalar. Shu bilan birga xalkaro moliya sohasidagi siyosat milliy valyutani mustahkamlash va uni boshqa valyutalarga erkin almashuvini ta’minlashni, ichki narxlarni jahon bozori narxlariga yaqinlashtirish maqsadida baholar islohotini tugallashni, tashqi iqtisodiy faoliyatning meyoriy–hukuqiy asoslarini xalqaro talablar darajasiga yetkazishni nazarda tutadi. 4. Moliyaviy globallashuv sharoitida xalqaro moliya bozori globallashuvning zamonaviy tendensiyalari. O’zbekiston zamonaviy moliyaviy globallashuv jarayonlarida Moliya bozorining globallashuvi jahon bozor iqtisodiyoti rivojlanishining obyektiv va tabiiy jarayoni hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotining moliyaviy globallashuvi jarayonlari to’g’risida so’z yuritilar ekan, birinchi navbatda asosiy e’tiborni soni o’sib borayotgan jahon va mintaqaviy moliya markazlariga qaratish lozim. Bularga quyidagilar kiradi:(xalqaro biznes markazi sifatida muhimligi bo’yicha pastga qarab) London, Nyu– York, Tokio, Singapur, Gonkong, Parij, Frankfurt, Seul, Toronto, Taybey, Shanxay, Dubay,Tel–Aviv, Moskva, Mexiko, San–Paulu,Stambul, Sankt–Peterburg 21 . Xalqaro moliya bozorining globallashuvi xalqaro moliya bozori ishtirokchilarining operatsiyalari mamlakat va mintaqalar bo’yicha (filiallar tarmog’i, vakolatxona va sho’’ba korxonalari tashkil etilishi orqali) xalqaro keng diversifikatsiyalashuvida kuzatilmoqda. Bu o’z navbatida, birja operatsiyalarida yagona qoida va standartlardan foydalanuvchi, 20 Vahabov A.V., Tadjibaeva D.A., Xajibakiev Sh.X. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. O’quv qo’llanma. / i.f.d., prof. A.V. Vahabovning umumiy tahriri ostida. –T.: Moliya, 2011.623–624b. 21 Master Card Worldwide Centers of Commerce Index. 2018. global moliya markazlari, transmilliy korporatsiyalar va transmilliy banklar, elektron birjalar va xalqaro moliya tashkilotlari tarmog’ini kengayishiga olib keladi 22 . Bugungi kunda globallashuv natijasida ishlab chiqarish omillari va jahon bozori shaklanishida yyetakchi rolni transmilliy korporatsiyalar (TMK) va transmilliy banklar (TMB) o’ynamoqda. Globallashuvning asosiy belgilari quyidagilar hisoblanadi 23 :  global informatsion – texnologik va informatsion – telekommunikatsion tarmoqlarning rivojlanishi;  zamonaviy sharoitda ilmiy–texnik taraqqiyotining kapital va ishlab chiqarishni baynalminallashuviga sezilari ta’siri, ularning rivojlanayotgan mamlakatlarga ko’chishiga olib kelishi;  davlat standartlarining yaqinlashishi (texnologik, ekologik, statistik, buxgalteriya, moliyaviy va boshqalar);  turli shakllardagi firmalararo xalqaro hamkorlik intensifikatsiyasi va ko’lamini kengayishi;  kapitalning baynalminallashuv mexanizmlari, shakllari va tarmoqlari ko’lamini global kengayishi, uning davlatlar o’rtasidagi migratsiyasi ko’lami va intensivligining oshishi, ayniqsa sanoati rivojlangan mamlakatlarda kompaniya va banklar qo’shilishi va yutilishi asosida kapital kontsentratsiyasi va markazlashuvi;ishlab chiqarishdagi globallashuv darajasiga moliya–bank sohasining ta’sirini keskin kuchayishi;  xalqaro iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlarning global miqyosdagi tartibga soluvchi roli;  dunyoning barcha eng muhim iqtisodiy mintaqalarning mintaqaviy integratsiya qamrab olishi. Moliya bozorlarini globallashuvi va yangi moliyaviy oqimlarni paydo bo’lishi dunyodagi TMK, TMB manfaatlari ortishiga olib keldi. Bu milliy moliya bozorlarining liberalizatsiyalashtirish (milliy bozorlar faoliyatining huquqiy normalaridagi o’zgarishlar, milliy huquqiy – normativ aktlarning yaqinlashishi) siyosatini olib borilishi natijasi hisoblanadi. 22 Mejdunarodniy finansoviy rinok: ucheb.posobie /pod red. d–ra ekon. nauk, prof. V.A. Slepova, d–ra ekon. nauk, prof. Ye.A. Zvonovoy.– M.: Magistr, 2017. – 48 s. 23 A.V. Zolotov Razvitie finansovix rinkov v usloviyax globalizatsii. Vestnik Moskovskogo universiteta imeni S. Yu. Vitte. Seriya 1. Ekonomika i upravlenie•2013’2. 81–82s. Xalqaro kapital manbalarining 2015 yil hajmi (mlrd.AQSh doll.) Shimoliy Amerikada investorlar bozorda katta ulushga ega bo’lib, butun dunyoda yyetakchilik qilishmoqda. Yevro qiymatini pasayishi amerikalik investorlar uchun nisbatan arzon aktivlar manbasiga Yevropa aylanmoqda, biroq Kanada kapitalini chiqib ketishi neft narhini pasayishiga ta’sir etishi mumkin. Shuningdek, keyingi yillarda osiyolik investorlarni bozorda faollashuvini kuzatish mumkin bo’lib, bu jarayon ularning portfelni valyuta riskini kamaytirish va diversifikatsiyalash imkoniyatlari izlanishlari bilan bog’liqdir 24 . UNCTAD ma’lumotlariga asosan yuqori daromad olish imkoniyati mavjudligi sababli, oxirgi yillarda rivojlanayotgan mamlakatlarda to’g’ridan- to’g’ri xorijiy investitsiyalar hajmi ortishining (55 foiz) (iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda hajmi qisqarib borishi) ijobiy dinamikasi kuzatilmoqda 25 . Moliyaviy globallashuvning zamonaviy jarayonlari milliy hukumatlar tomonidan uning ko’lamini kengaytirishga intilishlariga asoslangan. Mazkur jarayon xorijiy investitsiyalarga cheklovlar qo’llanish darajasining pasaytirish usullari orqali bozorni rag’batlantirish hisobiga yuz bermoqda. Informatsion va telekommunikatsiya texnologiyalari, kapital bozorining liberalizatsiyalashuvi va yangi moliyaviy insturmentlarning ishlab chiqilishi, shubhasiz kelajakda xalqaro kapital oqimi o’sishini rag’batlantirib boradi va bu o’z navbatida, xalqaro moliya bozorlarini kengayishi va samaradorligini oshishiga olib keladi. Zamonaviy global moliya bozori quyidagilar bilan xarakterlanadi 26 : 24 www.cushmanwakefield.com International Investment Atlas 2015. 25 www.unctad.org/fdistatistics. 26 A.V. Zolotov Razvitie finansovix rinkov v usloviyax globalizatsii. Vestnik Moskovskogo universiteta imeni S. Yu. Vitte. Seriya 1. Ekonomika i upravlenie•2013’2. 87–88s.  moliya bozori pul oqimlari summasida uzoq muddatli davrda o’sish tendensiyasi saqlanib qolinishi, ularning jahon iqtisodiyotiga ta’sirini oshib borishi, shu bilan birga bir vaqtni o’zida qisqa muddatli davrdagi kapital oqimi dinamikasi bozorlarni nolikvidlik riskini ortishiga olib kelishi;  moliyaviy resurslar mobilizatsiyasining tezlashuvi arbitraj operatsiyalar imkoniyatlari pasaytirib, hududiy bozorlarda turli foiz stavkalari o’rtasidagi farqlarning kamayishiga olib kelishi;  yuqorida ko’rsatilgan omillarning bir vaqtda ta’siri xalqaro moliya bozoridagi aktivlar harakatini sinxronizatsiyaga olib kelishi va buning natijasida milliy moliya bozorlari o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalarning xalqaro diversifikatsiyasini zaiflashtiradi. Moliya bozorlarining globallashuv darajasini ko’tarish uchun milliy hukumatlar tomonidan qulay investitsion iqlim yaratish bo’yicha samarali infratuzilma va qonun bilan ta’minlangan investitsiya mexanizmiga asoslangan chora-tadbirlarni amalga oshirilishi zarur. Bu milliy iqtisodiyotda xorijiy investitsiyalar hajmining o’sishi, iqtisodiyot raqobatbardoshligi va iqtisodiy o’sishining asosiy manba bo’lib hisoblanishi bilan bog’liq. Zamonaviy xalqaro moliya bozorida turli-tuman moliyaviy insturmentlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarning paydo bo’lishi va keng masshtabda rivojlanishi, xalqaro moliya bozori evolyutsiyasining tezlashuviga, shu bilan birga bir qator tendensiyalarning shakllanishiga olib keldi. Xalqaro moliya bozorining zamonaviy faoliyatida quyidagi tendensiyalar kuzatilmoqda 27 :  xalqaro moliya bozorining globallashuvi;  xalqaro moliya bozorining integratsiyasi va konvergentsiyasi;  xalqaro moliya bozori ishtirokchilari o’rtasida xalqaro raqobatning ortishi;  xalqaro moliya bozorida yutilish va qo’shilishni o’sishi;  xalqaro moliyaviy hududiylashuv (regionalizatsiya);  xalqaro moliya bozorini tartibga solishning amaldagi samarali tizimini mavjud emasligi. Shunday qilib, globallashuv jarayonlari xalqaro moliya bozorining shakllanishidagi asosiy bosh omillardan biriga aylandi. Shu bilan bir qatorda, ushbu jarayonga ta’sir etuvchi quyidagi: xalqaro moliya operatsiyalari amalga oshirish vaqti va operatsion xarajatlarini keskin qisqarishiga hamda asosiy moliya markazlarini bog’lovchi yangi informatsion– texnologiyalarni rivojlanishi, xalqaro moliyaviy insturmentlar bilan operatsiyalar va banklar faoliyatini liberalizatsiyalashuviga bog’liq xolda xalqaro moliya bozori ishtirokchilari faoliyati shartlarini o’zgarishi, risklarni boshqarish va xejirlash mexanizmlari asosida yangi xorijiy valyuta insturtmentlarini paydo bo’lishi va rivojlanishi kabi boshqa omillarni keltirish mumkin. Xalqaro moliya operatsiyalarining liberalizatsiyalashuvi moliyaviy transaktsiyalardan olinadigan soliqlar va komission to’lovlarning pasayishiga, imtiyozli soliq rejimida faoliyat ko’rsatuvchi offshor moliya institutlari tarmog’ining shakllanishiga olib keladi. Liberalizatsiya davomida moliya institutlari tomonidan amalga oshiriladigan ko’pgina operatsiyalar bo’yicha cheklovlarning olib tashlanishi, jumladan, investitsion banklar, sug’urta va pensiya fondlari tijorat kreditlash, tijorat banklari–fond operatsiyalari, sug’urta, xorijiy valyuta derivativlari savdosi bilan shug’ullanishi. Natijada, mijozlarga xalqaro moliyaviy insturmentlar to’liq to’plamini taklif qiluvchi global moliya tarmoqlarini shakllantiruvchi moliya xoldinglari vujudga keldi. Oxirgi yigirma yillikda xalqaro moliya bozorining integratsiya va konvergentsiya tendensiyasi rivojlanmoqda. Xalqaro moliya bozorining konvergentsiyasi asta - sekinlik bilan uni segmentlari o’rtasidagi chegarani yo’q bo’lib ketishidan iborat bo’lib, bu xorijiy valyuta oqimlariga qonunda o’rnatilgan cheklovlarning olib tashlanishi va yangi xorijiy valyuta hisobiga yuz beradi. Oxirgi yuz bergan global moliyaviy inqiroz xalqaro moliya bozorini tartibga solishning amalda samarali mexanizmi mavjud emasligini ko’rsatib berdi. Xalqaro moliya bozorining globallashuvi jarayoni uning beqarorligini kuchayishiga va tartibga solishda qiyinchiliklarga olib keldi 28 . Global moliyaviy inqiroz holatini va uning yuz berishi mumkin bo’lgan oqibatlari bo’yicha quyidagicha xulosaga kelish mumkin 29 : Birinchidan, moliya-bank tizimidagi inqiroz jarayonlari deyarli butun dunyoni qamrab olayotgani, retsessiya va iqtisodiy pasayishning muqarrarligi, investitsiyaviy faollik ko’lamining cheklanishi, talab va xalqaro savdo hajmining kamayishi, shuningdek, jahonning ko’plab mamlakatlariga ta’sir ko’rsatadigan jiddiy ijtimoiy talafotlar sodir bo’lishi mumkinligi o’z tasdig’ini topmoqda. Ikkinchidan, avj olib borayotgan global moliyaviy inqiroz jahon moliya– bank tizimida jiddiy nuqsonlar mavjudligi va ushbu tizimni tubdan isloh qilish zarurligini ko’rsatdi. Ayni vaqtda bu inqiroz asosan o’z korporativ manfaatlarini ko’zlab ish yuritib kelgan, kredit va qimmatbaho qog’ozlar bozorlarida turli spekulyativ amaliyotlarga berilib ketgan banklar faoliyati ustidan yetarli darajada nazorat yo’qligini ham tasdiqladi. Uchinchidan, moliyaviy-iqtisodiy inqirozning har qaysi davlatdagi miqyosi, ko’lami va oqibatlari qanday bo’lishi ko’p jihatdan bir qancha omillardan kelib chiqadi. Ya’ni, bu avvalo, ana shu davlatning moliya–valyuta tizimi nechog’liq mustahkam ekaniga, milliy kredit institutlarining qay darajada kapitallashuvi va likvidligi (to’lov imkoniga), ularning chet el va korporativ bank tuzilmalariga qanchalik qaram ekaniga, shuningdek, oltin- valyuta zaxirasining hajmi, xorijiy kreditlarni qaytarish qobiliyati va pirovard natijada mamlakat iqtisodiyotining barqarorlik, diversifikatsiya va raqobatga bardoshlik darajasiga bog’liq. 28 Mejdunarodniy finansoviy rinok: ucheb. posobie /pod red. d–ra ekon. nauk, prof. V.A. Slepova, d–ra ekon. nauk, prof. Ye.A. Zvonovoy.– M.: Magistr, 2017. 48–52 s. 29 Karimov I.A. Jahon moliyaviy–iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va To’rtinchidan, jahon moliyaviy inqirozidan imkon qadar tez chiqish, uning oqibatlarini yengillashtirish ko’p jihatdan har qaysi davlat doirasida va umuman, dunyo hamjamiyati miqyosida qabul qilinayotgan chora-tadbirlarning qanchalik samaradorligiga, ularning bir–biri bilan uyg’unligiga bog’liq. Jahon moliyaviy inqirozining har bir mamlakatga ta’siri, undan ko’riladigan zararning darajasi va ko’lami birinchi navbatda shu davlatning moliyaviy-iqtisodiy va bank tizimlarining nechog’liq barqaror va ishonchli ekaniga,ularning himoya mexanizmlari qanchalik kuchli ekaniga bog’liq. 2018 yilning eng muhim yutuqlaridan biri O’zbekiston bank tizimiga jahonning nufuzli reyting agentliklaridan bo’lgan «Mudis» agentligi tomonidan bir yo’la uchta yo’nalish, ya’ni, bank–moliya tizimining barqarorligi, milliy valyutada uzoq muddatli depozit reytingi va xorijiy valyutada uzoq muddatli depozit reytingi yo’nalishlari bo’yicha Amalga oshirilayotgan tarkibiy islohotlar bo’yicha qizg’in munozaralarning mavjudligiga qaramasdan, tashqi iktisodiy siyosatni ishlab chiqishda, hukumat mamlakatning geografik, ishlab chikarish va texnologik, mehnat resurslaridan foydalanish samarasini inobatga olmokda. Xalkaro mehnat taqsimotining kuchayishi xalqaro moliyaviy munosabatlar ishtirokchilaridan yuqori darajadagi raqobatbardoshlikni talab etadi. Shu jihatdan jahon xo’jaligida O’zbekiston qo’shni MDH mamlakatlaridan o’zining kuyidagi xalqaro ustuvorliklari bilan ajralib turadi 30 : 1. qadimiy boy madaniyat, tarixiy va diniy yodgorliklar xalqaro turizm sonoatini rivojlantirish uchun kulay imkoniyaglarni yuzaga keltiradi; 2. qulay tabiiy iqlim va tabiiy boyliklar – ishlab chiqarish, qurilish va qishloq xo’jaligi sohasida raqobatbardosh muhitni shakllantiradi; 3. ―Buyuk ipak yo’li da joylashganligi xalqaro integratsiyada‖ Yevropa bilan Osiyoni bog’lovchi ―ko’prik ‖ vazifasini bajarishga yetarlicha imkoniyatni vujudga keltiradi; 4. O’zbekiston Respublikasi yetarli darajada malakali mutaxassislar bilan ta’minlanganligi, zamonaviy texnologiya va ishlab chiqarish infratuzilmasini barpo qilish bu sohadagi imkoniyatlarni kengaytiradi; 5. mamlakat hukumati tomonidan ichki ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish va eksportni rag’batlantirish siyosatining yuritilishi. O’zbekiston Respublikasida mustaqillik yillarida amalga oshirilgan tadbirlar natijasida ochiq iqtisodiyotni shakllantirish va tashqi iqtisodiy aloqalarni erkinlashtirish uchun mustahkam huquqiy asoslar yaratildi. Jumladan, ―Tashqi iqtisodiy faoliyat to’g’risida gi,‖ ―Chet el investorlar faoliyatining kafolatlari to’g’risida gi, ‖ ―Erkin iqtisodiy zonalar to’g’risida gi ‖ qonunlar, O’zbekiston respublikasi Prezidentining 30 Vahabov A.V., Tadjibaeva D.A., Xajibakiev Sh.X. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar. O’quv qo’llanma. / i.f.d., prof. A.V. Vahabovning umumiy tahriri ostida. –T.: Moliya, 2011.621 –622b. Foydanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T:O’zbekiston,1992 yil. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF- 5296-sonli Farmoni 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 6 dekabrdagi “Jismoniy shaxslar tomonidan naqd xorijiy valyutani olib kirish va olib chiqib ketish tartibini yanada soddalashtirish chora-tadbirlari to’g’risida ”gi PF-5276-sonli Farmoni 4. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi «Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantiish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ № 2909-sonli Qarori. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 23 martdagi “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo’yicha qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida ”gi PQ-3620-sonli Qaror 6. “Naqd pul muomilasini mustahkamlash va tijorat banklarining masuliyatini oshirishga doir qo’shimcha chora tadbirlar to’g’risi “O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori 22.06.2011.y № 264

Moliyaviy globallashuv va uning xalqaro moliya tizimi rivojlanishiga ta’siri

Купить