Moliyaviy natijalar hisobi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	453.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

0 Продаж

Moliyaviy natijalar hisobi

Купить

Moliyaviy natijalar hisobi
Mundarija:
I BOB.Moliyaviy natojalar hisobi va nazariy asoslari
1.1.Moliyaviy natijalarni to`g`ri aniqlashning ahamiyati.
1.2.Foyda va zararlarning tarkibi,ularni hisobga olish tartibi.
1.3.Foydadan foydalanishni hisobga

II BOB.MOLIYAVIY NATIJALARNING HISOBGA OLISH
2.1.Jamiyatda moliyaviy natihalar hisobining yuritilishi
2.2.Mas`uliyati cheklangan jamiyatda divedentlarni taqsimlash tartibi va ularni
hisobga olish
2.3.Jamiyat daromadlaridan foydalanishni hisobga olish va auditini tashkil etish

XULOSA VA TAKLIFLAR.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.

1

Kirish

Mavzuning dolzarbligi: Jahonda yuz berib turgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz
sharotida har bir xo`jalik yurituvchi subyekt o`zining moliyaviy faoliyatini to`g`ri
tashkil etishi global moliyaviy inqirozdan chiqish omili sifatida qaralmoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona o`zining ishlab chiqarish tijorat
faoliyatidan ko`proq daromad olishidan manfaatdor hisoblanadi. Ammo nafaqat
foyda, balki zarar ham korxona xo`jalik faoliyatining moliyaviy natijasi bo`lishi
mumkin. Xo`jalik yuritishning hozirgi tizimi sharoitida foyda ko`rsatkichi
korxonaning asosiy va aylanma mablag`laridan samarali foydalanishini talab etadi.Bu
borada Prezidentimizning fikr-mulohazalari diqqatga sazovordir: ”Biz o`z
moliyamizdan ishni ko`zini bilib, ehtiyotkorona va tejab-tergab foydalanishimiz
zarur. Xalq xo`jaligidagi sarflangan har bir so`m salmoqli foyda bilan qaytishi,
ertangi kunga, respublika istiqboliga xizmat qilishi kerak ”¹
Yuqoridagi Prezidentimizning fikrlaridan kelib chiqqan holda aytishimiz
mumkinki, har bir korxona o`z mablag`laridan tejagan holda naf keltiradigan
sohalarga sarflashlariga bu esa tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi
shaxslarning muttasil daromadga ega bo`lishiga shu qatori respublikamiz
byudjetining to`lishiga xizmat qilishga undashi bilan ahamiyatlidir.
Muammoni o`rganilganlik darajasi: Moliyaviy natijalar hisobi masalalari
bo`yicha bir qator olimlar tomonidan ilmiy tadqiqot ishlari olib borilgan. Jumladan
I.Butunov, V.A.Chjen, Yu.S.Maslechenkovlarning ilmiy ishlari yoritib berilgan.
Respublikamiz olimlaridan O`.Sharifxo`jayev, B.Hasanov, T.Malinov,
B.Hamdamov, A.Yuldoshev, I.Sirojiddinov, N.Haydarov, F.otaxonov, M.Umarova,
E.Eshboyev, K.Axmadjonov, R.Do`stmurodov va boshqalarning ilmiy tadqiqot
ishlarida qayd etib o`tilgan.

2

I BOB. MOLIYAVIY NATIJALAR HISOBI VA AUDITINI
TASHKIL ETISHNING NAZARIY ASOSLARI.
1.1.Moliyaviy natijalarni to`g`ri aniqlashning ahamiyati.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir korxona o`zining ishlab chiqarish –tijorat
faoliyatidan ko proq daromad olishidan manfaatdor. ‟
Xo`jalik yuritishning hozirgi tizimi sharoitida foyda ko`rsatkichi korxonaning
asosiy va axborot mablag`laridan samarali foydalanishni talab hamda ehtiyojga qarab
ishlab chiqarishni muvofiqlashtirish, ya`ni ishlab chiqarilayotgan mahsulot
iste`molchi talabiga javob bera oladigan bo`lishi, ishlab chiqarish xaridor uchun
xizmat qilishi lozim. To`la xo`jalik hisobining muhim tamoyili korxonaning to`la
mustaqillikka erishuvi va xarajatlarni o`z mablag`i hisobidan to`liq qoplashdir. Bu
degani, korxona mahsulot sotishdan olgan mablag`idan o`zining hamma xarajatlarini
qoplaydi va undan tashqari foyda ham oladi. Foydaning bir qismi byudjetga soliqlar
hamda boshqa to`lovlarni to`lash uchun sarflanadi, qolgani esa korxona ixtiyorida
qoladi va faoliyatini ilmiy tehnik, iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning asosiy
manbai bo`lib hisoblanadi. Korxona ixtiyorida qolgan mablag`ni qanday maqsadlarga
sarflashni unng o`zi mustaqil ravishda hal qiladi.
Moliyaviy natija bu korxona, birlashma, hissadorlik jamiyati va hakozolarning
ma`lim hisobot davrida, uning tadbirkorlik faoliyati jarayonida o`ziga qarshli
mablag`ning oshishi (yoki kamayishi) tushuniladi. Buxgalteriya hisobida bunday
faoliyat natijasi hisobot davridagi hamma foydalar va zararlarni hisobga olish uchun
shu nomdagi schyotdan foydalaniladi. Bu schyot aktiv-passiv schyot bo`lib, qoldiq
uning debet va kredit tomonida bo`lishi mumkin. Debet tomonidagi qoldiq zararni,
kredit tomonidagi qoldiq esa foydani ifodalaydi.
Foyda qo`shilgan qiymat solig`i va aksiz solig`i sof daromadning shakllari
bo`lib hisoblanadi. Ularning har biri tashkil topish mexanizmi va ulardan foydalanish
yo`nalishlari bo`yicha bir-biridan farq qiladi. Qo`shilgan qiymat solig`i va aksiz
solig`i davlat byudjetiga mahsulot sotilganidan so`ng o`tkaziladi, bu mablag`
umumdavlat hamda umumxalq maqsadlari uchun sarflanadi.
Foyda korxonaning oxirgi moliyaviy natijasi hisoblanadi. U mehnatga haq
to lash fondi bilan birga(foydaning korxona ixtiyoriga qolgan qismi) korxona
‟
daromadini tashkil qiladi. Bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida foyda ko`rsatkichini
to`g`ri aniqlash juda muhim ahamiyatga ega. Mazkur daromad hisobidan mazkur
maqsadlarga mo`ljallangan fondlar, rezerv fondi tashkil bo`ladi, kapital qo`yilmalar
moliyalashtiriladi va ijtimoiy tadbirlar amalga oshiriladi.
Moliya natijalari miqdoriga juda ko`p omillar ta`sir etadi. Masalan, inflyatsiya,
valyutaning o zgarib turishi, kredit siyosati va boshqalar. Ishlab chiqarish va
‟
muomala jarayonidagi yuqorida sanab o`tilgan omillar ta`siri hisobga olingan holda
moliya natijalari aniqlanishi, aniqlangan moliya natijasi haqiqatni aniq va to`g`ri aks
ettirishi lozim. Foyda miqdorining kamayishiga va o`z navbatida, byudjet hisobidan
amalga oshiriladigan xarajatlar miqdorining kamayishiga olib keladi. Zararga
ishlaydigan korxonalar esa oxir-oqibatda ”sinadi”, ya`ni inqirozga yuz tutadi. Chunki
bozor iqtisodiyoti sharoitida amaldagi qonunlarga ko`ra yaxshi ishlamaydigan
3

korxonalar foydasini qayta taqsimlash ko`zda tutilmagan. Shuning uchun zararga
ishlaydigan korxonalar o`z xarajatlarini o zlari qoplashlari, buning uchun uni qoplash‟
yo`llarini izlab topishlari kerak.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy natijalarni hisobga olish korxona
faoliyatida markaziy o`rinni egallamaydi va qo`yidagilar uni hisobga olishning asosiy
vazifalari hisoblanadi:
1) Olinganfoyda miqdorini har oyda hamda yil boshidan o`z vaqtida va to`g`ri
hisob- kitob qilish;
2) Moliya natijalari bilan bog`liq operatsiyalarni va ularning taqsimlanishini
buxgalteriya hisobi schyotlarida va tegishli registrlarda to`g`ri aks ettirilishi;

1.2.Foyda va zararlarning tarkibi,ularni hisobga olish tartibi.
Yakuniy moliyaviy natija hisobot davrida korxona buxgalteriya hisobida hisobga
olingan hamma operatsiyalar asosida aniqlanadi. Korxona balansida ko`rsatiladigan
moliyaviy natija, ya`ni sof foyda uch qismdan iborat bo`ladi:
1) Asosiy mahsulot, ish va xizmatlar realizatsiyasidan olinadigan moliyaviy natija
(9010-”Tayyor mahsulotlarni sotishdan olinadigan daromad ” schyoti
ma lumotlari asosida aniqlanadi);
‟
2) Asosiy va boshqa aktivlar (material boyliklar, qimmatli qog`ozlar, nomaterial
aktivlar va boshqa moliya qo`yilmalri) realizatsiyasidan olingan natija (9310- ”
asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqa ko`rinishdagi hisobdan
chiqarishlar” va 9320- ”Boshqa aktivlar realizatsiyasidan va boshqa hisobdan
chiqarishlardan olingan foyda ” schyotlari ma`lumotlari asosida aniqlanadi);
3) Realizatsiya bilab bog`liq bo`lmagan operatsiyalardan olingan moliyaviy natija
(realizatsiya bilan bog`liq bo`lmagan daromad va nobudgarchiliklar to`g`ridan-
to`g`ri ”Moliyaviy natijalar” schyotida aniqlanadi).
Ishlab chiqarish korxonalari yalpi (balans) foydasi tarkibida asosiy o`rinni
mahsulot, ish va xizmatlar realizatsiyasiyasidan olinadigan foyda tashkil qiladi. Bu
foyda 3 guruh omillari ta sirida tarkib topadi.
‟
1) Sotilgan mahsulotning hajmi va turi (assortimenti); 2)
Mahsulot ishlab chiqarish bilan bog liq xarajatlar darajasi; 3)
‟
Sotilgan mahsulotning baho darajasi.
Realizatsiya bilan bog`liq bo`lmagan daromad, xarajat va nobudgarchiliklarga
quyidagilar kiradi:
1) Hamkorlikdagi korxonalarda daromaddan olinagigan ulush mulkni ijaraga
berilganligi uchun olinadigan daromad;
2) Korxonga qarashli aksiya, obligatsiya va boshqa qimmatli qog`ozlar uchun
olinadigan divedend;
3) Valyuta kursining ijobiy yoki salbiy farqlari (valyuta schyotlari va chet el
valyuta operatsiyalri bo`yicha);
4) Korxona balansi hisobda bo`lgan uy-joy komunal
xo`jaligidan foydalanishdan olinadigan daromad (4110-
4

”Alohida bo`linmalardan olinadigan schyotlar” schyoti ma`lumotlari
asosida aniqlanadi);
5) Iqtisodiy sanksiyalar ko`rinishida olinadigan va to`lanadigan summalar
(shartnoma shartlarini bajarmaganligi uchun jarima, penyalar); 6)
Tugatilgan ishlab chiqarish buyurtmalari bo`yicha xarajatlar.
”Xarajatlar tarkibi to`g`risidagi Nizom”ga muvofiq, hozirgi xo`jalik yuritish tizimi
sharoitida korxona faoliyati moliyaviy natijasi foyda ko rsatkichlari bilan‟
tavsiflanadi:
1) mahsulot sotishdan olingan foyda mahsulot realizatsiyasidan olingan sof
tushum bilan sotilgan mahsulot tannarxi o`rtasidagi farq asosida aniqlanadi:
Yalpi foyda = real olingan sof tushum- sotilgan mahsulot tannarxi
2) asosiy faoliayatdan olingan foyda mahsulot realizatsiyasidan olingan yalpi
foyda bilan davr xarajatlari o`rtasidagi farqqa asosiy faoliyatdan olingan
boshqa daromadni qo`shish yoxud ayirish yo`li bilan aniqlanadi:
Asosiy faoliyatdan olingan foyda= mahsulot realizatsiyasidan olingan yalpi
foyda – davr xarajatlari + boshqa zararlar;
3) umumxo`jalik faoliyatdan olingan foyda (yoki zarar) quyidagi algebraik yo`l
bilan aniqlanadi, asosiy faoliyatdan foydaga divedendlar bo`yicha daromad
qo`shiladi, chet valyutasi operatsiyalari bilan bog`liq daromad yoki zararlar
qo`shib yoxud ayiriladi va foizlar bo`yicha xarajatlar olib tashlanadi.
Umumxo`jalik faoliyati foydasi= asosiy faoliyat foydasi + divedend daromadi
+ foizlar daromadi + investetsiyani qimmatli qog`ozga qayta baholashdan
daromad yoki zarar – foizlar bo yicha xarajatlar. Soliq tulangunga qadar
‟
foyda= umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda ± tasodifiy foyda va zararlar.
4) Yilning sof foydasi soliqlar to`langandan keyin korxona ixtiyorida qoladigan
ko`rsatkich. Soliqlar to`langungacha foydadan (daromaddan) soliqlar va
boshqa biror yerda hisobga olinmagan soliq hamda to`lovlar chiqarib
tashlanadi :
Yilning sof foydasi= soliq to`langunga qadar foyda – foydadan soliq, boshqa
soliqlar.
Moliyaviy natijalarning tarkib topishi va ulardan foydalanish ” Mahsulot
(ish,xizmat) tannarxiga qo`shiladigan mahsulot (ish, xizmat) ishlab chiqarish va
realizatsiya bo`yicha xarajatlar tarkibi haqida”gi Nizom va ”Moliyaviy natijalarning
tarkib topishi tartibi haqida”gi Nizom(5-yanvar 1999-yil №54) hamda buxgalteriya
hisobi Milliy standartlarining 2-3-4-sonlari bilan tartibga solinadi. Buning uchun
quyidagi schyotlar mo`llallangan:
9000- ”Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadni hisobga oladigan schyotlar”.
9100- ”Sotilgan mahsulot tannarxini hisobga oladigan schyotlar”.
9200- ”Asosiy vositalar va boshqa aktivlarning hisobdan chiqib ketishini hisobga
oluvchi schyotlar”
9300- ”Asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlarni hisobga oladigan
schyotlar”
5

9400-”Davr xarajatlarini hisobga oladigan schyotlar”
9500-”Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlarni hisobga oladigan schyotlar”
9600-”Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlarni hisobga oladigan schyotlar”
9700-”Favqulodda foyda(zarar)larni hisobga oladigan schyotlar”
9800-”Soliq va to`lovlarni to`lash uchun foydaning ishlatlishini hisobga oladigan
schyotlar”
9900- Yakuniy moliyabiy natijalarni hisobga oladigan schyotlar” ‟‟
Sotilgan tayyor mahsulot, mollar, bajarilgan ish va xizmatlar tannarxi haqidagi
ma`lumotlar quyidagi schyotlardan olinadi:
9110-”Sotilgan tayyor mahsulot tannarxi”
9120-”Sotilgan tovarlar tannarxi”
9130-”Bajarilgan ish va ko`rsatilgan xizmatlar tannarxi”
9140-”Takrorlanib turadigan hisobotda TMBni olish”
9150-”Takrorlanib turadigan hisobotda TMB bo`yicha tuzatishlar”
Jo`natilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar uchun xaridorlarga taqdim
etilgan hisob-kitob hujjatlari summasiga quyidagicha buxgalteriya provodkasi
tuziladi:

Dt 2810 2820 Kt Dt 9110 9130 Kt
S

Hisobot davri oxirida 9110,9120,9130- schyotlarning debet aylanishi jami 9900-
”Yakuniy moliyaviy natija” schyotining debetida yoziladi.
Korxonaga qarashli asosiy vositalar va boshqa aktivlar realizatsiyasi va boshqa
hisobdan chiqarishlar haqidagi ma`lumotlar quyidagi schyotlardan olinadi:
9210-”Asosiy vositalarning realizatsiyasi va boshqa hisobdan chiqarishlar” 9220-
”Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqa hisobdan chiqarishlar”.

6

Asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlar haqidagi ma`lumotlar quyidagi
schyotlar yordamida olinadi:
9310-“Asosiy vositalar realizatsiyasidan va boshqa hisobdan chiqarishlardan
olingan daromadlar”
9320-“Boshqa aktivlar realizatsiyasidan va boshqa hisobdan chiqarishdan olingan
foyda”
9330-“Penya,jarima va boshqa to`lovlarni undirish”
9340-“O`tgan yil foydasi”
9350-“Qisqa muddatli ijaradan olingan daromadlar”
9360- ”Kreditorlik va deponentlik qarzlaini hisobdan chiqarishdan olinadigan
daromadlar”
9370-”Xizmat ko rsatuvchi xo`jaliklar daromadi” ‟
9380-”Beg`araz moliyaviy yordam”
9390-”Boshqa operatsion daromadlar”;
Asosiy faoliyadan olinadigan boshqa daromadlarning tarkib topishi Buxgalteriya
hisobi va Milliy Standartining ”Asosiy faoliyatdan olinadigan daromadlar” 2-soni
bilan tartibga solinadi.
7

Mahsulot ishlab chiqarish tehnologik jarayoni bilan to`g`ridan-to`g`ri bog`liq
bo`lmagan realizatsiya bo`yicha xarajatlar, boshqaruv xarajatlari, xizmat ko`rsatuvchi
xo`jaliklar xarajatlari, boshqa operatsion xarajatlar haqidagi ma`lumotlar quyidagi
schyotlar yordamida olinadi:
9410-“Sotish bo`yicha xarajatlar”
9420-“Ma`muriy xarajatlar”
9430-“Boshqa operatsion xarajatlar”
9440-“Kelgusida soliqqa tortuvchi bazadan chiqaribtashlanadigan hisobot davri
xarajatlari”.

Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar quyidagi schyotlarda hisob
qilinadi:
9510-“Royalti ko`rinishidagi daromad”
9520-“ Divedend ko`rinishidagi daromad”
9530-“Foiz ko`rinishidagi daromad”
9540-“Valyuta kursidan olinadigan daromad”
9550-“Uzoq muddatli ijaradan olinadigan daromadlar”
9560-“Qimmatli qog`ozlarni qayta baholash bo`yicha daromadlar”
8

9590-“Moliyaviy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlar”
Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadning tarkib topishi buxg`alteriya
hisobi Milliy standarining 2-sonli ”asosiy xo`jalik faoliyatidan daromadlar”, 12-sonli
”Moliyaviy investetsiyalar hisobi ” bilan tartibga solinadi.

Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar haqidagi ma`lumotlarni quyidagi
schyotlardan olishimiz mumkin:
9610-“Foiz ko`rinishidagi xarajatlar”
9620-”Valyuta kurslaridagi farqlaridan ko`riladigan zararlar ”
9630-”Qimmatli qog`ozlarni chiqarish va tarqatish bo`yicha xarajatlar”
9690-”Moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar”
Moliyaviy faoliyatdan olinadigan daromadlar va faoliyat bilan bog`liq
xarajatlarning tarkib topishi buxgalteriya hisobi Milly Standartining 2- sonli ”Asosiy
xo`jalik faoliyatidan daromadlar”, 6-sonli ”Lizing hisobi”, 12-sonli ”Moliyaviy
investetsiyalar hisobi” bilan tartibga solinadi.
Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlarning schyotlarda aks ettirilishini quyida
kelterishimiz mumkin:

9

Favqulodda foyda va zararlar 9710-“Favqulodda zararlar” schyotlarida hisob
qilinadi.
Bu schyotlar bilan bog`liq operatsiyalarni schyotlarda aks ettirish tartibini quyida
ko`rishimiz mumkin:
Bozor munosabatlari sharoitida realizatsiya bilan bog`liq bo`lmagan
operatsiyalardan keladigan daromadlar tarkibida asosiy o`rinni divedendlar va
qimmatli qog ozlar uchun olinadigan foizlar tashkil etadi. Bundan tashqari‟
hamkorlikdagi korxonalarda korxonaning qoshgan mablag`i ulushidan kelgan
daromad tashkil etadi. Realizatsiya bilan bog`liq bo`lmagan daromadlar tarkibida
yuqorida sanab o`tilgan daromad turlari moliya natijalari haqidagi buxg`alteriya
hisobotida alohida hisobot shaklida beriladi, chunki bu daromad turlaridan byudjetga
soliq alohida stavka bo`yicha to`lanadi.

1.3 Foydadan foydalanishni hisobga olish
Taqsimlanmagan foyda – sof foydaning aksiyadorlar (ishtirokchilar) tomonidan
taqsimlanmagan va tashkilotning ixtiyorida qolgan qismi. Hisobot davrining
taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari) va o`tgan yillarning jamg`arilgan
foydasi (qoplanmagan zarari) bir-biridan farq qiladi. Taqsimlanmagan foyda yoki
qoplanmagan zarar hisobi quyidagi schyotlarda yuritiladi:
8710-“Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi(qoplanmagan zarari)”
8720-“Jamg`arilgan foyda(qoplanmagan zarar)”.
Foydani taqsimlash to`g`risidagi qarorni korxonaning mulkdorlari (OAJ yoki
YOAJ aksiyadorlarning umumiy yig`ilishi, MCHJ ishtirokchilarining yig`ilishi,
xususiy korxona egasi) qabul qiladi.
10

Taqsimlanmagan foyda quyidagilarga ishlatilishi mumkin:
• Ustav kapitalini ko ` paytirishga;
• Korxonalarning aksiyadorlari (ishtirokchilari)ga divedend to`lashga;
• Rezerv kapitalini tashkil etish va to`ldirishga;
• Zararlarni qoplashga;
• Mulkdorlarning qarori bo`yicha boshqa maqsadlarga;

Korxona taqsimlanmagan(jamg`arilgan) foydasini aks etterish
Xo ` jalik operatsiyalari mazmuni Debet Kredit
Hisobot yilning taqsimlanmagan foydasi aks ettiriladi 9910 8710
Foyda hisobiga dividendlarni hisoblash aks ettiriladi 8710
8720 6610
Hisobot davri taqsimlanmagan foydasining jamg`arilgan
foydaga o`tkazish aks ettirildi 8710 8720
Jamg`arilgan foyda ustav kapitalini
ko`paytirishga yo`naltiriladi 8720 8300
Hisobot davrining zarari jamg`arilgan foyda
hisobiga qoplanadi 8720 8710
Jamg`arilgan foyda rezerv kapitalini to`ldirishga yo`naltiriladi 8720 8520
Balans reformatsiyasi- hisobot yili mobaynida olingan foydani taqsimlash yoki
yil uchun olingan zararni hisobdan chiqarish.
Balans reformatsiyasini o`tkazish har bir yangi yil boshidan o`tgan yilning
moliyaviy natijalarini o`sib boruvchi yakun bilan aks ettirishning yakunlanishi bilan
izohlanadi. Shuning uchun 2019-yil 1-yanvarda moliyaviy natijalarni hisobga oluvchi
schyotlar o`tgan yilning yozuvlaridan ”tozalangan” bo`lishi kerak.
Korxona faoliyatining 2018-yil mobaynidagi moliyaviy natijalari
9910-”Yakuniy moliyaviy natija” schyotida shakllanadi.
Yakuniy moliyaviy natija asosiy faoliyat bo`yicha daromadlar, moliyaviy
faoliyat bo`yicha daromadlar va favqulodda daromadlardan,ushbu faoliyat turlari
bo`yicha xarajatlar summasiga kamaytirilgan holda tarkib topadi.
9910-”Yakuniy moliyaviy natija” schyotining debetida xarajatlar(zararlar), kreditida
esa korxonaning daromadlari(foydalari) aks ettiriladi. Hisobot davridagi debet va
kredit aylanmalarni taqqoslash hisobot davrining sof foydasi (zarari)ni ko`rsatadi.
Hisobot yilining yakunlari bo`yicha yillik moliyaviy hisobot tuzish chog`ida
9910- ”Yakuniy moliyaviy natija” schyoti 8710-”Hisobot davrining taqsimlanmagan
foydasi(qoplanmagan zarari)” schyoti bilan korrespondensiyada yopiladi.
Balans reformatsiyasi 2018-yil 31-dekabr holati bo`yicha quyidagi schyotlarni
yoipsh bilan amalga oshirish kerak:
9900-”Asosiy (operatsion) faoliyatning daromadlari”
9100-”Sotilgan mahsulot(tovar,ish,xizmat)larning tannarxi”
9300-”Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari”
11

9400-”Davr xarajatlari”
9500-”Moliyaviy faoliyat daromadlari”
9600-”Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlar”
9710-”Favqulodda foydalar”
9720-”Favqulodda zararlar”
9810-”Soliqlar va yig`imlarni to`lash uchun foydaning ishlatilishi”
Hisobot yiling yakunlari bo`yicha korxona foyda olsa(ya`ni 9910-schyotining
kredit tomonidagi saldo), unda hisobda bu operatsiya quyidagi jadvaldagi 10-raqamli
yozuvi bilan, zarar ko`rsa, 11-raqamli yozuvi bilan aks ettiriladi.
Xojalik operatsiyalari mazmuni Debet Kredit
Asosiy(operatsion) faoliyatning daromadlarini hisobga oluvchi
schyotlar yopilishi 9010
9020
9030 9910
Sotilgan mahsulotlarning tannarxini hisobga oluvchi
schyotlarning yopilishi 9910 9110-
9150
Asosiy faoliyatning boshqa daromadlarini hisobga oluvchi
schyotlarning yopilishi 9310-
9390 9910
Davr xarajatlarini hisobga oluvchi schyot yopilishi 9910 9410-
9440
Moliyaviy faoliyat daromadlarini hisobga oluvchi schyotlar
yopilishi 9510-
9590 9910
Moliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlarni hisobga oluvchi
schyotlarni yopilishi 9910 9610-
9690
9710-”Favqulodda foyda” schyotining yopilishi 9710 9910
9720-”Favqulodda zararlar” schyotining yopilishi 9910 9720
Soliqlar va yig`imlar to`lash uchun foydaning ishlatilishini
hisobga oluvchi schyotlarining yopilishi 9910 9810
9820
Hisobot yilining sof foydasi hisobdan chiqariladi 9910 9710
Hisobot yilining sof zarari hisobdan chiqariladi 8710 9910

Foydani taqsimlash to`g`risida qarorni korxona aksiyadorlari qabul qiladi.
Moliyalashning tegishli manbalari bilan qoplanmagan zararlar ham balansning
450satr bo`yicha aks ettiriladi. Soliq solish maqsadida chegiriladigan xarajatlarning
yalpi daromaddan oshishi zarar deb tan olinadi. Zararlar quyidagilar natijasida
yuzaga keladi:
• Moliya xo`jalik faoliyatidan olingan zararlar
• Sof foyda hisobidan summasi tashkilot tomonidan 2018-yilda olingan zararlar.
Zararlar balansda “minus” bilan aks ettriladi.
O`tgan yilning, shuningdek joriy yilning zarari:
- rezerv kapitali(fondi)
- muassislarning maqsadli badallari hisobidan qoplanishi mumkin.
12

Hisobot yilining zararini qoplash bo yicha operatsiyalar quyidagi o`tkazmalar‟
bilan aks ettiriladi:
Hisobot yili zararlarining qoplanishi
Debet Kredit
Hisobot yilining zararini rezerv
kapitali mablag`lari hisobidan
qoplash 8520-”Rezerv
kapitali” 8710- ”Hisobot davrining
taqsimlanmagan
foydasi(qoplanmagan zarari)”
Hisobot yilining zararini
Ta`sischilarning maqsadli
mablag`lari hisobidan qoplash 8890-”Boshqa
maqsadli
tushumlar” 8710-”Hisobot davrining
taqsimlanmagan
foydasi(qoplanmagan
zarari)”
Agar hisobot yilining qoplanmagan zararini qoplash uchun mavjud manbalar
yetarli bo`lmasa, qoplanmagan zararni balansda qoldirish to`g`risida qaror qabul
qilinadi.
O`tgan hisobot davrida zarar ko`rgan korxonalar hisobot yiling soliq solinadigan
daromadini ko`rilgan zararlarning to`liq summasiga yoki ushbu summaning bir
qismiga kamaytirishlari mumkin. Taqsimlab o`tkazilayotgan zararning umumiy
summasi joriy yidagi soliq solinadigan foydaning 50%idan oshmasligi lozim.
Zararlar ular ko`rilgan hisobot yilidan keyingi 5 yil davomida ular ko`rilgan
ketmaketlikda taqsimlanib o tkaziladi. Daromadni zararlar summasiga kamaytirish
‟
foyda solig`i hisob-kitobida faqat yil yakunlari bo`yicha amalga oshirilishi lozim.
Qoplanishi lozim bo`lgan , biroq 5 yil davomida qoplanmagan zarar summasi
keyingi yillarga taqsimlanib o`tkazilmaydi, ular qoplanmay qoladi.
Chegirilmaydigan xarajatlar summasiga tuzatilgan zarar o`tkazilishi
lozim(”moliyaviy natijalar to`g`risida ” 2 –son shaklining 240-satridagi summa
emas).
Zararlarni o`tkazishning iqtisodiy mohiyati ( imtiyoz mohiyatiga ko`ra) shundan
iboratki, zarar ko`rilganda soliq to`lovchilarga avval o`z zararini so`ndirish va
shundan so`ngina soliq to`lash majburiyatini bajarish imkoniyati beriladi.
Zarar yil yakunlari bo`yicha korxona tugal iqtisodiy faoliaytining xaqiqiy
ko`rsatkichi hisoblanadi, chunki barcha daromadlar va xarajatlar o`rtasidagi farqni
hisobga oladi. Zarar xo`jalik faoliyatini davom ettirish uchun soliq to`lovchining
real o`z mablag`lari yetarli emasligini ko`rsatadi. Foyda solig`i tabiati esa ayni
iqtisodiy faoliyatning yakuniy natijalariga bog`liq.
Agar korxona bir necha yil davomida zarar ko`rishi mumkin. Zarar ko`rilgan
soliq davrlari bir bo`lib, bir bo`lmasligi ham ehtimol. Bu hollarda zararlar ko`rilgan
paytiga qarab navbati bilan o`tkaziladi.
2017-yil 1- yanvardan boshlab zararlarni o`tkazish normasi soliq to`lovchi- qayta
tashkil tilgan yuridik shaxsning huquqiy vorisiga ham tatbiq etiladi. Bu holda u soliq
solinadigan foydani qayta tashkil etilgan yuridik shaxs qayta tashkil etilguncha
ko`rgan zararlar summasiga kamaytirishga haqli.
13

Foyda solig`i to`lashdan ozod etilgan va shu davrda zarar ko`rgan soliq to`lovchi
uni kelgusi davrlarga o`tkazmasligi kerak. Bunda O`zbekiston Respublikasi
Prizedenti 2005-yil 11- apreldagi ”To`g`ridan to`g`ri xususiy xorijiy
investetsiyalarni jalb etishni rag`batlantirish borasidagi qo`shimcha chora- tadbirlar
to`g`risida ” PF-3594-son farmoni bilan berilgan imtiyozlardan foydalanuvchi
korxonalar zararlarini taqsimlab o tkazishni soliqlarni to`lashdan ozod qilishning‟
amal qilish muddati tugagandan keyin amalga oshirish mumkin, ya`ni faqat soliqlarni
to`lashdan ozod qilish muddati tugagan davrdan keyingi davrdan boshlab hosil
bo`lgan zarar summasiga ko`chiriladi.
3- son BHMS ”Moliyaviy natijalar to`g`risida hisobot”(AV tomonidan
27.08.1998 yilda 484-son bilan ro`yhatga olingan) korxonaning yil boshidagi
taqsimlanmagan foyda qoldig`iga tuzatish kiritish imkoniyatini beradi. Bunga
quyidagi ikki holda yo`l qo`yishadi :
- oldingi davrda yo l qo yilgan fundamental (muhim) xatolarni tuzatishda;
‟ ‟
- korxona hisob siyosatidagi o`zgarishlarda.
Muhim xatolar – joriy davrda aniqlangan xatolar bo`lib, ular shu qadar muhim
bo`ladiki, oldingi davrlar uchun tuzilgan moliyaviy hisobotlar ishonchli deb
hisoblanmasligi mumkin. Ta`kidlash lozimki, me`yoriy hujjatlar xo`jalik yurituvchi
subyektlarga amaldagi BHMS qoidalaridan kelib chiqqan holda xato yoki
voqealarning muhimligini mustaqil aniqlash imkonini beradi.
Aniqlangan xatolardan tuzatish hamda soliq va yig`imlar bo`yicha hisob-
kitoblarga o`zgartirishlar kiritish soliq to`lovchilar tomonidan mustaqil amalga
oshiriladi. Soliq idoralariga yo`l qo`yilgan xatoning sabablari, muhimlilik mezonlari,
soliq va yig`imlarni qayta hisob-kitoblar taqdim etiladi.
Ta`kidlash joizki, amaliyotda muhim xatolarga , yo`l qo`yilgan xatolarning
xarakteri soliq, yig`im va majburiy to`lovlar bo yicha tuzatilgan hisob-kitob tuzishni
‟
talab qilmagan hollardan tashqari, foyda va boshqa soliqlar bo`yicha soliq solish
obyektini aaniqlash tartibi bilan bog`liq bo`lgan barcha turdagi yo`l qo`yilgan qoida-
buzarliklar (xatolar) kiradi.
Qoidaga ko`ra foyda (daromad) korxonalar tomonidan quyidagi maqsadlar uchun
ishlatiladi:
- foyda (daromad) solig`ini to`lash;
- boshqaruvning tegishli qaroriga muvofiq ustav kapitaliga qo`shiladigan, o`tgan yilgi
foyda hisobidan ustav kapitalini ko`paytirish; - divedend to`lash.
Qo`shma korxonalar foydasiga keladigan bo`lsak, u byudjetga to`lanadigan
summalar va zaxiralar yaratish va ularni to`ldirishga yo`naltirilgan summalar chegirib
tashlangandan so`ng , qo`shma korxona ishtirokchilari o`rtasida ularning ustav
kapitalidagi hissalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi, agar ta`sis hujjatlarida
boshqacha tartib ko`zda tutilmagan bo lsa.
‟
Qo`shma korxonaning xorijiy ishtirokchilariga korxona faoliyatidan olingan
foydani taqsimlash natijasida tegishli bo`lgan, sum va chet el valyutalaridagi
summalarni, shuningdek, taqsimlanmagan erkin muomaladagi valyutada olingan
daromadning tegishli ulushini ularning mamlakatlariga o`tkazib berish kafolatlanadi.
14

Auditor korxonaning foydasi (daromadi)ni va moliyaviy holatini tekshirishda
quyidagilarni puxta o`rganishi lozim: tayyor mahsulotlar, tovarlar (ishlar, xizmatlar),
realizatsiyasidan olingan foydalar yoki ko rilgan zararlar; davr sarflari, ularning‟
asoslanganligi , tasdiqlangan smetaga muvofiqligi va moliyaviy natijaga ta`siri.
Bunda, jumladan, quyidagilarni tahlil qilish zarur: asosiy vositalarni hisobdan
chiqarilishi(bino va inshoatlarni buzish va bo`laklash, qurilmalarni demontaj qilish va
shunga o`xshashlar), asosiy vositalarni boshqa tashkilotlar va korxonalarga sotish
yoki berishda paydo bo`lgan zararlar; nomoddiy aktivlarni boshqa korxona va
tashkilotlarga sotish yoki berishda paydo bo`lgan zararlar; aybdorlari aniqlanmagan
o`g`irliklardan ko rilgan zararlar, jarimalar, penyalar va neustoykalar to`lash bilan
‟
bog`liq zararlar; asosiy faoliyatda olingan foyda, boshqa daromadlar va boshqa
tushumlar hisobidan zaxira qilinib, boshqa korxonalar va tashkilotlar (chet elliklarni
ham qo`shib) , shuningdek ayrim shaxslar bilan hisob-kitoblarga doir shubhali qarzlar
summlari; ”Boshqa daromadlar va tushumlar”ga quyidagilar kiradi: korxonaning
asosiy fondlari va boshqa mulklarni sotishdan olingan daromadlar; da`vo muddati
o`tib ketgan, kreditor va deponentga o`tkazilgan qarzlarni hisobdan o`chirishdan
olingan daromadlar; undirilgan jarimalar, penyalar, neustoykalar va xo`jalik
shartnomasining boshqa shartlarini buzganligi uchun undiriladigan boshqa turdagi
sanksiyalar; korxona ichidagi oshxonalar; yordamchi xo`jaliklar va boshqalaridan
olinadigan daromadlar va sarflar. Bunda moliyaviy faoliyatdan olinadigan
daromadlarni hisobga oladigan schyotlar (9500) guruhi bo`yicha 9510,
9520,9530,9540,9550 va 9590 schyotlari ochilib, daromadlar tegishli tarzda hisobga
olib borilganligi tekshiriladi. Moliyaviy faoliyatdan ko`rilgan zararlarni tekshirishda
auditormoliyaviy faoliyat bo`yicha xarajatlarni hisobga oladigan 9610,9620,9630 va
9690 schyotlarining ma`lumotlarini ham tekshiradi.
Shuningdek, favqulodda olingan foydalar ham tekshirilishi lozim. Bunda auditor
9710-” Favqulodda olingan foyda ” va 9720-”Favqulodda ko`rilgan zarar”
schyotlarining analitik hisobi va dastlabki hujjatlar ma`lumotlarini tekshirilishi zarur.
”Mahsulotlar (ishlar,xizmatlar) tannarxiga qo`shiladigan, mahsulot ishlab chiqarish
(ish bajarish, xizmat) ko`rsatish xarajatlarining tarkibi va moliyaviy natijalarni
shakllantirish tartibi to`g`risidagi Nizom”ning sharxlarida ko`rsatilishicha, xorijiy
davlatlar amaliyotida favqulodda zararlar quyidagilar kiradi: tabiiy ofatdan ko`rilgan
katta yo`qotishlar; urush va boshqa siyosiy notinchliklar natijasida ko`rilgan
yo`qotishlar; mamlakat qonunchiligining natijasida ko`rilgan yo`qotishlar, masalan,
xususiy mulkni davlat mulkiga aylantirish (natsionalizatsiya) haqida qaror qabul
qilish, ayrim faoliyat turlarini taqiqlash va boshqalar. Bunda auditor quyidagilarni
tekshirishi lozim: favqulodda yo`qotishlar metrologik, seyslik va boshqa tegishli
xizmatlarni sodir bo`lgan tabiiy ofatlar to`g`risidagi ma`lumotlari bilan tasdiqlanishi;
korxona mulklarifavqulodda hodisalardan sug`urta qilinganligi va boshqalar.
Auditor moliyaviy natijalarni tekshirishda quyidagilarni ham aniqlashi lozim:
byudjetga soliqlarning o`z vaqtida va to`liq to`lanishi; shubhali qarzlar bo`yicha
zaxiralar yaratilshining to`g`riligi; foydaning korxona ishtirokchilari o`rtasida o`z
vaqtida va to`g`ri taqsimlanishi; aksiyadorlarga divedendlar to`lashning to`g`iriligi.
Agar hisonbot yilining oxiriga kelib debitor qarzlarning inventarizatsiya materiallarni
15

tahlil qilish natijasida shubhali debitor qarzlar aniqlansa, unda korxona shu miqdorda
shubhali qarzlar bo`yicha zahira yaratishi mumkin. Bunda qarzdorning moliyaviy
holati, to`lov qobilyati va qarzlarni hisobdan o`chirishning to`g`riligi; ishlatilmagan
shubhali qarzlar bo`yicha zaxira summalarini tegishli yil foydasiga qo`shilishi.
Ayrim tarmoqlarning korxonalari O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi
ruhsati bilan ta mirlash ishlari o`tkazish uchun mablag`lar zahirasi yaratadilar. Agar‟
ta`mirlanadigan va shu jarayonda ishlatiladigan bo`lsa, bu zaxiraga qilinadigan
ajratmalar mahsulot ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko`rsatish) xarajatlari
tarkibiga ”boshqa xarajatlar” elementi bo`yicha qo`shiladi. Zaxira hajmi ta`mirlash
ishlari uchun qilinadigan xarajatlar qiymatidan kelib chiqqan holda qniqlanadi.
Auditor ta`mirlash ishlari uchun zaxiralarning to`g`ri tashkil etilishi va ishlatilishini
tekshirishi zarur. Bunda quyidagilar tekshiriladi : Zahira yaratish uchun moliya
Vazirligining ryhsat borligi; ta`mirlash o`tkazish uchun smeta va titul ro`yhati;
zaxiralardan foydalanishni hisobda aks ettirishning to`g`riligi; to`laligi va o`z
vaqtidaligi; foydalanilmagan zahira qoldig`i qolganda ”storono” qilish yo`li bilan
zaxiralarni yopish; debet 2010,2310,2510 kredit 8910 ”Kelgusi davr xarajatlari va
to lovlar zaxirasi” (”Asosiy vositalarni ta`mirlashga doir kelgusidagi xarajatlar
‟
zaxirasi” analitik schyoti).
II Bob. Moliyaviy natijalarnining hisobga olish
2.1. Jamiyatda moliyaviy natijalar hisobining yuritilishi.
Foyda ijtimoiy ishlab chiqarish hamma bosqichlarining iqtisodiy kategoriyasidir.
Qayerda ijtimoiy ishlab chiqarish barpo etilgan bo`lsa, unda qatnashuvchilarning
mehnati ikkiga bo`linadi – 1-qism ishlab chiqarish, 2-qism esa molkdorlarni, davlat
va ijtimoiy ehtiyojlarni qoplashga safarbar etiladi.
Foyda iqtisodiy kategoriya va moliyaviy yakun sifatida o`zining eg yuqori
ahamiyatiga bozor munosabatlari, bozor iqtisodiyoti davrida ko`tariladi. Foydani
barpo etish, uni realizatsiya qilish bu kengaytirilgan qayta ishlab chiqarishni, qiymat
qonui va xo`jalik yuritish usuli sifatida foydalaniladigan xo`jalik hisobotining
obyektiv talabidir.
Ma``lumki xo`jalik hisobining talablaridan biri, asosiy talabi- bu korxonalar
faoliyatining rentabillik bo`lishi ya`ni korxonalar o`z faoliyatini foyda olish bilan
yakunlashidir. Foyda- absolyut ko`rsatkich bo`lib, u korxonalar faoliyati samarasini
ifodalaydi. Foyda korxonalat faoliyatining har xil yo`nalishlarini moliyaviy
yakunidir. Shu sababli foyda turli xil shakllarda bo`lishi mumkin.
Sotilgan mahsulotlardan olingan yalpi foyda foydaning asosiy shakli bo`lib, u
sotishdan olingan tushumdan sotilgan mahsulot tannarxini chegirish yo`li bilan
aniqlanadi. Sotilgan mahsulotdan olingan sof tushumni aniqlash uchun sotilgan
mahsulotlardan olingan yalpi tushumdan davlat byudjetiga o`tkazilgan qiymatga
solinadigan soliq, aksiz soliqlari va eksport-import to`lovlari olib tashlanadi.
Asosiy faoliyatdan olinadigan foyda sotilgan mahsulotlardan olingan foydadan
davr xarajatlarini olib tashlash va asosiy faoliyat bilan aloqador boshqa daromadlar,
zararlarini e`tiborga olish bilan aniqlanadi.
16

Davr xar jatlari deganda bevosita ishlab chiqarish jarayoni bog`liq bo`lmagan
xarajatlar va sarflar tushuniladi va o`z tarkibiga boshqaruv xarajatlarini, mahsulotni
sotish xarajatlarini, va umumxo`jalik ahamiyatiga ega bo`lgan boshqa xarajatlarni
oladi.
Sof foyda- bu korxonalarning o`zida qoladigan daromad bo`lib, u korxonalarning
ehtiyojlari uchun foydalaniladigan daromadlardir.
Umumman olganda, Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik
metrologik”MCHJ ning o tgan 2019-2020- yillardagi moliyaviy holatiga nazar‟
tashlasak, uning keyingi yillarda moliyaviy holati yomonlashib ketganligini biz
yuqoridagi jadval ma`lumotlariga asosan kuzatishimiz mumkin.
2.1.1-jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibdiki, Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy
tehnik metrologik”MCHJ 2019-2020 yillarda jami aktivlari miqdori 198315.8 ming
sumdan 203549.7 ming sum miqdorda o`zgarish sodir bo`lgan, bu o`tgan yilga
nisbatan 93.9 %ni yoki 9413.2 ming sum miqdorda kamaygan. Keyingi yillarda
jamiyatda uzoq muddatli aktivlari salmog`i doimiy ravishda kamayishi kuzatilgan.
Buni sababi sifatida uzoq muddat xizmat qiladigan aktivlar o`z xizmat muddatini
o`taganligi natijasida ularga amortizatsiya ajratmalari miqdorining keskin kamayib
ketganligi (o`tgan yilga nisbatan 2.8 barobar ortiq) aytish mumkin. Agarda
jamiyatning balansida nazar tashlansa, tayyor mahsulotlarni realizatsiya qilish
natijasida xaridor va buyurtmachilardan kelib tushishi lozim bo`lgan mablag`larning
o z vaqtida tushmasligi oqibatida 34237.4 ming sumlik debitorlik qarzni vujudga
‟
kelishiga olib kelgan. Bu esa jamiyatning xo`jalik faoliyatiga salbiy ta`sir ko`rsatgan.
Shunga qaramasdan jamiyatning joriy aktivlari debitorlik qarzlar bilan
hisoblaganimizda 14647.1 ming sumga ortganligini bu o`tgan 2019- yilga nisbatan
132.4 foizni tashkil etganligini guvohi bo`lamiz. Shu o`rinda balansning passiv
tomoniga e`tibor qaratilsa, jami majburiyatlar miqdori o`tgan 2019-yilga nisbatan
104.6 %ga yoki 2307 ming sum miqdordagi summaga ko`paygan. Ushbu
majburiyatlar ko`payishiga o z navbatida xodimlarning mehnat haqi bo`yicha
‟
qarzlarning oshishi, mol yetkazib beruvchilarga bo`lgan qarzlarning saqlab
qolinayotganligi va boshqa turli qarzlar evaziga 52470.7 ming sum miqdorda
saqlanib qolinmoqda. Majburiyatlar miqdori jamiyatning o`z mablag`lari
manbalariga nisbatan 34.7% ulushni tashkil etmoqda. 2019-2020- yillarda
jamiyatning jami aktivlari miqdori 5233.9 ming sumga yoki 102.6 %ga o`sganligini
kuzatish mumkin.
Balans aktivlari 2019-2020-yillardagi o`zgarish holatini kuzatganimizda, jami
aktivlar hajmi o`tgan yilning shu vaqtiga nisbatan 67.5 % miqdoriga teng
bo`lganligini, bu jami aktivdan 66102.3 ming sumlik mablag` chiqib ketganligini
ko`rish mumkin. Ushbu mablag`lardan, uzoq muddatli aktivlar 75 %, joriy aktivlar
esa 49.5 % miqdorda bo`lganligini kuzatamiz. Mablag`larning bunday ko`rinish
olishi hisobiga o z mablag`lari 60.4 % ga, majburiyatlari jami esa 88.1 % darajasida
‟
pasayganligida deb hisoblash mumkin. Jamiyatning moliyaviy ahvoli bunday
ko`rinish olishini tahlil etganimizda, keyingi yillarda asosiy vositalarga
hisoblanayotgan amartizatsiya ajratmalarini nihoyatda ko`p ajratilayotganligini
17

(2020-yil 1- yanvar holatida asosiy vositalarning boshlang;ich bahosi 219765.3 ming
sum, eskirish summasi 111930.5 ming sum, qoldiq qiymati 107834.8 ming sum)
50.9% amartizatsiya ajratmalari hisoblangan. Bu esa o`z navbatida jamiyatning uzoq
muddatli aktivlarini balans ma`lumotlari asosida ko`rganimizda jamiyatning tovar
moddiy zahiralari miqdori 3 marta kamayganligini, xaridor va buyurtmachilardan
qarzdorlik miqdori o`tgan yilning shu davriga nisbatan 50%ga kamaygan bo`lishiga
qaramasdan 20852.0 ming sum holatida turganligini ko`rish mumkin. Majburiyatlar
miqdori jamiyatning o`z mablag`lari manbalariga nisbatan 50.7 foiz ulushni tashkil
etmoqda.
Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ ning 2018-2020 – moli
yaviy yilda taqsimlanmagan foyda salmog`ining o`zgarishlar tahlili²
2.1.2-jadval
Ming sum hisobida
Ko ` rsatkichlar 20 18 20 19 20 20 O zgarish‟
(20 19 -
20 20 ) Salmog i ‟
%
Taqsimlanmagan foyda 4235.9 2926.9 5232.7 2945.8 200.6
O`z mablag`lari
manbalari 148152.1 151079 91206.3 -59872.7 60.4
Taqsimlanmagan
foydaning o zmablag`lari
‟ 2.9 1.9 6.4
manbalariga
nisbatan ulushi (%)
Jami passiv 198315.8 203549.7 137447.4 - 66102.3 67.5
Taqsimlanmagan
foydaning jami aktivlarga
nisbatan ulushi (%) 2.1 1.4 4.3
(²Manba Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ ning 2018-
2019 – yillardagi yillik hisobot ma lumotlari)
‟
2.1.2- jadval ma`limotlarida aks ettirilishicha, jamiyatning 2018-2020- yillarda
taqsimlanmagan foyda salmog`i hajmi turlicha tarzda bo`lganligini kuzatish
mumkin. Bunga ishlab chiqarish hajmi, mahsulot tannarxi, yangi texnologiyalarni
jalb etish, ishchi va xizmatchilarning moddiy manfaatdorliklarining oshishi, mahsulot
sifati, ishni to`g`ri tashkil etish kabi bir qator omillar ta`sir ko`rsatadi. Ushbu ta`sir
etuvchi omillarni hisobga olmagan holda korxonaning taqsimlanmagan foydasini
tahlil etishga urinib ko`ramiz. Jadval ma`lumotlarida keltirilishicha, taqsimlanmagan
foyda miqdori 2018-yilda 4235.9 ming sum bo lgani holda, o`z mablag`lari
‟
manbasiga nisbatan 2.7% hajmiga, jami aktivlarga nisbatan taqqoslaganda esa 2.1 %
ni tashkil qilgan. 2008-yil boshida taqsimlanmagan foyda miqdori 2926.9 ming
sumni tashkil etgani holda, o z mablag`lari manbasining 1.9%ga teng, jami
‟
aktivlarga nisbatan 1.4% miqdorda yetgan. Bu ko`rsatkichni o`tgan yilga nisbatan
eng yuqori darajalaridan biri sifatida qayd etishimiz mumkin. 2020-yilgi
18

taqsimlanmagan foyda miqdorini 2017-yilga nisbatan taqqoslaganimizda 2945.8
ming sum miqdorida foyda summasini ko`payganligini, o`z mablag`laridagi ulushi
esa 6.4 foizga yetib qolganligini yoki jami aktivlardagi salmog`i 4.3 foiz darajasida
bo lganligini ko rish mumkin. ‟ ‟
Umumman olganda,taqsimlanmagan foyda salmog`ining bu darajada kam holatda
bo`lishi sabablari sifatida, jahonda yuz berayotgan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz ta`siri,
shuningdek moddiy tehnik bazalarning eskirishini ko`rsatishimiz mumkin.
Ma`lumki, har bir xo`jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy faoliyatiga baho
berish orqali uning qanday holatdaligini bilish mumkin. Har qanday investor
ho`jalikning ushbu ko`rsatkichlariga qarab ular bilan hamkorlik qilishlari,
investetsiya mablag`larini joylashtirishlari mumkin bo`ladi. Qarshi shahar
”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ ning 2018-2020 – moliyaviy
natijalari holatini tahlil qilganimizda, quyidagi ma`lumotlarga ega bo`ldik:
jamiyatning 2018-2020-yillardagi moliyaviy natijalari yildan yilga yaxshilanib
borishini kuzatish mumkin.
Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ ning 2018-2020 –
moliyaviy natijalari holati³
2.1.3-jadval
(ming sum hisobida)
Ko ` rsatkichlar 20 18 20 19 20 20 Farq Salmog i
‟
Mahsulot sotishda tushgan
tushum 189249 279306.9 301641.6 22344.7 108.6
Sotilgan mahsulot tannarxi 107167 71074.6 99492.3 28417.7 140.1
Mahsulot sotishdan olingan 82082 208232.3 202149.3 -6083 97.1
yalpi foyda
Davr xarajatlari 73674.9 182960.8 153890.7 -29070.1 84.1
Asosiy faoliyat foydasi 8407.1 25271.5 48258.6 22987.1 191.0
Umumxo ` jalik faoliyatining
foydasi 8407.1 25271.5 48258.6 22987.1 191.0
Daromad solig`i
tugagungacha qadar foyda 8407.1 25271.5 48258.6 22987.1 191.0
Daromad solig ` i 7554.2 22344.6 42385.9 20041.3 189.7
Hisobot davrining sof
foydasi 1052.9 2926.9 5872.7 2945.8 200.6
( ³manba-Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ ning 2018-
2020 – yillardagi yillik hisobot ma lumotlari)
‟

Jadval ma`lumotlariga tayangan holda tahlil etganimizda, shu narsaning guvohi
bo`ldikki, jamiyat 2020-yilda jami hisobot davrining sof foydasi 5872.7 ming sumni
yoki o`tgan 2019-yilga nisbatan 2 marta ortganligini kuzatish mumkin. O`tgan yilgan
nisbatan mahsulot sotishdan tushgan tushum 108% otrgani holda, sotilgan mahsulot
19

tannarxi esa 140%ni tashkil etgan va shuning hisobiga mahsulot sotishdan tushgan
tushum miqdori o tgan 2019-ylga nisbatan 2.9%ga kam bo lgan. Joriy 2020-yilda‟ ‟
davr xarajatlari miqdorining 84.1 foizga ushlab qolinishi evaziga asosiy faoliyatdan
olingan daromad miqdori 191%ga yetishiga asos bo`lib xizmat qiladi.
Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJda taqsimlanmagan
foyda dinamikasi va ular tarkibining o`zgarishi hisob kitobi
2.1.4-jadval
Yillar Taqsimlanmagan foyda Barcha aktivlar Taqsimlanmagan
foydanining bar-
cha aktivlardagi
ulushiSummasi
Mimg sum O zgarish
‟
sur ati %
‟ Summasi
Mimg sum O zgarish
‟
sur ati %
‟
20 18 1052.9 100.0 198315.8 100.0 0.5
20 19 2926.9 278.0 203549.7 102.6 1.4
20 20 5872.7 200.6 137447.4 67.5 4.3
(4. manba- Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ ning
2018-2020 – yillardagi yillik hisobot ma lumotlari)
‟

Yuqoridagi jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibdiki, korxonaning
taqsimlanmagan foydasi 2019-yildagi 2018-yilga nisbatan 278.0 % ga , barcha
aktivlarga nisbatan esa 1.4%ni tashkil etadi. Bu ko`rsatkichlar 2020-yilda 2019-yilga
nisbatan 200.6%, aktivlardagi salmog`i 4.3 foizni tashkil etganligini ko`rishimiz
mumkin.
Yuqoridagi jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibdiki, jamiyatning oxirgi
yillardagi taqsimlanmagan foydasi hajmi biroz oshganligini ko`rishimiz mumkin.

2.2.Divedendlarni taqsimlash tartibi va ularni hisobga olish.
Korxona rahbariyati tomonidan divedendlar to`lash to`g`risida xabar qilingandan
so`ng, ular joriy majburiyatlar sifatida aks ettirilishi lozim. Divedendlar qonun
hujjatlariga muvofiq taqsimlanadi.
Divedendlar pul mablag`lari, tovar-moddiy boyliklari va aksiyalari bilan to`lanishi
mumkin. Aksiyalar bilan to`lanadigan divedendlardan tashqari barcha divedendlar
korxonaning xususiy kapitali kamayishiga olib keladi.
Divedendlar to`lash to`g`risida qaror qabul qilayotganda ularni to`lashga
O`zbekiston Respublikasining 1996-yil 26-apreldagi ” Aksiyadorlik jamiyatlari va
aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida”gi 223-1-son Qonunining 60-
moddasi va 2001-yil 6-dekabrdagi ”Ma`suliyati cheklangan hamda qo`shimcha
MCHJlar to`g`risida”gi 310-II-son Qonunining 26-moddalarida nazarda tutilgan
cheklashlarni yoddan chiqarmaslik lozim. Agar sof aktivlar qiymati jamiyatning
ustav va zixira fondlari summasidan kam bo`lsa yoki to`lash natijasida kamaysa,
divedendlar to`lanmasligi kerak. Sof aktivlarni baholash va ularni ustav kapitali
miqdoriga muvofiqlashtirish to`g`risidagi qoida O`zbekiston Respublikasining 1996-
yil 26- apreldagi ”Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya
20

qilish to`g`risida”gi Qonunning 19-moddasida belgilangan. Ikkinchi va har bir
keyingi moliya yili tugagach, jamiyat aksiyadorlarining tasdiqlashi uchun taklif
qilingan yoki auditorlik tekshiruvi natijalariga ko`ra tasdiqlangan yillik buxg`alteriya
balansi ma`lumotlari bo`yicha buxgalter ushbu shartga rioya qilinganligini tekshirishi
lozim. Agar jamiyat sof aktivlarining qiymati uning ustav fondidan kam bo`lib
chiqsa, jamiyat uning sof aktivlari qymatidan oshmaydigan miqdorgacha o`z ustav
fondini kamaytirish to`g`risida e`lon qilishi shart.
Biroq aksiyadorlik jamiyati yoki MCHJ kengashi, jamiyat ishtirokchilari umumiy
yig`ilishining qarori bilan divedendlar to`lab, sof foydani har chorakda, yarim yilda
yoki yilda bir marta taqsimlasa, bunga O`zbekiston Resublikasining ”Aksiyadorlik
jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida”gi Qonunning
54-moddasi va ”Mas uliyati cheklangan hamda qo`shimcha mas`uliyatli jamiyatlar‟
to`g`risida ”gi Qonunning 25-moddasi bilan ruhsat berilgan, u holda sof
aktivlarni,divedendlar to`lash rejalashtirilayotgan har bir davrda baholash zarur.
14-son BHMS ”Xususiy kapital to`g`risida hisobot”ning (AV tomonidan 07.04.
2004 – yilda 1335-son bilan ro`yhatga olingan) 10-bandiga muvofiq sof aktivlar
deganda xo`jalik yurituvchi subyektning o`z mablag`lari bilan ta`minlangan uzoq
muddatli va joriy aktivlari qiymati tushiniladi. Sof aktivlarning miqdori hisob-kitob
yo`li bilan aniqlanadi: aktivlar qiymatidan qarz majburiyatlari summasi chiqarib
tashlanadi (balans aktivining 400 -satr minus balans passivining 770-satri).
Agar sof aktivlarni baholash ularning ustav kapitali miqdoridan kamligini
ko rsatsa, buxgalter jamiyat rahbariyati (mulkdorlari)ni xabardor qilishi shart.
‟
Rahbariyat esa jamiyat mulkdorlari qaroriga ko`ra tashkiliy-huquqiy tusdagi
choralarni ko`rishi zarur. 1-dan, jamiyatning ustav fondi kamaytirilishi to`g`risidagi
qaror qabul qilingandan boshlab 30 kundan kechiktirmay kreditorlarni xabardor
qilish lozim. (O`zbekiston Resublikasining ”Aksiyadorlik jamiyatlari va
aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida”gi Qonunning 23-moddasi va
”Mas`uliyati cheklangan hamda qo`shimcha mas`uliyatli jamiyatlar to`g`risida ”gi
Qonunning 19moddasi). 2-dan, jamiyat ustav kapitalidagi o`zgartirishlarni tayyorlash
va belgilangan tartibda ro`yhatdan o`tkazilishi kerak. Ushbu barcha tamoyillardan
keyin va faqat o`zgartirilgan ta`sis hujjatlari bo`lgandagina buxgalter ustav kapitali
sof aktivlar qiymatigacha kamayganini aks ettiradi.
Ustav kapitalining sof aktivlar miqdorigacha kamayishi quyidagi yozuv bilan aks
ettiriladi:

Ustav kapitalining sof aktivlar miqdorigacha kamayishi
Debet Kredit
8300-”Ustav kapitalini hisobga oluvchi
schyotlar” 8710-”Hisobot davrining qoplanmagan
zarari”

Korxonaning divedendlarini to`lash bo yicha majburiyatlarni pul mablag`lari bilan
‟
to`lanishi bo`yicha buxgalteriya yozuvlari quyidagicha bo`ladi:

21

Korxonaning divedendlarini to`lash bo`yicha ta`sischilar oldidagi joriy
majburiyatlarni pul mablag`lari bilan qoplanishi
Debet Kredit
Divedendlarni to`lash e`lon
qilingandan so`ng ular
bo`yicha joriy majburiyatlar
aks ettiriladi 8710-”Hisobot davrining
taqsimlanmagan
foydasi(qoplanmagan
zarari)” 6610-”To ` lanadigan
divedendlar”
Divedendlar ko`rinishidagi
daromadlardan soliq
summasi hisoblanadi(10%
stavka bo`yicha) 6610-”To ` lanadigan
divedendlar” 6410-”Byudjetga to`lov-lar
bo`yicha qarz(turlari
bo yicha)”‟
Divedendlardan hisoblangan
soliq summasi o tkazildi
‟ 6410-”Byudjetga
to lovlar bo`yicha ‟
qarz(turlari bo`yicha)” 5110-”Hisob-kitob schyoti”
Divedendlar pul mablag`lari
bilan to landi
‟ 6610-”To ` lanadigan
divedendlar” 5010-”Milliy valyutadagi
pul mablag`lar”
5110-”Hisob-kitob schyoti”

Soliq kodeksining 129 va 156-moddalariga muvofiq divedendlarga
O`zbekistondagi to`lovi manbaida soliq solinadi va ular jami daromaddan chegiriladi.
To`lov manbaida foyda solig`ini ushlab qolish va byudjetga o`tqazish uchun daromad
to`lovchi yuridik shaxs javobgar bo`ladi.
Divedendlar Tovar-moddiy boyliklar: asosiy vositalar,nomoddiy aktivlar,
materiallar , tayyor mahsulotlar, tovarlar bilan berilishi mumkin. Ularni berish
hisobda tovar- moddiy boyliklarning sotilishi sifatida aks ettiriladi. Bunda
korxonalarda sotish operatsiyalari singari soliq majburiyatlari paydo bo`ladi.
Korxonaning ta`sischilar oldidagi divedendlarni to`lash bo`yicha joriy majburiyat-
larning tovar-moddiy boyliklari bilan to`lanishi
Debet Kredit
Divedendlarni to`lash e`lon
qilingandan so`ng ular
bo`yicha joriy majburi-
yatlar aks ettiriladi 8710-”Hisobot davrining
taqsimlanmagan
foydasi(qoplanmagan
zarari)” 6610-”To ` lanadigan
divedendlar”
Divedendlar ko`rinishidagi
daromadlardan soliq
summa-si hisoblanadi(10%
stavka bo yicha)
‟ 6610-”To ` lanadigan
divedendlar” 6410-”Byudjetga to`lov-lar
bo`yicha qarz(turlari
bo yicha)”
‟
Divedendlardan
hisoblangan soliq summasi
o`tkazildi 6410-”Byudjetga to`lovlar
bo`yicha qarz(turlari
bo`yicha)” 5110-”Hisob-kitob schyoti”
22

QQS hisoblandi 6610-”To ` lanadigan
divedendlar” 6410-”Byudjetga to`lov-lar
bo`yicha qarz(turlari
Bo ` yicha)”

Korxonaning ta`sischilar oldidagi divedendlarni to`lashbo`yicha joriy
majburiyatlarning tovar-moddiy boyliklari bilan to`lanishi
Debet Kredit
Divedendlarni tovar–
moddiy boyliklari bilan
To`lanishi aks ettiriladi 6610-”To ` lanadigan
divedendlar” 9010-”Tayyor
mahsulotlarni sotishdan
daromad ”
9020-”Tovarlarni sotishdan
daromadlar” 9210-”Asosiy
vositalarning chiqib
ketishi” 9220-“Boshqa
aktivlarning chiqib ketishi”
Divedendlar sifatida
berilgan tovar-moddiy
boyliklarning tannarxi
hisobdan
chiqarildi 9110-“Sotilgan tayyor
mahsulotlarning tannarxi”
9120-“Sotilgan
tovarlarning tannarxi”
9210-”Asosiy
vositalarning chiqib
ketishi” 9220-“Boshqa
aktivlarning chiqib ketishi 2810-”Ombordagi tayyor
mahsulotlar”
2910-”Ombordagi tovarlar”
0100-”Asosiy vositalar”
0400-”Nomoddiy aktivlar”
Divedendlar sifatida
berilgan asosiy vositalar,
nomod diy aktivlar
obyektlari bo yicha‟
hisoblangan amor
–tizatsiya hisobdan
chiqarildi 0200-”Asosiy
vositalarning eskirishi”
0500-”Nomoddiy aktiv-
larning amortizatsiyasi” 9210-”Asosiy vositalarning
chiqib ketishi”
9220-“Boshqa aktivlarning
chiqib ketishi

Ushbu holda ham 10%stavka bo`yicha divenedlardan soliq hisoblanishi kerak
hamda aksiyadorlar (jismoniy shaxslar) bu soliq summasini korxonaning kassasiga
topshirishlari yoki hisoblangan divedendlardan 10%ga kam summadan olishlari
kerak.
Xususiy korxonalar ham 6610-”To`lanadigan divedendlar” schyotini, undagi
kreditlangan summalarga soliq solinmagan holda ishlatishlari mumkin.
Divedendlar aksiyalar bilan to`langanda jamiyatning biror-bir aktivlari
taqsimlanmaydi, har bir aksiyador esa jamiyatda ishtirok etish bo`yicha bir xil
mutanosib ulushga ega bo`ladi, bunda aksiyador ulushining balans qiymati
divedendlar e`lon qilinishidan oldin va undan keyin ham o`zgarmaydi. Mazmuniga
ko`ra aksiyalar bilan divedendlarni to`lash taqsimlanmagan foydani kapitalashtirish
23

va kiritilgan kapitalning mos ravishda kamayishini bildiradi. Nominal qiymat va
umumiy aksiyadorlik (xususiy) kapitalni aksiya bilan to`lanadigan divedendlar
chiqarilgandan so`ng o`zgarmay qoladi.
Aksiyalar ko`rinishida olingan divedendlar jismoniy shaxslarning daromadlariga
solinadigan soliqni to`lashdan ozod qilinadi

Korxonaning ta`sischilar oldidagi divedendlarni to`lash bo`yicha joriy
majburiyatlarning aksiyalar bilan to lanishi‟
Debet Kredit
Divedendlarni to`lash e`lon
qilingandan so`ng ular
bo`yi-cha joriy majburi-
yatlar aks ettiriladi 8710-”Hisobot davrining
taqsimlanmagan
foydasi(qoplanmagan
zarari)” 6610-”To ` lanadigan
divedendlar”
Divedendlar aksiyalar bilan
to`landi 6610-”To ` lanadigan
divedendlar” 8310-”Oddiy aksiyalar”
8320-”Imtiyozli aksiyalar”
Xususiy korxonada uning ta`sischisi bo`lib barcha soliqlar va yig`imlar
to`langandan so`ng qoladigan sof foydaning egasi(mulkdori) hisoblanadi. Shuning
uchun xususiy korxonaning ta`sischilari soliqlar to`langandan so`ng qolgan
mablag`larga tovar-moddiy boyliklar xusuiy korxonaning balans schyotlariga kirim
qilinmasligi kerak, ularning kelib-tushushi balansdan tashqari 002-”mas`ul saqlashga
qabul qilingan tovar-moddiy boyliklar” schyotida yoki maxsus ochilgan
015-”Xususiy korxona egasiga tegishli bo`lgan tovar-moddiy boyliklar” schyotida
aks ettirilishi lozim.
Buxgalteriya yozuvlari quyidagicha bo`ladi:

Xususiy korxona ta`sischilari oldidagi divedendlar to`lash bo`yicha majburiyatlarni
tovar-moddiy boyliklari bilan sundirilishi
Debet Kredit
Xususiy korxona
mulkdoriga divedendlarni
hisoblab yozish 8710-”Hisobot davrining
taqsimlanmagan
foydasi(qoplanmagan
zarari)” 6610-”To ` lanadigan
divedendlar”
Tovar-moddiy boyliklar
uchun to`lov 6010-”Mol yetkazib
beruvchilar va
pudratchilarga
to`lanadigan
schyotlar” 5110-”Hisob-kitob schyoti”
Tovar-moddiy boyliklar 002-”Mas ` ul saqlashga
ishonchnoma bo ` yicha
olindi qabul qilingan
tovarmoddiy boyliklar”
Tovar-moddiy boyliklar
berildi 002-”Mas`ul saqlashga
qabul qilingan
24

tovarmoddiy boyliklar”
Ta`sischilarga divedendlar
bo`yicha qarz to`landi 6610-”To ` lanadigan
divedendlar” 6010-”Mol yetkazib
beruvchilar va
pudratchilarga
to`lanadigan
schyotlar”
2.3. Jamiyat daromadlaridan foydalanishni hisobga olish.
Har bir aksiyadorlik jamiyatlari o`z moliyaviy faoliyatlari yakuniy natijalari-dan
kelib chiqqan holda o`zlariga tegishli bo`lgan foyda miqdoridan ma`lum maqsadlar
uchun foydalanadilar. Avvalombor foyda ishlab chiqaishni yanada kengaytirish
maqsadida, ishchi xodimlarni moddiy qo`llab-quvvatlash maqsadlari uchun
satflanadi.
O`zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasi tomonidan 1999-yil 5-fevral
№54- sonli qarori asosida ”Mahsulot(ishlar va xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risida”gi
Nizom qabul qilingan bo`lib, unga ko`ra korxona va tashkilotlarning foydasi quyidagi
shakllarda hisobga olinishi belgilab berilgan:
• mahsulot sotishdan olingan yalpi foyda. Bu sotishdan olingan sof tushumdan
sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini olish bilan aniqlanadi;
• asosiy faoliyatdan olingan foyda- bu mahsulotdan sotishdan olingan yalpi
foyda bilan davr xarajatlari o rtasidagi tafovut va asosiy faoliyatdan ko rilgan‟ ‟
boshqa daromadlar yoki zararlarning yig`indisi sifatida aniqlanadi;
• xo`jalik faoliyatidan olingan foyda(zarar), bu asosiy faoliyatdan olingan
summasiga moliyaviy faoliyatdan olingan foyda summasiga moliyaviy
faoliyatdan olingan foyda(zarar)lar yig`indisi sifatida aniqlanadi;
• soliq to`langunch olingan foyda , u umumxo`jalik faoliaytidan olingan foydaga
favqulodda vaziyatlardan ko rilgan foyda(zarar)lar yig`indisi sifatida
‟
aniqlanadi;
• yilning sof foydasi, u soliq to`langandan so`ng xo`jalik yurituvchi subyekt
ixtiyorida qoladi
Foydaning taqsimlanishi deganda uning iste`mol va jamg`arishga yo`naltirilishi,
joriy davr foydasining soliqlar to`lovi, ishlab chiqarishni rivojlantirish va
zaxiralashga hamda kapital egalari o`rtasdidagi shartlar, kelishuvlarga binoan
taqsimlanishi tushuniladi. Foyda quyidagicha taqsimlanadi:
• soliq qonunchiligiga muvofiq davlat byudjetiga soliqlar,yig`imlar va
to`lovlarga;
• ishlab chiqarishni rivojlantirish va zaxiralashga;
• aksiya va kapital egalariga divedendlar to`lashga;
Korxona o`zining hisob foydasidan,avvalo, davlat oldida hisob beradi va
o`zining ixtiyorida hamda asarufida bo`lgan foyda summasini aniqlaydi. Foydadan
olingan soliqlar qat`iy stavkalarda va foizlarda undiriladi. Hisob foydasining qolgan
25

qismi korxona sof foydasi sifatida uning erkin belgilovchiga(aksionerlar umumiy
yig`ilishing qarori va ichki nizomiga) muvofiq taqsimlanadi.
Sof foydadan ishlab chiqarishni rivojlantirish va kengaytirishga oid sarflar
aksionerlarning umumiy yig`ilishida hisob berish hamda ularning roziligini olish
asosida belgilanadi.
Sof foydanining qolgan qismi chiqarilgan aksiyalarning turiga qarab va ularning
imtiyozli shartlari asosida taqsimlanadi. Dastlab imtiyozli aksiyalarga oldindan
kafolatlangan foizlarda to`lovlar hisobga olinadi, so`ngra oddiy aksiya egalariga
divedend foizlari va summalari e`lon qilinadi. Foydaning taqsimlanmagan qismi
korxona uchun taqsimlanmagan foyda sifatida, agar korxona nochor axvolda bo`lsa,
qoplanmagan zarar sifatida keyingi hisobot yiliga o`tkaziladi.
Korxonalarning faoliyatiga baho berishda rentabillik ko`rsatkichi alohida o`rin
egallaydi. Korxona faoliyatiga sarflangan sarmoyalarning o`zini o`zi qoplashini
aniqlashda rentabillik ko rsatkichi muhim hisoblanadi. SSSr davrida xalq xo`jaligi‟
miqyosida korxonalarning o`zini o`zi qoplash muddati sifatida 7-9 yil qabul qilingan
edi. Bundan ko rinib turibdiki, korxonalarning yillik rentabillik darajasi 12-14
‟
foizdan kam bo`lmasligi belgilangan edi.
Hozirgi paytga kelib hamma korxonalar faoliyatida kengaytirilgan qayta ishlab
chiqarish amalgam oshirilishi, moliyalashtirish kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish
imkoniyatiga ega bo`lishlari kerak, ya`ni olingan foyda hisobidan ishlab chiqarishni
kengaytirib, uning tehnikaviy darajasini ko tarib boorish lozim. Buning uchun, ya`ni
‟
o`zini-o`zi moliyalashtirish uchun korxonaning rentabillik darajasi 20-25dan kam
bo`lmasligi kerak.
Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ ning 2019-2020
– yillardagi rantabillik darajasi
Ko ` rsatkichlar 20 19 20 20 Farq Salmog i
‟
Mahsulot sotishdan tushgan tushum 279306.9 301641.6 22334.7 108.0
Sotilgan mahsulot tannarxi 71074.6 99492.3 28417.7 140.0
Mahsulot sotishdan olingan yalpi
foyda 208232.3 202149.3 -6083 97.1
Mahsulot sotish rentabilligi% 292.9 203.2 -89.8 69.4
Davr xarajatlari 182960.8 153890.7 -29070.1 84.1
Asosiy faoliyat foydasi 25275.1 48258.6 22987.1 191.0
Asosiy faoliyat rentabilligi,% 81.9 79.8 -2.2 97.3
Umumxo ` jalik faoliyatining foydasi 25271.5 48258.6 22987.1 191.0
Daromad solig`i to`langunga qadar
foyda 25271.5 48258.6 22987.1 191.0
Daromad solig ` i 22344.6 42385.9 20041.3 189.7
Hisobot davrining sof foydasi 2926.9 5872.7 2945.8 200.6
Hisobot davri rentabilligi 75.3 68.3 -7.0 90.7
26

(Manba Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ ning 2017-
2019 – yillardagi yillik hisobot ma`lumotlari)
2.3.1- jadval ma`lumotlaridan ko`rinib turibdiki, korxonaning foydalilik darajasi
2019 va 2020-yillarda ancha yuqori ko`rsatkichlar darajasida bo`lishiga erishilgan.
Korxonaning har bir sohasi faoliyati bo`yicha rentabilligini tahlil etilsa, eng yuqori
natija mahsulot sotishdan olingan natija bo`lib hisoblanadi. Chunki, oxirgi ikki yillik
ma`lumotlarni kuzatilganda ham faqat ushbu faoliyat natijasida foydalilik darajasini
yuqoriligini kuzatilgan. Raqamlarga murojaat etilsa, 2020-yil 1-yanvar holatida
mahsulot sotishdan olingan rentabillik 203.2% (o`tgan yilning shu vaqtida 81.9%),
asosiy faoliayt rentabilligi 79.8%(o`tgan yilning shu vaqtida 81.9%), hisobot davri
bo`yicha rentabillik darajasi 68.3%(o`tgan yilga nisbatan 75.3%) bo`lganligi
kuzatiladi. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda baholasak, jamiyatning
rentabillik darajasi ancha yuqori sur`atlarda turganligini ko`rishimiz mumkin. Ushbu
natijalardan korxonada ish samarali tashkil etilgan, bugungi kun raqobatiga bardosh
bera oladi.
Ma`lumki, har bir korxona o`z ichki imkoniyatlardan kelib chiqqan holda olgan
daromadlari hisobidan turli hil maqsadlar yo`lida xarajatlarni amalga oshiradi.
Jumladan, ishchi va xizmatchilarni moddiy qo`llab-quvvatlash uchun ish haqlariga
qo`shimchalar, yaxshi dam olib xordiq chiqarishlari uchun turli xil oromgoh va
sanatoriyalarga yo`lanmalar berish, uy-joylar qurish, obodonlashtirish ishlarida faol
qatnashish, ishlab chiqarish texnologiyalarni zamonaviylashtirish, homiylik ishlarini
olib borish, soliq va boshqa majburiy to`lovlarni o z vaqtida amalga oshirish kabi‟
ishlarni bajarish yo`lida sarf etadilar.
Ushbu sarf etiladigan xarajatlar bilan daromadlar orasidagi bog`liklarni quyidagi
jadval orqali ko rish mumkin.
‟
Qarshi shahar ”gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik ”MCHJning 2019-yil yakuniy
moliyaviy natijalarining bog`liqligi holatida
2.3.2-jadval
(ming sum hisobida)
(Yalpi daromad) 202149.3
(Moddiy
29847.7 xarajat) (mehnatga haq
to lash) 69644.6
‟ (foyda)
48258.6
(mahsulot tannaxi)
99492.3 (sof foyda)
5872.7 (daromad solig ` i)
42385.9
(mahsulot sotishdan tushgan sof tushum) 301641.6
(Manba Qarshi shahar ”Gazkomserviz ilmiy tehnik metrologik”MCHJ ning 2017-
2019 – yillardagi yillik hisobot ma`lumotlari)

Biz yuqoridagi 2.3.2-jadval ma`lumotlariga asoslangan holda korxonaning 2020-
yil 1-yanvar holatidagi daromad va xarajatlarning bog`liqligini kuzatish mumkin.
2019yil yakuniga ko`ra jamiyatda ish bajarishdan jami 301641.6 ming sum
27

miqdorida mablag` kelib tushgan bo lib, shundan 99492.3 ming sumni bajarilgan ish‟
tannarxi tashkil etadi, 48258.6 ming sum esa ish bajarishdan oligan foyda miqdorini
tashkil etadi yoki tushumning 202149.3 ming sumi jamiyatning yalpi daromadini,
48258.6 ming sumi esa korxonaning sof foydasini bildiradi.
Korxonaning ko`p yillik tarixiga nazar tashlansa ushbu korxona tomonidan
ko`pgina xayrli ishlar olib borilganligini ko`rishimiz mumkin bo`ladi.
Jamiyatning ko`p yillardan beri ishlab kelayotgan qurilmalaridagi xizmat
muddatini o`tagan asbob-uskunalarni o`z vaqtida yangisiga almashtirish, ta`mir -talab
jihozlarni tez va sifatli sozlab, ishlab chiqarish jarayoni uzluksizligini ta`minlab
berish doimo korxona rahbariyati, mutaxasislari diqqat-e`tiborida turibdi.

28

moliyaviy natijalar hisobi

Купить