Moliyaviy risklarni baholash metodlari - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	34000UZS
Размер	106.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

66 Продаж

Moliyaviy risklarni baholash metodlari

Купить

Mavzu: Moliyaviy risklarni baholash metodlari
I. Kirish
II. Asosiy qism
1. Moliyaviy risklarni asosiy turlari va ularni baholashning zarurligi
2. Korxonalar moliyaviy-xo’jalik faoliyati bo’yicha risklarni boshqarish
metodlari va prinsiplari
3. Moliyaviy risklarni neytrallashtirish va ularni sifat jihatdan baholash hamda
boshqarish amaliyoti
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar
1

Kirish
Kurs ishi dolzarbligi: Kurs ishini dolzarbligi eng avvalo, xo’jalik subyektlari
o’z faoliyati jarayonida amalga oshiradigan moliyaviy-xo’jalik munosabatlarida
moliyaviy yo’qotishlar ehtimoli yuzaga kelishi va baholashga erishish. Mazkur
moliyaviy yo’qotishlar moliyaviy risklar sifatida tavsiflanadi. Xo’jalik subyektlari
faoliyatining maqsadi, raqobatdoshlik sharoitida maksimal darajada foyda olishga
qaratiladi. Har bir mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan
rivojlanishida davlatning va xo’jalik boshqaruvi organlarining zarur moliyaviy
resurslarga egalik qilishi muhim o’rin tutadi. davlat fuqarolariga zarur tovarlar
ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish iqtisodiyot va ijtimoiy tarmoqlarning
samarali faoliyat yuritishi uchun me’yoriy va institutsional tuzil malarning qonuniy
asoslarini yaratish va shu bilan o’z fuqarolarining yashashi va ishlashi uchun
moddiy, amaliy, tashkiliy va boshqa shart-sharoitlarni yaratib berish vazifalarini
bajaradi.
Insoniyatning yer yuzida paydo bo`lishi tarixiga nazar tashlansa, moliya sohasi
odamlar o’rtasidagi boyliklarni natural tovar sifatida maqsadli va o’zaro manfaatli
tarzda oddiy almashinuvi jarayonidan boshlangan. Hozirga kelib bozor alohida
nazariyasiga va faoliyat mexanizmiga ega, yuqori darajada tartiblashgan murakkab
infratuzilma shaklida namoyon bo’luvchi dinamik muhitga aylangan bo’lib,
zamonaviy iqtisodiyot rivojini ob’ektiv belgilaydi. Bozorning riskilar muhit
ekanligi unda tovarlar hajmi va ularning bahosi vaqt birligi ichida talab va taklif
asosida uzluksiz jarayon sifatida o’zgarib borib shakllanishi bilan belgilanadi.
Shuningdek, muhtaram Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev o’z nutqlarida -
“Makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va iqtisodiy o`sishning
yuqori sur`atlarini saqlab qolish, jumladan, davlat budjeti barcha darajada
mutanosib, milliy valyuta va ichki bozordagi narx darajasi barqaror bo`lishini
ta`minlash – eng muhim ustuvor vazifamizdir” – deya alohida ta`kidlab o’tdilar.
Iqtisodiyotda davlat ishtirokini kamaytirish, xususiy mulk huquqini himoya qilish
va uning ustuvor mavqeini yanada kuchaytirish, kichik biznes va xususiy
2

tadbirkorlik rivojini rag`batlantirishga qaratilgan institutsional va tarkibiy
islohotlarni davom ettirish maqsadida belgilangan vazifalardan biri korporativ
boshqaruvning zamonaviy standart va usullarini joriy etish, korxonalarni strategik
boshqarishda aksiyadorlarning rolini kuchaytirish hisoblanadi .
Ayniqsa, bugungi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoiti davrida iqtisodiyotni
davlat tomonidan tartibga solish quroli bo’lgan bozor asoslarining ahamiyati ortib
bormoqda. Hozirda bozor operatsiyalarini amalga oshirish jarayonlarida turli
risklarni hisobga olish, baholash va boshqarish muhim masalalardan hisoblanadi.
Shuning uchun mavzuning o`rni oliy malakali kadrlarni tayyorlashda
ahamiyatlidir. Ushbu mavzuni o’rganib chiqishdan maqsad – moliyaviy risklarni
tahlil qilish, baholash va boshqarish bilan bog`liq zaruriy nazariy ko`nikma va
malaka shakllantirish. Mening vazifam moliyaviy risklar, bozor risklarini baholash
va boshqarish bilan bog`liq nazariy va amaliy bilimlarni o`rganishdan iborat.
Kurs ishini obyekti va predmeti, Moliyaviy risklar nazariyasi fani moliya
sohasida yuzaga keluvchi xavf-xatar va risklarni tasniflash sohasida kasbiy bilim
beruvchi, bo’lg’usi moliyachilarni mazkur risklarni bartaraf etish chora-tadbirlarini
amalga oshirishga yo’naltiruvchi, hamda risklarni baholash va boshqarishning
asosiy qonunlarini o’rgatuvchi fandir. Ma’lumki, moliya sohasida risklarni
minimallashtirishga risk strategiyasini ishlab chiqish orqali erishish mumkin.
Moliyaviy risklarni boshqarish tizimi riskning yuzaga kelishini oldindan xom-cho’t
qilish, risk tufayli yuzaga keladigan salbiy xolatlarga yo’l qo’ymaslik yoki
ularning ta’sirini kamaytirish borasida chora-tadbirlar, usullar yig’indisini o’z
ichiga oladi.
Moliyaviy risklarni boshqarish tizimining obyekti moliya sektori faoliyatida
yuzaga keluvchi risklar bo’lsa, uning subyekti sifatida riskga o’z ta’sirini
o’tkazuvchi guruh, moliya sohasi hodimi yoki menejeri hisoblanadi. Moliyaviy
risklarni boshqarish strategiyasini ishlab chiqish uchun bank faoliyatini chuqur
bilish, moliyaviy korxonalari bajaradigan operatsiyalarning samaradorligini
aniqlay bilish, banklarning kredit, investitsiya, valyuta siyosati va boshqa
faoliyatlari bo`yicha optimal qarorlar qabul qilishga erishish, mijozlarning xo`jalik
3

faoliyati va ularning moliyaviy ahvoli, tarmoqlar faoliyatining xususiyatlari va
boshqalarni bilish lozim. Moliyaviy risklarni boshqarish strategiyasi xo`jalik
yurituvchi sub`ektlarning barcha imkoniyatlaridan to`la foydalanish, korxonalarni
rivojlantirish istiqbollarini belgilab berish va moliyaviy risklarni oldini olib
banklar faoliyatining samaradorligini oshirishga imkon yaratadi.
Kurs ishini nazariy va amaliy ahamiyati, Hozirgi paytda O`zbekistonda
ijtimoiy yo`naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish jarayoni moliya-bank
sektorini barqaror faoliyat yurituvchi tizimini yaratishni ko`zda tutadi. Chunki
moliya-bank sektori bozor infratuzilmasining muhim tarkibiy qismlaridan biri
hisoblanadi. Ularning barqarorligi davlat ahamiyatiga egadir.
Markazlashgan iqtisodiyot sharoitida barcha xo’jalik subyektlari qat’iy
yo’riqnomalar, buyruqlar, me’yoriy xujjatlar bo’yicha faoliyat olib borganligi
uchun risk va uning darajasini o`ylashga to`g`ri kelmasdi. Oldindan qancha foyda
olish yoki zarar ko`rish mumkinligi aniq bo`lar edi. Ko`rilgan zarar odatda,
korxonaning yuqori tashkiloti yoki vazirlik tomonidan, ba`zi xollarda turli xil
yo`qotishlar bilan birga budjet mablag`lari hisobidan qoplanardi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida faoliyat ko`rsatish korxonalardan faoliyatning
yuqorida keltirilgan tamoyillarini o`zgartirishni talab qiladi. Zamonaviy moliya-
bank tizimini risksiz tasavvur qilib bo`lmaydi. Moliya sohasini risksiz operatsiyasi
yo`q, uning barcha operatsiyalari risk bilan bog`liq bo`lib, ularning darajasi
operatsiya turiga qarab har xil bo`lishi mumkin. Moliya-bank amaliyotida riskni
umuman yo`q qilish mumkin emasligi bois, uni oldindan ko`ra bilish, uni
kamaytirish choralarini ko`rish lozim.
Moliyaviy risklar - moliya-bank sohasi faoliyatida yuzaga keluvchi risklar,
ularning turlari, tahlili va ularni hisoblash yo`llari, tijorat banklari kredit siyosati va
uning mezonlari, tijorat banklarining kreditlash jarayoni bilan bog`liq risklar,
mijozning kreditga layoqatlilik ko`rsatkichlari va ularni takomillashtirish yo`llari,
moliya sohasi korxonalari faoliyatida yuzaga keluvchi boshka risklar va ularni
boshqarish masalalarini o`z ichiga olgan.
4

Kurs ishining tuzilishi va hajmi, Kurs ishi kirish, asosiy qismda 3 ta reja,
xulosa va foydalanilgan adabiyotdan iborat
1. Moliyaviy risklarni asosiy turlari va ularni baholashning zarurligi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida risk bu – tadbirkorlik faoliyatiga ta`sir etuvchi eng
asosiy elementlaridan biri hisoblanadi. Riskning o`ziga xos xususiyatlari bu -
noaniqlik, kutilmagan xolat, ishonchsizlik va tahmin. Siyosiy va iqtisodiy
nobarqarorlik sharoitida risk darajasi oshadi. Riskning ikkita funksiyasi bor:
rag`batlantiruvchi va himoyalovchi.
Riskning rag`batlanturuvchi funksiyasining ikkita jihati bor, ya`ni konstruktiv va
destruktiv. Konstruktiv jihati shunday bir holatda yuzaga keladiki, bunda risk
iqtisodiy qarorlarni hal qilishda katalizator rolini o`ynaydi, ayniqsa innovatsion,
investitsion qarorlarni qabul qilishda. Destruktiv ko`rinishi esa asoslanmagan risk
bilan qabul qilingan va amalga oshirilgan qarorlar natijasida yuzaga keladi.
Riskning himoyalovchi funksiyasi ham ikki jihatga ega: tarixiy-genetik va
ijtimoiy - huquqiy. Tarixiy-genetik jihati shundan iboratki, insonlar doimo stixiyali
tarzda kutilmagan noxush voqealardan o`zlarini asrash shakllari va vositalarini
izlaydilar. Amaliyotda bu sug`urtalangan rezerv fondlarini tashkil etish,
tadbirkorlik risklarini sug`urtalash kabi ko`rinishlarda namoyon bo`ladi. Ijtimoiy-
huquqiy jihati esa, xo`jalik, mehnat, jinoiy qonun hujjatlari to`plamida risk
kategoriyalarini joriy qilishda namoyon bo`ladi. Bulardan tashqari riskning yana
quyidagi xususiyatlari mavjud bo`lib, ular qarama- qarshilik, alternativlilik va
noaniqliklardir.
Qarama-qarshiliklar quyidagilarda namoyon bo`ladilar: risk bir tomonlama
muhim iqtisodiy, siyosiy va ma`naviy-ahloqiy natijalarga olib keladi, ya`ni
ijtimoiy, texnik rivojlanishni tezlashtiradi, jamiyatning fikr va ma`naviy muhitiga
ijobiy ta`sir qiladi. Ikkinchi tomonlama esa, aksincha ta`sir qilishi mumkin, ya`ni
risk ijtimoiy-iqtisodiy va ma`naviy rivojlanishga to`sqinlik qilishi mumkin.
Alternativlilik, bu bir yoki bir qancha ko`rinishdagi qarorlarni tezlik bilan
tanlashda namoyon bo`ladi. Tanlash lozim bo`lmagan joyda riskli jarayonlar ham
vujudga kelmaydi va risk bo`lmaydi. Noaniqlilik, bu albatta noaniq, ya`ni
5

kutilmagan xolatlar bilan bog`liq. Uning yuzaga kelish va tus olish shakli noaniq
bo`lib qolaveradi.
O.Morgenshtern, F.Naytlar riskga quyidagicha yondashganlar: “Risk va
noaniqlilik kategoriyasi iqtisodiy munosabatlarda katta rol o`ynaydi. Xo`jalik
faoliyatining ajralmas qismi bo`lgan noaniqlilik barcha murakkab va muxim
iqtisodiy xodisalarning asosida yotadi. Noaniqlilik mohiyati riskda namoyon
bo`ladi”.
O’tgan asrning 20-yillarida F.Nayt birinchilardan bo`lib daromad doim
noaniqlilik bilan bog`liq degan fikrni olg`a suradi. P.Samuelson esa, quyidagilarni
ta`kidlagan: “Noaniqlilik qarama-qarshiliklar natijasida kelib chiqadi, ya`ni
insonlar nimalarni kutmoqdalar-u, nimalar sodir bo`lmoqda, buning natijasi esa
foyda yoki zararda namoyon bo`ladi”. Samarali tashkil qilingan bozor
iqtisodiyotida mahsulot ishlab chiqarish kam xarajat qilish bilan, uning taqsimoti
esa bozor talabiga asosan amalga oshiriladi. Raqobat korxonalarning xarajatlarini
iloji boricha minimum darajagacha kamaytirishga, tovarlar ishlab chiqarishni
strategik rejalashtirishga va faqat bozor talabiga mos keluvchi tovarlar ishlab
chiqarishga majbur qiladi.
Ma’lumki, faqat iqtisodiy erkinlik, mulkchilik xuquqi, raqobat va boshqa bozor
atributlari mavjud bo`lgan xolda iqtisodiyot samarali bo`lishi mumkin. Bozorning
eng muhim atributlaridan biri - bu iqtisodiy erkinlik hisoblanadi. Bozor
munosabatlari sharoitida iqtisodiy erkinlik asosida faoliyat ko`rsatish makro, mezo
va mikro darajada turli xil risklarga bog`liq bo`ladi. Agar O`zbekistonda davlat
taktikasini shartli ravishda:
• davlat boshqaruvi bilan bozor mexanizmining samarali bog`lanishi bo`yicha;
• ichki ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni saqlab qolgan holda raqobatbardosh
soxalarni rivojlantirish, tadbirkorlik yo`lini tanlash;
• aholi daromadlarini adolatli taqsimlash yo`nalishini bosh yo`nalish deb
tanlash kabilar bo`yicha o`tkazilishini inobatga oladigan bo`lsak, shu ochiq
maqsadli siyosat modelida ham bir necha guruh risklar - ijtimoiy-siyosiy, fiskal-
monetar va iqtisodiy risklarning bo`lishi muqarrar.
6

Risk tadbirkorlik faoliyatining eng asosiy elementlaridan biri hisoblanib, u keng
ma`noga ega bo`lgan ko`p qirrali tushuncha. Shuning uchun bank faoliyatining
samaradorligiga erishish, uning moliyaviy barqarorligini ta`minlash uchun
iqtisodiyotdagi mavjud risklar, ularning bank faoliyatiga ta`sir qilish tomonlarini
chuqur o`rganib chiqish zarur.
Iqtisodiyotning tabaqalashgan darajasida risklarni quyidagicha ta`riflash
mumkin:
– iqtisodiy risk;
– ijtimoiy-siyosiy risk;
– fiskal-monetar risk.
Iqtisodiy risk deganda, umumiy yirik tizim va uning tarkibi rivojlanishida, shu
jumladan, agar bunday tizimning umumiqtisodiy muvozanatini va uning YaIMning
o`sish sur`atini jahon bozorida raqobatbardosh mahsulotni chiqarish orqali
o`rnatish maqsadi qo`yilgan bo`lsa, u holda ishlab chiqarish shakllarini oqilona
uyg`unlashuvini tanlashda yuzaga keladigan risklar majmui tushuniladi, davlatning
antitsiklik usullar va boshqalardan foydalanib samarali chora-tadbirlar o`tkazishini
taqozo qiladi. Ijtimoiy-siyosiy risk deganda, umuman yirik tizim va uning tarkibi
rivojlanishida, shu jumladan, davlatning narxni shakllantirish siyosatiga,
shuningdek, mulk va intellektual boylik jamg`armalarining manbalarini:
- aholining barcha guruhini umumiy tavsifdagi risklardan ijtimoiy himoyani
ta`minlashga;
- daromadlarning adolatli taqsimlanishiga;
- ishsizlikni qisqartirishga;
- taklif yoki talabning jismoniy hajmlarini narx va boshqalar orqali tartibga
solishga safarbar etish va jamlash bo`yicha masalalarni yechishga aralashuvida
yuzaga keladigan risklar majmui tushuniladi.
Siyosiy risk - bu korxonalar va tashkilotlar faoliyatiga siyosiy ahvoldagi
o`zgarishlar ta`siridir, bunga chegaralarning bekilishi, boshqa davlatlarga
mahsulot, xom ashyo olib chiqish taqiqlanishi va aksincha boshqa davlatlardan
mahsulot, xom ashyo olib kirili shining ta`qiqlanishi.
7

Fiskal-monetar risk davlat o`tkazayotgan moliyaviy va byudjet siyosati
yordamida, narhlar darajasini barqarorlashtirish va optimal soliq me`yorlarini, pul
massasining ta`minoti va kon`yukturasini tartibga solish bo`yicha Markaziy
bankning samarali aralashuvi va boshqalar orqali yirik, murakkab tizimlar
barqarorligi va iqtisodiy o`sishini ta`minlash bo`yicha masalalarni echishda yuzaga
keladigan risklar majmuidan iborat. Tarmoqlar riski ham mavjud bo`lib, u ma`lum
bir tarmoqning iqtisodiy-moliyaviy faoliyatidagi boshqa tarmoqlarga nisbatan
o`zgarib turish darajasi bilan tug`ridan-tug`ri bog`liqdir. Tarmoq riskini
boshqarishda quyidagilarni e`tiborga olish kerak bo’ladi:
- alternativ tarmoqlar faoliyati qay darajada, tarmoqlar natijalari o`rtasidagi
farq va sabablari;
- yaxshi faoliyat ko`rsatib kelayotgan tarmoqda keskin o`zgarishlar bor bo`lsa,
sababi nimadan iborat;
- bank mablag`idan foydalanmoqchi bo`lgan korxonaning moliyaviy natijasi
bilan o`z tarmog`i ichidagi o`xshash korxonalar moliyaviy natijalari o`rtasidagi
farq.
Endi riskning tub mohiyatini ko`rib chiqadigan bo`lsak, “risk” so`zi ispancha -
portugalcha so`zdan olingan bo`lib, “suv ostidagi qoya” degan ma’noni bildiradi.
Shuning uchun ham risk xavf tug`dirish ehtimoli mavjudligini ifoda qiladi. Taniqli
lug`atchi S.N.Ojegovning rus tili lug`atida “risk” bu “muvaffaqiyatga intilish,
baxtli hodisa, umid” degan ma`noni anglatadi deyilsa, mashhur Vebstera lug`atida
riskga “havf, zarar yoki talofat ko`rish ehtimoli”, deb qaralgan. V.T.Sevruk “risk -
bu zarar ko`rish yoki manfaatni qo`ldan chiqarish bilan bog`liq ehtimollar
o`lchamidir” degan ta`rif beradi.
Professor V.M.Usoskin “Risk doimo noaniqlik bilan birga kelib, oxirgi o`z
navbatida oldindan ko`ra bilish qiyin yoki mumkin bo`lmagan voqealar bilan
bog`liq bo`ladi” deb izohlaydi. Ba`zi mualliflar tomonidan risk bu noaniqlik deb
ta`riflanadi. E.S.Stoyanova “Risk - bu rejalashtirilgan variantga nisbatan daromad
ola olmaslik yoki zarar ko`rish ehtimolidir” deb ta`rif keltirgan. P.G.Grabovbiy,
S.N.Petrova, S.LPoltalsevlarning “Риски в современном бизнесе” kitobida “Risk
8

- bu korxona resurslarining bir qismini yo`qotish yoki daromad ola olmaslik,
qo`shimcha xarajatlar qilish havfidir”, deb ta`rif berganlar.
Yuqorida keltirilgan ta`riflarning barchasida risk qandaydir xavf-xatar va
zararlar ko`rishdan iborat ekanligi to`g`risida fikr yuritilgan. Riskni ta`riflaganda,
uni zarar bilan bog`liq xavf-xatar, noaniqlik deyish risk tushunchasining
mohiyatini to`la ifodala olmaydi.
Yuqoridagilarga o`xshagan ta`riflarni mahalliy iqtisodchilarimizning ishlarida
ham uchratish mumkin. Undan tashqari, ohirgi yillarda chop qilinayotgan ko`pgina
mualliflarning ishlarida “risk” so`zini o`zbekchaga tarjima qilishga harakat
qilingan. Natijada hozirgi kunda turli mualliflar tomonidan “risk” termini turlicha
nom bilan talqin qilinmoqda. Ba`zi bir iqtisodchilar riskni “tavakkalchilik” deb
ifodasalar, boshqalari riskga “xato”, “ikkilanish”, “noaniqlik”, “mavhumiylik” va
hokazolar deb ta`rif berish to`g`riroq degan xulosa qiladilar. Har bir faoliyatni
amalga oshirishda ikkilanish yoki havf-xatar bo`lishi mumkin. Lekin ularni risk
mazmunida ifoda qilib bo`lmaydi. Havf-xatar deganda biz oldindan biron salbiy
natija beruvchi, yoki biron-bir salbiylikka yoki zarar, talofatga olib keluvchi
jarayon mavjudligini bilamiz va biz qo`rquv, hadiksirash bilan shu voqelikka
yondashamiz.
9

Bank risklari to`g`risida iqtisodchi olimlarning fikrlari xilma-xil bo`lib, ular
bu tushunchaning mohiyatini turlicha talqin qilganlar. Buning sababi shundaki,
risk keng ma`noli, faoliyatning, jarayonlarning turli bosqichlarida uchrab turuvchi
ko`p qirrali tushunchadir. Iqtisodchi olim O.I.Lavrushin “Bank riski ehtimoliy
hodisaning qiymat o`lchovi bo`lib, u yo`qotishlarga olib keladi” degan fikrni ilgari
suradi. Rossiyalik yana bir iqtisodchi G.Panova “Risk kutilmagan hodisalar yuzaga
kelganida yo`qotish havfi yoki imkoniyatidir” deb ta`rif beradi. U o`z ta`rifi orqali
ikki asosiy yo`nalishni asoslab bermoqchi bo`ladi. Bular, birinchidan, Professor
O.Lavrushinning risk to`g`risidagi fikri bilan hamohang bo`lib, u ham risk bu
yo`qotishlarni ifodalaydi deb o`qtirsa, ikkinchidan risk bu kutilmagan hodisa
ekanligini ta`kidlamoqchi. Lekin, “Bank risklari va kreditlash” kitobi muallifi
Sh.Z.Abdullaeva G.Panovaning yuqorida riskga berib o`tgan ta`rifiga
qo`shilmagan va quyidagicha ta`kidlagan: “Bank amaliyotida risk har doim ham
kutilmagan xodisa emas. Bank faoliyatining barcha turi risk bilan bog`liq. Bank
shu faoliyat turi yoki operatsiya riskli ekanligini bilib turib, shu operatsiyani
10Moliyaviy risklar
Bozor riski
Aksiya bahosini
o'zgarish riski
Foiz stavka riski
Valyuta riski Maxsulot bahosini
o'zgarish riski
Kredit riski
Portfel
konsentratsiyasi
riski

amalga oshirishga qaror qiladi yoki amalga oshiradi va u barcha xollarda shu
operatsiya natijasida yuqori daromad olishni rejalashtiradi. Shu sababli biz
G.Panovaning bank riskiga bergan ta`rifiga to`la qo`shila olmaymiz”.
Tadbirkorlik riskining klassik va neoklassik ko`rinishi ham ishlab chiqilgan
bo`lib, Klassik nazariyada tadbirkorlik riski qabul qilingan qarorlar natijasida
yuzaga kelishi mumkin bo`lgan yo`qotishlarning matematik kutilishi bilan
tenglashtiriladi deyilgan. Ushbu qarashlar klassik nazariya namoyandalari Dj.Mill
va I.U.Seniorlar tomonidan bildirilgan. XX-asrning 30-yillarida iqtisodchilar
A.Marshall va A.Pigu tadbirkorlik riskining neoklassik nazariyasini yaratdilar. U
quyidagilardan iborat: noaniqlilik sharoitida ishlayotgan, daromadi o`zgarib
turadigan tadbirkor, bitim tuzayotganda ikkita kriteriyaga asoslanadi:
- kutilayotgan foyda hajmiga;
- uning ikkilanishlarining hajmiga.
Yuqorida keltirilgan tasniflashlarga asoslangan holda, loyiha faoliyatidagi
risklarni quyidagi guruhini keltirish mumkin:
1) loyiha ishtirokchilari riski;
2) loyiha smeta qiymatining oshish riski;
3) qurilishni o`z vaqtida tugamaslik riski;
4) ish va ob`ekt sifatining pastligi riski;
5) konstruktsion va texnik risklar;
6) ishlab chiqarish riski;
7) boshqaruv riski;
8) sotish riski;
9) moliyaviy risk;
10) mamlakat riski;
11) ma`muriy risk;
12) huquqiy risk;
13) fors-major riski.
11

Loyiha ishtirokchilari riski - bu ishtirokchilarning loyiha faoliyati doirasida o`z
majburiyatlarini anglagan holda yoki majburiy tarzda bajarmaslik riski.
Loyihasmetaqiymatiningoshishriskiga- quyidagilar sabab bo`lishi mumkin:
loyihalash jarayonidagi xatolar, pudratchilarning resurslardan samarali
foydalanishni ta`minlayolmasligi, loyihani amalga oshirish shartlarini o’zgarishi va
boshqa.
Qurilishni o`z vaqtida tugallanmaslik riskiga quyidagilar ta`sir ko`rsatadi:
pudratchilarningo`z majburiyatlarini bajarmasliklari; tashqi shart-sharoitlarning
o`zgarishi, qurilish ishlari muddatining cho`zilib ketishi natijasida qo`shimcha
xarajatlar kelib chiqishi: kredit bo`yicha foizlarni hisoblash, narxlarning
inflyatsiya natijasida o`sishi oqibatida ish va material qiymatining oshishi kabi
qo`shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi.
Ish va ob`ekt sifatining pastligi riski - pudratchilar majburiyatining
buzilishi, loyihalashtirishdagi xatolar va boshqalar natijasida kelib chiqishi
mumkin.
Konstruktsion risk - bu investitsiya fazasidayoq loyihaning texnik amalga
oshmaslik riskidir.
Texnologik risk - bu ishlab chiqarish texnologiyalarining sanoat darajasida
qo`llanilmasligi natijasida ma`lum texnik-iqtisodiy parametrlardan ob`ekt
ekspluatatsiyasidagi cheklanishlar riski.
Ishlab chiqarish riski - bu ishlab chiqarish jarayonida kamchiliklarni yuzaga
kelish riski.
Boshqaruv riski - bu ishlab chiqarish riskining bir turi, boshqaruvchi shaxsning
tajriba va malakasini yetarli darajada emasligi natijasida ro`y beradi.
Sotish riski - bu loyiha mahsuloti sotish hajmining va shu mahsulot bahosining
kamayish riskidir.
Moliyaviy riski . Bu riskning loyiha faoliyatidagi asosiy turlari:
a) kredit riski;
b) valyuta riski;
c) foiz stavkasini o`zgarish riskidir.
12

Kredit riski - bu loyihani amalga oshirayotgan tashkilotning kreditor bankka
kredit shartnomasi bo`yicha to`lov majburiyatlarini to`liq yoki umuman to`lay
olmaslik riski.
Valyuta riski- bu risk loyiha mahsuloti mahalliy bozorda sotilganda va
hokimiyat mahsulotni milliy valyutada sotilishini talab qilayotgan paytda yuqori
bo`ladi.
Foiz stavkasining o`zgarish riski- bu risk kredit resurslari o`zgaruvchan stavkada
qo`llanilganda ro`y beradi.
Mamlakat riski- bu tashqi loyiha risklariga tegishli bo`lib, uning mazmuni
shundaki, loyiha amalga oshirilayotgan mamlakatning ijtimoiy-siyosiy jarayonlari
va davlatning siyosati loyiha faoliyati uchun jiddiy qiyinchiliklar yaratishi va hatto
loyihani barbod qilishiham mumkin.
Siyosiy mamlakat riski- hukumatning chet el investorlari va kreditorlari
ishtirokidagi loyiha faoliyatini to`xtatish yoki cheklashga qaratilgan harakati bilan
bog`liq. Iqtisodiy mamlakat riski davlatning loyihani amalga oshirilishi sharoitida
qo`llaydigan soliq, valyuta, bojxona va boshqa iqtisodiy shart-sharoitlarni
o`zgartirishi bilan bog`liq.
Ma`muriy risklar- loyiha kompaniyalari va loyiha faoliyatining boshqa
ishtirokchilarini davlat nazorat va tartibga solish boshqarmalaridan turli
litsenziyalar, ruhsatlarni olishi bilan bog`liq.
Huquqiy risk- bu risk qaysidir darajada mamlakat, ma`muriy va boshqaruv
risklari bilan bog`liq.
Fors-major riski - loyiha faoliyatiga tegishli bo`lmagan tashqi risklardan biri
bo`lib, unga yer silkinishi, yong`inlar, suv toshqini, bo`ronlar va boshqa tabiiy
hodisalar.
Bu shundan dalolat beradiki, bir xil daromad beradigan ikkita kapital
qo`yilmalari orasidan tadbirkor qaysi biriga ko`proq ikkilanayotgan bo`lsa, o`sha
kapital qo`yilmani tanlamaslikka harakat qiladi.

13

Bozor risklari mamlakatdagi makroiqtisodiy sharoit va moliya bozoridagi
ishbilarmonlik darajasi bog`liq bo`lmaydi.
Bozor risklarga quyidagilar kiradi:
1) Iqtisodiy va siyosiy risk;
2) Qonunchilik bilan bog`liq risklar;
3) Valyuta risklari;
4) Tovar narxi risklari;
5) Foiz riski;
6) Moliya bozori riski.
Iqtisodiyvasiyosiy risk – bunday risklarga biror – bir korporatsiyaning
aktivlariga investitsiya qilayotganida, o`sha korparatsiya qaysidir davlatning
yuridik hududiga kiradigan va huquqlariga bo`ysinadigan bo`lishi mumkin. Shu
bilan birga ikkita mamlakat o`rtasida qandaydir ko`zdatutilmagan
kelishmovchiliklar bo`lishi mumkin. Bu esa bevosita investorga ta`sir etadi.
Bunga misol qilib, AQSH va Iroq o`rtasidagi urush oqibatlari yaqqol misol bo`la
oladi. 2004-yilning may oyining ikkinchi yarimida jahon fond birjalaridagi
neftning narxi bir barreli uchun 40 dollarga bo`lishi aniq va yaqqol misoldir.
Amerika iqtisodiy tahlilchilarining ta`kidlashlaricha, bir barreli uchun 40 dollar 20
yil oldin berishgan ekan. Lekin hozirgi kunga kelib boshqa omillar ham yonilg`i
narxiga ta`sir ko`rsatishi jahon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi natijasida kuzatildi.
Qonun hujjatlarining o`zgarishi risk bilan bog`liqdir. Bu holat soliqqa tortish
bilan bevosita bog`liq, chunki investitsiyadan olinadigan daromad, albatta, soliqqa
tortiladi, Qandaydir korxona ma`lum bir mahsuot ishlab chiqaradigan bo`lsa, soliq
stavkalari mahsulot tannarxiga ta`sir qiladi.
Valyutaviy risklarda asosan biror bir davlatda turib chet el valyutasiga nisbatan
narxlarning o`zgarishidagi bo`ladigan zararlar tushuniladi.
Foiz riski. Bunday risklar fond bozorda kreditning foizi stavkasi tushib ketishi
natijasida vujudga keladi. Bankdagi depozitlarning foiz stavkalari ko`tarilsa, fond
bozoridagi aksiyalar bahosi tushib ketadi. Agarda bankdagi depazit xizmatlari
birdaniga katta darajaga oshib ketsa, fond bozoridagi aksiyalarning narxi juda tez
14

narxi tushib ketishi mumkin, buning natijasida qimmatli qog`ozlarni chiqargan
kompaniya imtiyozli aksiyalari egasi qaytarib sotib olishi uchun olib kelishlari
mumkin (agarda shartnomada ko`zda tutilgan bo`lsa) qaytarib olishi mumkin.
Bozor riski qiymatning kerakli darajasi va uni baholash maqsadini
muvofiqlashtirishi zarur bo`lgan umumiy qoidadan istisno holatlari ham mavjud.
Bu tugatish qiymatlarini belgilashga taalluqli. Ushbu holatlarda buyurtmachi
tugatish qiymatining muayyan turini aniqlashni talab qilishi mumkin va baholovchi
uning talabini bajarishga majbur.
Riskni minimallashtirish maqsadida kreditor kredit berishdan oldin riskni
aniqlashga harakat qiladi. Kredit risklari tarkibiga quyidagi risklarni kiritish
mumkin:
1. Kreditni o`z vaqtida qaytarmaslik bilan bog`li` risk. Bu risk qarz oluvchining
kredit shartnomasining shartlarini bajarmasligi bilan bog`liq.
15

2. Likvidlik riski (to`lovlarning muddatida o`tkazmaslik), bu risk kreditni va
foizlarni muddatida qaytara olmaslik natijasida bank likvid mablag`larining
kamayishiga olib kelishi bilan boglik.
3. Kreditni ta`minlash bilan bog`lik risk, bu riskni alohida ko`rib bo`lmaydi,
balki bu kreditni qaytarmaslik bilan bog`lik bo`lgan risk bilan birgalikda
o`rganiladi. Bu risk turi kredit uchun qo`yilgan garovni sotishdan tushgan mablag`
ajratilgan kreditni qoplash uchun yetarli emasligi bilan bog`liqdir, natijada bank
o`z talabini to`la qondira olmaydi.
4. Qarz oluvchining ishbilarmonligi bilan bog`liq risklar. Bu risk korxonaning
ish faoliyati bilan bog`liq bo`lib (sotib olish, ishlab chikarish va sotish), ammo
boshqa risklardan farqli o`laroq bu riskka korxona raxbari bilan bog`liq bo`lmagan
omillar ta`sir ko`rsatadi, masalan tarmoqning rivojlanishi va kon`yukturasi. Bu
riskning hajmini investitsion dastur va ishlab chiqaradigan mahsulot turi va sifati
belgilaydi.
5. Kapitalning tarkibiy qismi bilan bog`lig` risklar. Bu risklar passivlarning
tarkibiy qismi va ishbilarmonlik riski bilan bog`liq.
Bank kredit riskining darajasi quyidagi omillarga bog`liq:
• bank kredit faoliyatining ma`lum bir sohada markazlashuvi darajasi;
• o`ziga xos ma`lum qiyinchiliklarni boshidan kechirayotgan mijozlarga kredit
va boshqa bank xizmatlarining qancha to`g`ri kelishi;
• kam o`rganilgan, yangi, noan`anaviy sohalarda bank faoliyatining
markazlashuvi;
• kredit berish, qimmatli qog`ozlar portfelini shakllantirish bo`yicha bank
siyosatiga xususiy va jiddiy o`zgarishlar kiritish;
• yangi va yaqinda jalb qilingan mijozlarning foizi;
• qisqa vaqt ichida amaliyotga juda ko`p hizmatlarning kirgizilishi (u vaqtda
bankda salbiy talablar ko`payishi mumkin);
• bozorda sotilishi qiyin bulgan qimmatliklarni yoki qiymati tez tushadigan
narsalarni garov sifatida qabul qilib olish va boshqalar.
Kredit risklarini baholashning besh asosiy o`lchovi mavjud:
16

a) Reputatsiya. Mazkur jarayon shaxsiy muomala, ham shaxsiy, ham ish
bo`yicha tajribasidan iborat bo`lishi kerak (kreditor, maxsulot yetkazib beruvchilar
va mijozlarni tekshirish).
b) Imkoniyatlar. Qarz oluvchining o`zining barcha operatsiyalari bo`yicha
(o`zining butun faoliyati davomida qarz oluvchining olgan pullari) yoki aniq loyiha
bo`yicha mablag` olish qobiliyati va pul vositalarini boshqarish qobiliyati (bu
avvalgi loyihalardan ma`lum bo`lishi kerak).
v) Kapital. Qarz oluvchi loyiha xavfi mas`uliyatini kredit beruvchi bank bilan
birga o`z zimmasiga olishi, o`zining xissadorlik kapitalining qabul kilinishi
mumkin bo`lgan qismini takdim etib, o`ziga tegishli bo`lgan majburiyatlarni o`z
zimmasiga olishi kerak.
g) Shart-sharoitlar. Mahalliy, hududiy va umummilliy iqtisodning joriy ahvoli
va tavsifi, shuningdek qarz oluvchvi xo`jaligining sohalari.
d) Garov. Kreditni garov yoki kafillik shaklida ishonchli ta`minlash boshqa
tomondan kuchsizliklarni yo`qqa chiqarib kuyadi. Yaxshi bir qoida bor: faqat
garov va kafillik asosida xech vaqt kredit bermang.
Moliyaviy risklarni baholash buyicha xulosalar
1. Moliyaviy risklami boshqarish deganda, risk subyektlarining (korxona
menejeri, risk menejeri, bodimlarga ma‘sul hodimlar) risk obyekti (korxonanining,
risk ta‘siri ostida qolayotgan, moddiy boyliklari yoki jarayoni) ustidan risk omillari
(ichki va tashqi) ta‘sirini aniqlash, baholash, kamaytirish va nazorati jarayoni
tushuniladi.
Korxonalaming moliyaviy risk boshqaruvi doiraviy va davomiy xususiyatga ega
bo‘lib, u korxonaning barcha biznes jarayonlari va loyihalarini o‘z ichiga oladi
2. Korxonalarda moliyaviy risklarni boshqarish uchun eng birinchi
qilinadigan ish bu ularni aniqlash hisoblanadi. Buning uchun, korxonalar
moliyaviy risk tasnifidan foydalanishi o‘rinli bodadi. Tadqiqotda, moliyaviy
risklarni korxonalar amalga oshiradigan operatsiyalari bo‘yicha 4 guruhga ajratildi:
asosiy, moliyaviy, investitsion va soliq faoliyatini amalga oshirishda vujudgan
keladigan risklar
17

3. Moliyaviy risklarni boshqarishda u keltirgan oqibatni bartaraf etishdan
ko‘ra keltirib chiqaruvchi omillarini oldini olish samara berishi aniqlandi. Shunga
ko‘ra, risk omillariga ichki va tashqi omillar sabab bodishi va ularning har biri
boshqarilib bodishi va boshqarib bodinmasligi mumkinligini aniqlandi
4. Moliyaviy rejalashtirish yo‘nalishlari sifatida rivojlanishning dominant
sohalariga, ya’ni resurslarni shakllantirish, resurslardan samarali foydalanish,
risklarni boshqarish asosida moliyaviy xavfsizlikni ta’minlash, moliyaviy
boshqaruv sifatiga jiddiy e’tibor qaratilishi, qulay biznes muhiti yaratilishiga
imkoniyat yaratadi.
18

2.Korxona moliyaviy-xo’jalik faoliyati bo’yicha risklarni boshqarish
metodlari va prinsiplari
Jahon amaliyoti keskin raqobat sharoitida har bir korxona oldiga nafaqat
bugungi kunda, balki istiqbolda ham bozordagi o‘rnini saqlab qolish hamda
kengaytirishni shart qilib qo‘ymoqda. Bunda global iqtisodiyotdagi tebranishlar
yangi istiqbolli loyihalar ustida ishlash, loyihalarni moliyaviy ta’minlash
imkoniyatlarini baholash va tegishli choralar ko‘rish, investitsiya faoliyatidan
kutilayotgan natijadorlikni ta’minlash, moliyaviy ta’minot va investitsion
faoliyatni rejalashtirishda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan moliyaviy risklarni
oldindan ko‘ra bilish kabilarni shart qilib qo‘ymoqda va bu jihatlar bevosita
korxonalarda moliyaviy qarorlar qabul qilish amaliyoti bilan bog‘liq bo‘lib
qolmoqda. “Jahon bankining istiqboldagi biznes muhiti, moliyaviy strategiyalar
borasida qator hisobotlarida ham bevosita moliyaviy qarorlar qabul qilish bilan
bog‘liq jihatlarga jiddiy e’tibor qaratilgan” .
Shuningdek, “Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki tomonidan ayrim
davlatlarda faoliyat ko‘rsatayotgan moliyaviy rejalashtirish bo‘yicha
assotsiatsiyalar maqsadi ham korxonalar va mamlakatning moliyaviyiqtisodiy
taraqqiyotiga xizmat qiladi. Bunda asosiy e’tibor jahon bozoridagi o‘zgarishlarni
oldindan baholash orqali moliyaviy rejalarni har tomonlama asosli tuzish va to‘g’ri
moliyaviy qarorlarni qabul qilishga qaratiladi.
Risklarni boshqarish jarayoni korxon hayotiyligining barcha bosqichlarini
muntazam ravishda amalga oshirilishi lozim.
19

Risklaarni boshqarish- risk va foyda miqdirini oqilana qo’llashilmasini
aniqlashning asosiy harakatidir’ Risklarni boshqarishning asosiy maqsadi ularni
pasaytirish hisoblanadi
1. Risk omilini aniqlash
2. Risk omilini taxlil qilish va boholash
3. Risklarni pasaytirish bo’yicha ishlarni rejalashtirish yoki risk oqibatlarini bartaraf
etish
4. Risklarni oldini olish va nozorat qilish
5. Risklarni boshqarish usullarini tanlash va qullash
6. Risk vaziyatlari va ularni oqibati haqida molumot tuplash va kelajakka tabsiyalar
ishlab chiqarish
Xalqaro amaliyotda korxonalar faoliyatida moliyaviy qarorlar qabul qilishga
doir ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Ilmiy izlanishlarda jahon bozori
kon’yukturasidagi o‘zgarishlar, bugungi kundagi biznes muhiti, raqobatning milliy
doiradan jahon darajasiga chiqqanligi asosida o‘rta va uzoq muddatli moliyaviy
rejalashtirish, strategik moliyaviy tahlil va strategik rejalashtirishda ta’sir etuvchi
omillarni oldindan baholash kabilarga alohida e’tibor qaratilgan. Garchi bu borada
atroflicha tadqiqotlar amalga oshirilayotgan bo‘lsada, raqamli iqtisodiyotning keng
doirada turli sohalarga kirib borishi, jahon bozoridagi keskin o‘zgarishlar
moliyaviy rejalashtirish borasida atroflicha tahlillar asosida moliyaviy qarorlar
qabul qilishni talab qilmoqda. Bu jihat o‘z-o‘zidan milliy va xalqaro darajada
kompleks tadqiqotlar olib borish orqali moliyaviy rejalashtirish amaliyotini
samarali tashkil etishni shart qilib qo‘ymoqda.
Integratsiyalashgan boshqaruv jarayonlari davom etayotgan bir vaqtda
risklardan samarali foydalanish hamda massus ichki imkoniyatlarni izlab topishda
Buyuk Britaniyaning yetakchi korxonalari va ularni kengashlari ixtisoslashgan
biznes risklari aniqlash hamda risk qiymatini yaratishga qaratilgan ayrim chora
tadbirlar qullayabdi ekan. O’shalarda dunyodagi yalpi qiymatni yaratishda
risklarning muhum hodisalardan biri ekanligi asos qilib olingan.
Risklarni korxonaga salbiy ta’sirini quyidagicha ifodalashimiz mumkin;
20

1 Asosiy vositalarga ta’siti jami oborotga nosbatan hajmining kamayishi (30%)
2 Sotiladigan maxsulot hajmiga nisbatan kamayishi(20 %)
3 Debitorlik va Kreditorlik qarzlarini o’zgarishi (21 %)
4 Aylanma mablag’larning kamayishi(35 %)
5 Umumiy korxona faoliyatining kamayishi (43 %)
Korxona risklarini boshqarishda avvolo unlarni baholash zarur. Buning uchun
bir nechta tamoyillar bor.
-Muvozanatlashganlik tamoyili
-Muvofiqlik tamoyili
-Regressiya va progressiya tamoyillari
-Raqobat tamoyili
-Tashqi muhitga bog’liqlik tamoyili
-Qiymat o’zgarishi tamoyili
-Mulkmi eng yaxshi va eng samarali foydalanish bilan bog’liq tamoyillar
-Iqtisodiy taqsimot tamoyili
-Eng yaxshi va eng samarali foydalanish tomoyili
Mamlakatimizda korxonalar faoliyatini rivojlantirishga, istiqbolda jahon
bozorida mustahkam o‘rin egallashiga erishishda korporativ moliyaviy
strategiyaning to‘g‘ri belgilanishi, strategik va joriy moliyaviy rejalarning o‘z
vaqtida to‘liq amalga oshirilishi alohida ahamiyat kasb etishidan kelib chiqqan
holda moliyaviy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash, makrodarajada moliyaviy
ko‘rsatkichlar prognozlarini oldindan belgilash, soliq qonunchiligi barqarorligini
ta’minlash, soliq yukini pasaytirish kabilarga ham jiddiy e’tibor qaratilmoqda.
Keyingi yillarda risklar tadqiq etilgan qator ilmiy ishlarda ularni
minimallashtirishni amalga oshirish borasida ma’lum natijalarga erishish
ta’kidlansada, mazkur jabhada hamon o‘z echimini kutayotgan qator muammolar
mavjudligini alohida qayd etish lozim. Xususan, bu jarayonda risklarning
mohiyati,
ularning yuzaga kelish sabablari va o‘zaro bog‘liqligi, shuningdek, oqibatlarini
21

kamaytirishga qaratilgan faoliyat, ya’ni risk-menejment imkoniyatlarini tadqiq
etish
iqtisodiy fanlarning dolzarb mavzularidan biri hisoblanishini qayd etish o‘rinlidir.
Mazkur tadqiqotlar jarayonida, bir tomondan, risk-menejmenti imkoniyatlari
birmuncha orttirib ko‘rsatilishi moliyaviy risklar nazariyasi yaratilishiga bo‘lgan
talabni oshirgan bo‘lsa, boshqa tomondan, shu kunga qadar “moliyaviy risk”
tushunchasining mohiyati to‘laligicha ochib berilmaganligi, bu yo‘nalishda
tadqiqotlar
olib borilishi kerakligini ta’kidlash lozim.
Riskni baholash - bu riskni tahlil qilish, uning yuzaga keladigan ta’sirlarini
aniqlash, umumiy ko‘rsatkichlarini o‘zgarish chegaralarini ishlab chiqishdan
iboratdir.
Risklarni iqtisodiyotning bir qancha omillari hisobga olgan holda baholanadi.
Bu
ko‘rsatkichlarni ekspertlar balli tizimda baholaydilar va shu asosda risklarni
ma’lum
toifalarga bo‘lgan holda, ta’sir darajasi o‘rganiladi Har hil turdagi risklarni
baholash
miqdori uchun quyidagi kattaliklardan foidalaniladi
R=Σ ???????????? =1 ???????????????????????????????????? =1 ??????
Σ ?????????????????? =1 ????????????????????????????????????
Bu erda - ?????????????????? - jturdagi riskning i-chi omili orqali baholash bali;
?????????????????? - j turdagi riskka i-chi omilning ta’sir darajasi;
???????????? - j turdagibaholashda hisoblanadigan omillar soni;
?????? - omillar orqali risni baholash balining miqdorini kengligi;
???????????? - j turdagi riskning ta’sir darajasi;
???????????? - j turdagi riskning baholash miqdori;
R - riskning umumlashtirilgan ko‘rsatkichi.
Alohida olingan riskni baholash balini hisoblashda quyidagi qoydalarga amal
22

qilinadi:
• Baholanayotgan har qanday omil ball miqdori chegarasi 0< ?????????????????? < ?????? oralig‘ida
bo‘lib, 0 da ?????? turdagi riskning darajasi juda past bo‘lib ?????? da esa eng yuqori daraja
hisoblanadi.
• Baholanayotgan har qanday riskda omillar va risklarning ta’sir darajasi 0 va 1
oralig‘ida bo‘lib, quyidagi shartlar bajariladi:
Σ ???????????? =1 ???????????? = 1 Σ ????????????
?????? =1 ?????????????????? = 1
Yuqoridagi qoidalarga amal qilgan holda topilgan risklarning baholash miqdori
va umumlashtirilgan ko‘rsatkichlari qiymati quyidagi oraliqlarda topiladi
0 ≤ ?????????????????? ≤ 1,
0 ≤ ???????????? ≤ 1.
Risklarning miqdorini baholashda olimlar har hil miqdorlaridan foydalanishga
xarakat qiladilar, masalan baholashning empirik miqdori quyidagicha ko‘rinishga
ega
bo‘ladilar
Risklarni baholashning empirik miqdori
№ Riskning ko‘rsatkichlar darajasi Riskning nomlanish chegaralari
1. 0.0-0.1 Juda kichik risk
2. 0.3-0.4 Kichik
3. 0.4-0.6 O‘rtacha
4. 0.6-0.8 Yuqori
5. 0.8-1.0 Maksimal holat
Riskni baholashning variatsiya miqdori
№ Riskning ko‘rsatkichlar darajasi Riskning nomlanish chegaralari
0.1 gacha Kuchsiz formasi
0.1 dan 0.25 gacha O‘rtacha formasi
0.25 dan yuqori Yuqori formasi
Riskni baholashning eng optimal darajasi 0.3 koeffitsient bo‘lib, inqirozlik
23

koeffitsenti esa 0.7 dan yuqori bo‘lgan ko‘rsatkichlar hisoblanadi
Riskni baholashning optimal miqdori
№ Riskning ko‘rsatkichlar darajasi Riskning nomlanish chegaralari
0.25 gacha Qabul qiluvchi
0.25-0.50 Ruxsat etilgan
0.50-0.75 Tig‘iz holat
0.75 dan yuqori Izdan chiqish holati
Risklarni baholash, asosan uchta usul orqali amalga oshiriladi.
1. Statistik ma’lumotlar asosida yuzaga keladigan axborotlarni oldinigi yilga
nisbatan tahlil qilish;
2. Nazariy jihatdan tahlil qilish;
3. Ekspertlar orqali umumiy hulosalar chiqarish.
Moliyaviy risklarni baholash usullari jahon amaliyotida juda ko‘p ishlab
chiqilgan bo‘lsada ularni tadbiq etish, amaliyotda qo‘llash hamisha kutilgan
natijani bermagan. Moliyavi risklarni baholash usullaridan, ularni darajasini
kamaytirish, oldini olish uchu jahon bozorida ko‘pgina operatsiyalardan
foydalaniladi. Masalan, xedjirlash, svo operatsiyalari, spot operatsiyalari, fyuchers,
optsion, sug‘urta qilish va VaR
koeffitsentlaridan foydalangan holda amalga oshiriladi.
1. Moliyaviy risklami boshqarish deganda, risk subyektlarining (korxona
menejeri, risk menejeri, bodimlarga ma‘sul hodimlar) risk obyekti (korxonanining,
risk
ta‘siri ostida qolayotgan, moddiy boyliklari yoki jarayoni) ustidan risk omillari
(ichki
va tashqi) ta‘sirini aniqlash, baholash, kamaytirish va nazorati jarayoni tushuniladi.
Korxonalaming moliyaviy risk boshqaruvi doiraviy va davomiy xususiyatga ega
bo‘lib, u korxonaning barcha biznes jarayonlari va loyihalarini o‘z ichiga oladi
24

2. Korxonalarda moliyaviy risklarni boshqarish uchun eng birinchi qilinadigan
ish
bu ularni aniqlash hisoblanadi. Buning uchun, korxonalar moliyaviy risk tasnifidan
foydalanishi o‘rinli bodadi. Tadqiqotda, moliyaviy risklarni korxonalar amalga
oshiradigan operatsiyalari bo‘yicha 4 guruhga ajratildi: asosiy, moliyaviy,
investitsion
va soliq faoliyatini amalga oshirishda vujudgan keladigan risklar
3. Moliyaviy risklarni boshqarishda u keltirgan oqibatni bartaraf etishdan
ko‘ra,
keltirib chiqaruvchi omillarini oldini olish samara berishi aniqlandi. Shunga ko‘ra,
risk
omillariga ichki va tashqi omillar sabab bodishi va ularning har biri boshqarilib
bodishi
va boshqarib bodinmasligi mumkinligini aniqlandi
4. Moliyaviy rejalashtirish yo‘nalishlari sifatida rivojlanishning dominant
sohalariga, ya’ni resurslarni shakllantirish, resurslardan samarali foydalanish,
risklarni
boshqarish asosida moliyaviy xavfsizlikni ta’minlash, moliyaviy boshqaruv
sifatiga
jiddiy e’tibor qaratilishi, qulay biznes muhiti yaratilishiga imkoniyat yaratadi.
5. Xo‘jalik sub’ektlarining operatsion, moliyaviy va investitsion faoliyatlarida
dekada, oylar va choraklar bo‘yicha byudjetlashtirishni tashkil etish, ularning
doimiy
to‘lovga layoqatliligini ta’minlaydi va to‘lov majburiyatlarini o‘z vaqtida
bajarishga
imkoniyat beradi.
25

3.Moliyaviy risklarni neytrallashtirish va ularni sifat jihatdan baholash
hamda boshqarish amaliyoti
Amaliyotda korxonalar miqyosida moliyaviy risklarni neytrallashtirishning
ichki va tashqi mexanizmlari keng qo llaniladi. Bunda moliyaviy risklarni ʻ
neytrallashtirishning ichki mexanizmlari sifatida risklardan qochish, moliyaviy
operatsiyalar bo yicha chegaralar belgilash, xedjirlash, diversifikatsiyalash,
ʻ
risklarni taqsimlash va boshqa metodlarni keltirish mumkin.
Risklardan qochish amaliyotida korxona tomonidan quyidagilarga e’tibor
qaratiladi:
- risklilik darajasi yuqori bo lgan moliyaviy operatsiyalardan voz kechish;
ʻ
- shartnoma majburiyatlarini tizimli ravishda buzib kelayotgan hamkorlardan
voz kechish;
- yuqori miqdordagi qarz kapitalidan foydalanishdan voz kechish;
- past likvidli aylanma aktivlardan yuqori darajada foydalanishdan voz
kechish;
- vaqtincha bo sh pul mablag laridan qisqa muddatli moliyaviy
ʻ ʻ
investitsiyalarda foydalanishdan voz kechish.
Operatsiyalar bo yicha chegaralar belgilash amaliyotida esa quyidagilarga
ʻ
e’tibor qaratiladi:
26

- qarz mablag laridan foydalanish bo yicha chegara belgilash (o z ʻ ʻ ʻ
mablag lariga nisbatan);
ʻ
- yuqori likvidli aktivlar minimal chegarasini belgilash;
- iste’mol va tijorat kreditlarining bitta xaridor bo yicha maksimal miqdorini
ʻ
belgilash;
- bitta bankka joylashtirish mumkin bo lgan maksimal depozit miqdorini
ʻ
belgilish;
- emitentlarga nisbatan qimmatli qog ozlar bo yicha maksimal moliyaviy
ʻ ʻ
qo yilmalar miqdorini belgilash;
ʻ
- debitorlik qarzi bo yicha maksimal muddatni belgilash.
ʻ
Xedjirlash orqali moliyaviy risklarning oldini olish quyidagilardan foydalanish
orqali amalga oshiriladi:
- fyuchers shartnomalaridan foydalanish orqali xedjirlash;
- opsionlardan foydalanish orqali xedjirlash;
- svop operatsiyalaridan foydalanish orqali xedjirlash.
Diversifikatsiyalash amaliyoti bevosita risklarni taqsimlash
imkoniyatini yuzaga keltiradi va bu jarayon quyidagilar orqali amalga
oshirilishi mumkin:
- moliyaviy faoliyat turlarini diversifikatsiyalash;
- valyuta portfelini diversifikatsiyalash;
- depozit portfelini diversifikatsiyalash;
- kredit portfelini diversifikatsiyalash;
- qimmatli qog ozlar portfelini diversifikatsiyalash;
ʻ
- real investitsiyalash dasturlarini diversifikatsiyalash.
Risklarni taqsimlash moliyaviy operatsiya ishtirokchilari o rtasida amalga
ʻ
oshiriladi va bu amaliyot quyidagi jarayonlarda tashkil etilishi mumkin:
- risklarni investitsion loyiha ishtirokchilari o rtasida taqsimlash;
ʻ
- xom ashyo va materiallar bo yicha risklarni mol yetkazib beruvchilar va
ʻ
xaridor o rtasida taqsimlash;
ʻ
27

- lizing munosabatlarida asosiy vosita ma’naviy eskirishini lizing oluvchi va
lizing beruvchi o rtasida taqsimlash.ʻ
Shuningdek moliyaviy risklarni neytrallashtirishning ichki mexanizmlaridan
hisoblanuvchi boshqa metodlar sifatida quyidagilarni ham keltirish mumkin:
- moliyaviy jarimalar yoki chegirmalar qo llash;
ʻ
- kafolatlar olish;
- fors-major holatlari ro yxatini qisqartirish.
ʻ
4. Moliyaviy risklarni sifat jihatdan baholash va boshqarish amaliyoti
Nafaqat dunyo hamjamiyatida balki mamlakatimizda ham iqtisodiyot
sub’ektlari o‘z faoliyatlari davomida riskka duch kelishadi. Riskning zarar keltirish
ehtimolligi mavjudligi sababli, u iqtisodiyot sub’ektlari tomonidan boshqarilishi va
nazorat qilinishi kerak.
Moliyaviy risklarni tahlil qilish, baholash va boshqarish tizimi korxonaning
strategik boshqarishning markaziy qismi hicoblanadi. 39 Moliyaviy risklarni
boshqarishning asosiy maqsadi – kompaniya qiymatini maksimallashtirish
jarayoniga hissa qo‘shish, ya’ni o‘zining moliyaviy resurslarini to‘liq (qisman)
saqlab qolish yoki kutilayotgan foydaga erishish hisoblanadi. Bu korxonaning
moliyaviy xolatiga ta’sir etuvchi potentsial “salbiy” va “ijobiy” omillarni
aniqlashni anglatadi; korxona oldiga qo‘ygan maqsadlariga erishish uchun yutuq
ehtimolini oshiradi va yo‘qotishlar ehtimolini minimallashtiradi.
Moliyaviy risklarni boshqarish boshqaruv organi tomonidan qabul qilinib
tasdiqlanishi kerak hamda korxonaning har bir xodimiga joylarda konkret
vazifalarni belgilash orqali umumiy rivojlanish dasturi sifatida etkazilishi kerak.
Moliyaviy risklarni boshqarish yaxlit tizim sifatida qo‘yilgan vazifalarni
bajarilishi ustidan nazorat dasturini, olib borilayotgan tadbirlar samaradorligini
baholashni, shuningdek korxonaning har bir bo‘g‘inida rag‘batlantirish tizimini o‘z
ichiga oladi.
28

Moliyaviy risklarni boshqarish sohasi keng bo‘lib, turli rivojlanayotgan
komponentlardan (tarkibiy qismlardan) iborat va ulardan eng muhimi – bu riskni
baholash hisoblanadi.
Qiymat risk va daromadlilikning funksiyasi hisoblanadi, ya’ni naoniqlik
sharoitida har bir qabul qilinadigan qaror qiymatni oshirishi, o‘zgarishsiz saqlab
qolishi yoki pasaytirishi mumkin. Shundan kelib chiqib risk qiymatga erishish
uchun katta ahamiyatga ega sanaladi va strategik yo‘naltirilgan kompaniyalar
an’anaviy riskka yondashuvdan farqli ravishda riskni bartaraf etishga va hatto uni
minimallashtirishga ham intilishmaydi. Aksincha bunday kompaniyalar o‘zlarini
barcha tashkiliy qismlari bo‘ylab riskka uchrashni boshqarishga harakat qilishadi,
ya’ni ma’lum bir davr uchun ular strategik maqsadlarga samarali erishishga
kerakli. Ushbu riskni qabul qilish zonasini aniqlash zarurati esa riskni baholash
muhimligini ifodalaydi. Shu yo‘l bilan korxonalar har bir riskni
korxonaningumumiy maqsadiga erishish uchun ta’siri qanday bo‘lishini tushunadi
va nazorat qiladi. Riskni aniqlash (aynanlashtirish). Risk (yoki hodisa)ni aniqlash
jarayoni riskni baholashdan oldingi bosqich bo‘lib, u xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar,
korporatsiyalar mutasaddilari hamda kapital qo‘yilmalari loyihalari uchun risk
kategoriyalari (moliyaviy va strategik) va sub-kategoriyalari (bozor, kredit,
operatsion va likvidlik)dan iborat bo‘lgan risk bo‘yicha to‘liq ma’lumot yig‘ish
imkonini beradi. Bu bosqichda butun bir tarmoq korxona riskining tavcifini ishlab
chiqishi uchun risklar majmuini aniqlashi kerak hisoblanadi. Har bir risk qamrab
olinishi ijroiya boshqaruvi uchun biznesni ma’lum bosqichida muhim bo‘lsa-da,
ushbu aniqlangan ro‘yxatdagi risklar ularning darajalariga qarab ustuvorligi
boshqaruv va kengash fikrini asosiy risklarga qaratish uchun belgilanishini talab
etadi. Risklarni ustuvorligi bo‘yicha tabaqalash esa riskni baholash orqali amalga
oshiriladi.
Baholash mezoni. Riskni baholash jarayoni doirasidagi birinchi amal bu
baholashning umumiy mezonlarini ishlab chiqish
hisoblanadi. Risklar va imkoniyatlar odatda ta’sir ko‘rsatishi va sodir
bo‘lish ehtimolligiga qarab baholanadi. An’anaviy risk tahlili bo‘yicha risk –
29

ehtimollik va ta’sir darajasining funksiyasi sifatida ko‘riladi. Haqiqatdan
ham bu o‘lchovlar muhim hisoblanadi, biroq kutilmagan
hodisalar tez-tez sodir bo‘lsa, ko‘plab kutilgan hodisalar esa sodir bo‘lmay qoladi.
Yomon tarafi shundaki, kutilmagan hodisalar katta tezlikka sodir bo‘ladi. Lekin
ta’sir ko‘rsatish va sodir bo‘lish ehtimolligi alohida ko‘rilsa, umumiy
holatni to‘liqligicha ifodalay olmaydi.
Risk qanchalik tez paydo bo‘lishi, unga qanchalik tez javob qaytarilishi yoki
risk oqibatidan qayta tiklana olish va qay davrgacha riskka dosh bera olish kabi
savollarga javob tariqasida kompaniyaning riskka moyillik hamda risk sodir
bo‘lish tezligining masshtabini o‘lchash kerak bo‘ladi. Riskli vaziyatga nisbatan
korxona zaiflik (moyillik) darajadasini o‘lchash orqali riskni qabul qilish zaruratini
aniqlashi mumkin. Riskli vaziyat qanchalik tez sodir bo‘lishini aniqlash orqali
unga reaksiya qilish va moslashish tezligi kerakliligini bilib olinadi.
Baholash shkalasini ishlab chiqish. Taqqoslash standarti (mezoni)siz korxona
risklarini umumlashtirish (yaxlitlash) va ularni o‘zaro taqqoslash imkoni
bo‘lmaydi. Amaliyotda risklarni ta’sir ko‘rsatish, sodir bo‘lish ehtimolligi va shu
kabi boshqa o‘lchovlariga qarab ularni shkalasini ishlab chiqiladi.
Bu shkala hisoblash darajalari hamda ularning ifodalari (sabablari)dan iborat
bo‘lib, turli mijozlar tomonidan izchil tushunish va tadbiq qilish uchun kerak
bo‘ladi. Shkala qancha tavsifli bo‘lsa, shuncha ularning foydalanuvchilari
tomonidan izohi (tushunilishi) izchil (barqaror) bo‘ladi. Bu erda
muammo oddiylik va mukammallik orasidagi to‘g‘ri muvozanatni
aniqlash hisoblanadi.
Shkala riskni asosli tarzda darajalarga va ustuvorligi bo‘yicha ajratishga imkon
yaratishi kerak. Shkala eng optimal ko‘rinishda beshta darajadan tashkil topishi
kerak. Quyida ta’sir darajasi, ehimollik, moyillik va sodir bo‘lish tezligi bo‘yicha
har biri uchun alohida namunaviy baholash shkalasi keltirilgan.
Ta’sir darajasi. Ta’sir(yoki oqibat) darajasi risk holati korxona faoliyatiga ta’sir
ko‘lamini ko‘rsatadi. Ta’sir darajasini baholash mezoni o‘z ichiga moliyaviy,
30

reputatsion, boshqaruv, xavfsizlik, tashqi omil, ishchi-xodim, mijoz va operatsion
ta’sirlarni oladi. Korxonalar odatda ushbu keltirilgan sohalarning har biri bo‘yicha
risk ta’sirini umumlashtirish orqali ta’sir darajasi aniqlanadi. Ba’zi korxonalar risk
uchun ishlab chiqilgan shkalani, imkoniyatlar (daromadlar) uchun ham qo‘llashadi
(5.4-jadval).
Ehtimollik. Ehtimollik – bu ma’lum hodisa sodir bo‘lish ehtimolligi
hisoblanadi. Ehtimollikni miqdoriy ifodalar orqali nisbiy (foizda) ehtimollik
sifatida yoki sodir bo‘lish chastotasi sifatida ko‘rish mumkin. Sonli qiymatlardan
foydalanilayotganda vaqt oralig‘ini yillik takrorlanishlar yoki loyiha hayot
davriyligi orqali tasniflanishi kerak. Ba’zida korxonalar ehtimollikni «belgilangan
davr oralig‘ida risk hodisasi bir necha marotaba sodir bo‘lish»i yoki
«bo‘lmaslig»iga o‘xshash sifatiy ifodalar orqali ifodalashadi (5.5-jadval).
Riskka moyillik. Riskka moyillik ta’sir kuchi va ehtimollikka bevosita bog‘liq.
Korxona qanchalik riskka moyilligi kuchli bo‘lsa shuncha riskning ta’sir kuchi
yuqori bo‘ladi. Agar nazoratni o‘z ichiga olgan riskka qarshi choralar o‘z o‘rnida
va tegishli tarzda qo‘llanilmasa, risk hodisasi sodir bo‘lish ehtimolligi oshadi.
Moyillikni baholash korxonalarda riskni boshqarish qanday yaxshi joriy etilganini
aniqlashga imkon beradi.
Riskka moyillikni baholash mezoni quyidagi choralarni joriy qilishni o‘z ichiga
oladi: stsenariyaviy rejalashtirish, real optsionlar42, risk hodisasi sodir bo‘lganda
unga tez moslashib kapital zihiralarini shakllantirish kabi qarshi choralarni
qo‘llash. Biroq universal baholash mezani mavjud emas. Har bir korxona o‘z
mezonini talablarini qondirishga mos tarzda ishlab chiqishi kerak.
Risk sodir bo‘lish tezligi. Risk sodir bo‘lish tezligi – bu risk holati o‘zini
oshkor etishi uchun ketadigan vaqtni, ya’ni risk hodisasi sodir bo‘lishi va korxona
birinchi bor uning ta’sirini his qilish nuqtasi oralig‘ida kechadigan vaqtni
anglatadi. Ushbu tezlikni bilish korxona uchun riskka qarshi choralar rejasini
ishlab chiqishiga foydali hisoblanadi.
Riskni baholash. Risklarni baholash – bu har bir risk uchun qabul qilingan
mezon asosida qiymat belgilash va ehtimolli imkoniyatlarni aniqlash hisoblanadi.
31

Buni ikki bosqichda amalga oshirish mumkin: birinchi bosqichda sifatiy hisoblash
texnikasidan foydalanib risklarni dastlab saralab olinadi, ikkinchi bosqichda eng
ahamiyatli risklar bo‘yicha miqdoriy tahlil o‘tkaziladi.
Riskni baholash jarayoni oddatda ikki bosqichda amalga oshiriladi. Risklar va
imkoniyatlarni dastlabki tekshirish (saralab olish) sifatiy texnikalar yordamida
amalga oshiriladi, so‘ngra risk va imkoniyatlarning muhimlarini miqdoriy
hisoblanadi.
Sifatiy baholash har bir risk va imkoniyatni yuqorida keltirilgan namunaviy
shkalalar bo‘yicha tahlil qilish orqali baholashdan iboratdir.
Miqdoriy tahlil esa ham ta’sir kuchi va ham ehtimollikning turli ma’lumotlar
manbasidan foydalangan holda sonli qiymatini aniqlashdan iborat. Tahlil sifati
ushbu sonli qiymatlarni to‘liqligi va aniqligi hamda qo‘llanilayotgan model
asosliligiga bog‘liq bo‘ladi. Riskni baholash yondashuvlarining har ikkalasi ham
yutuq va kamchiliklarga ega.
Sifatiy baholashda keng ishtirok etadigan usullarga quyidagilar kiradi: intervyu
va so‘rov o‘tkazish texnikasi, samaradorlikning qiyosiy tekshiruvi, stsenariyaviy
tahlil.
Miqdoriy texnikalar o‘z ichiga deterministik (aniq) va stoxastik (ehtimolli)
modellarni oladi.
Mavjud ma’lumot tahlili. Risk sodir bo‘lishi haqidagi ma’lumotlar manbasi
sifatida ichki va tashqi audit xulosalari, kafolat bo‘yicha da’vo va shikoyatlar,
sug‘urta kompaniyalari, sanoat birlashmalari va tadqiqot tashkilotlarining ochiq
hisobotlarini keltirish mumkin. Mavjud ma’lumotlarga tayanish ob’ektiv sanalsa-
da, ushbu ma’lumotlar bazasini joriy holatga o‘rinliligini baholash muhim
hisoblanadi.
Ssenariyaviy tahlil. Risk bo‘yicha bir nechta ssenariyni shartlari bilan ishlab
chiqishni talab etadi. Quyidagi jadvalda korxona daromadiga salbiy ta’sir
ko‘rsatadigan omillarni ssenariyaviy tahlili keltirilgan.
Risklarni o‘zaro bog‘liqligini baholash. Risklar yakka ajralgan holda
bo‘lmasligi sababli, korxonalar uchun riskni o‘zaro ta’sirini boshqarish muhim
32

sanaladi. Portfel riskini tushunish uchun uning tarkibidagi har bir aktiv riskini
alohida hisoblash, shuningdek ularning o‘zaro bog‘liqligida paydo bo‘ladigan
riskni hisoblash kerak bo‘ladi.
Hatto ahamiyatsiz bo‘lgan risklar ham boshqa hodisa va holatlar bilan
birgalikda potentsial yirik talofatga yoki aksincha imkoniyatlarga sabab bo‘lishi
mumkin. Shuning uchun korxonalar risklarni integrallashgan yoki yaxlit
ko‘rinishida riskni o‘zaro bog‘liq xaritasi, korrelyatsion matritsasi, «bow-tie»
diagrammasi singari texnikalardan foydalangan holda baholashga intilishadi.
Riskni o‘zaro bog‘liq xaritasi. Eng soddagrafik ko‘rinishi – bu risklarni x va u
o‘qlari bo‘ylab joylashtirish orqali tuzilgan shakli hisoblanadi. Ularni o‘zaro
bog‘liqligini xaritada biror belgi (X) yoki miqdoriy ko‘rsatkich bilan qayd qilinadi
Xulosa
Riskni boshqarishda tayor mahsuloti bo`lmaydi, lekin uning uslublari riskni
kamaytirishni har hil yo`llari va qo`yilgan topshiriqni zudlik bilan bajaruvchi
rejalari har qanday riskli munosabatlarni oldini olishga yordam beradi. Hosil
bo`lgan yoki yuzaga kelgan risklarni oldini olishda yoki boshqarishda riskni
boshqarish aniq va operativ bo`lishi muhim rol o`ynaydi. Operativ boshqarish - bu
yuzaga kelgan hodisalarni mantiqiy tomondan o`ylab o`tirmasdan, qisqa vaqtda
shu muammoni yechishni to`g`ri yo`lini topishdir. Aniqlik – bu riskli
munosabatlarda yuzaga kelgan aniq muammolarni yechish tushuniladi. Riskning
ta`siriga yuqoridagi ikki muhim yo`nalishdagi uslub yordam bermasa, ya`ni risk
darajasi kamaymasa yoki ta`sir doirasi kengayib borsa u holda riskni boshqarishda
evristik uslubdan foydalanish mumkin. Bu uslub orqali riskni mantiqiy jihatdan
fikrlash, hayotiy tajribalardan xulosa chiqarish va aniq mezonini ishlab chiqish
mumkin. Evristik uslubda quyidagi fikrlar asos bo`ladi:
1) O`z kapitalingizga nisbatan, ko`p katta riskli munosabatlarga bormang;
2) Kam daromadli, ko`p riskli munosabatga borish mantiqqa mos kelmas;
3) Yuzaga kelgan riskli munosabatlarda doimo to`g`ri uslub tanlash zarur.
Riskni boshqarishning ob`ektiv zarurligi quydagilar bilan tavsiflanadi:
33

Birinchidan, ishonchli texnologiyalar bo`lishidan qat`iy nazar yengil va og`ir
sanoat zavodlarini operativ boshqarish jarayonida ham xavfsiz ishlashini
ta`minlash uchun juda muhim omil hisoblanadi.
Ikkinchidan, bozorlar va tarmoqlarni iqtisodiy erkinlashtirish tufayli rahbarlar
tomonidan bosimo`tkazishi, boshqaruv xodimlari va tashkilotning ham iqtisodiy
tejamkorligini oshirish va daromadliligini ko`paytirish natijasida sohalarida
tashkiliy tuzilmasida o`zgarishlarga olib kelishini oldini oladi. Shu bilan birga
operativ ahamiyati xodimlar sonini kamaytirish kabiish jarayonini sustlashtiruvchi
omillardan holi bo`lishdir.
Uchinchidan, kichik va o`rta kompaniyalar uchun, muayyan qo`llab-quvvatlash
zarurligi shundaki, sanoatning turli tarmoqlarida tajribasizlik tufayli kelib
chiqadigan avariyalar risklarni boshqarishning muhimligini ko`rsatadi.
Risklarni boshqarishni turli usullari va uslublari yuzaga kelishi bo’lgan riskni
oldini olish bartaraf etish yoki kamaytirish mumkin shuni uchun avvolo riskni
yaxshi o’rganib qandan risk bo’sa usha riskni kelib chiqishini inobotga olib
kamaytirish lozim. Moliyaviy risklarni boshqarish tizimi riskning yuzaga kelishini
oldindan xom-cho‘t qilish, risk tufayli yuzaga keladigan salbiy xolatlarga yo‘l
qo‘ymaslik yoki ularning ta’sirini kamaytirish borasida chora-tadbirlar, usullar
yig‘indisini o‘z ichiga oladi.
Moliyaviy risklarni boshqarish tizimining obyekti moliya sektori faoliyatida
yuzaga keluvchi risklar bo‘lsa, uning subyekti sifatida riskga o‘z ta’sirini
o‘tkazuvchi guruh, moliya sohasi hodimi yoki menejeri hisoblanadi.
Moliyaviy risklarni boxolash strategiyasini ishlab chiqish uchun bank
faoliyatini chuqur bilish, moliyaviy korxonalari bajaradigan operatsiyalarning
samaradorligini aniqlay bilish, banklarning investitsiya, valyuta siyosati va boshqa
faoliyatlari bo‘yicha optimal qarorlar qabul qilishga erishish, mijozlarning xo‘jalik
faoliyati va ularning moliyaviy ahvoli, tarmoqlar faoliyatining xususiyatlari va
boshqalarni bilish lozim.
Moliyaviy risklarni boshqarish strategiyasi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning
barcha imkoniyatlaridan to‘la foydalanish, korxonalarni rivojlantirish istiqbollarini
34

belgilab berish va moliyaviy risklarni oldini olish faoliyatini samaradorligini
oshirishga imkon yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati:ʻ
I.Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi– T.: “O zbekiston”, 2018 y
ʻ ʻ
2. Investitsiya va tashqi savdo sohasida boshqaruv tizimini takomillashtirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida 2019-yil 28-yanvar,PF-5643-son
3. O’zbekiston Respublikasining “Erkin iqtisodiy zona to’g’risida”gi Qonuni
23.09.2009 yildagi O’RQ-224-son
4. “Chet el investitsiyalari to g risida”gi O zbekiston Respublikasining qonuni.
ʻ ʻ ʻ
1998 yil 30 aprel
5. O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 12.08.2017 y. 623-son
ʻ
"Vazirlar Mahkamasining Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini tashkil etish chora-
tadbirlari to g risida" 2017 yil 10 apreldagi 196-son qaroriga qo shimchalar
ʻ ʻ ʻ
kiritish, shuningdek vazirlar mahkamasining 2011 yil 10 yanvardagi 15-f-son
farmoyishini o z kuchini yo qotgan deb hisoblash to g risida"gi Qarori
ʻ ʻ ʻ ʻ
6. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016-yil 23-
ʻ
dekabrdagi "O zbekiston Respublikasining 2017-yilgi Investitsiya Dasturi
ʻ
to g risida"gi Qarori
ʻ ʻ
35

7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti matbuot xizmati davlat rahbarining
2020 yil uchun mo‘ljallangan eng muhim ustuvor vazifalar haqidagi Oliy Majlisga
Murojaatnomasi
8. O‘zbekiston Respublikasida investitsiya muhitini tubdan yaxshilash chora-
tadbirlari to‘g‘risida 2018-yil 1-avgust
9. Investitsiya va boshqаruv kompаniyalаri fаoliyati to`g`risidagi nizomni
tаsdiqlаsh haqida Vazirlar Mahkamasining 2019-yil 17-maydagi 414-son qaroriga
ilova
10. O‘zbekiston respublikаsi investitsiya dаsturini shаkllаntirish vа аmаlgа
oshirishning sifаt jihаtidаn yangi tizimigа o‘tish chorа-tаdbirlаri to‘g‘risidа PF
5717-son 14.05.2019
II. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma'ruzalari
11. Mirziyoyev.Sh.M. ”Tanqidiy tahlil, qat`iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak.” ʻ
“O zbekiston” 2017y
ʻ
12. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
III. Darslik va o'quv adabiyotlari
13. Malikov T.S. Moliya: O quv qo llanma. O zbekiston Respublikasi Oliy va
ʻ ʻ ʻ
o rta maxsus ta`lim vazirligi.-T.: “Iqtisod-moliya”, nashriyoti, 2018 y
ʻ
14. Haydarov N. X., Ubaydullaeva S.F. “Xorijiy investitsiyalarni
muvofiqlashtirish masalalari”. Toshkent - 2018y
15. Boltaboev M.R., Qosimova M.S. va boshqalar. Kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik. –T.: TDIU, 2017y
16. Inomov H.H – Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. O quv
ʻ
qo llanma. – “Toshkent” 2019.
ʻ
17. Mamatov B.S., Xo jamkulov D.Yu., Nurbekov O.Sh. Investitsiyalarni
ʻ
tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. T.:Iqtisod-moliya, 2018.
18. O zbekiston iqtisodiyoti. Axborot-tahliliy byuleten 2019-yil yanvar-
ʻ
dekabr.T.:Iqtisodiy tadqiqotlar markazi.2020.
36

19. Sultonov Sh., Chinqulov Q., G‘ofurova U., Safarova N. Biznes moliyasi.
O‘quv qo‘llanma. – T.: «Iqtisod moliya»,2019. – 112- bet.
20. Mahmudov N.M, Madjidov Sh.A. Investitsiyalarni tashkil etish va
moliyalashtirish. O quv qo llanma. – T.: TDIU, 2018 ʻ ʻ
21. Ткач e нко Ю., Малих Н Инвестиции учебное пособие. M .:
Издательский центр « Akademiya » , 2015..
22. Vaxobov A . V ., Hajibakiyev Sh . X ., Mo ʻ minov N . G . Xorijiy investitsiyalar .
O ʻ quv qo ‟ llanma . - Toshkent : Moliya , 2010 y
23. Qayumov R ., Xojimatov R . Investitsiyani tashkil etish va moliyalashtirish :
Darslik . - T .: TDIU , 2015
24. Siddiqov A. Sanoat ishlab chiqarishga yo’naltirilgan investitsiya
mablag’lari samaradorligi. // «Bozor, pul va kredit», 2017. №7-8. – B. 48.
25. Madumarov H. Xorijiy investitsiyalarni jalb etish omillari. Bozor pul va
kredit. Toshkent: 2018
26. Bank-moliya akademiyasi 2018 yil 26 aprel “O zbekiston Respublikasida
ʻ
moliyaviy institutlarning investitsion faolligini yanada jadallashtirishning dolzarb
masalalari” mavzusida o tkazilgan respublika ilmiyamaliy konferentsiyasi tezislari
‟
to plami
ʻ
27. Polyxeni Kechagia and Theodore Metaxas. FDI in Central Asia:
Uzbekistan. Munchin Personal RePEc Archive. University of Thessaly,
Department of Economics,Greece,2016
28. Schwab K. World Economic Forum: The Global Competitiveness Report.
Geneva: World Economic Forum, 2018
29. Best-Practice Guide for a Positive Business and Investment
Climate.Organization for Security and Co-operation in Europe (OSCE). 2018
30. G ofurova U.F. – TMI, “Xalqaro moliya va hisob ” ilmiy elektron jurnali.
ʻ
№ 6, dekabr, 2018 yil
31. Sultonov Sh., Chinqulov Q., G‘ofurova U., Safarova N. Biznes moliyasi.
O‘quv qo‘llanma. – T.: «Iqtisod-moliya», 2019
37

32. U.O’roqov, Sh.A.Rayimqulova. O’zbekistonda qulay investitsiya muhitini
shakllantirish masalalari. Science and Education, 2022
IV. Internet saytlari:
33. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari milliy bazasi);
34. www.gov.uz (O‘zbekiston Respublikasining Hukumat portali);
35. www.mf.uz (O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi);
36. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistikasi qo‘mitasi).
37. www.soliq.uz (O‘zbekiston Respublikasining Davlat soliq qo‘mitasi);
38. www.mehnat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi);
39. www.tradingeconomics.com (Jahon statistik ma’lumotlari)
38

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить

Похожие документы
O’z Milliy bank amaliyot hisoboti
Iqtisodiyot va moliya bo‘limi amaliyot hisoboti amaliyot hisoboti
Ipoteka bank amaliyot Mirobod filiali
"Trastbank" bitiruv oldi amaliyot
Turonbank bitiruv oldi amaliyoti