Dokument ma'lumotlari

Narxi 100000UZS
Hajmi 302.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 01 Noyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Dissertatsiyalar
Fan Tarix

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

5 Sotish

Movarounnahrning Chig‘atoy ulusi tarkibidagi siyosiy hayoti

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI Qo‘lyozma huquqida UDK: 001.32(02)(32.1) 70220301-Tarix (yo‘nalishlar va faoliyat turi bo‘yicha) mutaxasisligi Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan DISSERTATSIYASI MAVZU: Movarounnahrning Chig‘atoy ulusi tarkibidagi siyosiy hayoti BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 MUNDARIJA KIRISH………………………………………………………………………….3 I BOB. CHIG‘ATOY ULUSINING TASHKIL TOPISHI JARAYONIDA MOVAROUNNAHRDAGI SIYOSIY VAZIYAT I.1. XIII asr birinchi yarmida Movarounnahr va Chig‘atoy ulusining tashkil topishi..................................................................................................................9 I.2. Chig‘atoy ulusi nisbiy mustaqil davlat sifatida………………………….17 I.3. Movarounnahrdagi siyosiy jarayonlardamahalliy amirlar roli…………..25 II BOB. CHINGIZIYLAR DAVRI MA MURIY- BOSHQARUV TIZIMI VAʼ BOSHQARUVDA YUZ BERGAN O‘ZGARISHLAR II.1. Chig‘atoy ulusining ma muriy-hududiy tuzilishi………………………..40 ʼ II.2. Chingiziylarda markaziy idora usuli va uning Markaziy Osiyo hududlarida joriy etilishi……………………………………………………….53 II.3. Chingiziylar davrida Movarounnahrning an anaviy boshqaruvidagi ʼ o‘zgarishlar…………………………………………………………………….66 XULOSA ............................................................................................................78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘ YXATI........ .......................80 KIRISH Mavzu dolzarbligi: Vatanimiz mustaqillikka erishganidan so‘ng tariximizga bo‘lgan munosabat tubdan o‘zgardi. Zero o‘z o‘tmishini yaxshi bilgan undan to‘g‘ri xulosalar chiqargan xalqgina kelajak sari xotirjam qadam tashlay oladi. Mustaqillik yillarida tariximizga bo‘lgan e’tibor hukumat darajasigacha ko‘tarildi desak aslo xato bo‘lmaydi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-iyuldagi – O‘z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish haqidagi qaroridan so‘ng haqqoniy tarixni yaratish, bu jarayonda birlamchi manbalarga asosiy e‘tibor berish, qo‘yilgan muammolarni soha mutaxassislari tomonidan hal etilishi, mavjud muammolar yechimini ilmiy asoslash borasida anchagina ishlar amalga oshirildi. Respublikamiz birinchi prezidenti I.A. Karimov O‘zbekiston mustaqillikka erishgan kundan boshlab vatanimiz tarixini qaytadan tiklash ishlariga shaxsan bosh-qosh bo‘lganlariga tarix guvoh. Bu borada birinchi prezidentimiz I.A. Karimovning 1998-yilda bir guruh tarixchi-olimlar bilan qilgan suhbatida tarixchi-olimlarimiz oldiga bir qator ilmiy- nazariy va amaliy dolzarb muammolarni hal etish vazifasini qo‘ygan edi. Bu uchrashuvdan keyin tarixchi-olimlarning mas‘uliyatlari yanada oshdi. Shu jihatdan O zbekistonda ilmiy tadqiqotlarni yanada rivojlantirish, tarix fanining muhimʻ mavzulari bo yicha ilmiy izlanishlarni tashkil etish borasida samarali ishlar amalga ʻ oshirilmoqda. Zero, “ xalqlarimizning boy madaniy merosini chuqur o rganish, turli ʻ tadqiqotlar olib borish hamda jahon miqyosida targ‘ib qilish katta ahamiyatga ega”. Bu, o z navbatida, turlicha yangi ilmiy-amaliy vazifalarni echish zaruratini talab ʻ etmoqda. Davlatchilik va boshqaruv tarixining iqtisodiyot bilan bog‘liqligi shundaki, iqtisodiy fanlar jamiyatdagi ishlab chiqarish munosabatlarini, ishlab chiqaruvchi xo‘jalik sohalarining paydo bo‘lishi va rivojlanishini, moliya masalalarini, jumladan, dehqonchilik, hunarmanchilik, mahsulot ayirboshlash, tovar pul munosabatlari, soliqlar tizimi, savdo-sotiq tarixi kabilarni tadqiq etishda o‘ta muhimdir. Shuningdek, davlatchilik va boshqaruv tarixini o‘rganishda siyosatshunoslikning ham ahamiyati beqiyosdir. Ma’lum bir davlatning taraqqiyoti yoki tanazzuli o‘sha davlatda olib borilgan siyosatga bog‘liqligi sir emas. Undan tashqari, turli davrlardagi norozilik harakatlari, bosqinchiliklar, qo‘zg‘olonlar va urushlar tarixi ham siyosat bilan bevosita bog‘liqdir. Shuningdek, davlatchilik va boshqaruv tarixini o‘rganishda sotsiologik tadqiqotlaming ham ahamiyati kattadir. Sotsiologiya fani mavjud jamiyatni bir butun yaxlit holatda, uyushgan tizim sifatida tadqiq etadi hamda mavjud jamiyat a’zolarining davlatga bo‘lgan turli munosabatlarini, ularning mavjud davlat haqidagi mulohazalarini o‘rganadi. Xullas, barcha davlatlarda bo‘lgani kabi o‘zbek xalqi davlatchiligi va boshqaruvi tarixini tadqiq etish ham turli fan sohalari bilan chambarchas bog‘liqdir. Bir umumiy geografik mintaqa – O‘rta Osiyoda yashab kelgan qo‘shni xalqlar, elatlar va qabilalarni bir-biriga yaqin bo‘lgan madaniyatlar, ijtimoiy-iqtisodiy va tarixiy jarayonlar, umumiy va madaniy etnik ildizlar birlashtirib turgan. Shuning uchun ham qadimgi davrlardan boshlab O‘rta Osiyo xalqlarining tarixiy taqdiri bir-biriga uzviy bog‘langan. Shu bois Movarounnahrning Chig‘atoy ulusi tarkibidagi siyosiy hayoti, ulusning tashkil topish jarayonlari, ma’muriy-hududiy bo‘linishlari, boshqaruv tizimida mahalliy amaldorlarning o‘rni kabi masalalarini ko rib chiqish vaʻ umumlashtirilgan holda xulosalar chiqarish mintaqa tarixini yangi ilmiy ma’lumotlar bilan boyitish imkonini beradi. Yuqorida qayd qilingan muammolarning ilmiy echimini topish uchun ushbu mavzu tanlab olindi. Tadqiqotning maqsadi movarounnahrning Chig‘atoy ulusi tarkibidagi siyosiy hayotidagi o‘rni masalasini ochib berishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari:  XIII asr birinchi yarmida Movarounnahr va Chig‘atoy ulusining tashkil topishi masalalarini ko rib chiqish; ʻ  Chig‘atoy ulusi nisbiy mustaqil davlat sifatida tarixini yoritish  Movarounnahrdagi siyosiy jarayonlarda mahalliy amirlar o‘rni masalasini yoritish  Chig‘atoy ulusining ma muriy-hududiy tuzilishi tarixini tahlil qilishʼ  Chingiziylarda markaziy idora usuli va uning Markaziy Osiyo hududlarida joriy etilishi masalalarini ko rib chiqish ʻ  Chingiziylar davrida Movarounnahrning an anaviy boshqaruvidagi ʼ o zgarishlar tarixini ochib berish ʼ Tadqiqotning davriy chegarasi. Chig‘atoy ulusining tashkil topishi, mustaqil davlat sifatida shakllanish tarixini, ya’ni XIII asr dastlabki davri va Movoraunnahrda Amir Temurning hukmronliki o‘rnatilishigacha bo‘lgan davrni – XIV asrning 60- yillarigacha bo‘lgan davrni qamrab oladi. Muammoning o rganilganlik darajasi va manbaviy asosi. ʻ XIII asrdagi mo‘g‘ul istilosi shu davr kishilari hamda ularning yaqin avlodlari shuuriga shu qadar ta’sir o‘tkazdiki, mo‘g‘ul xalqini va uning tarixini o‘rganish deyarli istilo bilan bir paytning o‘zida boshlanib ketdi. Kutilmagan fojiaga yo‘liqqan Osiyo va Sharqiy Yevropa mamlakatlari xalqlari – arab, fors, rus, arman, gruzin, lotin, polyak, xitoy, venger, nemis kabi tillarda mo‘g‘ul yurishlari, ularning jang olib borish usullari, mo‘g‘ul qo‘shini tuzilishi, odamlarni shafqatsiz va ommaviy tarzda qirish, vayron etilgan shahar-qishloq, buzib tashlangan kanallar, bog‘-rog‘lar haqida chuqur afsus bilan yozilgan xabarlar ko‘p. Istilodan so‘ng o‘rnatilgan mo‘g‘ullar boshqaruv tizimi haqidagi ma’lumotlar ham o‘ta muhim. Mo‘g‘ullar dunyoqarashi, turmush tarzi xususida mufassal xotiralar hamda hikoyalar ham diqqatga sazovor. Mazkur manbalarning o‘ziga xosligi shundaki, zabt etilgan mamlakatlarning bu mavzuda yozgan barcha mualliflari hamda ularning yaqin avlodlari o‘zlari guvoh bo‘lib yoki ota-bobolaridan eshitganlari haqida yozar ekanlar, mo‘g‘ul istilosini xalqlar qismatiga tushgan buyuk bir musibat sifatida turlicha baho berganlar. Holbuki, mualliflarning ba’zilari sharoit taqazosi bilan mo‘g‘ullar xizmatida turgan holda ular tarixining guvohi sifatida ijod qilganlar. Ibn al-Asir (1160-1234), Abul-Fazl ibn Muhammad Jamol ad-din Al-Qarshiy (1234-1301), Juvayniy (1226-1283), Fazlulloh Rashid ad- din (1247-1318), kabi tarixchi olimlar shular jumlasidandir. Movarounnahrning Chig‘atoy ulusi tarkibidagi siyosiy hayotidagi o‘rni masalasini o‘rganishda arab, fors va boshqa turdagi manbalarga asoslanib tadqiqot olib boriladi. Jumladan, arab manbalaridan Jamol al-Qarshiyning “Al-Mulhaqot bi-s- Suroh”, al-Umariyning “Masalik al-absar fiy mamalik al-amsar”, Maqriziyning “Kitob-al-mavaiz va-l-i’tibar fi zikr al-xitat va al-asar”, Ibn Battutaning “Sayoxatnoma” asarlari hamda fors manbalaridan Rashid ad-Dinning “Jome’ at- tavorix” solnomasi va “Shuab-i panjgona” va “Nasabnoma-i muluk” asarlari, Yaqub al-Haraviyning “Tarixnoma-i Hirot”, Abdulloh Vassofning “Tarixi Vassof”, Abu al- Qosim al-Qashoniyning “Tarixi O‘ljaytu”, Mirxondning “Ravzat us-safo”, Hafizi Abruning “Majmu at-tavorix”, Mirzo Ulug‘bekning “Ulusi arba’-yi Chingiziy” va “Mu’iz al-ansab” asarlari hamda turkiy (chig‘atoy) tildagi “Tavarix-i guzida-i nusratnoma” asarlari. Shuningdek, mavzuga doir xorijiy va mahalliy tadqiqotlardan foydalaniladi, tahlil etiladi. Bundan tashqari Juvayniyning “Tarixi jahonkushoy”, Abulg‘oziy Bahodirxonning “Shajarayi turk”, Nasaviyning “Al –komil fit - tarix”, “Siyrat as - sulton Jaloliddin Mankburni” shu va boshqa bir qancha olimlar o‘z asarlarida yozib qoldirgan. Ushbu ishning tarixshunosligiga oid juda ko‘plab asarlar bo‘lib, ular, Bosvortning “Musulmon sulolalar tarixi”, B. Ahmedov “Tarixdan saboqlar”, Iso Jabborovning “Buyuk Xorazmshohlar”, Eshov “O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi”, Sagdullayev A, Mavlonov O‘ “O‘zbekistonda davlat boshqaruv tarixi”, Akbar Zamonovning “O‘rta asr tarixiy shaxslarining ayrim noma’lum sahifalari” boshqa ko‘plab asarlarda ushbu ish tadqiq etilgan. Mavzuga oid tadqiqotlar natijalari va ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko rsatadiki, ko chmanchi chorvador massaget qabilalarining tarixi alohida tadqiqotʻ ʻ ob’ekti sifatida yetarli darajada o rganilmagan va umumlashtirilmagan. ʻ Tadqiqotning nazariy uslubiy asoslari. Mavzuni o‘rganish jarayonida yangicha fikrlash, hamda ilmiy tafakkurning umumbashariy tamoyillariga, bo‘lib o‘tgan voqealarni o‘zaro dialektik aloqadorlikda deb qarashga asoslanildi. Mavzuni yoritishda milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg‘unligiga, milliy mafkura nuqtayi nazaridan yondashishga alohida e’tibor qaratildi. Tadqiqotda tarixiylik, xronologik uzviylik, tarixiy-qiyosiy tahlil metodlariga amal qilindi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagi holatlar bilan asoslanadi: − Movarounnahrning Chig‘atoy ulusi tarkibidagi siyosiy hayoti tarixining o‘rganilishi natijalari hamda fanlararo (manbashunoslik, arxeologiya va numizmatika, tarixiy toponomika, tarixiy geografiya va etnik kartografiyasi) ma’lumotlariga tayangan holda mavzuning nazariy va ilmiy-amaliy jihatlari ochib berilgan; − XIII asr birinchi yarmida Movarounnahrda Chig‘atoy ulusining tashkil topishi, nisbiy mustaqil davlat sifatida shakllanishi natijasida hududning siyosiy hayotida tubdan o‘zgarishlar bo‘lganligi va keyingi vujudga kelgan davlatlarning davlatchilik, boshqaruv tartiblarida ham buni ta’siri katta bo‘lganligi aniqlangan; − tarixiy manbalar taxlili asosida Movarounnahrning Chig‘atoy ulusi tarkibidagi siyosiy hayotining o‘ziga xos xususiyatlari ochib berilgan; − Mo‘gul chorvador xalqlari va o troq vohalar ziroatkorlari o rtasidagi o zaroʻ ʻ ʻ aloqalar hamda siyosiy va iqtisodiy jarayonlarning o zgarishi, tashqi ʻ migratsiyalarning O‘rta Osiyo etnomadaniy tarixi rivojiga ta’sir ko rsatishi, siyosiy, ʻ harbiy, moddiy va ma’naviy madaniyatda transformatsion o zgarishlarga imkon ʻ berganligi ochib berilgan. Mavzuning amaliy ahamiyati. Tadqiqot mazmunini qamrab olgan tarixiy ma’lumotlar O‘zbekiston va Xorazm tarixini XIII asrning dastlabki choragini qamrab olgan bo‘limini yoritishda nazariy manba bo‘ladi. Shuningdek, Urganch davlat universiteti Tarix fakultetining “Tarix” guruhlari talabalari ishtirokida tashkil etilgan Tarix to‘garaklarida mavzular tayyorlash jarayonida tarixiy ma’lumotlar qo‘l kelishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligining umumta’lim maktablarining 7 sinf o‘quvchilarining O‘zbekiston tarixini o‘rganish jarayonida mavzu materiallaridan foydalanishdan xoli bo‘lmaydi. Mavzu tuzilishi : Kirish, ikki bob, xulosa va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I BOB. CHIG‘ATOY ULUSINING TASHKIL TOPISHI JARAYONIDA MOVAROUNNAHRDAGI SIYOSIY VAZIYAT. I.1. XIII asr birinchi yarmida Movarounnahr va Chig‘atoy ulusining tashkil topishi. O‘rta asrlaring manbalarining ma’lumotlariga ko‘ra, XII asr oxiri XIII asr boshlarida mo‘g‘ul qabilalari va elatlarining qudratli davlatga birlashuvi jarayonlari bo‘lib o‘tadi. Yozma manbalarda mo‘g‘ullar menu (menva) nomi bilan ilk marotaba Xitoyning Tan sulolasi (618-908 y.y.) solnomasida tilga olinadi. Aksariyat manbalarda mo‘g‘ullarning birlashuv jarayonlari Temuchin nomi bilan bog‘lanadi. Ma’lumotlarga ko‘ra, Temuchin 1155 yilda tug‘ilgan bo‘lib, boy mo‘g‘ul zodagoni Esugay Bahodirning o‘g‘lidir. XII asr o‘rtalariga kelib Baykal ko‘li atrofi, hozirgi Mo‘g‘uliston hududlarida yashovchi turkiy va tungus-manjur qabilalarining ko‘pchiligi Esugay Bahodir ta’siriga o‘ta boshlaydilar. Egusay tatar va markit qabilalariga qarshi urushlar paytida 1185-yilda xoinona o‘ldirilgandan so‘ng tashabbus uning o‘g‘li Temuchin qo‘liga o‘tadi. Temuchin 1186-1204 yillar davomida hokimiyat uchun kurash olib borib faqat mo‘g‘ullarnigina emas, ular bilan qo‘shni bo‘lgan tatar, markit, kerayit, jaloyir, nayman, uyg‘ur, qorluq kabi ko‘plab qabilalami o‘z qo‘li ostida birlashtirib, kuchli davlatga asos soladi. 1206- yilning bahorida Mug‘ulistondagi Onon daryosi irmoqlaridan birining sohilida o‘z hokimiyatining to‘liq mustahkamlab olgan Temuchin mug‘ullarning umum qurultoyini chaqiradi. Temuchinning tarafdorlari – mo‘g‘ul zodagonlari to‘plangan bu qurultoyda u oliy mo‘g‘ul hukmdori - xon deb tantanali e’lon qilinadi va davlatning bosh shamani deb Tangriy unga “Chingizxon” degan faxriy nom beradi (“Chingizxon” - kuchli, buyuk degan ma’noni anglatadi). Qurultoyda Chingizxon o‘z tug‘i - bayrog‘ini ko‘tarib, o‘nta lavozimni joriy etadi va uni o‘z yaqinlariga taqdim etadi. Sahrodagi Qoraqurum shahri yangi davlatning poytaxti qilib belgilanadi. Yangi mo‘g‘ul davlati - Eke Mung‘ol ulus (Buyuk mo‘g‘ul davlati) deb atalib uning boshqaruvi “Altan urug” (Oltin urug‘) qo‘liga o‘tdi. O‘z mavqei va hokimiyatini mustahkamlab olgan Chingizxon o‘z harbiy kuchlarini isloh qilib, davlati sarhadlarini kengaytirish harakatini boshladi. U 1209-yilda tang‘utlarni, 1211- yilda uyg‘urlarni, 1215-yilda esa shimoliy Xitoyni poytaxt Chjundu (Pekin) shahri bilan birgalikda o‘ziga tobe qilib oldi. Shu tariqa XIII asr o‘ninchi yillari oxiriga kelib Sharqda ikkita yirik davlat - Xorazmshoh - Anushteginlar va Chingizxon davlatlari mavjud bo‘lib, ular o‘rtasida urush bo‘lishi muqarrar edi. Chunonchi, 1215- yildagi Dashti Qipchoq yurishida Xorazmshoh mo‘g‘ullarning Jo‘ji boshchiligidagi harbiy qo‘shiniga duch keladi (hoz. Qozog‘istonning To‘rg‘ay viloyati cho‘llarida). G‘arbga chekingan dushmanlari markitlar ustidan g‘alaba qozongan mo‘g‘ullar Xorazmshohning 60 ming kishilik qo‘shini bilan bir kun jang qildilar. Bu jang borasida Chingizxondan hech qanday ko‘rsatma olmagan Jo‘jixon ertasiga chekinishga majbur bo‘ladi. 1215-1218 - yillar oralig‘ida Xorazmshoh va Chingizxon o‘rtasida bir necha marta elchilar almashinadi. Rashiddin ma’lumotlariga ko‘ra, Chingizxon 1218-yil Xorazmshohga yuborgan nomasida uni “o‘z o‘g‘illari qatorida ko‘rishini” ma’lum qiladi. Sharq diplomatiyasiyada bu qaramlikni bildirishini Sulton Muhammad yaxshi anglagan edi. Undan tashqari 1218- yilgi Chingizxon tomonidan Xorazmga yuborilgan 450 kishilik elchilar guruhidagi 100 ga yaqin savdogarlarga josuslik vazifasi ham topshirilgan edi. Shu bois bu karvon O‘tror shahrida talontaroj qilinib, elchilar o‘ldiriladi. Bu voqeadan so‘ng har ikkala tomon ham urushga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi, An- Nasaviy ma’lumotlariga ko‘ra, Chingizxon bilan bo‘ladigan jang munosabati bilan Urganchda chaqirilgan mashvaratda Sulton Muhammad o‘rtaga tashlagan qator takliflarni inobatga olmadi. Chunonchi, to‘ng‘ich o‘g‘li Jaloliddinning, Xo‘jand hokimi Temur Malik singari sarkardalarning barcha harbiy kuchlarni (A. Ziyo ma’lumotlariga ko‘ra, qo‘shin soni 600 ming kishi atrofida bo‘lgan.) asosiy nuqtalarga yoki bir erga to‘plab, dushmanga zarba berish haqidagi maslahatlarga amal qilmadi va qo‘shinlami yirik shaharlarga bo‘lib tashladi. Chingizxon 1219-yilda o‘z o‘g‘illari boshliq 200 mingga yaqin asosiy harbiy kuchlari bilan Xorazmshohlar davlati ustiga yurish boshladi. Bu kuchlar o‘sha yili yozni Irtish daryosi bo‘yiga o‘tkazib, sentyabr oyida chegaradan o‘tadi. Chegaradan o‘tgan Chingizxon o‘z qo‘shini bilan janubiy qozoq cho‘llarining Sirdaryoga tutashgan joyidagi O‘tror shahri yaqiniga to‘plab uni to‘rt qismga bo‘ladi. Chig‘atoy bilan O‘qtoy qo‘shinning bir qismi bilan O‘trorni qamal qilib egallash uchun qoldiradi. Ikkinchi qism esa Jo‘ji boshchiligida Sirdaryoning yuqori oqimidagi Jand, Yangikent, Borchilig‘kent, Sig‘noq shaharlarini bosib olish uchun yuboriladi. Uchinchi qismga Uloq nuyon va Suketu Cherbu bosh bo‘lib O‘trordan janubga, Xo‘jand va Banokatni egallash topshiriladi. Chingizxonning o‘zi bosh bo‘lgan asosiy to‘rtinchi qism yirik shaharlar Samarqand va Buxoroni egallash uchun yo‘l oladi. Bu yurishlar natijasida 1219-yilda O‘tror, Jand, Yangikent, Borchilig‘kent, 1220-yilda Xo‘jand, Buxoro, Samarqand, 1221-yilda Termiz va Urganch shaharlari mo‘g‘ullar tomonidan bosib olinadi. Manbalarda “Jahon sultonlari poytaxti” va “Insoniyat buyuk farzandlari beshigi” nomini olgan Urganch, “Qubbatul Islom” nomini olgan Buxoro, “Sayqali ro‘yi zamin” deb atalgan Samarqand kabi shaharlar talon-taroj qilindi. Ba’zi shaharlar, masalan, O‘rtor, Sig‘noq, Borchilig‘kent kabilar uzoq vaqtlargacha dashtu- biyobonlarga aylanib qoldi. Shu davrda yashagan arab tarixchisi ibn al-Asirjug‘ul (1160-1244 yy.) mog‘ul bochqini dahshatlarini shunday ta’riflagan: “Ular (mug‘ullar) hech kimga shafqat qilmadilar, aksincha, xotinlar, bolalar, erkaklarni o‘ldirdilar, homilador xotinlaming qorinlarini yorib, tug‘ilmagan go‘daklarni nobud qildilar... Bu musibat to‘lqinlari turli tomonlarga tarqaldi va uning fojeasi umumiy bo‘lib qoldi hamda u shamol bulutlarni turli tomonga haydagani kabi butun viloyatlarga yoyildi. Xitoy chegaralaridan bir xalq chiqib Turkistondagi Qashg‘ar va Balasag‘un kabi viloyatlarni vayron etib, qirg‘in qilib, talon-taroj qilib egalladi. Tatarlar hech qaysi shaharlarni omon qoldirmadilar, ketayotib hamma yerni vayron etdilar. Chingizxon o‘z hukmronligining so‘nggi davrlariga kelib, 1224-yilda o‘z qo‘l ostiga kiritgan barcha hududlarni avlodlari o‘rtasida taqsim qiladi. Chunonchi, Irtish daryosi sohillaridan g'arbga tomon to «mo‘g'ullar otining tuyog'i yetgan joygacha» bo‘lgan yerlar, Sirdaryoning quyi oqimi va Xorazmning shimoli -g'arbiy qismlari to‘ng'ich o‘g'li Jo‘jiga, Sharqiy Turkiston, Yettisuv va Movarounnahr yerlari Chingizning ikkinchi o‘g'li Chig'atoyga berildi. Uchinchi o‘g'il O‘qtoyga esa G'arbiy Mo‘g'uliston va Tarbag'atoy yerlari ajratildi, Kenja o‘g'il va voris Tuliga Mog'uliston, Xitoy va Qirg'iziston yerlari meros qilib berildi. Keyinchalik, Chingizxonning jahongirlik yurishlarini davom ettirib, Sharqiy Yevropaning katta qismini bosib olib, Oltin O‘rdaga asos solgan uning nabirasi Botuxon hukmronligi davrida (1227-1255) Movarounnahrning qator hududlari ham uning ta'sirida bo‘lgan. Shunday qilib, Chingizxon avlodlari o‘rtasidagi meros taqsimlanishi natijasida Movarounnahr, Sharqiy Turkiston va Yettisuv o‘lkalari Chig'atoy va uning vorislariga o‘tib, u Chig'atoy ulusi nomi bilan atala boshlandi. Endilikda Mo‘g'ul hukmdorlari Movarounnahr o‘lkasini boshqarishga kirishar ekanlar, ular qanday qilib bo‘lmasin, uning xalqini yanada itoatda tutish, bu yerdan mo‘g'ul zodagonlari uchun ko‘proq soliq va o‘lponlar undirish, qo‘shimcha majburiyatlar yuklash harakatida bo‘ladilar. Mo‘g'ullar Movarounnahrni idora etishda mahalliy amaldorlar xizmatidan ustamonlik bilan foydalandilar. Shu o‘rinda Mahmud Yalavoch, Badriddin Amid, Hasan Xoja, Ali Xoja, Yusuf O‘troriy, Qutbiddin Xabash Amid singari mo‘g'ul hukmdorlari bilan yaqindan hamkorlik qilgan mahalliy amaldorlar ismlarini keltirib o‘tish joiz. Shu boisdan ham, Chig'atoy ulusi hukmdori Chig'atoy (1224-1242) davrida Movarounnahrni boshqarish mahalliy yirik savdogar, diplomat, sotqinlik evaziga mo‘g'ullar ishonchini qozongan Mahmud Yalavochga berilgani tasodifiy emas. U xoqon nomidan raiyatni boshqaradi. Uning qarorgohi (poytaxti) Xo‘jand edi. Harbiy hokimiyat, aholini ro‘yxatdan o‘tkazish, soliq yig'ish ishlari dorug‘achi va tamg'ach deb ataluvchi mo‘g'ul amaldorlari qo‘lida bo‘ladi. Mo‘g'ul bosqoqlari ixtiyoridagi ko‘p sonli jangchilar Mahmud izmiga bo‘ysundirilgan. Aholidan markaziy hokimiyat xazinasi uchun ko‘plab soliqlar undirilgan. Bundan tashqari, aholi turli-tuman to‘lovlar berishga majbur etilgan. Masalan, aholi savdo yo‘llaridagi bekatlar (yomlar) uchun go‘sht, un, guruch, ot-ulov berishga ham majbur etilgan. Bosib olingan mamlakat hunarmandlari «din tugun», deb atalgan maxsus o‘lpon to‘lab turganlar. Mo‘g'ullarning Movarounnahr hududini bosib olib, ship-shiydon qilib, talon- taroj qilishi, so‘ngra mahalliy aholini haddan ziyod soliq, o‘lpon va to‘lovlar yo‘li bilan zulm-asoratga duchor etishi, pirovard oqibatda xalqning ko‘tarilishiga, o‘z erki, mustaqilligi uchun qalqishiga sabab bo‘ladi. 1238-yilda Buxoro yaqinidagi Torob qishlog'ida boshlangan oddiy g'alvir yasovchi hunarmand Mahmud Torobiy boshchiligidagi xalq qo‘zg'oloni shu tariqa yuz bergan edi. Kelgindi mo‘g'ul zodagonlarining mahalliy yuqori tabaqa vakillari bilan til biriktirib, bechorahol xalqni talab, boylik orttirayotganligi, shohona aysh-u ishrat qurayotganligi, oddiy fuqaroning turmushi tobora nochorlashib borayotganligi Mahmud va uning maslakdoshlarini g'azabga keltiradi va qo‘lga qurol olib, mo‘g'ullar zulmini ag'darib tashlash uchun kurashga undaydi. Uning tevaragiga ming-minglab alamzada oddiy mehnat kishilari to‘planadi. Buxoro atrofidagi qishloqlar aholisi bilan ko‘payib borgan qo‘zg'olonchilar Buxoroga kelib, mo‘g'ul amaldorlarini, shuningdek, mahalliy zodagonlar, sadrlarni yengib, shaharni egallaydilar. Buxoro sadrlari Mahmud Torobiy hokimiyatini tan olib, uni xalifa deb e'lon qilishga majbur bo‘ladilar. Mahmud Torobiy Buxoroni egallagach, hukmron kuchlar hokimiyatini cheklaydi va oddiy xalq manfaatlarini ko‘zlaydigan bir qator tadbirlar o‘tkazadi. Qo‘zg'olonchilar zarbidan Karmanaga qochgan mo‘g'ul bosqoqlari va mahalliy amaldorlar qo‘zg'olonni bostirish uchun yangidan katta kuch to‘playdilar va Buxoroga yurish boshlaydilar. Ammo bu davrga kelib katta kuchga aylangan qo‘zg'olonchilarning qo‘li baland keladi. 10 mingdan ziyod mo‘g'ul askarlari qirib tashlanadi. Qo‘zg'olonchilar mo‘g'ullarni Karmanagacha quvib boradilar. Biroq, mana shu hal qiluvchi olishuvda qo‘zg'olon rahnamolari - Mahmud Torobiy va Shamsiddin Mahbubiylar halok bo‘ladi. Tez orada qo‘zg'olonga qarshi yuborilgan Eldiz No‘yon va Chekan Qurchi boshchiligidagi mo‘g'ul qo‘shinlari Karmana yaqinidagi Malik rabotida qo‘zg'olonni bostiradi. Bu jang-u jadal to‘qnashuvda 20 mingdan ziyod qo‘zg'olonchilar halok bo‘ladi. Garchi bu xalq qo‘zg'oloni mag'lub etilsa-da, biroq u Movarounnahr erksevar xalqining ozodlik va mustaqillik yo‘lidagi mardonavor kurashi, qat'iyatini to‘la namoyon etdi. Ayni chog'da, Torobiy qo‘zg'oloni mo‘g'ul hukmdorlariga mahalliy xalq bilan munosabatlarini qayta ko‘rib chiqish, siyosiy va taktik yo‘llarni o‘zgartirish uchun muhim saboq bo‘ldi. Mahalliy xalq orasida ancha obro‘sizlanib qolgan Mahmud Yalavochning mo‘g'ul hukmdorlari tomonidan Movarounnahrdan olinib, Pekinga hokim etib tayinlanishi, uning o‘rni katta o‘g'li Mas'udbekka berilishi ham qo‘zg'olonning muhim saboqlaridan biri bo‘ldi. Mas'udbek (1238-1289-yil) bir tomondan, hukmron mo‘g'ul xonlari, aslzodalari bilan umumiy til topishga harakat etib, ularning manfaatlari, qiziqishlariga mos keladigan siyosat yuritgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan mo‘g'ul xonlari o‘rtasidagi toj-u taxt, hukmronlik uchun yuz bergan o‘zaro ixtiloflardan ustalik bilan foydalanib, o‘lkada savdo-sotiqni jonlantirish, iqtisodiy tadbirlami amalga oshirishga intildi. Movarounnahr hududlarida yuz bergan bu xildagi ijobiy o‘zgarishlarda Chig'atoy ulusi xoni tashabbusi bilan mo‘g'ul no‘yonlari va shahzodalarining 1269- yilda Talas vodiysida bo‘lib o‘tgan qurultoyi va undagi tarixiy kelishuvning roli va ta'siri katta bo‘ldi. Mazkur qurultoy barcha mo‘g'ul xonlari, aslzodalariga qayerda yashashlaridan qat'iy nazar mahalliy aholi hayoti, turmush tarziga aralashmaslik, belgilab qo‘yilgan soliq, to‘lovlar bilan qanoatlanish, ekin maydonlarini payxon qilmaslik majburiyatini yukladi. Ularni Movarounnahr yerlariga ko‘chib, asta-sekin o‘troq hayotga o‘ta borishga da'vat etdi. XIII asming ikkinchi yarmiga kelib mo‘g'ullarning mahalliy aholiga, ularning turli ijtimoiy qatlamlariga nisbatan munosabatlari ham keskin o‘zgarib bordi. Mo‘g'ul hukmron doiralarining bir qismi yerlik aholining yirik mulkdorlari, ruhoniylari, savdo-sotiq, hunarmand tabaqalari bilan umumiy til topib, o‘z qarashlarini o‘zgaitirib, musulmon ruhoniylariga hayrixohlik va hurmat bilan munosabatda bo‘la boshladilar. Chig'atoy ulusida islom rasmiy davlat dini maqomiga ega bo‘ldi. Shuningdek, mo‘g'ul qabilalari, elatlari bilan birga XIII asming ikkinchi yarmidan boshlab ko‘plab turkiy urug'-qavmlar ham Movarounnahrga kelib o‘rnasha boshladi. Jumladan, barloslar Qashqadaryoda, jaloirlar Ohangaron vodiysida, arlotlar Afg'oniston shimolida, kavchinlar Tojikiston janubida, turkiylashgan mo‘g'ullar urug'i-so‘fiylar Xorazmda joylashib, chuqur tomir otib bordi. Bu esa turkiy xalqlar, elatlaming o‘lkadagi mavqeyining yanada mustahkamlanishiga, turkiy til va uning shevalari ta'sirining ortib borishiga bois bo‘ldi. XIV asrdan boshlab Chig'atoy ulusida mo‘g'ul xonlari boshqaruvi sohasida ham muhim o‘zgarishlar yuz beradi. Bu o‘zgarishlar, dastavval, Chig'atoy xonlaridan Duvaxon (1274-1306), uning o‘g'illari Kebekxon (1318- 1326), Tarmashirin (1326-1334) nomlari bilan bog'liqdir. Jumladan, Duvaxon davrida katta vakolatga ega bo‘lgan Mas'udbek sa'y-harakatlari bilan shaharsozlik rivojlanganligi, savdo-sotiq ahli katta naf topganligi, qishloq xo‘jaligi ancha yuksalganligi ko‘zga tashlanadi. Kebekxon esa o‘z qarargohini mo‘g'ul hukmdorlari orasida birinchi bo‘lib Movarounnahrga ko‘chirdi. Qashqadaryo vohasidagi Nasaf shahridan uncha uzoq bo‘lmagan joyda uning buyrug'i bilan saroy (mo‘g'ulcha ma'nosi «qarshi») bunyod etilib, Qarshi nomi bilan poytaxtga aylantirilishi o‘sha davrning muhim voqealaridan bo‘lgan. Kebekxonning muhim xizmatlaridan yana biri - bu uning pul va ma'muriy- hududiy sohalarda o‘tkazgan islohotlaridir. Xususan 1321-yilda o‘tkazilgan pul islohotida Xuroson, Eron va Oltin O‘rdadagi amaldagi pul tizimi hisobga olingan edi. Og'irligi 8 grammlik katta kumush tanga va 1 grammlik kichik tanga zarb etildi. Katta tanga «dinor» deb, kichik tanga «dirham» deb atalgan. Yangi pul birligi «Kepaki» nomi bilan mashhur bo‘lgan. Islohotning dastlabki yillarida Kebek nomi bilan mashhur bo‘lgan bu tangalar ko‘p miqdorda Samarqand va Buxoroda zarb qilinib, muomalaga chiqarilgan. Bu ikki xil qimmatga ega bo‘lgan kumush tangalar keyinchalik boshqa hukmdorlar tomonidan ham chiqarilgan. Masalan, Tarmashirin davrida O‘trorda ko‘plab kumush tangalar chiqaradigan zarbxona muntazam ishlab turgan. Kebekning pul islohoti tashqi va ichki savdoning rivojlanishi uchun qulay shart-sharoit yaratishga xizmat qildi. Ma'muriy islohotga ko‘ra, Movarounnahr hududlari viloyatlarga, viloyatlar tumanlar (mo‘g'ullar tartib qilgan 10 ming askar beradigan, aholisi 40-50 ming nafar bo‘lgan, hozirgi tumanlarimizga qiyos etsa bo‘ladi) ga bo‘lindi. Jumladan, Samarqand viloyatida 7 ta, Farg'ona viloyatida 9 ta tuman tarkib topgan. Kebekxonning o‘lkada tinchlik, osoyishtalik va totuvlik o‘rnatish borasidagi siyosatini Tarmashirin izchil davom ettirdi. U islomni qabul etib, uni davlatning rasmiy dini darajasiga ko‘tardi. Kebekxon yo‘nalishida siyosat yurgizgan mo‘g'ul xonlarining navbatdagi vakili Qozonxon (1334-1346) ham Movarounnahr hududlari birligini saqlash, tubjoy aholi manfaatlarini himoya qilish uchun mahalliy mo‘g'ul va turk amirlari, no‘yonlarining olib borayotgan bir yoqlama kurashlarini bartaraf etishga intildi. U o‘zi uchun qarorgoh sifatida Qarshi bilan Buxoro oraligida (hozirgi Muborak tumani hududida) mashhur Zanjirsaroy qal'asini qurdirdi. Biroq markazdan qochuvchi kuchlarning, dastavval, ko‘chmanchi mo‘g'ul amirlarining kuchayib borayotgan ta'siri va fitnasi oqibatida 1346-yilda Qozonxon qatl etiladi. Shundan so‘ng hokimiyat tepasiga kelgan amir Qazog'on (1347-1358) mo‘g'ul zodagonlari manfaatlarini yoqlab siyosat yurgizdi. Uning o‘zi ham bir joyda muqim yashamasdan ko‘p vaqtini bosqinchilik yurishlarida o‘tkazardi. Buning oqibatida uning davrida mahalliy aholi tub manfaatlari bilan mo‘g'ul hukmdorlari manfaatlari bir-biriga tobora zid kela bordi. Bu esa Movarounnahrda yana siyosiy vaziyatning keskinlashuviga, hokimiyatga intiluvchi kuchlarning faol harakatga kelishiga sabab bo‘ldi. XIV asrning 40 - yillarida Chig'atoy ulusi ikki qismga: Yettisuv, Sharqiy Turkistondan iborat Mo‘g'ulistonga va Movarounnahrga bo‘linib ketdi. 1348-yilda Chi g' atoy naslidan bo‘lgan Tug'luq Temur Mo‘g'uliston hokimi etib ko‘tarildi. Movarounnahrda hokimiyatni egallagan amir Husayn 1358-yilda o‘ldiriladi. Bunday sharoitda Movarounnahr yurtini birlashtirish, mahalliy hukmdorlarning o‘zboshimchalik, boshboshdoqlik harakatlariga chek qo‘yish, jafokash xalqni mo‘g'ullar zulmi va istibdodidan butkul xalos yetish va unda qudratli markazlashgan davlat barpo etishdan iborat yuksak vazifa tarixiy zaruriyat taqazosi bilan kun tartibiga qo‘yildi. Uni muvaffaqiyatli uddalash esa ulug' bobokalonimiz Amir Temurga nasib etdi. Xulosa qilib aytganda, tariximizda Mo‘g‘ullar sulolasi va ularning istilolari hamda Chig‘atoy ulusi undagi vaziyat ushbu paragrafda yoritib berilishiga harakat qilindi. Mazkur ish asosan mo‘g‘ullarning XII – XIV asrlardagi hayotini ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan yortilishiga hissasini qo‘shadi. Mazkur paragrafda mo‘g‘ullar haqida manba va adabiyotlar tahlili, ushbu davr ustida faoliyat olib borgan olimlar hamda ularning ishlari, turli tillarda yozilgan manbalar haqida batafsil ma’lumot beriladi. Bundan tashqari bu jarayonda mo‘g‘ullarning Movaraunnahr va Turon zaminga yurushlari davomida olib borilgan jarayonlar, urushlarda xalqning vatanparvar shaxslari ko‘rsatgan fidoyilik, dushmanga qarshi nafrat, yuksak vatanparlik g‘oyalarini tarannum etuvchi insonlar e’tirof etiladi. I.2. Chig‘atoy ulusi nisbiy mustaqil davlat sifatida Ma'lumki, Markaziy Osiyo va O‘rta sharq mamlakatlarining XII-XIII asrlardagi tarixiy davrni yoritishda ilmiy manba xizmatini o‘taydigan talaygina tarixiy asarlarning mavjudligi tadqiqotchilarga allaqachon ma’lum.Ulardan biri Mirzo Ulug‘bek qalamiga mansub, 1425-yilda yozilgan «Tarix-i Arba’ Ulus» (To‘rt ulus tarixi) asaridir. Asarda Markaziy Osiyo xalqlarining XII-XIII asrlardagi tarixi hamda Mug‘ullar imperiyasining to‘liq tarixi yoritilgan. Ushbu mavzuga oid yana bir muhim manba oliy nasab va toju taxt sohibi, yirik olim Abulg‘ozixonning «Shajarayi turk» asaridir. Bu asar 1663-1664 yillarda yozilgan bo‘lib, kirish va 9 bobdan iborat. Asarda Odam Atodan to turklarni qadimgi xonlaridan Mo‘g‘ul xongacha kechgan xodisalar zikri, Mo‘g‘ul xondan-Chingizxongacha bo‘lgan tarix, Chingizxonning tug‘ilganidan to vafotigacha tarixi va uning o‘g‘illari podsholik qilgan davr hamda Shayboniylar tarixi keng yoritilgan.Ulardan tashqari bu mavzuga oid yana bir muhim manba Herman Vamberining «Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi» asaridir. Asarning «Mug‘ullar istilosi» Xijriyning 615-624 yillari (1218-1226) bo‘limida Chingizxonning Movarounnahrga qilgan istilochilik harakatlari bayon etilgan. V.G.Yanning «Chingizxan» (Nukus, 1981), «Batыy» (Nukus, 1982) va M.Ivaninning «Ikki buyuk sarkarda. Chingizxon va Amir Temur» (Toshkent; fan, 1994 yil) asarlari bu mavzuni o‘rganishda muhim manba bo‘lib xizmat qiladi. Mo‘g‘ullar istilosi va Chig‘atoy ulusi tarixini arab, fors va boshqa manbalar asosida yoritilib beriladi. Jumladan, arab manbalaridan Jamol al-Qarshiyning “Al-Mulhaqot bi-s-Suroh”, al- Umariyning “Masalik al-absar fiy mamalik al-amsar”, Ibn Battutaning “Sayohatnoma” asarlari hamda fors manbalaridan Rashid ad-Dinning “Jome’ at- tavorix” solnomasi, “Nasabnomayi muluk”, Abdulloh Vassobning “Tarixi Vassof”, Abu al -Qosim al – Qashoniyning “Tarixi O‘ljaytu”, Mirxondning “Ravzat us-safo”, Hofuzu Abruning “Majmu at – tavorixi ”, Mirzo Ulug‘bekning “Ulusi arba’-yi Chingiziy”, “Mu’iz al-ansob”asarlari hamda turkiy (chig‘atoy tildagi) “Tavarixi guzidayi nusratnoma” asarlarida ma`lumotlar uchraydi. Bundan tashqari Juzjoniyning “Tarixi jahonkushoy”, Abulg‘oziy Bahodirxonning “Shajarayi turk”, Nasaviyning “Al – komil fit - tarix”, “Siyrat as -sulton Jaloliddin Mankburni” shu va boshqa bir qancha olimlar o‘z asarlarida yozib qoldirgan. Ushbu kurs ishining tarixshunosligiga oid juda ko‘plab asarlar bo‘lib, ular, Bosvortning “Musulmon sulolalar tarixi”, B. Ahmedov “Tarixdan saboqlar”, Iso Jabborovning “Buyuk Xorazmshohlar” , Eshov “O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi”, Sagdullayev A, Mavlonov O‘ “O‘zbekistonda davlat boshqaruv tarixi”, Akbar Zamonovning “O‘rta asr tarixiy shaxslarining ayrim noma’lum sahifalari” boshqa ko‘plab asarlarda ushbu ish tadqiq etilgan. Tarixdan Mo‘g'ullar haqida juda ko‘plab ma’lumotlar mavjud bo‘lib,ular menu(menva) nomi ostida Xitoyning Tan sulolasi (618-908) solnomasida ilk bora tilga olinadi.Mo‘g'ul atamasi haligacha o‘zining ilmiy isbotiga ega emas.Ular Oltoy va Janubiy Sibirdagi turkiy qabilalarga yaqin va qondosh bo‘lganliklari ehtimoldan xoli emas.Bu xususda olimlar,turli fikrlarni bildiradilar. Mo‘g'ul etnogenezi ham murakkab masala bo‘lib, har holda elat sifatida ular XIII asrda yuzaga kelgan bo‘lishlari kerak. X-XI asrlarda esa asli Amur daryosi bo‘ylarida yashagan 16 ta urug‘-aymoqlarga bo‘lingan tatan (tatar)larning tarkibiy qismi sifatida ularning bir urug'idan alohida, moxe (mo‘g'ul) qabilasi vujudga kelgan deyiladi. Bu qabila tezda kuchayib, 1135-39 yillari Xitoyga qator yurishlarni amalga oshirishadi. Hatto Xitoy imperatorlari 1147 yili mo‘g'ullar bilan ittifoq tuzishga ham majbur bo‘lishadi.Xll asr o‘rtalariga kelib Baykal ko‘li atrofi,hozirgi Mo‘g'uliston hududlarida yashovchi turkiy va tungus-manjur qabilalarining ko‘pchiligi mo‘g'ullar rahnomasi Yesugay bahodir ta’siriga o‘ta boshlaydilar. Lekin unga qarshi turgan tatar, market qabilalarni bo‘ysundirish osonlik bilan kechmaydi. Yesugayni tatarlar ziyofat paytida xiyonatkorona o‘ldirishgandan so‘ng,uning o‘g‘li bo‘lmish Temuchinning ta’siri mo‘g‘ullar ichida ko‘tarila boshlaydi. Temuchin(1155-1227) (mo‘g‘ulcha,temir ustasi)-kuchli va tadbirkor,ayyor sarkarda bo‘lib, parokanda qabilalarni turli yo‘llar bilan o‘z qo‘li ostida mustahkam birlashtirgan shaxs edi. 1186 yilda u boshqa bir mo‘g‘ul sarkardasi Jamuxa yordamida o‘zining eski raqibi markitlami bo‘ysundiradi. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra bu g‘alabadan so‘ng mo‘g‘ul no‘yon (harbiy boshliqlar)lari va navkarlari uni olqishlab, mo‘g'ul hukmdori-xon deb e’lon qilishgan. XIII asr boshida esa yana bir boshqa kuchli qabila tatarlar ustidan ham g'alaba qozoniladi. Temuchin 1203 yili kerayitlarning xoni O‘ngxonni mag'lub etib,qo‘ng'irot va naymanlar ustidan o‘z hukmronligini o‘rnatdi. Mo‘g‘ullarni birlashtirish chog'ida Temuchin kuchli harbiy tuziImani tashkil etdi. Unga ko‘ra mo‘g‘ul qabilalari mingliklarga bo‘lingan bo‘lib, u butun bir boshli harbiy okrug vazifasiga to‘g‘ri kelar edi. Okruglar tepasiga sadoqatli kishilar qo‘yilar edi.Temuchin juda intizomli, sadoqatli va o‘ta jangovar harbiy tuzilmalarni yaratishga muvaffaq bo‘ldi. Ularni boshqarishni esa avvalo, o‘z o‘g'iilari-Jo‘chi, Chig‘atoy, O‘gedey, Tuli, xotini Burte- fujen, safdoshlari Subutoy, Jebelarga topshirdi. O‘z hokimiyatini to‘liq mustahkamlab olgach Temuchin 1206-yili mo‘g‘ullarning umum qurultoyi (qurultoy xalq xohishi degan ma’noni anglatgan)ni chaqiradi. Qurultoyda u oliy mo‘g‘ul hukmdori-xon deb tantanali e'lon qilinib, unga bosh shaman Teb-Tangriy “Chingizxon” degan faxriy nom beradi. Chingiz so‘zi tarixchi Rashididdinning yozishicha,kuchli, buyuk degan ma’noni anglatadi. XII asr oxirlariga kelganda Mo‘g‘ulistonda yashovchi turli qabila va urug‘lar o‘rtasida siyosiy kurashlar avj olgan edi. Ularda ayniqsa urug‘-aymoqchilik munosabatlari kuchli bo‘lib, asosan ko‘chmanchi chorvachilik, ovchilik va mol ayirboshlash bilan kun kechirar edilar. 1155 - yilda tug‘ilgan Temuchin 1206-yilda Onon daryosi buyida maxsus chaqirtirilgan qurultoyda Temuchin butun Mug‘ulistonning Hoqoni deb e’lon qilindi. 1207-1208 yillarda Enasoy (Enisey) havzasi, Yettisuv viloyatining shimoliy qismi bosib olinib, u yerdagi uyg‘urlar ham to‘liq buysundirildi. 1209 yilda Chingizxon Xitoyning shimoli-sharqiydagi Tongg‘ut mamlakatiga hujum qilib, katta o‘lja va ko‘plab odamlarni qul qilib, Mo‘g‘ulistonga olib ketdi. 1211-1215 yillar davomida esa avval Xitoyga hujum qilib, qudratli Tszin armiyasiga qattiq zarbalar berdi, so‘ngra esa Pekin shahrini ishg‘ol qildi. Tszin sulolasi ag‘darilib, Shimoliy Xitoy Mo‘g‘ullar davlatiga qo‘shib olindi. Mo‘g‘ulistonda qudratli davlatni tashkil qilgan Chingizxon o‘z e’tiborini endi Markaziy Osiyo tomonga qarata boshladi. 1211-yilda uyg'urlar yeri istilo etilgach, Chingizxon Xitoy hududlarini bosib olishga kirishadi. 1215-yilda Shimoliy Xitoy poytaxti Pekin ishg'ol qilinadi. 1217-yilga kelib, Xuanxe daryosining shimolidagi barcha yerlar mo‘g'ullar qo‘l ostiga o‘tadi. 1218-yilga kelib esa Yettisuv hududining qolgan qismi ham mo‘g'ullarga tobe bo‘ladi. Mo‘g'ul hukmdori Xorazmshoh bilan bo‘lgan o‘z diplomatik aloqasida shu qadar ustakorlik yo‘lini tutdiki, bunda uning tomonidan yuborilgan elchilik missiyasi faqat yaxshi qo‘shnichilik, savdo-sotiq aloqalarini yaxshilash, mustahkamlashga qaratilgan nomayu samimiy tilaklarni Xorazm hukmdoriga yetkazib turdi. Amalda esa o‘z bosqinini qanday yo‘llar bilan amalga oshirish choralarini ko‘rib bordi, bunga sababu bahonalar izladi. Nihoyat, 1218-yil kuzida Chingizxon jo‘natgan, tarkibi musulmon savdogarlaridan iborat 450 kishilik boy savdo karvonining O‘trorda Xorazmshoh ishorasi bilan talanishi va yo‘q qilinishi mo‘g'ullar uchun shunday muhim ashyoi dalil bo‘ldiki, bu hoi ikki o‘rtada yuz berishi muqarrar bo‘lgan katta urushga sabab bo‘ldi. Mo‘g'ul hukmdori Chingizxon o‘zining ko‘p sonli qo‘shini (ba'zi manbalarda ta'kidlanishicha, uning tasarrufida 600 minglik jangovar armiya to‘plangan edi) bilan Movarounnahr sarhadlariga istilochilik yurishlarini boshlaydi. O‘zini «Iskandari soniy» (Ikkinchi Iskandar) deb atagan Muhammad Xorazmshoh mo‘g'ullar hujumi boshlanishi bilanoq butunlay vahimaga tushib, dushmanga qanday zarba berishni ham, mamlakat mudofaasini tashkil etishni ham bilmay qoladi. 1219- 1221-yillar oralig'ida Movarounnahr va Xorazm hududlari mo‘g'ullar asoratiga tushib qoldi. Ma'lumki, Chingizxon boshchiligida mo g ullarning Markaziy Osiyoni bosibʻ ʻ olishi ikki bosqichda amalga oshirildi. Asosiy zarba Xorazmshohlar davlatiga qarshi qaratilgan edi. 1218-yilda mo g ullar o zlarining eski dushmani, yaqinda Qoraxitoylar ʻ ʻ ʻ davlatining go rxoniga aylangan Kuchluk ustidan g alaba qozonib, natijada Qoraxitoy ʻ ʻ hududi Mo g ullar imperiyasi va Xorazm o rtasida bo linib ketadi. 1219-yil kuziga ʻ ʻ ʻ ʻ kelib Xorazm bilan urush boshlandi, u 1223-yil bahorigacha davom etdi. Bu davrda Xorazmshohlar davlatining asosiy qismi Hind daryosidan Kaspiy dengizigacha bosib olindi. 1221-yilning 24- noyabrda Jaloliddin Sind daryosiya yaqin joyda mo‘g‘ullar bilan eng yirik jang bo‘ladi. Ushbu jangda Jaloliddin mo‘g‘ullarning bir necha qismini yanchib tashlaydi. Mo g ullarga yana bir necha yil qarshilik ko rsatgan oxirgi Xorazmshoh Jaloliddin ʻ ʻ ʻ Manguberdi oxir-oqibat mag lubiyatga uchradi va 1231-yilda vafot etadi. 1219 yili ʻ Chingizon katta va mustahkam qal a bo lgan O trorga yurish qiladi. O z kuchlarini ʼ ʻ ʻ ʻ ikkiga ajratib, ulardan birini O tror qurshovi uchun qoldiradi, qolganiga o g li Jo‘jiini ʻ ʻ ʻ boshliq etib Signak, O‘zgan, Jenda va so ngra Urganchni zabt etish maqsadida ʻ safarbar etadi. 5 ming kishilik askar Sirdaryo bo lab Binkat va Xo jand shaharlariga ʻ ʻ yuborilgan. Chingizxonning o zi esa asosiy kuchlar bilan suvsiz dashtlar bo ylab ʻ ʻ qisqa yo l orqali Buxoro tomon yo l oladi. 1220 yilning fevralida Buxoro ishg ol ʻ ʻ ʻ etiladi. Chingizon shaharni o z askarlariga talon-taroj qilish uchun topshiradi. ʻ Buxoroning ayanchli taqdiri haqidagi mash um xabar tez orada butun ʼ Movarounnahrga yoyiladi. Aholi qo rquv va tahlikaga tushadi. Xorazmshoh ʻ Muhammad qo rqoqlik bilan qochishga hozirlik ko radi. Samarqand himoyachilariga ʻ ʻ boshchilik qilgan turk To g ayxon Chingizxon xizmatiga o tishga umid qilib shaharniʻ ʻ ʻ topshiradi. Mo g ullar shaharga bostirib kirib qirg inbarot uyushtiradilar. Samarqand ʻ ʻ ʻ aholisining faqat to rtdan bir qismi omon qoladi. 1220-yilning aprelida mo g ullar ʻ ʻ ʻ Xo jandni ishg ol etadilar. Sirdaryo yaqinida ular Binkatni zabt etadilar. Xo jand ʻ ʻ ʻ hukmdori Temur Malik mo g ullarga qarshi mardonavor kurash olib boradi. U ʻ ʻ o zining kam sonli askarlari bilan yo l-yo lakay jang qilib Urganchga yetib keladi. ʻ ʻ ʻ 1220-yilning yoziga qadar Movarounnahrning sharqiy va markaziy qismi mo g ullar ʻ ʻ tomonidan bosib olinadi. Xorazmshoh qochadi. U Kaspiy dengizining janubiy qirg og idagi Ashura orolida vafot etadi. Urganchda Temur Malik qisqa vaqt ʻ ʻ davomida xalq lashkarlariga boshchilik qiladi. U Chingizxonga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib boradi. 1220-yilning kuzida Chingizxon bir hamla bilan Termizni ishg ol ʻ etadi. 1221-yilning qishida Urganch qamali boshlanadi. Shahar aholisi dushmanga qahramonlarcha qarshilik ko rsatadi. Urganch taslim bo lishidan avval Balx va Marv ʻ ʻ shaharlari zabt etiladi. 1221-yilning yoziga qadar butun Markaziy Osiyo hududi mo g ullar tasarrufiga o tadi. Chingizxon vafotidan so ng mo g ul imperiyasining ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ merosxo rlar o rtasidagi taqsimoti natijasida Movarounnahr Chingizxon o g li ʻ ʻ ʻ ʻ Chig atoy ulusi deb e tirof etiladi. Chig atoy saroyi uchun o lpon yig ish vazifasi ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ mahalliy savdogar Mahmud Yalavochga ishonib topshiriladi. XII asr oxirlariga kelganda Mo‘g‘ulistonda yashovchi turli qabila va urug‘lar o‘rtasida siyosiy kurashlar avj olgan edi. Ularda ayniqsa urug‘-aymoqchilik munosabatlari kuchli bo‘lib, asosan ko‘chmanchi chorvachilik, ovchilik va mol ayirboshlash bilan kun kechirar edilar. Xorazmshohlar davlati Oloviddin Muhammad podsholik qilgan davrida (1200-1220) Samarqand va O‘trorni qoraxoniylardan tortib oladi, uzoq G‘aznagacha (Afg‘oniston janubi) o‘z chegarasini kengaytirib, G‘arbiy Eron va Ozarbayjonni bo‘ysundiradi. Dashti Qipchoqning ichkari hududlariga kirib boradi. Ma’lumotlarga ko‘ra, 25 dan ortiq mamlakat unga aram bo‘lgan. Shu tufayli Oloviddin Muhammad erishilgan ulkan yutuqlardan ortiqcha kibrlanib, o‘zini “Iskandari Soniy”, ya’ni ikkinchi Iskandar deb e’lon qiladi. Mo‘g‘ullar istilosi arafasida Xorazmshohlar davlatida asli ikkihokimlik o‘rnatilgan edi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Mamlakat shohi Oloviddin Muhammad hisoblansada, ichki va tashqi siyosatni olib borishda ikkinchi hokim shohning onasi Turkon xotun hisoblangan. Oloviddin Tekesh vafotidan so‘ng Turkon xotun endi davlat va boshqaruv ishlariga har tomonlama, to‘liq aralasha boshlagandi. Mo‘g‘ullar istilosi arafasida mamlakatning tushkunlikka va tang ahvolga kelgan edi. Chingizxon va Oloviddin davlatlarining elchilari savdo karvonlari saflarida bir birlariga borib, ayni vaqtda turli, kerakli ma’lumotlar to‘plab, ayg‘oqchilik vazifalarini ham bajarardilar. Mo‘g‘ullarning Xorazmshohlar davlatining istilosi arafalarida ikki yirik tarixiy shaxs, hukmdorlar o‘rtasida bir-birini har tomonlama o‘rganishga mo‘ljallangan ana shunday munosabatlar bo‘lib turgan edi. Mo‘g‘ul istilochilarining Turon zaminga harbiy yurishlari. Oloviddin Muhammadning harbiy xatosi, uning oqibatlari. Xorazmshoh bilan shartnoma tuzilganidan ko‘ngli to‘q bo‘lgan Chingizxon Pekindan xorazmshohlar davlatiga Umar hoji al-O‘troriy, al-Jamol al-Marg‘oniy, Faxriddin al-Buxoriy boshchiligida 450 ta musulmon savdogarlardan iborat, har qabilasidan 2-3 tadan vakil bo‘lib, ular Xorazm mamlakatidagi noyob mollarni Mo‘g‘iliston uchun tanlash, xarid qilish ishlari bilan shug‘ullanishlari lozim edi. Ayni vaqtda, Xorazmshoh davlatiga kelgusida harbiy yurishlar uchun ma’lumot to‘plash maqsadida yuborilgan kishilar ham bo‘lishi mumkinligi ehtimoldan holi emasdi. Tarixchi Nasaviyning yozishicha, karvon O‘tror shahriga etib kelganida shahar hokimi, Turkon xotunning amakivachchasi Inolchiqxon (asl ismi G‘oyirxon) undagi qimmatbaho mollarni ko‘rib, ochko‘zligi avj olib, niyati buzilib, Xorazmshohga karvondagilar o‘zlarini josusdek tutayaptilar deb shoshilinch xabar yuboradi. Xorazmshoh hokimga karvonni mamlakat ichkarisiga kiritmay, to‘xtatib turish haqida buyruq yuboradi. Lekin Turkon xotun himoyasiga ishongan Inolchiq katta fojeaga qo‘l uradi, ya’ni, uning buyrug‘i bilan karvon qo‘lga olinadi, barcha savdogarlar va boshqa kishilar qatl etiladi. Karvondagi mollarning bari musodara qilinadi. Tasodif tufayli tirik qolgan bir tuyakash Chingizxon huzuriga etib borib, fojea haqida unga xabar berishga muvaffaq bo‘ladi. Chingizxon va Xorazmshohlar davlati o‘rtasidagi urush 1219 yilda boshlandi. Mo‘g‘ul istilochilari juda katta kuch va shijoat bilan O‘trorni egallashga oshiqdilar. O‘tror qamali 5 oydan ortiqroq davom etgan va uning himoyasida 80 mingdan ortiqroq askarlar ishtirok etgan. 1219-1221 yillar davomida qaqshatgich urushlar natijasida mo‘g‘ul qo‘shinlari Xorazmshohlar davlatini deyarli barcha yerlarini zabt etdilar. Chingizxon 1227-yil Xurosondan qaytgach vafot etdi. Xorazmshohning o‘g‘li Jaloliddin 1221-1231 yillar davomida Chingizxon va uning qo‘shinlariga qattiq qarshilik ko‘rsatib ko‘p talofat etkazdi. Jaloliddin Mayofarikin yaqinidagi Ayndar nomli qishloqqa etib kelganda kurd qaroqchilari qo‘liga tushadi. Kurdlar uning bor narsasini olib qo‘yadilar. Ularning boshlig‘i Jaloliddinni bir uyga qamab, soqchi tayinlab ketadi. Shu paytda bir kurd bu voqeadan xabar topib, Jaloliddin turgan uyga keladi. Bu kishining birodari Hirot qamalida xorazmiylar tomonidan o‘ldirilgan bo‘lib, u o‘ch olish payida yurgandi. Soqchining qarshiligiga qaramay, kurd hech qanday qurolsiz Jaloliddinga nayza sanchib o‘ldiradi. Shuncha yillar suronli, tengsiz janglarda, beqiyos jasorat ko‘rsatib, ulardan omon chiqqan tengi yo‘q bahodir Jaloliddinning hayot yo‘li shu tariqa shuhratsiz tugaydi. Bu voqea 1231 yili 17-20 avgust o‘rtalarida sodir bo‘lgan edi. Lekin, shu narsa aniqki, o‘sha davrda Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi mo‘g‘ullarga qarshi kurashda musulmonlarning suyangan tog‘i edi. Biroq, uning davlati musulmon hukmdorlari o‘rtasidagi ichki ziddiyatlar tufayli zavol topdi. Uning bemahal halokati tufayli esa islom dunyosi boshiga mo‘g‘ul bosqinchilarining yangi-yangi kulfatlari yog‘ildi. I.3. Movarounnahrdagi siyosiy jarayonlarda mahalliy amirlar o‘rni Chig‘atoy ulusi yoxud Chig‘atoy xonligi – Mo‘g‘ul imperiyasidan so‘ng Chingizxonning ikkinchi o‘g‘li Chig‘atoyxon va uning vorislari hukmronlik qilgan yerlarni o‘z ichiga olgan mo‘g‘ul ulusi. XIII asr oxirlarida xonlik o‘zining eng yuqori cho‘qqisida Orol dengizining janubida Amudaryodan to hozirgi Mo‘g‘uliston va Xitoy chegarasidagi Oltoy tog‘larigacha cho‘zilgan. Chig‘atoy ulusidagi mo‘g‘ullari o‘zlarining boshqaruv tarzida asosan ko‘chmanchi bo‘lib qolishgan va XV asr oxirigacha shahar markazlarida o‘rnashishmagan. Chig‘atoy ulusidagi mo‘g‘ullar Movarounnahr va Tarim havzasidagi shahar aholisi ustidan hukmronlik qilganlar. Ma’lumki, ulusning dastlabki xoni Chig‘atoyxon bo‘ldi. Ammo savol tug‘iladiki, Chig‘atoy va uning navbatdagi xonlari ulus boshqaruvida to‘liq mustaqil bo‘lgan-mi? Aytaylik, Chingizxon o‘z imperiyasini farzandlariga bo‘lib berganida shunchaki markaziy boshqaruvga ya’ni, Xoqonga bo‘ysinish uchun nomiga bo‘lgan. Biroq avval boshidan Botu va keyinchalik Tulu xonadonlarining harakati aksincha markaz bilan hisoblashsada ko‘plab hollarda mustaqil edi. Ayonki, ko‘chmanchilik bilan shug‘ullanuvchi mo‘g‘ullarning o‘troq aholini boshqarish tajribasi yo‘qligi bois Chig‘atoyxon o‘ziga tegishli ulusni boshqarishni avval xorazmlik Mahmud Yalavochga va uning avlodiga topshiradi. O‘zi esa umrining oxirigacha ukasi O‘qtoy Xoqon saroyida bosh maslahatchi hamda Yasoq qoidalarining tartibiga javobgar tarzida faoliyat ko‘rsatadi. Chig‘atoy ulusidan olinadigan daromadlarning asosiy qismi Markazga ya’ni, Qoraqurumga jo‘natilgan. Qolgan qismini mahalliy aholidan tayinlangan oliy hokim ulus ehtiyojlari hamda qo‘shin xarajatlari yo‘lida sarf qilishgan. Bunda omma nafaqat mo‘g‘ul bosqoqlari, dorug‘alari, balki mahalliy zodagonlar va oqsuyaklar tomonidan ham ezilgan. Bu holatni biz manbalar orqali ko‘proq Chig‘atoy ulusida kuzatamiz. Qolgan uluslarda vaziyat o‘zgacha edi. Shu bois Chig‘atoydan so‘ng bir necha xonlar Markazdan butunlay mustaqil bo‘lishga, Movaraunnahr boshqaruvini qo‘lga kiritishga qattiq harakat qildilar. Bu holat Duvaxonga qadar davom etdi. Faqat Duvaxon davriga kelib Chig‘atoy ulusi to‘liq mustaqillikni qo‘lga kiritdilar. XIII asrdagi mo‘g‘ul istilosi shu davr kishilari hamda ularning yaqin avlodlari shuuriga shu qadar ta’sir o‘tkazdiki, mo‘g‘ul xalqini va uning tarixini o‘rganish deyarli istilo bilan bir paytning o‘zida boshlanib ketdi. Kutilmagan fojiaga yo‘liqqan Osiyo va Sharqiy Yevropa mamlakatlari xalqlari – arab, fors, rus, arman, gruzin, lotin, polyak, xitoy, vengr, nemis kabi tillarda mo‘g‘ul yurishlari, ularning jang olib borish usullari, mo‘g‘ul qo‘shini tuzilishi, odamlarni shafqatsiz va ommaviy tarzda qirish, vayron etilgan shahar-qishloq, buzib tashlangan kanallar, bog‘-rog‘lar haqida chuqur afsus bilan yozilgan xabarlar ko‘p. Istilodan so‘ng o‘rnatilgan mo‘g‘ullar boshqaruv tizimi haqidagi ma’lumotlar ham o‘ta muhim. Mo‘g‘ullar dunyoqarashi, turmush tarzi xususida mufassal xotiralar hamda hikoyalar ham diqqatga sazovor. Mazkur manbalarning o‘ziga xosligi shundaki, zabt etilgan mamlakatlarning bu mavzuda yozgan barcha mualliflari hamda ularning yaqin avlodlari o‘zlari guvoh bo‘lib yoki ota-bobolaridan eshitganlari haqida yozar ekanlar, mo‘g‘ul istilosini xalqlar qismatiga tushgan buyuk bir musibat sifatida turlicha baho berganlar. Holbuki, mualliflarning ba’zilari sharoit taqazosi bilan mo‘g‘ullar xizmatida turgan holda ular tarixining guvohi sifatida ijod qilganlar. Ibn al-Asir (1160-1234), Abu-l-Fazl ibn Muhammad Jamol ad-din Al-Qarshiy (1234-1301), Juvayniy (1226-1283), Fazlulloh Rashid ad- din (1247-1318), kabi tarixchi olimlar shular jumlasidandir. Chingizning musulmon mamlakatlariga tomon hujumi Jamol al-Qarshiyning ma’lumotiga ko‘ra, tarixning 616/1219-1220 yillaridan o‘rin olgan. Buning sababi sifatida olim To‘g‘rulxon nomi bilan atalgan Olmaliq xoni Buzarxon va Kuchlukxon as-Sagiziy o‘rtasidagi dushmanlikdir deb aytadi. Mo‘g‘ullar qatl va zo‘ravonlik yo‘li bilan muharram 617/mart-aprel 1220 yilda Movarounnahrni, 9 muharram 618/5fevral - mart 1221 yilda Marvni, safar 618/mart-aprel 1221 yilda Xorazm, 16 safar oyi 618/10 aprel 1221 yilda G‘irot (Hirot)ni so‘ngra 8 jumadi as- soniy 618/ 31 iyul - avgust 1221 yilda G‘aznani egalladilar. Chingizxon 10 ramazon oyining 624/24 avgust 1227 yilda Xurosondan qaytgach vafot etdi. Zabt etilgan yerlar hali Chingizxon hayotligidayoq to‘rt ulusga bo‘lingan va uning to‘rttala o‘g‘liga taqsimlab berilgan edi. Qizig‘i shundaki, har bir shahzodaga berilgan ulus uning yoshi kattaligiga mos ravishda Mo‘g‘ulistondan uzoqlashardi. To‘ng‘ich o‘g‘il Jo‘jiga, aniqrog‘i uning farzandi Botuga Irtish daryosidan g‘arbdagi yerlar topshirildi. Boisi, Jo‘ji otasidan oldinroq, 622/1225 yilda vafot etdi. Xorazmning shimoli va Sirdaryoning quyi oqimlari ham Jo‘ji ulusiga kirdi. Botu otasi qazosidan so‘ng ya’ni, akasi 630/1232-1233 yilda taxtga o‘tirganidan so‘ng vafot etdi. O‘ktoyga Oltoy va Tarbag‘atoy tegdi, kenja To‘li esa otasining asl yurtini ya’ni, Mo‘g‘uliston, Janubiy Sibirni oldi. O‘qtoy Hoqon (Ugedey) ibn Chingizxon 18 shavvol oyi 626/9 sentyabr 1229 yilda payshanba tongida Kaluranda taxtga o‘tirdi. U ochiq qo‘l, saxiy edi. Uning hukmronligi kunidanoq uzviy notinchlik yo‘qoldi. Mamlakatlar qayta tiklandi va himoyalandi, asirlar ozod etildi, faqirlar esa boyidi. Uning davrida hamma tinch-totuv yashadi. Davlat poytaxti etib Afrosiyobning poytaxti bo‘lgan Qora-qurum bo‘ldi. Chig‘atoyga kelsak, uning hukmronligi Olmaliqdagi jome’ masjidiga ega Il-Alargu (al-Alargu) shahrida o‘tgan. Uning farzandlari: Mituqon, Yisu, Baydar, Sarbonlar bo‘lgan. Mituqon 617/1220-1221 yilda Bomiyon qal’sida otasidan oldin vafot etgan. Chingizxon qal’ani olgandan so‘ng uning aholisini, bolalar va ozod ayollardan tashqari barchasini, qatl etishga buyruq berdi. Chig‘atoy, o‘z og‘a-inilari ichida o‘zgacha hurmatga ega bo‘lib, boshqaruv san’ati va Yasa qonunlari nozikliklarini bilishi bilan alohida ajralib turgan. Chingizxon o‘z yerlarini taqsimlab berayotganda, Chig‘atoyga Mavoraunnahr davlatlari, uyg‘ur yerlari, Qashg‘ar, Badaxshon va Balx viloyatlarini ajratgan va otaliq etib Qorajar No‘yonni tayinlagan. Chingizxon o‘limidan so‘ng, Chig‘atoy o‘z poytaxti etib Beshbaliq (Bish-Bolog‘ – Xondamir) shahrini sayladi; u katta og‘asi bo‘lmish O‘qtoy Xoqonga hurmati cheksiz edi. Bundan tashqari u Qorajar No‘yon (Amir Korajor) maslahati va roziligisiz hech narsa qilmas edi. Aksariyat fors va arab manbalarida Chig‘atoy nomiga simpatiya bildirilgan. Rashid ad-dinga ko‘ra, Chingizxon ham shunda farzandalariga shunday ta’rif bergan: “Amirlar bilingki, kimda Yaso, bilig va qonunlar haqida to‘liq bilmoqchi bo‘lsa, Chig‘atoyga ergashsin, kim molu-davlatni sevsa O‘qtoyga ergashsin va kimda raiyat bilan bo‘lishni, ilmni, qurol bilan ishlash san’atini o‘rganishni istasa Tuluga ergashsin”. Chig‘atoyning qarorgohi Ili daryosi vodiysida edi. Rashididdinning ma’lumotiga ko‘ra, Chingizxon vafotidan so‘ng Chig‘atoyga 4000 ta askar tekkan. Ularning boshliqlari o‘z navbatida barlos (Qorajar No‘yon), jaloyir (Muka No‘yon), qavchin va orlot qabilalaridan bo‘lgan. Ibn Arabshohning yozishicha qavchinlar Amudaryo shimoli, Buxoroning sharqiy tomonlarida, barloslar Qashqadaryo vohasida, orlotlar Afg‘oniston shimolida joylashganlar. Keyinchalik Mahmud Yalavoch ham o‘z siyosati borasida shu qabilalarga suyanib ish ko‘rgan. Tadqiqotda arab, fors va boshqa turdagi manbalarga asoslanib tadqiqot olib boriladi. Jumladan, arab manbalaridan Jamol al-Qarshiyning “Al-Mulhaqot bi-s-Suroh”, al-Umariyning “Masalik al-absar fiy mamalik al-amsar”, Maqriziyning “Kitob-al-mavaiz va-l-i’tibar fi zikr al-xitat va al-asar”, Ibn Battutaning “Sayoxatnoma” asarlari hamda fors manbalaridan Rashid ad-Dinning “Jome’ at- tavorix” solnomasi va “Shuab-i panjgona” va “Nasabnoma-i muluk” asarlari, Yaqub al-Haraviyning “Tarixnoma-i Hirot”, Abdulloh Vassofning “Tarixi Vassof”, Abu al- Qosim al-Qashoniyning “Tarixi O‘ljaytu”, Mirxondning “Ravzat us-safo”, Hafizi Abruning “Majmu at-tavorix”, Mirzo Ulug‘bekning “Ulusi arba’-yi Chingiziy” va “Mu’iz al-ansab” asarlari hamda turkiy (chig‘atoy) tildagi “Tavarix-i guzida-i nusratnoma” asarlari. Shuningdek, mavzuga doir xorijiy va mahalliy tadqiqotlardan foydalaniladi, tahlil etiladi. Tadqiqotda Chig‘atoy ulusida dastlabki boshqaruv qanday bo‘lgani xusisidagi savollarga holislik, yetarli tahlilga qaratilgan tarixiy faktlar va voqealarni baholash hamda tanqidiy taxlil qilish, qiyoslash, biografik, xronologik, retrospektiv metodlar asosida xulosalar chiqariladi. Shu yerda savol tug‘iladiki, Chig‘atoy va uning vorislari boshqaruv masalalarida erkin bo‘lganmi yoki markaz aniqrog‘i Hoqon nima desa shu- mi? Bunga javobni quyida taxlillarga yondoshgan holda topishimiz mumkin. Birinchidan, Mo‘g‘uliston va unga qo‘shni yerlarda yashovchi boshqa ayrim ko‘chmanchi xalqlardan farqli o‘laroq mo‘g‘ullar davlatchilik an’analariga ega emas edilar. Ushbu haqida xususan A.S.Sagdullaev, B.Eshov, N.I.Toshev kabi bir qator mahalliy olimlar ham o‘z tadqiqotlarida ta’kidlagan. Mo‘g‘ul imperiyasining uluslar va qanotlarga bo‘linishi, o‘nlik sistemasi, oliy hokimiyat konsepsiyasi, taxt almashish tartibi va boshqa ko‘plab davlatchilik institutlari mo‘g‘ullardan burun o‘tgan ko‘chmanchi davlatlar, asosan Turk xoqonligiga taqaladi. Bu bilim va an’analar Chingizxon mo‘g‘ullarigacha bir necha yo‘llar bilan yetib kelgan (yozma manbalar, folklor va hk.). Xususan Yasoq qoidalari ham shular jumlasidandir. Ikkinchidan, mo‘g‘ullar ko‘chmanchilik bilan hayot kechiruvchi xalq bo‘lgani tufayli davlat boshqaruvida epsiz edi. Shu boisdan, xonlar dastavval ulus qo‘l ostidagi hududlarni noiblar yordamida boshqargan. Buni Movaraunnahrni boshqarish ishlari mahalliy hukmdorlar va ayniqsa mahalliy boy zodagonlarga berilishida ham kuzatamiz. Misol uchun, birinchi bo‘lib Chig‘atoy ulusi hududini boshqarish xorazmlik savdogar Mahmud Yalavochga keyinchalik ham uning avlodiga topshirildi. Ular xonning noibi sifatida faoliyat olib borishdi. Noib ko‘rinishida ular Ho‘janddagi qarorgohidan turib ulus miqyosida soliqlarni to‘plash hamda Hoqon huzuriga yetkazish va aholini itoatda ushlab turish kabi ma’suliyat yuklatilgan edi. Bunda noib Chig‘atoy ulusi xonlari oldida hisobot berishlari shart emas edi. Huddi shunday Buxoroda ham mahalliy zodagonlar va din ulamolari, sadrlar mamlakatdagi boshqaruvni qo‘lga olgan edilar. Manbalarda Chig‘atoyning xususan Mahmud Yalavachdan qutulish hoxishi bo‘lgani haqida ishoralar bor va u bu maqsadiga 1238 yilgi Mahmud Tarobiy qo‘zg‘oloni orqali erishgan desak ham mubolag‘a bo‘lmaydi. Chunki Yalavach qo‘zg‘alonga homiylikda yoki bila turib keskin chora ko‘rmaganlikda ayblanib O‘qtoy Hoqonning ijozatisiz noiblikdan ozod etiladi. Yalavach Qora-qurumga ketishga majbur bo‘ladi. Hoqon esa iltifot ila kutib oladi va uni Pekinga gubernator etib tayinlaydi. Yalavach u yerda umrining oxiriga qadar (1254 yil) faoliyat yurgazadi. Movaraunnahrning yangi noibi etib esa uning farzandi Ma’sudbekni tayinlaydi. Ma’sudbek ham bosqoqlar va darug‘achilar boshliq qo‘shinga hamda mahalliy amirlarga tayanib otasining ishlari va siyosatini 1289 yilga qadar davom ettiradi. Uchinchidan, Chig‘atoy ulusining siyosiy boshqaruviga Jo‘ji ulusi vakillari shuningdek, Tulu xonadoni vakillari muntazam aralashib turar edi. Noiblarning markazga tashib ketayotgan katta miqdordagi soliqlardan ma’lum foizigagina qanoat qilishga majbur bo‘lgan chig‘atoyliklarga bu xol yoqmas edi. Umuman olganda, Mo‘g‘ullar imperiyasida umumsiyosiy vaziyat o‘ta murakkab ahvolda bo‘lib, unda hali-hanuz bosqinchilik urushlari olib borilayotgan edi. Xususan, Botu 1236-1241 yillarda Sharqiy Yevropaga yurishlarni amalga oshirib bo‘lg‘usi Oltin O‘rdaga zamin yaratayotgani alohida ahamiyat kasb etardi. Ayniqsa, 1248 yilda Hoqon Guyukxonning vafoti va undan so‘ng katta sarxadga ega sulolani boshqarishga tajribali, taxtga loyiq davogar yo‘qligi O‘qtoy xonadonini g‘ulg‘ulaga solib qo‘ydi. Yana bir tarafdan, Botu va Guyukxon o‘rtasida azaldan xusumat va o‘chmas adovat xissi mavjud edi. Bu dushmanlik xissi Guyukxonning avlodlariga ham meros bo‘lib o‘tgan edi. Mankuxon 648 yilning safar oyida/ may-iyun 1250 yilda Guyukxon, uning o‘g‘illari va Chingizxon avlodidan bo‘lganlarni qirqdan ortiq amiri ham 2000 yaqin harbiy qo‘mondonlari ustidan g‘alaba qozonib ularni qatl ettirdi va taxtni qo‘lga oldi. Shundan so‘ng uning hokimiyati mustahkamlandi va u o‘z davlati taxti ustida o‘zini erkin xis etdi. Fursatni boy bermay o‘z mavqeyidan foydalangan Botuxon Tulu xonadoni vakillari bilan til biriktirib Munkexonni (Manguxon) taxtga Hoqon etib ko‘tarish masalasini ilgari surdi. Chingiziylar ichida katta og‘a sifatida Botu qurultoyni yig‘ish bo‘ynida edi. Ammo u o‘zining sog‘lig‘ini vaj etib qurultoyni Jo‘ji sulolasi poytaxti Saroy Berkaga chaqirtirdi. O‘qtoy va Chig‘atoy xonadoni vakillari bunda fitna borligini sezib Hoqon saylashni doimgidek, Chingizxonning ona yurtasi Onon va Kerulen daryolari xududida amalga oshirilishi lozim deb, e’tiroz bildirdilar. Biroq ularsiz ham Botu va Tulu xonadoni ishtirokida Munkexonni Hoqon etib ko‘tardilar. Qurultoy natijasi tan olinmasligidan xayiqib Botu nomigagina inisi Berka hamda Buqa Timur boshchiligida Kerulen daryosida yana bir qurultoy yig‘di. Bunda ham O‘qtoy va Chig‘atoy xonadonlari ishtirok etishni istamadilar. O‘rtada bir yarim yillik tortishuvlardan so‘ng va nihoyat Qora-qurumda qurultoy chaqirilib taxtga Munkexon (1251-1259) Hoqon etib “saylandi”. Shundan keyin O‘qtoy va Chig‘atoy xonadonlari kuch bilan taxtni egallash choralarini ko‘rib, turli rejalar tuza boshladilar. Jamol al- Qarshiyda keltirilishicha, dastlab Guyukning nasli Munkexonga qarshi harakatlar qilib uning o‘limini rejalashtirgan. Toj kiyish marosimida ularning ham qatnashishiga ruxsat bergach, ular o‘zlarini go‘yo uning barcha ayyorliklarini, ularga qarshi qilingan jamiyki yomonliklarini unutganday tutishgan. Shu yerda, Rashid ad-dinga ko‘ra, tasodifan Munkexonning lochinbozi ularning fitnaomuz rejalaridan darak topgan. Mankuxon ularning bu rejalari va o‘ylari, ayyorliklari haqida eshitib ular bilan aldov, makr-hiylada bellashib, qotillikda ularni orqada qoldirgan. U tezda ular oldiga shiddatli botirlarni hamda bir to‘da o‘g‘rilarni yuborgan. Tun kechasida ular to‘satdan uxlayotganlar ustiga hujum uyushtirganlar. Ularni o‘ldirib, qismlarga bo‘lib, qush va yirtqichlarga yemish sifatida tashlaganlar. Guyukning vorislaridan xalos bo‘lgach u chig‘atoylarga yuzlandi. Bu vaqtga kelib ota taxtini Yisu-Manku ibn Chig‘atoy egallab, qo‘shinning boshida esa akasining o‘g‘li Bo‘ri turar edi. Yisu-Manku va Bo‘ri o‘sha vaqtda yetarli darajada qudratli davlat, hudud, hokimiyat, qurol-yarog‘, son-sanoqsiz hamda shijoatli qo‘shinga ega edi. Munke Chig‘atoylar haqida ko‘proq ma’lumotga ega bo‘lgan – yetakchi vazirlardan biri bilan gaplashib, Chig‘atoyxon taxtiga Munkexon qarorgoxidagi Chig‘atoyning nevarasi Qora-Xulagu ibn Mituqon ibn Chig‘atoyni qo‘yish maslahatini oladi. Qora-Xulagu Munkexonning ona tarafidan qarindoshi bo‘lgan zavjasi O‘rkina xotun (Urqina) Surug‘toniy vositasida Munkexon oldiga borib, amakisi Yisu-Mankuning Qora-Xulaguning bobosi Chig‘atoy unga vasiyat qilib qoldirgan hokimiyatni tortib olgani va endi Munkexon bobosi Chig‘atoy taxtini qaytarib olib berishini so‘radi. Munkexon Qora-Xulaguga akasi Bo‘rini uning o‘zi bu chigallikni ochib berishi uchun oldiga chaqirtirib olishga ruxsat berdi. Qora-Xulugu yuborgan chopar katta akasi Bo‘ri ibn Mituqon oldiga yetib borib, uning inisi unga taxtni olib berishini yetkazgach, Bo‘ri o‘z amakisiga bo‘lgan muloqotini tezda o‘zgartirdi. Hokimiyat ilinjida uni go‘rga itarayotganlarini tushunmas edi. So‘ng ular Munkexon qarorgohi tomon bordilar. Ulardan birinchi bo‘lib Bo‘rini qo‘lga oldilar, zanjirband etdilar va shu zahotiyoq uni xo‘kiz terisiga o‘rab aravaga ortilgan holda jallodga topshirdilar. Ularning hayoti shu tarzda yakun topdi. So‘ng Qora-Xulagu (Hudagu) bobosi Chig‘atoyning taxtiga Munkexonning topshirig‘i bilan Qora-qurumda o‘tirdi. U 640/1242-1243 yilda Munkexon davlati poytaxtidan o‘z davlati poytaxtiga qaytayotib vafot etdi. Hokimiyat uning xotini O‘rkina xotun va u paytlar juda yosh bo‘lgan o‘g‘li Muborakshoh qo‘liga o‘tdi. Xotunning hukmronligi – 9 yil va bir necha oyga qadar davom etdi. Shundan so‘ng Munkexon hududi yanada o‘sdi: uzunligi Sharqdan boshlab toki uzoq g‘arbdagi Aqasagacha, kengligi ar-Rum, al-Faranj atroflaridan al-Hind, Az-Zinj taraflargacha. Munke taxtga kelib o‘zi uchun Botu xonadonini yaqin tutib hamkorlik eta boshlaydi. Bu hamkorlikning asosiy maqsadlaridan biri Botuning ilgaridan o‘z xududiga qo‘shib olishni niyat qilib yurgan Chig‘atoy ulusini batamom yo‘q qilish edi. Munkexon imperiya sarxadlarini Sirdaryogacha bo‘lgan yerlarni, Botu esa butun Movaraunnahrni qo‘shib oldi. Yerlik xalqlar uchun bu yangi bosqinchiliklar va yangi soliqlar degani ma’noni anglatardi. Imperiyani boshqarishda Munkexon bir qator islohotlarni amalga oshirdi. Jumladan, Movaraunnahrda ham. Jamol al-Qarshiyga ko‘ra, u o‘z urug‘iga qilich ko‘targan va o‘z xonadoniga o‘tkir qilich sanchganlardan birinchisi edi. U O‘qtoy, Guyukxon singari Chig‘atoy ulusi hududlarini yana Ma’sudbekka topshirdi. Soliq yig‘imida biroq ehtiyotkorlik bilan yondashdi. Zero, 1238 yildagi buxorolik Mahmud Tarobiy singari qo‘zg‘olonlarni oldini olish maqsadida darug‘achi, bosqoq, choparlar, lochinbozlar va shu kabi mavqe’larga ega kishilar uchun payza hamda yorliq olish imtiyozlari ancha qisqardi. Mahalliy xalqning ijtimoiy holatidan kelib chiqqan holda soliqlar joriy etildi. Biroq hamma hududlarda ham soliqlar bir xilda emasdi. Masalan, Xurosonda yiliga boy kishidan 7 dinor, kambag‘aldan 1 dinor aksincha, Movaraunnahrda esa boy kishidan 10 dinor va kambag‘aldan 1 dinor talab etilgan. Qopchur esa har yuz jon boshidan bir jon olingan. Yuz jon boshidan kam bo‘lganlardan qopchur olinmagan. Ushbu holat 60-yillarga qadar davom etdi. So‘ng yana Chig‘atoy xonadoni vakillari taxtni qaytib olishga intila boshladilar. Xitoy mamlakatining Manzi shahri safarida ya’ni, 658/1259 yilning boshida Munkexon to‘satdan vafot etdi. Taxtga sulolaning ichki naslidan bo‘lgan Qubilay (Xubilay) ibn Tuli Hoqon sifatida o‘tirdi. Ammo bir vaqtning o‘zida Arig‘-Bo‘ka ham akasi Munkexonning taxtini Qora-Qurumda shavvol oyi 658/ sentyabr-oktyabr 1260 yilda bir qator amiru vazirlarning qarshiliklariga qaramay egalladi. Munkexon uni o‘zining o‘rinbosari sifatida Manziga qarshi yurush qilayotgan bir paytda qoldirgan edi. Arig‘- Bo‘ka taxtni vaqtincha egallab turdi, lekin unga xoinlik qilgani yo‘q. Shu o‘rtada o‘zaro oliy taxt kurashi boshlandi. Rashid ad-dinga ko‘ra, Munkedan so‘ng Qubilay o‘z yoniga Abishka ibn Bo‘ri ibn Mitukan ibn Chig‘atoyni chaqirtirib O‘rkina xotunni o‘ldirib Chig‘atoy taxtini egallashni amir etadi. Akasi bilan g‘animlik qilayotgan Arig‘-Bo‘ka esa uni qo‘lga olib Munkening o‘g‘li Asutoy qo‘li bilan qatl ettiradi. O‘z qarorgohida ushlab turgan Olg‘uni qo‘liga yorliq tutib Chig‘atoy taxtini egallashni amir etadi. Unga vazifa etib sarxadlarni Qubilay qo‘shinidan saqlash va Movaraunnahrda Arig‘-Bo‘ka qo‘shini uchun zarur bo‘lgan ozuqa g‘ami va ayniqsa soliqlarni to‘plash hamda unga yuborish yuklatiladi. Olg‘u (Olg‘o‘y ibn Baydar ibn Chig‘atoy – Jamol al-Qarshiy) 659/1260-1261 yilda taxtga o‘tirgach dastlab Oltin O‘rda mansabdorlarin birin-ketin yo‘qotib Chig‘atoy ulusini qayta tikladi; 15 minglik qo‘shini bilan Buxoro, Samarqandga o‘rnashib olgan jo‘jichilarni, qachonlardir chig‘atoychilarga qarshi chiqqan mahalliy zodagonlarni yo‘q qildi. Berkaxon bilan til biriktirilganlikda ayblanganlar ichida buxorolik shayx Sayf ad-din Boharziyning ham farzandi bor edi. Ularni ham ayamadi. O‘rkina xotun norozilik bildirib Arig‘-Bo‘ka oldiga uzoq muddatga ketib qoldi. Rashid ad-din va Jamol al-Qarshiylarning ma’lumotiga ko‘ra, Olg‘uxon shunda ham Movaraunnahr boshqaruvini qo‘lga olishga shoshilmadi aksincha, Ma’sudbekka Movaraunnahrni butunlay nazoratsiz qo‘liga topshirish evaziga soliqlardan to‘planadigan daromad haqida qiziqdi. Olg‘uxon va O‘rkina xotun qaytib kelgach uning bilan o‘zaro nikohlaridan so‘ng xotunga bo‘lgan hurmatidan foydalanib Ma’sudbekdan Chig‘atoy ulusi g‘aznasiga katta miqdorda tushum tushdi. Bu orqali Olg‘uxon katta qo‘shin to‘plashga muyassar bo‘ldi. Buning sababi esa 661/1262- 1263 yilda Movaraunnahrdan to‘plangan qo‘shin uchun ozuqa, qurol-aslahala, jangovar otlar hamda pullarni yuborishdan bosh tortib Arig‘-Bo‘ka yuborgan elchilarni qatl ettirdi. Shundan so‘ng ikki o‘rtada katta janglar bo‘ldi. Dastlab ikki marotaba Olg‘uning qo‘li baland kelsada oxirida Olg‘u yengiladi. Arig‘-Bo‘ka Buxoro va Samarqandga kirib talon-taroj etib katta miqdorda qo‘shin uchun ozuqa, qurol-aslahala, jangovar otlar hamda moddiy boylikni qo‘lga kiritadi. Bir yil o‘tib oliy taxtni ko‘zlab akasiga qarshi turish uchun Movaraunnahrdan chiqib ketadi. Olg‘u 662/1263 yilda vafot etgach taxtga jumada as-soniy 664 /mart-aprel 1265 yilda Qora- Hulaguning O‘rkina xotundan bo‘lgan o‘g‘li, musulmon Muborakshoh o‘tirdi. Uning davrida ulus tarkibida ixtilof paydo bo‘ldi. Chig‘atoy va uning doirasidagi mo‘g‘ullar Yasoqqa ko‘ra er kishining joyi yer bilan shug‘ullanishda emas balki, saxroda degan qoidaga amal etib Movaraunnahrdan tashqarida istiqomat etar va ayniqsa barcha dinlarni hurmat etish keark bo‘lsada, mahalliy islom diniga o‘tishga qarshi edilar. Biroq Chig‘atoylardan Olg‘udan so‘ng yosh Muborakxon va Baroqxonlar islomni qabul qildilar. Bu tendensiya bir paytning o‘zida Jo‘ji xonadonida ham Berkaxon ibn Jo‘ji misolida (1266 y.) davom etganini aytib o‘tish joiz albatta. Fikrimizcha, Chig‘atoy xonlari amalga oshirgan ushbu qadam ulusda boshqaruvni qo‘lga olishdagi ilk qadam deb hisoblangan desak mubolag‘a bo‘lmas. Boisi, taxtga o‘tirish marosimi har doimdek Ili daryosida emas, Movaraunnahrda, aniqrog‘i Angren daryosi vodiysida amalga oshdi. Bu esa xonning mahalliy xalq yonida bo‘lmasa-da, unga yaqinroq joyda bo‘lish maqsadini bildirar edi. Umuman olganda bu ilk bora Chingizxon yaratib ketgan qadriyatlarning tanazzulga yuz tuta boshlaganidan dalolat berardi. Zulxijja oyi 664/sentyabr 1265 yilda Xo‘jand atrofida Muborakshoh asr olindi va taxt Baroq ibn Yisu-Bo‘qa ibn Mitukan ibn Chig‘atoy qo‘liga o‘tdi. Buning uchun u amir-bitikchi bilan Muborakshohga qarshi fitna etgan edi va Baroq uni lochinbozlari boshlig‘i etib tayinlaydi. Xonlik davrida u bir necha bor Xurosonga yurish qilgan, ammo Xulaguning (Gulog‘u) o‘g‘li Abak-Xon (Abaqaxon) tomonidan mamlakatdan xaydalgan. Buxoroga kelgach, u ham islomni qabul qiladi va tarixda Sulton G‘iyosiddin deb yodga olinadi. 1271 yilda va nihoyat imperiya taxti O‘qtoy xonadoniga qayta nasib etib Qaydu unda Hoqon bo‘ldi. Bundan boshlab imperiya sarxadidagi barcha yerlarda uning siyosati amalga osha boshladi. Jamol al-Qarshiy uning haqida shunday ta’rif beradi: “... ayni damda Qaydu eng ziyrak va uddaburon hamda zamonamizning mohir siyosatdoni bo‘lib kelmoqda. Kelishuvni hal etishda qo‘li uzun, izzat-hurmat qilishda va yaxshi yomonni ajratishda yuqori darajali zot edi...”. Baroqxon xonlik taxtida o‘rnashib olgach, uning bilan Qayduxon ibn G‘ozi o‘g‘il ibn O‘ktoy Hoqon o‘rtalarida muxoliflik tushdi. Ko‘p tortishuv va bahslardan keyin ikkalasi o‘rtasida sulx tuzish yo‘llarini qidirdilar. Baroqxon Qaydu madadi bilan Xuroson va Iroq mulkini oldi. Al-Qarshiyning ta’kidlashicha, Baroq 670 /1271 yilning boshida 6 yillik hukmronligidan so‘ng Mirzo Ulug‘bek ta’rifiga ko‘ra, falajlikdan vafot etgan. Qayduning topshirig‘i bilan 671/1272-1273 yilda Niqboy ibn Sarbon ibn Chig‘atoy Baroqdan so‘ng taxtni egalladi. Biroq siyosiy nizolar sabab, Qayduning amri bilan 679/1280 yilda Bo‘qa-Temur ibn Qadag‘oy ibn Bo‘ri ibn Mitukan ibn Chig‘atoy Niqboyni o‘ldirib, o‘rniga taxtga o‘tirdi. Bo‘qa-Temur uzoq hukmronlik qilib 680/1281-1282 yilda vafot etdi. 681/1282-1283 yilda Qayduning amri bilan Duva ibn Baroq hokimiyatni qo‘lga oldi. Muqaddam otasi Baroqni ham taxtga ko‘tarilishiga ko‘maklashgan edi. Qaydu bilan Baroq o‘rtasida hamkorlik hamda do‘stlik aloqalari mavjud edi. Niqboy va Bo‘qa-Temurlar uzoq muddat hukmronlik qilgan bo‘lsa-da, Qayduning soyasida hech qanday Chig‘atoy nasli uchun ahamiyatli siyosatga yoki boshqaruv sohasiga oid amallar bo‘lmadi. Manbalarda ham navbatdagi xon sifatida zikr etilgan xolos. Duvaxonga kelsak otasi Baroq boshlab bergan siyosatini davomchisi sifatida kerak bo‘lsa, ulusni mustaqillikka olib borgan xon deb aytsak to‘g‘ri bo‘ladi. Zero, uning haqidagi ma’lumotlar keyingi boblarimizdan alohida o‘rin olgan. Xulosa qilib aytganda, dastlab Chingizxon o‘zi yaratgan ko‘plab imperiyani boshqarishdagi tartib-qoidalari farzandalari davrida qattiq rioya etildi. Biroq ularning vafotidan ko‘p ham o‘tmay imperiyada bosh-bashdoqlik sezildi. Bunda aynan Botu bilan Tulu va O‘qtoy bilan Chig‘atoy xonadonlari o‘zaro hamkorlikda bir-birlariga qarshi chiqa boshladilar. Bu esa tomonlarning ko‘proq yutuqlarga ega bo‘lishi ilinjida kerak bo‘lsa avlodlar qadriyatidan ham voz kechish holatiga va uluslarning ichki hayotiga bilvosita aloqador bo‘lgan boshqaruvini amalga oshirish tomon zamin tayyorladi. II BOB. Chingiziylar davri ma’muriy-boshqaruv tizimi va boshqaruvda yuz bеrgan o‘zgarishlar II.1. Chig‘atoy ulusining ma’muriy-hududiy tuzilishi Insoniyat tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, qanchadan qancha voqealar bo‘lganiga bevosita guvohi bo‘lamiz. Tarixda har qanday jarayon voqea hodisa o‘z o‘zidan bo‘lmasdan unga ma’lum sabab ta’sir ko‘rsatadi. Mustaqillik sharofati bilan biz tarixga xolisona yondashish ishlariga keng imkoniyatlar yaratildi. Endilikda tarixchilar oldida o‘tmishni haqqoniylik, ilmiy va daliliy asoslar asosida yondashish kerakligi katta masala sifatida qo‘yildi. Birinchi prezidentimiz I.A. Karimov mustaqilligimizning dastlabki yillarida ya’ni 1998 – yil tarixchi olimlar bilan yurtimiz ahamiyatiga doir yig‘ilish o‘tkazib, unda tariximizni to‘la va haqqoniy, xolislik, ilmiy asoslar bilan chuqur o‘rganib uni kelajak avlodga yetkazish masalasi bosh maqsad sifatida qo‘yilgandi. Bu fikrimizning tasdig‘i asosida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 – yil 27 iyuldagi “O‘z FA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risidagi” qarorida o‘z aksini topdi. Bizning o‘tmishimiz juda ko‘p voqea hodisalarga boy bo‘lgan. Mo‘g‘ullar tarixi va ularning istilosi ham shunday jarayonlardan biri edi. Tarixdan ma’lumki, buyuk mo‘g‘ullar sulolasining asoschisi bo‘lgan Chingizxon va uning avlodlari juda ko‘p buyuk shuning bilan birgalikda dahshatli ishlarni amalga oshirganligi bilan e’tirofga egadir. Mo‘g‘ullar istilosidan keyingi Movarounnahr va Xorazmdagi hayotni so‘z bilan ifodalash g‘oyatda og‘ir. O‘lkaning gullab turgan shahar va qishlohlari bamisoli kultеpaga aylanadi, hayot izdan chiqadi, bir vaqtlar aholi gavjum bo‘lgan vohalar bo‘m-bo‘sh bo‘lib qoladi. Hali Chingizxon hayotligi chog‘idayoq o‘zi bosib olgan hududlarni farzandlari o‘rtasida taqsimlab bеradi. To‘ngich o‘g‘li Jujiga Janubiy Sibir, Dashti Qipchoq, Itil (Volga) bo‘yi, Shimoliy Xorazm va Darbandgacha bo‘lgan yеrlar tеgadi. Juchi vafotidan so‘ng bu yеrlar uning o‘g‘li Botuxonga o‘tadi. Ikkinchi o‘g‘il Chigatoyxonga Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Movarounnahr, Xorazmning janubiy (markazi Qiyot shahri) hududlari, shuningdеk Balh Badahshon, Qobul, G‘azna va Sind daryosigacha bo‘lgan yеrlar bеriladi. Uchinchi o‘g‘il O‘ktoyga Chingizxon o‘zining kindik qoni tomgan vatani Mo‘g‘ulistonni va Xitoyni hadya qiladi. Kеnja o‘g‘li Tuluga esa Xuroson bilan Eron tеgadi. Chingizxon lashkarlarni ham farzandlari o‘rtasida taqsimlab bеradi. Ana shu tariqa mo‘g‘ullar zabt etgan bеpoyon hududlarni uluslarga bo‘lib, udеl asosida boshqara boshlaydilar. Uluslar markaziy davlatga xonlar xoni -«xoon» yoki «hoqon»ga bo‘ysunar edi. Uluslar hokimi esa «xon» deb atalgan. Chingizxon vafotidan so‘ng xonlar xoni xon O‘qtoy bo‘lgan. Ulug‘ xoonning poytaxti Qoraqurum shahri edi. Mo‘g'ul bosqini O‘rta Osiyoda mavjud bo‘lgan ijtimoiy tuzumni o‘zgartira olmagan bo‘lsa-da, mamlakatdagi turli sinflar hayotida turlicha namoyon bo‘ldi. Ruhoniylar, savdogarlar va yirik yer egalari ko‘p o‘tmay mo‘g'ul istilochilarining tayanchiga aylandilar. Muarrix Rashiduddinning ma'lumot berishicha, mo‘g'ul xonlari va shahzodalari yirik yer egalari va savdogarlarga - mahalliy aholidan soliqlar yig'ishlariga asoslanib, saxiylik bilan qimmatbaho hadyalar ulashganlar. Ammo, shaharlarda ham, qishloqlarda ham mehnatkashlaming ahvoli nihoyatda og'ir edi. Dehqonlar va hunarmandlar ishlagan yerlaridan davlatga to‘laydigan yillik soliq-xirojdan tashqari yana ko‘plab soliqlar to‘lashlari kerak edi. Chig'atoy ulusida yer solig'i o‘ndan bir hajmda belgilangan. Oliy mansabdorlar soliq to‘lamaganlar. Gap shundaki, yirik mulkdorlar, savdogarlar, islom peshvolari mo‘g'ullar bilan yaqinlashib, katta imtiyozlarni qo‘lga kiritgan, har xil yengilliklar olgan edilar. Soliq turlaridan yana biri ko‘pchur edi. U chorvador xo‘jaliklardan olingan. Chorvadorlardan yana shulsi solig'i olingan. Bunda har suruvdan bir qo‘y va qimiz uchun har ming bosh otdan bir biya undirilgan. Yana bir soliq targ'u deb atalgan. U hunarmand, savdogarlardan olingan. Targ'u ishlab chiqarilgan va sotilgan molning o‘ttizdan bir ulushi hajmida olingan. Yana mahalliy xalq tuz solig'i, jon yoki kumush solig'i to‘lagan. Ma'lumki, mo‘g'ul xonlari noiblarga barot (ijara yorlig'i), payza berganlar, noiblar soliq yig'ish paytida rasmiy belgilangan hajmdan ziyodroq undirib olishlari mumkin edi. Aholi maxsus yorliqlarga asosan o‘zlari yashab turgan hududlardan o‘tuvchi amaldorlar, savdogarlar, ruhoniylar va xonning qarindoshlarini (ular to‘xtaydigan joylar «yom» - «bekat» deb atalgan) turar-joy, oziq-ovqat va ot- ulov bilan ta'minlashga majbur edi. Ko‘p sonli mansabdorlar, harbiylar, tarxonlar, dorug'a va tamg'achilar yomlarda (bekat)larda to‘xtab o‘tganlarida, har bir oila bir szin (596,8 gr.) go‘sht, bir shin guruch va bir shisha aroq yetkazib berishlari zarur edi. 1235-yil hoqon farmoniga ko‘ra har bir yomdagi aloqa xizmati ikki tuman aholisiga yuklatiladi. Ikki tuman aholisi yom uchun 20 bosh ot, so‘yishga qo‘y-echki, sog'ishga biyalar, arava va boshqa zarur anjomlar ajratishlari lozim edi. Shuningdek, shahar va qishloqlarda joylashgan harbiy guruhlarni kiyim-kechak va oziq-ovqat bilan ta'minlash ham oddiy aholi zimmasida edi. Hunarmandlar ayniqsa qattiq nazorat ostiga olingan bo‘lib, ular yuqorida eslatilgan soliqlardan tashqari mo‘g'ul hukmdorlariga ma'lum miqdordagi mahsulotlar ishlab berardilar. Bu davrda Movarounnahrda ko‘plab maqbaralar, me’moriy ansambillar «ma’sudiya va Xoniya» kabi madrasalar barpo etildi. bu davrda fors – tojik poeziyasining yirik namoyondalari Jaloliddin Rumiy, Sa’di-Sheroziy, Amir Xisrav Dehlaviy kabi buyuk siymolar yashab ijod etganlar. Shunday qilib XIII -XIV asrning I yarmi vatanimiz tarixida eng og‘ir davr bo‘ldi. Chunki Mo‘g‘ullar istilosi va zulmi o‘lkamiz xalqlari hayotida og‘ir iz qoldirdi. Mamlakatimiz hayoti taraqqiyotini bir necha o‘n va yuz yillab orqaga surib yubordi, ammo uni to‘xtatib qololmadi. Ozodlik, xurlik va mustaqillikga tashna bo‘lgan avlodlarimiz mo‘g‘ullar zulmiga qarshi kurashdilar, va nihoyat mo‘g‘ul bosqinchilarini mamlakatimiz tuprog‘idan uloqtirib tashladilar. Bu ozodlik kurashi ulug‘ bobomiz Amir Temur faoliyati bilan chambarchas bog‘liqdir. Tarixdan ma’lumki, Chig‘atoy ulusi – Chingizxonning ikkinchi o‘g‘li Chig‘atoy va uning merosxo‘rlariga hukmronlik uchun berilgan (1224) hududning nomi. Chig‘atoy ulusi Qashqar, Yettisuv va Movarounnahr yerlarini o‘z ichiga qamrab olgan. Ko‘chmanchilik bilan shug‘ullanuvchi mo‘g‘ullarning o‘troq aholini boshqarish tajribasi yo‘qligi bois Chig‘atoyxon o‘ziga tegishli ulusni boshqarishni avval xorazmlik Maxmud Yalavochga, so‘ngra uning o‘g‘li Mas’udbekka (1238-89) topshiradi. O‘zi esa umrining oxirigacha ukasi O‘qtoy qoon saroyida bosh maslahatchi tarzida faoliyat ko‘rsatadi. Chig‘atoy ulusidan olinadigan daromadlarning asosiy qismi Qoraqurumga jo‘natilgan. Qolgan qismini mahalliy aholidan tayinlangan oliy hokim ulus ehtiyojlari hamda qo‘shin xarajatlari yo‘lida sarf qilish huquqiga ega bo‘lgan. Chig‘atoy qarorgohi Ili vodiysida edi. Chig‘atoy ulusida ham Chingizxon barpo etgan mo‘g‘ullar davlatidek mehnatkash omma nafaqat mo‘g‘ul bosqoqlari, dorug‘alari, balki mahalliy zodagonlar va oqsuyaklar tomonidan ham ezilgan. Dehqonlar, hunarmandlar, kosiblar, chorvadorlar ilgaridan mavjud bo‘lgan soliqlardan tashqari mo‘g‘ullar joriy qilgan yangi soliq va o‘lponlarni to‘lashga majbur edi. Oxir-oqibat Chig‘atoy ulusining qishloq va shaharlarida mo‘g‘ullarga va yerlik zodagonlarga nisbatan noroziliklar kuchaygan, qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tgan. Chig‘atoy vafotidan so‘ng mangu qoon va Botuxon Chig‘atoy ulusini mulk sifatida tugatib, uni Tuli va Jo‘ji vorislari o‘rtasida taqsimlashga kelishib olishgan. 1251 yil imperiya poytaxti Qoraqurumda bo‘lib o‘tgan qurultoyda mangu qoon etib saylangach, Chig‘atoy xonzodalarning ko‘pchiligi O‘qtoy qoon avlodlari qatori qatl qilingan. Chig‘atoy ulusini mangu qoon va Botuxon bo‘lishib olganlar. Movarounnahr Botuxonga qaram bo‘lib qolgan. 1242 – yil Chig‘atoy vafot etgach uning avlodlaridan Munke bilan Botuxon Chig‘atoy ulusini tugatishga qaror qilgan. Lekin, 13-asrning 60-yillarida Chig‘atoyning 6-farzandi Baydarning o‘g‘li Olg‘u (1261-65) chig‘atoylar hokimiyatini qayta tiklashga erishadi. Olg‘u vafot etgach, uning vorislari — Muborakshoh va Baroqxon mahalliy aholi bilan yaqinroq munosabatda bo‘lish maqsadida musulmon dinini qabul qilganlar. 1266 yil Chig‘atoy ulusi xoni qarorgohi Yettisuvdan Movarounnahrga-Ohangaronga ko‘chiriladi. Baroqxon hukmronligi vaqtida Xaydu ko‘rsatmasiga muvofiq Mas’udbek tomonidan Buxoro qayta tiklanadi. Farg‘ona vodiysida yangi shahar-Andijonga asos solinadi. Kebakxon (1318-26) davrida qarorgoh Qashqadaryoga ko‘chiriladi, qadimgi Nasaf yaqinida qarshi shahri barpo etiladi. Ulus Erondagi kabi ma’muriy birliklar hamda soliq undiriluvchi tumanlarga (Farg‘ona va Qashqarda o‘rchin) taqsimlanadi, yagona pul birligi - kebakiyga o‘tiladi. Ammo mo‘g‘ul mulklarini birlashtirish va markazlashtirish maqsadida o‘tkazilgan ma’muriy va moliyaviy islohotlar siyosiy tarqoqlikka barham berishga qodir emas edi. XIV-asr o‘rtalarida Chig‘atoy ulusi Movarounnahr va Mo‘g‘ulistonta bo‘linib ketgan. 1370 yil Movarounnahrda Amir Temur saltanatining o‘rnatilishi chig‘atoiylar hokimiyatiga barham berdi. Movarounnahr va Xorazmning janubiy hududlari Chig‘atoy ulusiga qarashli bo‘lib, XIV asrning 40- yillariga qadar mavjud edi. Ulus poytaxti Bеshbaliq shahri bo‘lgan. Mo‘g‘ullar madaniy taraqqiyotda o‘lkamizning yеrli xalqlariga nisbatam juda qoloq edidar. Ularning bunday bеpoyon va katta hududdagi mamlakatni boshqarish tajribalari yo‘q edi. Shu bois mo‘g‘ullar mahalliy xalqlarning zodagon vakillari xizmatidan foydalanishga majbur edilar. Ana shunday zodagonlardan biri bo‘lgan xorazmlik savdogar Mahmud Yalavochga Movarounnahrni bеvosita idora kilish topshirilgan. U o‘ziga poytaxt qilib Hujand shahrini tanlagan kechdi deb da’vo qilib, unga qarshi isyon ko tardilar. Qo zg olonga Duva-Temurxonning o g li Buzanʻ ʻ ʻ ʻ ʻ boshchilik qildi, u Tarmashirinni ag darib, uni o ldiradi. Buzan bir necha oy ʻ ʻ hukmronlik qildi va 1334-yilda taxt Duvaxonning nevarasi Jenkshixonga topshirildi. Jenkshixon buddist bo lib, 1332-yilda Duva-Temurxon huzuriga 172 nafar rus ʻ asirlarini yuborgani uchun pul mukofoti olgan. Jenkshixon saroyi Olmaliqda bo lib, ʻ katolik rohiblari shahar yaqinidan yer sotib olib, ibodatxona qurishgan. 1338-yilda Jenkshixonni o z ukasi Esan Temur taxtdan ag daradi. Tez orada Yunus-Temurxon ʻ ʻ akasining o limida onasini aybladi. Shundan so ng Chig atoy ulusi taxtini ʻ ʻ ʻ salibchilarga qarshi qirg inlar uyushtirgan O qtoyxon avlodidan bo lgan Ali sulton ʻ ʻ ʻ egalladi. Suiqasd paytida barcha katolik rohiblari o ldirilgan. Ali sulton keyin ʻ Kunjig xonning nabirasi Muhammad Po lodxon bo lib, uning o rniga Yasurning ʻ ʻ ʻ ʻ o g li Qozonxon taxtga o tirdi. ʻ ʻ ʻ Qozonxon 1346-yilda urush yillarida tanazzulga yuz tutgan xonlikni mustahkamlash uchun olib borilayotgan kurashlarda qozoq shahzodasi qo lidan ʻ o ldirilgan. Uning vorislari hukmronlikni faqat tabiiy hol sifatida olib borgan vaʻ davlatning haqiqiy hokimiyati mo g ul va turkiy shahzodalar qo liga o tgan. ʻ ʻ ʻ ʻ Olimlarning hisob-kitoblariga ko ra, 1241-yildan 1370-yilda Dog o lon Temur ʻ ʻ ʻ hokimiyat tepasiga kelgunga qadar Chig atoy ulusida jami 25 ta xon almashgan. ʻ Biroq mintaqada 1346-yilda Qozonxondan so ng o qtoylar sulolasi xoni Donishmanji ʻ ʻ ikki yil davomida ulusni o z qo liga oladi. Shundan so ng 1370-yilgacha mo g ul va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ turkiy shahzodalarning qo g irchoqlari Bayonqulixon va Temurshoh 13 yil davomida ʻ ʻ birin-ketin taxtga o tirdilar. ʻ Mo g ulistonda 1348-yilda hokimiyat tepasiga kelgan 18 yoshli Tug luq Temur ʻ ʻ ʻ Duvaxonning nabirasi deb e lon qilindi. Tug luq Temurning onasi Duvaxonning ʼ ʻ o g li Emilxo janing xotini bo lib, u vafot etganida ikkinchi erining uyiga borgani ʻ ʻ ʻ ʻ taxmin qilinadiBa’zi tadqiqotchilar Tug luq Temurni Chig atoy ulusi xoni deb ʻ ʻ hisoblamaydilar, chunki uning Chig atoy ulusi xoni bo lganligi juda shubhali. Ayrim ʻ ʻ olimlar Qozonxonni Chig atoy ulusining so nggi xoni deb hisoblaydilar. Shunday ʻ ʻ qilib, 1370-yil O rta Osiyoda Amir Temur saltanatining o rnatilishi chig atoylar ʻ ʻ ʻ hokimiyatiga barham berdi. Biroq bu hududda bir muddat ulus qoldiqlari hisoblanmish bir qancha ko chmanchilar uyushmasi saqlanib qoldi. ʻ Ma'lumki, mo‘g'ul bosqini O‘rta Osiyoda mavjud bo‘lgan ijtimoiy tuzumni o‘zgartira olmagan bo‘lsa-da, mamlakatdagi turli sinflar hayotida turlicha namoyon bo‘ldi. Ruhoniylar, savdogarlar va yirik yer egalari ko‘p o‘tmay mo‘g'ul istilochilarining tayanchiga aylandilar. Muarrix Rashiduddinning ma'lumot berishicha, mo‘g'ul xonlari va shahzodalari yirik yer egalari va savdogarlarga - mahalliy aholidan soliqlar yig'ishlariga asoslanib, saxiylik bilan qimmatbaho hadyalar ulashganlar. Ammo, shaharlarda ham, qishloqlarda ham mehnatkashlarning ahvoli nihoyatda og'ir edi. Dehqonlar va hunarmandlar ishlagan yerlaridan davlatga to‘laydigan yillik soliq-xirojdan tashqari yana ko‘plab soliqlar to‘lashlari kerak edi. Mo‘g'ullar asos solgan davlat yarim ko‘chmanchi tipidagi, asosan harbiy tartiblarga muvofiq kelgan davlat boshqaruviga ega siyosiy tashkilot edi. Chingizxon va uning avlodlari xon unvoni sohiblari edilar. Ularning qo‘li ostidagi boshqaruv tizimida turli unvon, martaba va mansab egalari bo‘lgan. Bunday amallarning aksariyati harbiy tartiblarga mos tushardi. Yirik harbiy bo‘linma boshida no‘yonlar, bahodirlar va merganlar turgan. O‘n ming askardan iborat tumanga xonning farzandlari ham boshchilik qilishgan. Xonning. shaxsiy soqchilik bo‘linmasi - keshik ham bo‘lgan. Favqulodda holatlarda mazkur bo‘linmaning harakati qo‘l kelgan. Chig'atoy ulusida yer solig'i o‘ndan bir hajmda belgilangan. Oliy mansabdorlar soliq to‘lamaganlar. Gap shundaki, yirik mulkdorlar, savdogarlar, islom peshvolari mo‘g'ullar bilan yaqinlashib, katta imtiyozlarni qo‘lga kiritgan, har xil yengilliklar olgan edilar. Soliq turlaridan yana biri qo‘pchur edi. U chorvador xo‘jaliklardan olingan. Chorvadorlardan yana shulen solig'i olingan. Bunda har suruvdan bir qo‘y va qimiz uchun har ming bosh otdan bir biya undirilgan. Yana bir soliq targ'u deb atalgan. U hunarmand, savdogarlardan olingan. Targ'u ishlab chiqarilgan va sotilgan molning o‘ttizdan bir ulushi hajmida olingan. Yana mahalliy xalq tuz solig'i, jon yoki kumush solig'i to‘lagan. Ma'lumki, mo‘g'ul xonlari noiblarga barot (ijara yorlig'i), payza berganlar, noiblar soliq yig'ish paytida rasmiy belgilangan hajmdan ziyodroq undirib olishlari mumkin edi. Aholi maxsus yorliqlarga asosan o‘zlari yashab turgan hududlardan o‘tuvchi amaldorlar, savdogarlar, ruhoniylar va xonning qarindoshlarini (ular to‘xtaydigan joylar «yom» - «bekat» deb atalgan) turar-joy, oziq-ovqat va ot- ulov bilan ta'minlashga majbur edi. Ko‘p sonli mansabdorlar, harbiylar, tarxonlar, dorug'a va tamg'achilar yomlarda (bekat)larda to‘xtab o‘tganlarida, har bir oila bir szin (596,8 gr.) go‘sht, bir shin guruch va bir shisha aroq yetkazib berishlari zarur edi. 1235-yil hoqon farmoniga ko‘ra har bir yomdagi aloqa xizmati ikki tuman aholisiga yuklatiladi. Ikki tuman aholisi yom uchun 20 bosh ot, so‘yishga qo‘y-echki, sog'ishga biyalar, arava va boshqa zarur anjomlar ajratishlari lozim edi. Shuningdek, shahar va qishloqlarda joylashgan harbiy guruhlarni kiyim-kechak va oziq-ovqat bilan ta'minlash ham oddiy aholi zimmasida edi. Hunarmandlar ayniqsa qattiq nazorat ostiga olingan bo‘lib, ular yuqorida eslatilgan soliqlardan tashqari mo‘g'ul hukmdorlariga ma'lum miqdordagi mahsulotlar ishlab berardilar. Chig'atoy ulusi xonlari o‘z uluslariga inju tarzida egalik qilganlar, ya'ni xonu xonzodalar o‘zlariga berilgan yurtning daromadidan foydalanish huquqiga ega bo‘Iganlar, xolos. Yer solig'i (xiroj) umumiy hosilning o‘n foizini tashkil etgan. Ko‘chmanchilar to‘laydigan ko‘pchur yuz bosh moldan bir bosh hisobida bo‘lgan. Savdodan targ'u jarimasi olingan. Munka qoon nomidan pul zarb etilgach, 1270- yildan soliq va jarimalar pul bilan olina boshlagan. Pul ulusning ko‘plab yirik shaharlarida, masalan, Olmaliq, Buxoro, O‘tror, Taroz, Koshg'ar, Toshkand, O‘sh, Marg'ilon, Oqtepa, O‘zgand, Xo‘jandda zarb qilingan. Mas'udbek tashabbusi bilan 1271-yilda pul islohoti o‘tkazildi. Chig'atoy ulusining barcha shahar va tumanlarida bir xil vazndagi kumush tangalar zarb etish va muomalaga kiritish bu islohotning asosiy mohiyatini tashkil etar edi. Bu hol ichki savdo va ijtimoiy munosabatlarni tartibga solardi: endi kumush tangalar zarb etish erkinligi vujudga keldi; xohlagan kishi o‘z ixtiyoridagi kumush buyumlarini zarbxonaga olib kelib kumush tangaga aylantirishi mumkin edi. Mo‘g'ullar hukmronligi yillarida yangi yer raulki egaligi vujudga keladi. Bu davrda yerlar: devon, ya'ni davlatga, feodallarga tegishli yerlar, vaqf yerliari va ozod dehqonlarga taalluqli yerlarga bo‘lingan. Mo‘g'ullar o‘zlari bosib olgan yerlarini qabilalar va harbiy amaldorlarga xizmat evaziga bo‘lib bera boshlaydilar. Bunday yer egaligi shartli bo‘b, «suyurg'ol» deb atalgan, u vorislikka o‘tkazilgan hamda soliq bobida va ma'muriy sohada to‘liq daxlsizlikdan foydalangan (Mang'itlar sulolasi davrigacha). Shunday qilib, bu mulkning uchta asosiy belgisi: shartliligi, merosiyligi va daxlsizligi xarakterlidir. Mo‘g'ullar bosib olingan xorazmshohlar davlatining aholisini o‘nlik, yuzlik, mingliklarga bo‘lganlar. Ana shu tartibda 10.000 aholidan iborat ma'muriy birlik tumanlar joriy qilingan. 1235-1251- yillarda ikki marta aholi ro‘yxati o‘tkazilib, hatto hunarmandlar ham mo‘g'ul feodallariga, oilalar hazora - mingliklarga biriktiriltan. Minglik deganda, shahzodalarga soliq to‘lovchi aholi tushunilgan. Mo‘g'ullar soliq islohoti o‘tkazganlar. Unga ko‘ra, Ug'adoyxon davrida dehqonlar (ekinchilar)dan hosilning 10 foizi, molchilardan molining 1 foizi bir yillik soliq sifatida olinishi belgilangan bo‘lsa, Munka 14 (Munxa) xon soliqlarni pul bilan belgilab, har kishidan 11 dinorgacha soliq olishni joriy etgan. Kebekxon Chig'atoy ulusida pul va ma'muriy-hududiy islohot o‘tkazadi. Uning pul islohotiga ko‘ra, yangi tangalar: katta va kichik |umush tangalar, dirham va dinorlar zarb qilingan. Ularga «Qutlug' bo‘lsin» degan turkiycha (chig'atoy) so‘zlar uyg'ur harflarida bitilgan edi. O‘tkazilgan ma'muriy islohot asosida esa mamlakatni ma'muriy-hududiy birliklar - tumanlarga bo‘lish yotadi. Bundan maqsad - davlatni markazlashtirish, feodal bekliklarning o‘zboshimchaliklariga chek qo‘yish bo‘lib, ular o‘rniga tumanlar tashkil qilindi. Endi turiian boshliqlari xonning amirlari sanalardi. Markaziy Osiyoda qullar mehnatining unumsizligi bois ularni ozod qilib, krepostnoy qaramlikka tashlash ham shu davrdan boshlangan bo‘lishi mumkin. Bu haqda 1326- yildagi vaqf yorlig'i guvohlik beradi. Tumanlar o‘z navbatida minglik, yuzlik, o‘nliklarga bo‘lingan va har bir bo‘g'inda harbiy boshliqlar: mingboshi, yuzboshi va o‘nboshilar turgan. Tartib-intizom borasida so‘z yuritmoqchi bo‘lsak, bunda mo‘g'ullarning qo‘shini eng intizomli va o‘z boshliqlarining so‘zini ikki qilmaydigan keskin, o‘z zamonasining haqiqatan ham qat'iy jangovar armiyasi sanalardi. Jangchilar esa botir, qo‘rqmas va chaqqon bo‘lgan. Chig'atoy ulusi davrida Movarounnahrni boshqarish ishlari mahalliy hukmdorlarga topshirilgan edi. Movarounnahrning boshqaruvchisi yirik savdogar va Mahmud Yalavoch bo‘lgan. U Xo‘janddan turib o‘z qo‘li ostidagi mo‘g'ul harbiy bo‘linmalari yordamida davlatni boshqargan, soliqlami yiqqan. Buxoroda esa mahalliy zodagonlar va ruhoniy rahbarlar mamlakatda boshqaruvni o‘z qo‘llariga olgan edilar. Bular mahalliy amirlar va sadrlar hisoblangan. Mahalliy boy-zodagonlar qatlamiga tayangan holda mo‘g'ul xonlan O‘rta Osiyodagi viloyat va hududlarni idora qilganlar. Ishonchli kishilarga maxsus hujjat - payzalar berganlar. Alohida yorliqlarga ko‘ra mahalliy aholi amaldorlar, savdogarlar, ruhoniylar, xon xonadoni vakillariga o‘sha yerlardan o‘tib qolsa, turar joy berganlar hamda ularni oziq-ovqat va ot-ulov bilan ta'minlaganlar. Bu davrda huquqdagi asosiy o‘zgarishlar Chingizxon tomonidan mo‘g'ul-tatarlar odat huquqlarining yozma nusxasi - Yaso qonunlarining qabul qilinishi bilan yuz bergan edi. Lekin shuni ta'kidlash joizki, Chingizxonning «Yaso qonunlari» islom huquqini tugatmadi. Movarounnahr aholisi juda ko‘p va asosiy ijtimoiy-huquqiy munosabat- larda islom huquqiga asoslanganlar. Mo‘g'ullar islomni qabul qilgandan keyin esa islom huquqining ta'sir doirasi yanada kengaygan. Temuchin o‘zidan oldin o‘tgan Qoraxoniylar xonining buyuk xon yoki xonlar xoniga teng kelgani uchun ham barcha mo‘g'ullar bajarishi shart bo‘lgan «Yaso qonunlarini» e'lon qilgan. «Shaboshou» yoki «Yaso qonunlari» deb ataluvchi bu to‘plamga barcha sultonlar va xonlar bo‘ysunishi shart bo‘lgan. Qurultoylarda bu qonunlar o‘qib turilgan. Chingizxon «yaso»ga amal qilish ustidan nazorat qilishni katta o‘g'li Chig'atoyga topshirgan. Bu qonunlar Turkistonda mo‘g'ullar hukmronligi tugatilgandan so‘ng ham qisman ta'sir etib turgan. 1206-yilda Qurultoyda qabul qilingan «Chingizxon yusunlari» yoki «Yaso qonunlari» nomi bilan ataluvchi mazkur to‘plam 33 qismdan iborat bo‘lib, O‘zbekiston hududida ham amal qilgan. Unda jinoyat va jazo, harbiy qismlarni boshqarish va ularda qat'iy tartib-intizomni joriy qilish, oila va nikoh, mulk masalalariga bag'ishlangan me'yorlar belgilangan. Yusunlarga binoan suv va olovni haqoratlash, sutni yerga to‘kish, asirdagilarga yordam ko‘rsatish, qulni egasiga qaytarmaslik, qo‘riqlash uchun topshirilgan makonni qarovsiz qoldirish, yolg'on gapirish va guvohlik berish, xoinlik, harbiy intizomni buzish kabilar og'ir jinoyat hisoblangan. Bunday xatti-harakatlar uchun o‘lim jazosi belgilangan. Mol o‘g'rilari molni to‘qqiz barobar raiqdorda egasiga qaytarishi, agar mablag'i bo‘lmasa, bolalarini qul sifatida berishi kerak edi. Agar bolalari ham bo‘lmasa, o‘lim jazosiga hukra etilardi. Chingizxon yusunlarida harbiy qo‘shinning tashkiliy ishlari va vazifalari, unga hukmronlik qilish, harbiy intizom, uni buzganlik uchun javobgarlik haqidagi qoidalar o‘rin olgan. O‘nta jangchi o‘n boshiga, yuzta jangchi yuzboshiga, o‘nta yuzboshi mingboshiga, o‘nta mingboshi tumanboshiga, bir necha tumanboshilar no‘yonga, ikki-uch no‘yon esa bosh qo‘mondonga bo‘ysungan. Barcha jangchilar bir-biriga kafil bo‘lib, bir jangchi yoki bir necha jangchining aybi uchun o‘nlik a'zolari javobgarlikka tortilgan, asosiy jazo - o‘lim jazosi hisoblangan. «Yusun»larda barcha dinlarga erkinlik berish, dindorlarni va ruhoniylarni soliqlardan ozod qilish, urush vaqtlarida ayollar gunohidan kechish, imtiyozlar, ov qilish tartiblari ham o‘rin olgan. Unda davlat huquqi, harbiy qurilish, davlat boshqaruvi, beklar, no‘yonlar va amaldorlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatga oid qoidalar, jinoyat, fuqarolik, sud yuritish, jazo va piling turlariga oid qoidalar metall taxtalarga o‘yilib yozilgan. Shulardan 33 parchasi Chingizxonning davlat, harbiy va jinoyat huquqi bo‘yicha: 27 nutqi biliklar tarzida qolgan. Jazo berishda, agar mo‘g'ul-tatar urug'idan bo‘lgan kishi yaso qoidasini 1 marta buzsa, unga ijtimoiy jazo - so‘z bilan tanbeh berish; 2-marta buzsa, bilikka asosan jazoga tortish, 3-marotaba esa uzoq Boljin Suljurga surgun qilish qo‘llanilgan. Shundan keyin ham buzsa, oyog'iga kunda urib qorong'i qamoqxonaga tashlangan. Agar qarz olgan kishi o‘z vaqtida qarzini qaytarmasa, qaytarishni imkoniyati bo‘lmasa, bolalari qarzdor holatiga tushgan. Jazo ijtimoiy va milliy tengsizlikka asoslangan: bir begunoh mo‘g'ulning o‘limi uchun xun bahosi 40 tangaga (kumushga) teng bo‘lsa, xitoylikning o‘limi uchun bir eshakning bahosi belgilangan. Ayg'oqchilik, aldamchilik, soxta guvohlik, tabiatni ifloslantirgani uchun, poraxo‘rlik, fohishaJik uchun ham o‘lim jazosi nazarda tutilgan. Mol-mulkka qarshi qaratilgan jinoyatlardan o‘g'rilik uchun o‘g'irlangan narsaning 3-9 baravarigacha jarima to‘latilgan, to‘lay olmasa, 7 tadan 700 tagacha qamchi urish bilan jazolangan. Katta miqdordagi o‘g'rilik uchun esa - o‘lim jazosi berilgan. Yorg'u va yaso qoidalariga uluslarning xonlari qattiq amal qilishlari lozim bo‘lgan. Sud ishlari markazda bevosita xon noibining huzurida uning nazorati ostida olib borilgan. Mo‘g'ullarga taalluqli ishlarda sud yuritish yasoga asoslangan edi. Diniy ishlar shariat huquqi asosida yorg'uchilar (sudyalar) tomonidan hal etilgan. Sudyalar - yorg'uchilar obro‘li, e'tiborli kishilardan tayinlangan. Sud funksiyasi kundalik ish bo‘lgan. Mo‘g'ullar saltanatining ulug' hukmdori Chingizxon vafotidan so‘ng uning vasiyatiga binoan itoatga keltirilgan ajnabiy hududlar o‘g'illari -jo‘jixon, Chig'atoy, O‘qtoy va To‘lixonlarga bo‘lib berilgan edi. Shu iumladan, Movarounnahr, Yettisuv va Sharqiy Turkiston Chig'atoy tasarrufiga berilganligidan bu hududlar Chig'atoy ulusi nomi bilan atala boshlandi. XIV asrning 40-yillariga kelib Chig'atoy ulusi ikki qismga: Yettisuv, Farg'onaning sharqiy qismi, Sharqiy Turkistondan iborat Mo‘g'ulistonga va G'arbiy ulus - Movarounnahrga bo‘linib ketdi. Xorazmning sharqiy qismi ham G'arbiy ulusga qaragan. 1340-1360-yillar fitna-fasod, o‘zaro feodal kurash va ulusda siyosiy tarqoqlikning kuchaygan davri bo‘ldi. XIV asrning 50-yillari oxirida Chig'atoy ulusining har ikkala qismi mayda boshqaruv tizimlariga bo‘linib ketdi. avj olib ketgan ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik, mo‘g'ul va turk xonlari, amirlari o‘rtasidagi o‘zaro nizolar va besamar kurashlar o‘lka hayotiga chuqur salbiy ta'sir o‘tkazdi, uning uzil-kesil parchalanib ketish xavfini keltirib chiqardi. Bunday murakkab, keskin vaziyatda Movarounnahr yaxlitligini saqlash, mahalliy hukmdorlarning o‘zboshim- cha xatti-harakatlarini jilovlash, yurtni mo‘g'ullar istibdodidan xalos qilish, uni mustaqil taraqqiyot yoiiga solib yuborishdan iborat birdan-bir tarixiy vazifa ko‘ndalang bo‘lib turardi. Uni muvaffaqiyatli uddalash ulug' bobomiz Amir Temurga nasib etdi. asosan jazoga tortish, 3-marotaba esa uzoq Boljin Suljurga surgun qilish qo‘llanilgan. Shundan keyin ham buzsa, oyog'iga kunda urib qorong'i qamoqxonaga tashlangan. Agar qarz olgan kishi o‘z vaqtida qarzini qaytarmasa, qaytarishni imkoniyati bo‘lmasa, bolalari qarzdor holatiga tushgan. Jazo ijtimoiy va milliy tengsizlikka asoslangan: bir begunoh mo‘g'ulning o‘limi uchun xun bahosi 40 tangaga (kumushga) teng bo‘lsa, xitoylikning o‘limi uchun bir eshakning bahosi belgilangan. Ayg'oqchilik, aldamchilik, soxta guvohlik, tabiatni ifloslantirgani uchun, poraxo‘rlik, fohishaJik uchun ham o‘lim jazosi nazarda tutilgan. Mol-mulkka qarshi qaratilgan jinoyatlardan o‘g'rilik uchun o‘g'irlangan narsaning 3-9 baravarigacha jarima to‘latilgan, to‘lay olmasa, 7 tadan 700 tagacha qamchi urish bilan jazolangan. Katta miqdordagi o‘g'rilik uchun esa - o‘lim jazosi berilgan. Yorg'u va yaso qoidalariga uluslarning xonlari qattiq amal qilishlari lozim bo‘lgan. Sud ishlari markazda bevosita xon noibining huzurida uning nazorati ostida olib borilgan. Mo‘g'ullarga taalluqli ishlarda sud yuritish yasoga asoslangan edi. Diniy ishlar shariat huquqi asosida yorg'uchilar (sudyalar) tomonidan hal etilgan. Sudyalar - yorg'uchilar obro‘li, e'tiborli kishilardan tayinlangan. Sud funksiyasi kundalik ish bo‘lgan.Mol o‘g'rilari molni to‘qqiz barobar raiqdorda egasiga qaytarishi, agar mablag'i bo‘lmasa, bolalarini qul sifatida berishi kerak edi. Agar bolalari ham bo‘lmasa, o‘lim jazosiga hukra etilardi.Yusunlarga binoan suv va olovni haqoratlash, sutni yerga to‘kish, asirdagilarga yordam ko‘rsatish, qulni egasiga qaytarmaslik, qo‘riqlash uchun topshirilgan makonni qarovsiz qoldirish, yolg'on gapirish va guvohlik berish, xoinlik, harbiy intizomni buzish kabilar og'ir jinoyat hisoblangan. Bunday xatti-harakatlar uchun o‘lim jazosi belgilangan.Chig'atoy ulusi xonlari o‘z uluslariga inju tarzida egalik qilganlar, ya'ni xonu xonzodalar o‘zlariga berilgan yurtning daromadidan foydalanish huquqiga ega bo‘Iganlar, xolos. Yer solig'i (xiroj) umumiy hosilning o‘n foizini tashkil etgan. Ko‘chmanchilar to‘laydigan ko‘pchur yuz bosh moldan bir bosh hisobida bo‘lgan. Savdodan targ'u jarimasi olingan. Munka qoon nomidan pul zarb etilgach, 1270-yildan soliq va jarimalar pul bilan olina boshlagan. Pul ulusning ko‘plab yirik shaharlarida, masalan, Olmaliq, Buxoro, O‘tror, Taroz, Koshg'ar, Toshkand, O‘sh, Marg'ilon, Oqtepa, O‘zgand, Xo‘jandda zarb qilingan. Xullas, Chig‘atoy ulusi 1370-yilgacha faoliyat olib brogan bo‘lib, uni Amir Temur tomonidan tugatilgan. Xullas Chingizxon va uning davomchilari o‘z davri va undan keyingi hukmdorlar uchun zamonaviy tilda aytsak ko‘rsatma bo‘ldi desak maqsadga muvofiq. Tan olish kerak mo‘g‘ullar buyuk va qudratli davlat tuza oldi. Amir Temur ham mo‘g‘ullarning qonuni yasoq qonuni asosida davlat boshqargan. Bu jarayon uzoq vaqtlar davom etgan. O‘z fikrimizning tasdig‘i sifatida dastlab Chingizxon o‘zi yaratgan ko‘plab imperiyani boshqarishdagi tartib-qoidalari farzandalari davrida qattiq rioya etildi. Biroq ularning vafotidan ko‘p ham o‘tmay imperiyada bosh- bashdoqlik sezildi. Bunda aynan Botu bilan Tulu va O‘qtoy bilan Chig‘atoy xonadonlari o‘zaro hamkorlikda bir-birlariga qarshi chiqa boshladilar. Bu esa tomonlarning ko‘proq yutuqlarga ega bo‘lishi ilinjida kerak bo‘lsa avlodlar qadriyatidan ham voz kechish holatiga va uluslarning ichki hayotiga bilvosita aloqador bo‘lgan boshqaruvini amalga oshirish tomon zamin tayyorladi. II.2. Chingiziylarda markaziy idora usuli va uning Markaziy Osiyo hududlarida joriy etilishi 1203 yildayoq mug‘ullar davlatida hali bir tizimga ega bo‘lmagan qonunlar to‘plami vujudga kelib, u o‘z ichiga yorliqlar (buyruqlar), yasoq (qonunlar), bilik (nasihatlar) larni jamlagan edi. “Buyuk yasoqlar” yoki Chingizxon yasoqlari (mug‘ullar - zasoq, yosun) “qoida”, “qonun” degan ma’noni anglatadi. Yasoqlar to‘la holatida 1206 yilgi mug‘ul zodagonlari qurultoyida qabul qilinib, 1218 yilda qayta ko‘rib chiqiladi va 1225 yilda so‘nggi marta tahrir qilinadi. Juvayniy ma’lumotlariga ko‘ra, yasoqlar uyg‘ur yozuvida tumorlarga (o‘rog‘li qog‘ozlarga) yozilgan bo‘lib, “Yasoqlarning buyuk kitobi” (“Yasanomai buzurg”) deb nomlangan. Bu qog‘oz o‘ramlari nisbatan obro‘li bo‘lgan shahzodalarda saqlangan. Yasoqlarning asl nusxasi bizgacha etib kelmagan. Uning ayrim qismlari qisqartirilgan holda Juvayniy, Rashididdin, Vassaf, Ibn Batuta, Abul Faraj, Makriziy asarlarida uchraydi. “Yasoq” qonunlari mug‘ullarning qadimiy urf-odatlari, an’analari, mavjud siyosiy tuzum mohiyatidan kelib chiqqan holda keslcin va juda qattiq ohangda, patriarxal tuzumni o‘zida aks ettirgan ravishda tuzilgan edi. “Yasoq” qonunlarining asosiy yo‘nalishlari quydagicha bo‘lgan: 1. Hukmdor (xon) “yasoq”qa qat’iy rioya etishi xususida qasamyod qilishi va unga amal qilishi, amal qilmaydigan bo‘lsa, xonni umrbod qamash mumkin bo‘ladi. 2. Chingizxon mug‘ullar orasida diniy adovat kelib chiqmasligi uchun barchaga to‘la diniy erkinlik beradi. Ruhoniylar soliqdan ozod etiladi. 3. Ayollar naslni davom ettiruvchi bo‘lganliklari uchun ham, urush vaqtida ularning gunohlari kechirilishi lozim. 4. Jazolash darajasi sifatida o‘lim jazosini eng ko‘p miqdorda qo‘llash. 5. Bosib olinayotgan mamlakatlar xalqlariga butkul rahm-shafqat qilmaslik. O‘rta asrlar tarixi tadqiqotchilaming ma’lumotlaridan shunday xulosa chiqarish mumkinki, Chingizxon qonunlarining asosiy maqsadi feodallashayotgan davlat talablariga javob beradigan huquqning yangi tizimini tashkil etish edi. Yasoqlarga rioya qilish nafaqat davlatdagi har bir fuqaroning, balki xonlaming ham majburiyati edi. Ta’kidlash joizki, Yasoqlar asosan ko‘chmanchi hayot turmush tarzini ifoda etgan. Mug‘ullar tomonidan bosib olingan ko‘pgina hududlar, xususan, qadimdan o‘zining huquqiy an’analariga ega bo‘lgan O‘rta Osiyo xalqdarini yangi qonunlarga bo‘ysundirish nihoyatda og‘ir edi. Chunki, asrlar davomida o‘troq madaniy hayot kechirgan xalqlar ko‘chmanchilar an’analarini qabul qila olmas edilar. Yasoqlarda ijtimoiy-xo‘jalik va madaniy hayotning ko‘pgina tomonlari o‘z aksini topmagan, ayrim qoidalar esa musulmon diniy huquqlari va mahalliy aholi an’analarni inkor etar edi. Shuning uchun ham Yasoq tarafdorlari va mahalliy aholi o‘rtasida ko‘plab to‘qnashuvlar bo‘lib turgan. Mug‘ul bosqini, umuman olganda O‘rta Osiyodagi ijtimoiy tuzimni o‘zgartira olmagan bo‘lsa-da, ko‘p hollarda dasht an’analarining jonlanishiga yo‘l ochib berdi va ko‘pchilik bo‘ysungan xalqlaming siyosiy va xo‘jalik hayotiga yangi yo‘nalishlarni olib keldi. Mug‘ullar tomonidan barpo etilgan imperiyaning davlat boshqaruvi borasida imperiya xon urug‘ining xususiy mulki, degan qarash hukmron edi. Davlat boshqaruvi dagi bu o‘ziga xoslikni o‘z vaqtida Juvayniy shunday ta’riflagan edi: “Tashqaridan qaraganda boshqaruv va mamlakat bitta shaxsga ishonib topshirilgan bo‘lsa-da, aslida o‘sha shaxsning barcha ota tomonidagi qarindoshlami (erkaklar) erlarga va umumiy boylikka birgalikda egalik qiladilar”. O‘rta asrlar manbalarida mug‘ul jamiyatidagi xon hokimiyati umumiy ko‘rinishda qo‘yidagicha beriladi: ona o‘z bolasiga g‘amxo‘rlik qilgani kabi, xon ham o‘z qaramog‘idagilarga va qo‘shinlarga g‘amxo‘rlik qilishga majbur. Uning qaramog‘idagilar va qo‘shinlar esa, hukmdorni o‘z otasi deb hisoblaydilar. Shuningdek ular hukmdorga sidqidildan buysunishlari, xoinlik qilmasdan xizmat qilishlari hamda uning hokimiyatini qo‘llab-quvvatlash uchun o‘z jonlarini qurbon qilishga rozi bo‘lishlari lozim. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak mug‘ullar davlatida xon hokimiyatinng quyidagi huquq va vazifalari bor. 1. Xon hukmdor urug‘ining boshlig‘i va qaram vassallar hukmdori sifatida butun mamlakat, uluslarga tegishli hududlar ustidan oliy huquqqa ega bo‘lib, uning asosiy vazifasi - mamlakatni tashqi dushmanlardan qurolli himoya qilish edi. 2. Xon urush e’lon qilish va sulh tuzish huquqiga ega bo‘lib, mamlakat qo‘shinlarining oliy boshlig‘i edi. 3. Xon boshqa davlatlar bilan muzokaralar olib borish huquqiga ega bo‘lib, mamlakatning tashqi siyosiy aloqalarini ham boshqargan. 4. Xon o‘z qaramog‘idagilarni qatl etish va omon qoldirish huquqiga ega bo‘lib, mamlakatdagi bosh qozi vazifasini ham bajargan. 5. Xon qonunlar chiqarish hamda jamiyatning barcha a’zolari bajarishi lozim bo‘lgan farmonlar chiqarish huquqiga ega bo‘lib, jamoat tizimi va tartibni saqlash vazifasini bajargan. Boshqaruvning qadimgi mug‘ul an’analariga ko‘ra, davlatdagi oliy hokimiyat xon qo‘lida bo‘lgan. Oliy hokimiyat huquqini beruvchi yagona manba - oltin urug‘ (Altan urug) hohishi bo‘lib, oltin urug‘ o‘z xohish - istagini shahzoda va aslzodalaming Qurultoyida ifoda etgan. Oltin urug‘ning har qanday a’zosi o‘z fazilatlari bilan shahzodalar va oliy aristokratiya tomonidan xon bo‘lishga lozim topilsa, xon bo‘lib saylangan. Mug‘ul jamiyatida noiblar, zodagonlar va aslzodalar turli-tuman unvonlar berish ta’qiqlangan. Chingiziylar davlatida harbiy aslzodalar ko‘p bo‘lib, Chingizxonning o‘zi ham, undan keyingi mug‘ul xonlari ham ularni xon va davlat oldidagi hizmatlari uchun taqdirlab turganlar. Bunday taqdirlanganlar tarxon deb atalgan. Ular turli soliqlardan ozod qilingan bo‘lib, ov paytida va urushlarda qo‘lga kiritilgan o‘ljalar ularning shaxsiy mulki hisoblangan. Mug‘ilistonning o‘zida va saltanatning sharqiy qismlarida Chingiziylar xonadoni shahzodalari dastlab kobegun, keyinchalik tayji deb atalgan. Chingiziylar davlatining g‘arbiy qismida shahzodalar boshqacha atalgan. XIII-XIV asrlar musulmon mualliflariasarlarida dastlabki Chingiziylar shahzoda, podshozoda yoki oddiy forscha pisar (o‘g‘il) deb atalgan bo‘Isa, g‘arbiy chingiziylarning uchinchi, to‘rtinchi va keyingi avlodlari turkcha o‘g‘il (ogul), o‘g‘lon (oglan) (odatda shahzodaning nomidan keyin) sifatida tilga olinadi. Yuqorida eslatganimizdek, XIV asrdan boshlab (ayniqsa g‘arbiy Chingiziylarda) nisbatan keng tarqalgan shahzodalar unvoni sulton hisoblanadi. Xullas, Chingizxon asos solgan saltanat Markaziy Evropadan Yapon dengizigacha, O‘rta Er dengizidan Hindixitoygacha bo‘lgan ulkan hududni o‘z ichiga olgandi. Madaniy jihatdan bo‘ysundirilgan xalqlardan ancha orqada bo‘lgan Chingiziylar qaram o‘lkalar tarixiy taraqqiyotida salbiy iz qoldirdi. Chingizxon asos solgan saltanatda uluslarga bo‘lib boshqarish joriy qilingan bo‘lsa-da, har bir ulus mustaqil bo‘libgina qolmay, ular o‘rtasida uzoq yillar o‘zaro urushlar bo‘lib turdi. 1227 yilda Chingizxon vafot etganidan so‘ng uning davlati quyidagi to‘rtta ulusga bo‘lindi: 1. Jo‘jiylar (Jo‘ji avlodi) - Dashti Qipchoq. 2. Chig‘atoiylar (Chig‘atoy avlodi) - Ye ttisuv, Movarounnahr, Sharqiy Turkiston. 3. Xulagiylar (Tuluxonning o‘g‘li Xulagu avlodi) - Eron. 4. Yuan dinastiyasi (Tuluxon avlodi) - Mug‘iliston va Xitoy. Ushbu to‘rt sulolaning tarixiy taqdiri turlicha kechdi. Xitoyda hukmronlik qilgan Tuluxon avlodlari (Yuan sulolasi) xitoylashib ketadi. Ular Xitoyda 1368 yilgacha hukmronlik qilgan bo‘lsalar, Mug‘ulistonda XVII asrgacha hokimiyatni boshqaradilar. So‘nggi xulagiy hukmdori Abu Said 1335 yilda vafot etgach, Erondagi Xulagiylar davlati 1336-1353 yillarda inqirozga uchraydi. Chig‘atoiylar sulolasi XVII asr oxirlarigacha mavjud edi. Jo‘jixonlar avlodi Dashti Qipchoq va boshqa hududlarda XIX asr o‘rtalariga qadar mavjud edi. Butun hukmronlik davrida ular o‘rtasidagi o‘zaro urushlar deyarli to‘xtamadi. Chingizxonning qudratli davlat barpo etish jarayonidayoq yirik mug‘ul zodagonlari, harbiylari o‘rtasida ikkita bir-biriga qarama-qarshi bo‘lgan yunalish paydo bo‘ladi. Bu yo‘nalishlaming birinchisi - xon hokimiyati, davlatning markazlashuv jarayonlari, bosib olingan xalqlar, ularning iqtisodiyoti, madaniyati va diniga bo‘lgan ijobiy munosabatlardan iborat edi. Bu yo‘nalish tarafdorlari musulmonlar va karvon savdosi tashki 1 otchi 1 ari homiysi Ugedey (1229-1241 yy.), soliqlarni tartibga solib, shaharlar qurilishi va o‘troqlashuv jarayonlariga katta ahamiyat bergan Kebekxon (1318-1326 yy.) edi. XIII asr oxirlariga qadar, reaktsion, birinchi yo‘nalishga o‘ta dushmanlik kayfiyatida bo‘lgan ikkinchi yo‘nalish ham kuchli bo‘lib, ularni mug‘ul harbiy - ko‘chmanchi zodagonlarining katta qismi qo‘llab-quvvatlar edi. Mug‘ul an’analari va urf-odatlarga sodiqligini saqlagan bu ko‘chmanchi zodagonlar o‘troq turmush tarziga va mahalliy aholiga dushmanlik kayfiyati bilan qarar edilar. Ular bosib olingan xalqlar mahalliy zodagonlar bilan yaqinlashishni xohlamay, o‘troq aholiga nisbatan talan-taroj ob’ekti sifatida qarardilar. Ular shaharlar va qal’alami mug‘ullarga qarshi qo‘zg‘olon markazlari deb bilardilar va ularni vayron etardilar. Shuningdek ular islom va mahalliy madaniyatlarning dushmanlari edilar. XIII asrning o‘rtalariga kelib bu ikki siyosiy kuchlar o‘rtasidagi kurash ancha susaydi. Chunki, barcha mug‘ul zodagonlari keng ko‘lamda davom etayotgan bosqinchilik urushlariga faol ishtirok etib, bosib olingan xalqdarning boshqaruviga deyarli aralashmay qo‘ydilar. XIII asr 60-yillari oxirlarida yagona mug‘ul imperiyasi bir nechta mug‘ul davlatlariga bo‘linib ketishi natijasida Chig‘atoy ulusi tashkil topadi va Chig‘atoy zodagonlari o‘rtasida siyosiy kurash avj oladi. Dastlabki ikkita Chig‘atoy xoni - Muborakxon va Baroqxon Movarounnahrga yaqinlashishga harakat qildilar. Muborakxon bir nechta mug‘ul qabilalari (jaloyirlar, saroylar, barloslar va boshq.) bilan Yettasuvdan Angren daryosi vohasiga ko‘chib o‘tadi va 1266 yilda shu erda xon qilib saylanadi. Baroqxon esa Chag‘aniyonda (Surxon vohasi) o‘z mulkiga ega edi. Movarounnahrda olib borilayotgan siyosat ko‘chmanchi mug‘ul zodagonlarining qattiq qarshiligiga uchraydi. 1269 yilda Xayduxon Talas vodiysida mug‘ul shahzodalari va nuyonlarining qurultoyini to‘pladi. Bu qurultoyda qabul qilingan qarorlar o‘zaro kelishuv xususiyatiga ega bo‘ldi. Rashididdinning ma’lumotlariga ko‘ra, qurultoy qatnashchilari o‘zaro kelishib, “bundan buyon tog‘larda va dashtlarda yashashga, shaharlar atrofida turib qolmaslikka, ekin ekilgan erlarga chorva boqmaslikka, asoslanmagan soliqlar solmaslikka”qaror qildilar. Muborakxon va Baroqxondan so‘ng salkam yarim asr davomida Chig‘atoy xonlari Movarounnahrda o‘z qarorgohlarini bunyod etishga harakat qilmadilar. Ularning qarorgohlari Yettisuvda edi. Ko‘chmanchi mug‘ullarining Yettisuvga ko‘plab kirib kelishi, shuningdek, mug‘ul ko‘chmanchi zodagonlarining mahalliy o‘troq aholi manfaatlarini mensimasligi XIII asming oxirlariga kelib butun Yettisuv hududlarining yaylovlarga aylanishiga olib keldi. Shuningdek, I.V. Petrushevshskiy ma’lumotlariga ko‘ra, 1273 yilgi Buxoroni vayron etib, o‘t qo‘yilishiga xulagiylar va chig‘atoiylar mug‘ullari birgalikda ishtirok etganlar. XIV asrning boshlarida Chig‘atoy xonlari yana madaniy rayonlar bilan barcha aloqalarni tiklashga, ular boshqaruvini qo‘llariga olishga, davlatni markazlashtirishga harakat qila boshladilar. Xonlarning bu siyosati qishloq va shahar aholisi tamonidan to‘la qo‘llab quvvatlandi. Ammo, 1316-1319 yillar davomida ko‘chmanchilik turmush tarzi va boshqa urushlar tarafdori bo‘lgan Chig‘atoy shahzodasi Yasovur (xon Yasu Munkaning o‘g‘li) Movarounnahr va Xurosonda qirg‘inbarot urushlar olib bordi. Yasovur olib borgan urushlar natijasida o‘troq aholi ko‘plab aziyat chekdi, xo‘rlandi. Ko‘plab ekin maydonlari payhon qilinib, qishloqlar, qal’alar, shaharlar vayron etildi. 1319 yil iyul oyida Kebekxon va Hirot holcimi Malik G‘iyosiddinning birlashgan qo‘shinlari Yasovur qo‘shinlarini tor-mor etdi. Yasovur esa o‘ldirildi. 1326-1334 yillarda hokimiyatni boshqargan Oloviddin Tarmashirin o‘troq hayot an’analarini qattiq turib himoya qiladi. Tarmashirin siyosatidan norozi bo‘lgan ko‘chmanchi mug‘ul zodagonlari 1334 yilda isyon ko‘tarib uni o‘ldirishadi. Tarmashirindan so‘ng hokimiyat tepasida bo‘lgan Changshi (1334 y.), Bo‘zan (1334-1338 yy.), Eson Temur (1338-1342 yy.), Muhammad (1342-1343 yy.) lar davrida Movarounnahrning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotida sezilarli o‘zgarishlar bo‘lmadi. Aksincha, mahalliy qabilalar hokimiyati, urug‘ boshliqlarining ta’siri bu paytga kelib yanada kuchayadi va Chig‘atoy hukmdorlari hokimiyatining qudrati pasaya boshlaydi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Chingizxon hali hayotligidayoq o‘zi tashkil etgan ulkan saltanatni o‘g‘illari o‘rtasida taqsimlab bergan edi. Natijada mug‘ullar bosib olgan hududlarda to‘rta davlat, ya’ni, to‘rtta ulus vujudga keldi. Manbalarga ko‘ra, Chingizxonning ikkinchi o‘g‘li Chig‘atoyga Oltoy tog‘larining janubiy sarhadlaridan to Amudaryo va Sindgacha bo‘lgan erlar berilgan bo‘lib, bu ulus tarkibiga Sharqiy Turkiston, Ettisuvning katta qismi va Movarounnahr hamda o‘ng qirg‘oq Amudaryodagi Balx, Badaxshon, G‘azna, Qobul kabi hududlar kirgan. Mug‘ullar o‘rtasidagi o‘zaro urushlar natijasida hududlar qo‘ldan qo‘lga o‘tib turgan bo‘lsa-da, ulusning o‘zagi saqlanib qolgan edi. Chingizxonning ikkinchi o‘g‘li bo‘lgan Chig‘atoyning qachon tug‘ilganligi aniqlanmagan. Hali Chingizxon hayotligidayoq Chig‘atoy “Yasoqlar” va mug‘ul qonunlarining hamda an’analarining bilimdoni sifatida shuhrat qozongan edi. Chig‘atoy mulklarining asosiy qismi Ettisuvda bo‘lib, El Alargu deb atalgan. Uning bosh shahri Ili daryosi vodiysidagi Olmaliq shahri edi. Manbalarning xabar berishichi, Botuxon (1227-1255 yy.), O‘gedey (1229-1241 yy.) va Munkexon (1251-1259 yy.) lar zamonida mug‘ullar saltanati ijtimoiy- siyosiy hayotda muhim o‘rin to‘tib, Oltin O‘rda xonligiga asos solindi. Bulg‘or viloyati, Qrim va unga qarashli dengiz bo‘yi shaharlari, Kavkazning Darband, Boku shaharlarigacha, Xorazmning shimoli Urganch shahri bilan G‘arbda Dnestrdan boshlangan cho‘llar, Sharqda esa G‘arbiy Sibir va Sirdaryoning quyi oqimlarigacha bo‘lgan erlar Oltin O‘rdaga qaragan. Chig‘atoy o‘z erlariga mulk sifatida egalik qilgan edi. Rashididdin ma’lumotlariga ko‘ra, mug‘ullar davlatida O‘gedey hukmronligi davrida Chig‘atoy butun imperiyada shu qadar kuchli hokimiyatga ega ediki, hatto buyuk xonning o‘zi ham “uning maslahati va ko‘rsatmalarisiz” muhim qarorlar chiqara olmas edi. Ammo, shunga qaramasdan Chig‘atoy butun ulusning mustaqil hukmdori emas edi. Musulmon manbalarida bo‘lgani kabi, Xitoy manbalarida ham Chig‘atoy chehrasida kulgi bo‘lmagan, qaramog‘idagilarni qo‘rquvda ushlab turadigan, zulmkor shaxs sifatida tasvirlanadi. “Yasoqlar”ning bilimdoni va nazorat qiluvchisi bo‘lgan Chig‘atoy mug‘ul qonunlari buzilishini juda shafqatsiz jazolagan. Musulmon qonunlari ko‘pincha “Yasoq”larga mos kelmasligi tufayli u islomga yaxshi munosabatda bo‘lmagan. Tadqiqotchilarning xulosalariga ko‘ra Chig‘atoyning nomi quyidagilarda saqlanib qolgan: 1. O‘rta Osiyodagi mug‘ul davlatining rasmiy nomlanishi atamasida. 2. Chig‘atoy davlatining harbiy kuchlarini tashkil etgan ko‘chmanchilar nomida. 3. O‘rta asrlar O‘rta Osiyoda shakllangan adabiy til nomida. 4. Joylaming nomlanishida. Chig‘atoy ulusi tarkibiga kirgan hududlar o‘z geografik joylashuviga ko‘ra, Chingizxon asos solgan ulkan saltanatning ichki va tashqi, iqtisodiy va madaniy hayoti hamda aloqalarida, elchilik munosabatlarida katta o‘rin tutardi. Misol uchun, Chingizxon va uning dastlabki vorislari davrida saltanat poytaxti bo‘lgan Qoraqurum, keyinchalik Xonbaliq (Pekin) shaharlarini Dashti Qipchoqdagi Oltin O‘rda va Erondagi Xulagiylar davlati bilan bog‘lovchi muhim aloqa - savdo yo‘llari mug‘ullar saltanatining markazida joylashgan Chig‘atoy ulusi hududidan o‘tardi. Chig‘atoy ulusi hukmdorlari Buyuk ipak yo‘lining markaziy yo‘nalishini nazorat qilgan bo‘lsalar, Jo‘ji ulusiga bu yo‘lning shimoliy yo‘nalishi nazorati yuklatilgan. Bu yo‘nalishda Volga bo‘yi shaharlari bilan birga Xorazm vohasi ham katta o‘rin tutganligi tufayli, Xorazmning g‘arbiy qismi Jo‘ji ulusi tarkibiga lciritilgan. Umuman olganda, Chig‘atoy ulusi davrida Xitoy, Markaziy Osiyo va Dashti Qipchoqdagi ko‘pgina hududlarda turk-mug‘ul zodagonlari savdotranzit yo‘llari ustidan o‘z nazoratlarini o‘rnatadilar. Chig‘atoy ulusi tashkil topgach, Movarounnahr va Sharqiy Turkistonning madaniy viloyatlarini ulug‘ xon tomonidan tayinlangan Mahmud Yalavoch boshqargan. Ulug‘ xon shuningdek, Movarounnahrdagi mug‘ul qo‘shinlari boshliqlarini ham tayinlagan. Bu boshliqlar ko‘p hollarda barlos, jaloyir, qovchin va orlat qabilalaridan bo‘lgan. Ibn Arabshoh ma’lumotlariga ko‘ra, jaloyirlar Amudaryoning shimoli, Buxoroning sharqiy tomonlarida, barloslar Qashqadaryo vohasida, orlatlar Afg‘onistonning shimolida joylashganlar. Mahmud Yalavoch ham Movarounnahrda olib borgan siyosatida ko‘pincha shu qabilalarga suyanib ish ko‘rgan. Mug‘ullar ko‘chmanchi xalq bo‘lganligi uchun boshqaruv ishlariga no‘noq edilar. Asli xorazmlik bo‘lgan Mahmud Yalavochning Movarounnahr noibi etib tayinlanishi bejiz emas edi. Chig‘atoy ulusidagi harbiy bo‘lmagan hokimiyat, odatda, mahalliy aholi orasidagi bilimli va yuqori mavqega ega bo‘lgan shaxslarga berilgan. O‘troq xalqlarni boshqarish, zodagonlarni itoatda saqlash uchun boshqaruvdagi zarur bilimlar va tajribalar kerak bo‘lgan hollarda mug‘ullar orasida harbiy bo‘lmagan hokimiyatdagi oliy lavozimlarni egallashga qodir shaxslar deyarli yo‘q edi. Jo‘vayniy ma’lumotlariga ko‘ra, Chingizxon hayotligi davridayoq mug‘ul zodagonlarining yosh bolalari, hukmdor xonadonning bolalari maxsus o‘qitilgan bo‘lsa-da, Chingizxonning o‘zi ham, uning avlodlari ham bilimli shaxslarga, ma’muriy boshqaruvchilar va amaldorlarga, tabiblar va olimlarga, savdogarlar kabilarga juda katta ehtiyoj sezganlar. Shuning uchun ham Qoraqurumdagi buyuk xon va ulus xonlarining saroylarida bo‘ysundirilgan xalqlar vakillari, ayniqsa, musulmon madaniyati vakillari katta izzat-obro‘ga ega bo‘lganlar. Misol uchun, kelib chiqishi musulmon bo‘lgan Habash al-Hamid (ayrim ma’lumotlarda o‘trorlik, ayrimlari karmanalik deyiladi), Chig‘atoyning mahslaxatchisi bo‘lgan. Chig‘atoy ulusining harbiy bo‘lmagan boshqaruvi xorazmlik Mahmud Yalavochga, keyin esa uning o‘g‘li va nabiralariga topshirilgan. Mug‘ilistonning o‘zida va Chig‘atoy ulusida bo‘lib turgan noroziliklarga qaramay Yalavoch xonadoni Movarounnahr va Sharqiy Turkistondagi boshqaruvni XIV asr boshlariga qadar o‘z qo‘llarida saqlab qoldilar. Shuning uchun ham manbalarning ma’lumot berishicha, Chig‘atoy mug‘ul zodagonlari Movarounnahrdagi mahalliy zodagonlar, amaldorlar va savdogarlar orasidan tajribali ma’murlar, soliq yig‘uvchilar va boshqaruvchilarni topishda qiynalmaganlar. Shu sabab bo‘lsa kerakki, asta-sekinlik bilan Buxoro sadrlari, Termiz sayidlari, Shosh, Taroz, O‘tror, Xo‘jand maliklari o‘z mulklariga egalik qilishni tiklab oladilar. Chig‘atoy ulusiga dastlabki noib etib tayinlangan Mahmud Yalavoch ixtiyorida mug‘ullaming tayanchi bo‘lgan soliq yig‘uvchi mug‘ul bosqoqlari, mahalliy hokimlar, harbiy ma’murlar - dorug‘alar hamda mug‘ul harbiy bo‘linmalari bor edi. Yalavoch Xo‘jandda turib o‘z qo‘l ostidagi harbiy bo‘linmalari yordamida davlatni boshqargan va soliqlar yig‘ar edi. Buxoroda esa mahalliy zodagonlar va ruhoniylar vakillari boshqaruvni o‘z qo‘llariga olgan edilar. Ular mahalliy amirlar va sadrlar hisoblangan. Mahmud Yalavoch davridayoq (1227-1239 yy.) ko‘pchilik aslzoda zodagonlar, savdogarlar va qisman ulamolar ham o‘z jonlari hamda qolgan mol-mulklarini saqlab qolish maqsadida mug‘ullar xizmatiga o‘ta boshlagan edilar. Ulusda o‘zlarini tayanch va qo‘llab-quvvatlovchi kuchlari bo‘lishini xohlagan mug‘ul hukmdorlari ham bu toifadagi kishilarga rahnamolik qilar edilar. Buyuk Hoqon O‘gedey (1229-1241 yy.) davridayoq mug‘ullar o‘zlarining xizmatida bo‘lgan ayrim zodagonlarga,katta er egalari va savdogarlarga barot (ijara yorlig‘i) va payzalar bera boshlangan edilar. Payzalar qimmatbaho metallar (oltin, kumush, bronza) yoki yog‘och taxtachalardan ishlangan bo‘lib, unga nuyonning muhri qo‘yilgan. Bunday payzaga ega bo‘lgan kishilar, shu jumladan elchilar, soliqchilar va boshqa shaxslar aholidan turli yig‘im, to‘lovlami talab qilib olish huquqiga ega edilar. Shuningdek payza egalari aholidan ot-ulov, em-xashak, yotar joy, oziq-ovqat talab qilishga haqli edi. Savdo yo‘llarida joylashgan bekatlar yom(jom) ulaming xizmati aholi bo‘ynida edi. 1235 yilgi xoqon farmoniga ko‘ra, har bir yomdagi aloqa xizmati ikki tuman aholisiga yuklatiladi. Ikki tuman aholisi yom uchun 20 bosh ot, so‘yishga qo‘y - echki, sog‘ishga biyalar, arava va boshqa anjomlar ajratishlari lozim edi. Mahalliy aholi-hunarmand, dehqon, chorvador, kim bo‘lishidan qat’iy nazar umumhashar ishlarida qatnashishi va tekinga ishlab berishi shart edi. Aholiga o‘tkazilayotgan jabr-zulm mug‘ullarga qarshi norozilik isyoniga olib keldi. 1238 yil Buxoro atrofidagi Tarob qishlog‘ida Mahmud Tarobiy boshchiligida qo‘zg‘olon ko‘tarildi. Ammo, qo‘zg‘olonchilar ayrim g‘alabalarga erishgan erishgan bo‘lsalarda, ko‘p o‘tmay mug‘ullarning Eldo‘z no‘yon va Chag‘an qo‘rchi boshliq harbiy kuchlari qo‘zg‘olonni shafqatsizlarcha bostiradilar. Mahmud Tarobiy ham halok bo‘ladi . Mahmud Tarobiy qo‘zg‘olonidan so‘ng Chig‘atoy Mahmud Yalavochni o‘z amalidan chetlashtiradi va ko‘p o‘tmasdan xoqon uni Pekin (Dasin) shahriga noib qilib jo‘natadi. Movarounnahrning noibi qilib esa uning o‘g‘li Ma’sudbek tayinlanadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, XIII asming 60-70-yillarida mug‘ullar orasida o‘zaro kurashlar kuchaygan bo‘lishiga qaramay, bosib olingan hududlardan mug‘ul harbiy sarkardalari, no‘yonlari, zodagonlari orasida siyosiy dunyoqarash o‘zgara boshlaydi. Ya’ni, ba’zi xonlar, harbiylar, zodagonlar va savdogarlarga o‘troq hayotga o‘tish istagi kuchaya boshladi. Mug‘ul zodagonlari dehqonchilik va savdo-sotiq xazinaning asosiy manbai ekanligini tushuna boshlagan edilar. Ya’ni, xohlagan kishi o‘z ixtiyoridagi kumush buyumlarni zarbxonaga olib borib, uni xohlagan tarzda, lekin bir xil hajm, qiymat va vaznda zarb etishi mumkin edi. Bu jarayon dastlab qiyin kechgan bo‘lsa-da, asta-sekin faollasha borib, aholining kumush tangalarga ishonchi mustahkamlandi, bunday tangalarning nufuzi ortib bordi. Natijada XIII asrning 80-90- yillarida Chig‘atoy ulusining 16 ta shahrida zarbxonalar ochilib, ularda doimiy ravishda kumush tangalar zarb etilgan. Bu davrda Eronda va Ettisuvda mug‘ul harbiy zodagonlari vayronagarchilik kelitirib chiqaruvchi urushlar qilib turgan bo‘lsalarda, ulaming bu harakatlari Movarounnahrdagi islohatlami to‘xtata olmadi. Chunonchi, 1273-76 yillarda Ma’sudbek vayron etilgan Buxoroni qayta tiklash ishlarini amalga oshirdi.Natijada Buxoroda iqtisodiy hayot, savdo-sotiq tiklanib 1273-82-yillar Buxoro zarbxonalari to‘liq ishlay boshladi. Savdo - iqtisodiy aloqalar rivojlanib borayotgan Farg‘ona vodiysida esa Chig‘atoy xoni Duvaxon (1291-1306 yy.) davrida Andijon shahriga asos solindi. XIV asrning boshlariga kelib Chig‘atoy davlati xonlari o‘z xazinalarini saqlash uchun shaharlar tanlay boshlaydilar yoki o‘zlari yangi shaharlarga asos sola boshlaydilar. Chig‘atoy xonlaridan birinchi bo‘lib Kebekxon (1309, 1318-1326 yy.), madaniy hayotga yaqinlashib, o‘troq turmush tarziga o‘tgan edi. U Nahshab shahri atrofida o‘ziga saroy qurdirdi va bu saroy (Qarshi) keyinchalik Kebekxon va uning atrofdagilaming doimiy qarorgohiga aylandi. Shu tariqa Chig‘atoy zodagonlari Movarounnahrdagi markazlarga o‘troqlashib bordilar. O‘z davrida Kebekxon davlatni idora etish, uning ma’muriy tuzilishini qayta tashkil etish, iqtisodiy hayotni qayta tartibga solish maqsadida ikki xil: ma’muriy va moliyaviy islohatlar o‘tqazdi. Ma’muriy islohatga ko‘ra, mahalliy tuzilmalar tumanlarga, viloyatlarga aylantirildi. Mahalliy hokimlar - maliklar, sadrlarning o‘rinlari turkiy-mug‘ul urug‘ boshliqlari qo‘liga o‘tdi. Noiblik esa merosiy bo‘lib qoldi. Bu islohot davlatni birmuncha mustahkamlashda o‘zining ijobiy samarasini berdi. Ma’sudbek davrida amalga oshirilgan pul islohotani takomillashtirish, savdogarlaming pul muomalasidagi ayrim boshboshdoliklariga barham berish maqsadida Kebekxon pul islohotini ham o‘tkazadi. Bunga qadar tanga pullar Chig‘atoy ulusining ko‘plab shaharlarida mahalliy zodagonlar nomidan zarb etilardi. Kebekxon Xulagiylar va Oltin O‘rda tangalariga taqlidan ikki xil: yirilc kumush tanga - dinor va mayda kumush tanga - dirham zarb ettirishni yo‘lga qo‘ydi. Kebekxon tomonidan yagona umudavlat pullari muomilaga kiritilib, ular Kebekxon nomidan (kepakiy) asosan Buxoro, Samarqand va O‘tror zarbxonalarida zarb etilgan. Chig‘atoy dalatida ulus hukmdorlari va Chingiziylar XIV asming boshlariga qadar ko‘chmanchilar hukmdorlari bo‘lib qoldilar va Movarounnahrning ichki boshqaruviga bevosita aralashmaganlar. Chig‘atoy ulusida umuman olganda, ilgarigi ijtimoiy tuzum saqlanib qolgan va ayrim viloyatlar hamda shaharlardagi (Buxoro, O‘tror, Shosh, Xo‘jand, Farg‘ona, Talas) mahalliy boshqaruvda mug‘ullargacha bo‘lgan mahalliy aholi vakillari turgan. Ular Kebekxon davrigacha maliklar unvonida bo‘lib, mustaqil boshqaruvni amalga oshirganlar va o‘z viloyatlarida tangalar zarb etganlar. Manbalar mahalliy hokimlar va Chig‘atoy ulusining o‘troq viloyatlari oliy hukmdorlari o‘rtasidagi munosabatlar haqida to‘liq malumotlar bermaydi. Shuningdek, ulusdagi maliklar va sadrlar hamda mug‘ullardagi dorug‘achilar o‘rtasidagi munosabatlar ham uncha aniq emas. Aftidan, dorug‘achilar bo‘ysundirilgan shaharlarni mahalliy hokimlar bilan bilgalikda boshqarganlar. Movarounnahr bosib olinganidan so‘ng Chingizxon barcha shaharlarda dorug‘achilarni qo‘yib, keyinchalik ularga aholini ro‘yxatga olish, mahalliy aholi orasidan qo‘shin yig‘ish, pochta aloqalarini yo‘lga qo‘yish, turli soliqlar, o‘lponlar va yig‘inlar to‘plash hamda ularni saroyga etkazish vazifasi yuklatilgan. Chig‘atoy ulusining ijtimoiy-siyosiy hayotidagi muhim davrlardan bo‘lib qolgan siyosiy hayotdagi bunday tizim XIV asr boshlariga qadar saqlanib qoldi. Mug‘ul shahzodalari musulmon madaniyati an’analarini qabul qila borib, asta- sekinlik bilan ko‘chmanchilar an’analari bilan aloqani uzib, Movarounnahrning turli viloyatlariga joylasha boshlaydilar. Misol uchun, Iloq vodiysining Ohangaron deb atala boshlashi va bu erda o‘zbek - quramalarning paydo bo‘lishi mug‘ullar davriga to‘g‘ri keladi. Chig‘atoy o‘zbeklari degan tushunchaning yuzaga kelishiga sababchi bo‘lgan Muborakshoh (Chingizxonning nabirasi, Chig‘atoyning o‘g‘li) 1246 yilda hozirgi Ohangaron shahri yaqinidagi Shavkat (qad. Sakokat) degan shaharchada qarorgoh qurib, mug‘ul hukmdorlari orasidan birinchilardan bo‘lib musulmonchilikni qabul qiladi va mahalliy aholi bilan juda yaqin qavm- qarindoshlik aloqasiga kirishadi. U hattoki, o‘zi mansub bo‘lgan olmaliq urug‘i vakillarining katta qismini mug‘ilistondan ko‘chirib keltirib, Sakokatning qarshisidagi daryoning so‘l sohilida, sero‘t adirlarga joylashtiradi. O‘sha qavm tufayli Olmaliq degan shahar hozir O‘zbekistonda ham, Mug‘ulistonda ham mavjud. O‘z davrida Kebekxon o‘tkazgan islohatlar o‘troq hayot, mahalliy aholi bilan yaqinlashuvga ko‘pdan beri qarshi bo‘lgan guruhlarning ham faoliyatini kuchaytirib yuboradi. 1326-1334 yillarda hukmronlik qilgan Tarmashirin Muborakshoh va Kebekxon siyosatini davom ettiradi. U butun Movarounnahr, Ettisuv va Sharqiy Turkistonda hukmronlik qilish jarayonida islomni rasmiy din deb e’lon qiladi va mazkur hududlar aholisini islomga majburan da’vat etadi. Tarmashirin siyosatidan norozi bo‘lgan ko‘chmanchi mug‘ul zodagonlari isyon ko‘tarib, 1334 yilda uni o‘ldiradilar. II.3. CHingiziylar davrida Movarounnahrning an’anaviy boshqaruvidagi o‘zgarishlar Mo‘g‘ullarning jamiyatdagi siyosat, iqtisodiyot yoki din kabi turli sohalarida faol ishtirok etishi imperiyaning barcha hududlarida XII asrning oxiridan tortib XIV asrga qadar kuzatish mumkin. Ushbu hududlarning aksariyatida xonlarning taxt uchun kurashi davlatchilikning turli sohalarida yondashuvlar asosida namoyon bo‘lgan. Xuddi shunday, Mo‘g‘ullar hukmronligi va uning kengayishi cho‘qqisida Chig‘atoy ulusi xonlari tomonidan ham taxt turli siyosiy usullar hamda yondashuvlar asosida boshqarilgan. Shu sababdan, XIII-XIV asrlarda xonlarning hokimiyatga ko‘tarilishdagi yoki boshqaruvda legitimlikni saqlab qolishdagi siyosiy qarashlari va “o‘yin”lari xususan, diniy qarashlar hususidagi tahlillar ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi bo‘lib, bu jarayonlar hususida ma’lumot beruvchi yozma manbalar, nashrlar va tadqiqotlar asosidagi qarashlar bilan xulosalar qilinadi. Shunday tig‘iz bir vaziyatda ulusning amaldagi yoki bo‘lg‘usi hukmdorlari siyosiy boshqaruvni qo‘lga kiritish maqsadida shakllanib qolgan turli xonadonlarning qarashlariga bo‘lgan yondashuvi orqali yoki mustaqil siyosati paydo bo‘lgan. Manbalarning guvohlik berishicha, XIII asrda allaqachon ulus ichida turli qarashlarga ega guruhlar mavjud bo‘lgan. Ularning har biri bo‘lg‘usi xonlarni homiysi sifatida qo‘llab-quvvatlaganlar. Garchi manbalarda Ulusning dastlabki yillardagi boshqaruvi to‘g‘risida ma’lumotlar yetarli bo‘lmasa-da, ulus tarixida sodir bo‘layotgan siyosiy holatlar XIII asrning 70-yillaridan manbalarda zikr etila boshlandi. Misol uchun, boshqaruvda diniy qarashlar tadqiqotchilarning e’tiborini o‘ziga ko‘proq qaratdi. Bir gurux olimlar islomni ahamiyati Ulus xonlarini hokimiyat boshqaruvidagi o‘rni haqida alohida ahamiyat kasb etgani haqida ko‘p e’tirof etishadi. Lekin Ulusning Movaraunnahrdagi hukmronligi davrida biror diniy tanglik va qarama-qarshiliklar qayd etilmagan. Sharq manbalarining ma’lumot berishicha, Chig‘atoy xonligida birinchi musulmon hukmdori oltinchi xon Muborakshoh (1266) nomi bilan bog‘liq. Uning vorisi Baroq (1266-1271) esa vafoti arafasida, 1270 yilda katta harbiy mag‘lubiyatdan so‘ng islomni qabul qilgani haqida aytiladi. Har ikki holatda ham, bu xonlarning islomiy siyosatiga oid hech qanday ma’lumotlar yo‘q. Zero, Abu al- G‘oziy Baroqning e’tiqodi davlat boshqaruvida Chig‘atoylarga hech qanday ta’sir qilmaganligini ta’kidlaydi. XIV asrning boshlarida yana bir musulmon xon Baligu (tax. 1308-1309) Chig‘atoy taxtini qo‘lga kiritadi. U o‘zining lashkarboshilari e’tiqodini o‘zgartirishga ko‘p urinadi. Bu siyosat bilan u, o‘zining Duva xonadoni vakili bo‘lmagani tufayli tezda taxtdan ag‘darilishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, islomlashuv siyosati XIV asr boshlarida taxtga da’vogar bo‘lgan Chig‘atoy shahzodasi Yasavur nomi bilan ham bog‘liq. Umuman, muallifi noma’lum hisoblangan “Mu’iz al-ansab” va Rashid ad-Dinning “Shuab-i panjgona” asarida Chig‘atoylar shajarasida ko‘plab shahzodalar muslim sifatida zikr etilgan. Bunda ayniqsa, Tarmashirin avlodlari va undan oldingi ajdodlar orasida Chig‘atoylarning bir nechta shahzodalari allaqachon musulmon bo‘lganligi haqida aniq zikr etilgan. Bu jarayon mo‘g‘ul qo‘mondonlariga ham tegishli edi. Al-Umariy so‘zlariga ko‘ra, Tarmashirin qo‘mondonlari ichida unga qadar ham islomni qabul qilganlari bo‘lgan. Mu’iz al-ansab asarida shuningdek, Kesh hududidan o‘rin olgan Barlos qabilasidan bo‘lgan musulmon Chig‘atoy qo‘mondonlarining to‘liq ro‘yxati ham keltiriladi. Sharq manbalari ayniqsa, Tarmashirinning o‘z e’tiqodini o‘zgartirishi Movaraunnahrda Chig‘atoy xonligining umumiy islomlashuviga yo‘l ochdi deb ta’kidlaydi. Shunga qaramay, manbalar o‘rtasida Tarmashirin hukmronlik qilgan sana va u boshqargan saltanatining hududiy chegarasi haqida ma’lumotlar aniq emas, bori ham baxsli. Tadiqotda arab, fors va boshqa turdagi manbalarga asoslanib tadqiqot olib boriladi. Jumladan, arab manbalaridan Jamol al-Qarshiyning “Al-Mulhaqot bi-s- Suroh”, al-Umariyning “Masalik al-absar fiy mamalik al-amsar”, Maqriziyning “Kitob-al-mavaiz va-l-i’tibar fi zikr al-xitat va al-asar”, Ibn Battutaning “Sayoxatnoma” asarlari hamda fors manbalaridan Rashid ad-Dinning “Jome’ at- tavorix” solnomasi va “Shuab-i panjgona” va “Nasabnoma-i muluk” asarlari, Yaqub al-Haraviyning “Tarixnoma-i Hirot”, Abdulloh Vassofning “Tarixi Vassof”, Abu al- Qosim al-Qashoniyning “Tarixi O‘ljaytu”, Mirxondning “Ravzat us-safo”, Hafizi Abruning “Majmu at-tavorix”, Mirzo Ulug‘bekning “Ulusi arba’-yi Chingiziy” va “Mu’iz al-ansab” asarlari hamda turkiy (chig‘atoy) tildagi “Tavarix-i guzida-i nusratnoma” asarlari. Shuningdek, mavzuga doir xorijiy va mahalliy tadqiqotlardan foydalaniladi, tahlil etiladi. Tadqiqotda Chig‘atoy ulusi xonlari, xususan Tarmashirin hukmronligini yoritish orqali xonlik boshqaruvida diniy aspektlarning ahamiyati hususida turli qarashlar, xulosalar taqdim etiladi. Jumladan, yasa qonunlari mo‘g‘ul xonadoni vakillarining g‘ayridinlikni qoralasa-da, nima sababdan xonlarning, xususan Tarmashirinning islomni qabul qilgani haqida turli ya’ni, “uning ulusni islomlashtirish islohotlari tashqi va ichki siyosatga qanday ta’sir qilgan?”, “uning bu qarashlari qanday natijalarga olib kelgan?” kabi savollarga holislik, yetarli tahlilga qaratilgan tarixiy faktlar va voqealarni baholash hamda tanqidiy taxlil qilish, qiyoslash, biografik, xronologik, retrospektiv metodlar asosida xulosalar chiqariladi. Chig‘atoylarning umumiy islomiylashuviga yo‘l ochib bergan Chig‘atoy xoni – Tarmashirin manbalardagi ma’lumotlarni o‘qir ekansiz uning o‘ta sirli shaxs bo‘lgani ayn bo‘ladi. Ayni bir paytda arab va fors manbalarida Chig‘atoy xonadoni vakillari orasida islomning o‘rnatilishi uchun uning islomlashtirilishi muhimligi ta’kidlangan bo‘lsa-da, ba’zi manbalarda bir vaqtning o‘zida Tarmashiringa qarshi qo‘zg‘olon uning aynan islomiy siyosati tufayli kelib chiqqanligi haqida aytilgan. Tarmashirin mashhur Chig‘atoy xoni Duvaning farzandi (1282-1307) va uning o‘limidan so‘ng qariyb 30 yil davomida Chig‘atoy xonligini boshqargan xonadon vorislardan so‘ngisi edi. Tarmashirin 726/1326 yilda Chig‘atoy hukmdori, ukasi Kebek (1318-26/27) tomonidan Afg‘onistonning G‘azna shahriga noib etib tayinlanadi. Kebek vafotidan so‘ng, uning ikki akasi – Eljigidey va Dura Temur Tarmashirindan oldin taxtga o‘tirishdi. Manbalarda u ikkisining taxtni qisqa vaqt davomida boshqargani hususida aytiladi. Mu‘izz al-ansabda bu hususida quyidagicha ma’lumot beriladi: “Tarma- Shirin ibn Duva akasi Dura-Timurning o‘limidan so‘ng 721/1321-1322 yilning oylaridan birida taxtga o‘tirdi. U 727/1326-1327 vafot etdi. Iordaniya xotiralari sanalmish “Sharq mo‘jizalari”da (1328-1330 yillarda yozilgan), hindistonlik rohib chig‘atoy xonlaridan Eljigideyning hukmronlik davri haqida eslatib o‘tiladi. Xotirada Eljigidey hukmronligi davrida Tarmashirin xonlikning g‘arbiy qismini boshqargani hamda uning qarorgohi taxminan Termizda bo‘lgani kabi ma’lumotlar mavjud. Bu davrda Tarmashirin akasi Eljigideyning 1328-1329 yillarda Yuanda jang olib borayotganidan foydalanib taxtni egallamoqchi bo‘lgan. Biroq, Eldjigidey o‘rnini Tarmashirin emas, balki boshqa akasi Dura Temur (1330-1331) egallaydi. Shu bois, 1330 yildagi Yuan xaritasida Chig‘atoy ulusining Sharqiy Turkistondan to Amudaryogacha bo‘lgan hududlar “Dura Temur yerlari” deb tasvirlangan. Numizmatik materiallarga ko‘ra, Tarmashirin 731/1330-1331 yillarda o‘z nomidan otasining tamg‘asini davom ettiruvchisi sifatida tangalar zarb ettira boshlaydi. Ammo bu uzoq davom etmagan. Dehli sultoni Muhammad ibn Tug‘luqning Movaraunnahrning din ulamolari, hunarmandlar, askarlar va “shariat dushmanlarining qatag‘onlik xatti-harakati qurbonlari”ni Hindistonga ko‘chib o‘tishga taklifi haqidagi mana shunga ko‘ra bu yil oxirida (1334 yil yoz) Tarmashiringa qarshi qo‘zg‘olon boshlangan. Qo‘zg‘olonni Tarmashirinning jiyani, Dura Temurning o‘g‘li Buzan boshqargan hamda bunda uni Chig‘atoy xonligining sharqiy qismi qo‘mondonlari qo‘llab-quvvatlagan. Tarmashirin G‘aznaga qochishga uringan, ammo 735 yil boshida (1334 yil yoz-kuz) Kesh yaqinida (yoki Naxshabda) tutib o‘ldirilgan. Manbalarga ko‘ra, Tarmashirin Naxshabda (yoki Samarqand) atrofidagi joylardan birida dafn qilingan. Xo‘sh, Tarmashirinning diniy e’tiqodi va islohotining ulus boshqaruvidagi ahamiyati qanday bo‘lgan va u nimalarni ko‘zlagan? Ismiga ahamiyat bersak, unga ko‘ra, Tarmashirin buddist sifatida tug‘ilgan. O‘z dinini o‘zgartirgandan so‘ng, u ismini Ala ad-Din Muhammadga o‘zgartirib, Sulton al-A’zam (eng yuksak sulton) unvonini qabul qilgan. Tarmashirin Islomni chamasi, 30 yoshlarda qabul qilgan. 24 Biroq, voqea 725/1325 yillarda, ya’ni siyosiy sahnada paydo bo‘lishidan oldin-mi yoki 729 / 1328-29 yillarda Hindistonga tashrifidan so‘ng bo‘lib o‘tganligi aniqlash mushkul. Al-Umariy o‘zining 1340 yil boshlarida bitgan asarida keltirishicha, 725/1325 yildan keyin Chig‘atoy hukmdorlari Islomni qabul qilishni boshlaganlar va Tarmashirin ularning ichida birinchisi bo‘lgan. 25 Ibn Xaldun ham al-Umariyning ma’lumotlarini sarhisob qilar ekan, mazkur jarayon aynan shu yilda bo‘lib o‘tganligini ta’kidlaydi. Ushbu nuqtai nazar ba’zan zamonaviy tadqiqotchilarning ishlarida ham aks etgan. Biroq Dehli sultonining 729/1328-29 yilda Elhoniy Abu Said nomiga yozgan xatini inobatga olsak, bu sana bir oz shubhali. Bois maktubda Muhammad ibn Tug‘luq Abu Saidni Xorosondagi g‘ayridin Chig‘atoy hukmdorlariga qarshi islom nomi bilan kuchlarni birlashtirish kerakligi haqidagi harakatlar zikr etiladi. Maktubda Tarmashirinning nomi uchramaydi, ammo Siddiqiy aytganidek, ehtimol bu uning 729/1328-29 yilda Hindistonga bo‘lgan istilosiga nisbatan munosabati bilan bog‘liq. Shu asosda Siddiqiy Tarmashirin haqiqatan 729/1328-29 yilda dinni qabul qilgan degan xulosaga keladi. Madomiki shunday ekan, Ibn Battuta ta’kidlab o‘tganidek, Tarmashirin uchun Dehli Sultoni bilan do‘stona munosabatlarni o‘rnatishga va unga qarshi rejalashtirilgan urushning oldini olishda bu ayni muddao edi. Shuni ta’kidlash kerakki, M.N.Fedorov topgan va tadqiqot olib borgan O‘trorga tegishli 729 yilgi noma’lum tangadagi “al- Sulton al-az’am, xallada Allah mulkahu” (Eng buyuk Sulton, Parvardigor uning hukmronligini abadiy qilsin) sharqoniy formulasini Tarmashirin nomi bilan bog‘liq deb ta’riflaydi. Bu esa shuni ko‘rsatadiki, ushbu kungacha Tarmashirin allaqachon musulmon bo‘lgan. Bizningcha, agar Tarmashirin islomni haqiqatan ham 729 yil oxirida qabul qilgan bo‘lsa, Dehli bilan munosabatlarini yaxshilashdan tashqari, u Chig‘atoy ulusi taxtini olish uchun kurashda o‘z imkoniyatlarini oshirishga qaratilgan harakatlar bilan ham bog‘liq bo‘lgan. Afsuski, bizda bu haqida tasdiqlovchi dalillar yo‘q. Albatta, Tarmashirin qachon e’tiqodini o‘zgartirganini hamda uni kim o‘zgartirganini haqida ma’lumot beruvchi manba yo‘q. Biroq bir nomzod bor-ki, u ham bo‘lsa mashhur Kubraviya tariqati so‘fiysi shayx Yahyo Abu al-Mafaxir Boxarziy (v.e. 1336) nomi bilan bog‘liq. Boxarziy nihoyatda badavlat va Chig‘atoy xonadoni sultonlari hamda hukmdorlari tomonidan katta hurmatga sazovor shaxs bo‘lgan. U XIII asrning o‘rtalarida Oltin O‘rda xoni Berkani (1257-1267) islomni qabul qilishda yordam bergan shayx Sayf ad-Din Boxarziyning nabirasi edi. Binobarin, Berkaxon Islomni qabul qilgan birinchi mo‘g‘ul shahzodasi hisoblanadi. Boharziy tashkil etgan shifoxonada bo‘lgan Ibn Battuta Tarmashiringa yaqin bo‘lgan ikki (noma’lum) din arboblarini eslatib o‘tadi: xon bilan oilaviy rishtalar orqali bog‘langan shayx Xasan hamda O‘trorlik fakih va shayx Husam ad-Din Yog‘iy. Shubhasiz, ikkinchisi xonga aniq ta’sir ko‘rsatgan bo‘lib, Ibn Battuta, u Tarmashirini ko‘z yoshiga qadar qanday tanbeh berganini tasvirlaydi. Lekin na uni, na boshqa biron bir kishini xonning dinini o‘zgartirgan deb hisoblamaydi. Ammo, biz Tarmashiringa ta’sir ko‘rsatgan diniy shaxslar doirasini aniqlashda Ibn Battutaning ma’lumotlaridan foydalanishimiz mumkin. “Shayx” nomi odatda so‘fiylarga ustozlik qilgan shaxslarga tegishli bo‘lib, Xusam ad-Din ham “Xudoning muqaddas xizmatchilaridan biri” sifatida ta’riflangan. U zohidlik ni qabul qiladi. Ibn Battuta Tarmashirinning zikr haqida so‘z yuritishi so‘fiylarning xonga ta’sirini ko‘rsatadi deb yozadi. Ammo Al-Umariyning Movaraunnahrni islomni qabul qilishida imomlar, din ulamolari, shayxlar va sodiq odamlar (atqiya) yoki huquqshunoslar (fuqaho) va darveshlar (fuqaro) yordamida amalga oshirilganligi haqidagi umumiy da’volar so‘fiylarning katta hamkorlik qilganligini anglatishi mumkin. Umumiy qilib aytganda, Tarmashirinni aynan kim e’tiqodini o‘zgartirgani va bu qachon sodir bo‘lgani aniq bo‘lmasada, ayon bo‘ladiki, u 1331 yilda Chig‘atoy ulusi taxtiga musulmon hukmdor sifatida ko‘tarilgan. Shu o‘rinda savol tug‘iladi. Tarmashirin musulmon hukmdori sifatida ulusni qanday boshqardi? Natija nimalarga olib keldi? Birinchi navbatda shuni aytish mumkin-ki, Tarmashirin hukmronligi xonlikning tashqi va ichki siyosatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatgan. Tarmashirinning yangi e’tiqodi uning Dehli sultonligi bilan munosabatlarini yaxshilashi mumkin edi. Bu, shubhasiz, uning Misr Mamluklari bilan iqtisodiy aloqalarini ham yaxshilagan. U islomni qabul qilganidan so‘ng, Movaraunnahr Misr va Suriya savdogarlari uchun ochiq edi va xon ularga katta hurmat bilan munosabatda bo‘lgan. Shubhasiz, Tarmashirinning shariyat tomonidan ruxsat etilmagan tijorat majburiyatlarini bekor qilishi ushbu savdogarlar (va boshqalar) uchun qo‘shimcha rag‘batlantiruvchi omil bo‘lgan. Uning bu siyosati qo‘shni Muhammad bin Tug‘luq va Ilxon Abu Sa’id tomonidan olib borilgan siyosatga to‘g‘ri kelishi mumkin edi. Tarmashirin unchalik yaqin bo‘lishmasa-da, Mamluk sultonligi bilan diplomatik aloqalarni saqlab turdi. Ehtimol, Tarmashirinning murojaati uning boshqa musulmon davlatlari, Elhoniylar va Oltin O‘rda bilan aloqalariga ta’sir qilgan bo‘lishi mumkin, biroq bizda bu haqida ma’lumot beruvchi manbalar yoki hujjatlar yo‘q. O‘zining ichki siyosatida Tarmashirin o‘z saltanatining islomiy xususiyatini kuchaytirish uchun ko‘p harakatlarni amalga oshirdi. U ulus bo‘ylab yangi dinni faol ravishda isloh qildi. O‘z qo‘mondonlari va askarlarini dinga chaqirdi hamda musulmon jangchilarni g‘ayridin jangchilari oldida ko‘p ma’qulladi. Shuningdek, u besh vaqt namozni jamoat bo‘lib o‘qishni buyurdi. Ibn Battutaning ta’kidlashicha, Tarmashirinning vorisi xristianlarga ibodatxonalarini qayta qurishga ruxsat bergan. Ammo Tarmashirin misolida cherkovlar va ibodatgohlarning vayron bo‘lishi yoki boshqa monarxlarning manzillarining muhim qismini tashkil etuvchi buddaviylik, ruhoniylarining o‘ldirilishi to‘g‘risida biron bir dramatik tasvir biz bilgan manbalarda keltirilmagan. Zero, buddist va xristian jamoalari, hatto ba’zi yahudiylar uning hukmronligi davrida ulusda mavjud bo‘lgan. Tarmashirinning diniy sohadagi islohotlari uni mahalliy musulmon fuqarolariga yaqinlashtirdi. U o‘z armiyasiga aholiga zarar yetkazmaslik haqida buyruq berdi va o‘z fuqarolariga nisbatan adolatli munosabatda bo‘lishini va’da qildi. As-Safadiyning qayd etishicha, Tarmashirin akasi boshqaruvi ostidagi biron bir shahar aholisi uning xatti-harakati ustidan shikoyat qilishganda, Tarmashirin ularga moliyaviy badal taklif qilgan. Biroq, ular yanada qattiqroq jazo talab qilishganda, u ularning talabini bajarib, akasini qatl etgan. As-Safadiyning bu yozganlari tarixiy haqiqat bo‘lsa, unda Tarmashirin o‘z fuqarolarining iltimosiga binoan xolislik holatlaridan tashqari o‘z raqiblarini yo‘q qilish uchun bahona sifatida foydalanishi mumkin bo‘lgan. Yana bir jihat shuki, manbalar ayniqsa Tarmashirinning hukmronligi davrida shariat bilan ish ko‘ragani haqida aytiladi. Biroq, bu siyosat mo‘g‘ullarning Yasa qonunlariga nisbatan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qarama-qarshilik edi. Ayniqsa, Chig‘atoylar xonadoni uning ashaddiy qo‘riqchilaridan biri bo‘lganligi hisobga olsak, Tarmashirin, Ibn Battutaning so‘zlariga ko‘ra, Yasaning ma’lum o‘ziga xos qonun-qoidalarini bekor qildi. Ammo as-Safadiyning so‘zlariga ko‘ra, u yasani butunlay bekor qilgan va hatto uni “eng jirkanch siyosiy tizim” deb atagan. Ehtimol, uning bu harakatlari sabab keyinchalik uni taxtdan ag‘dardilar. As-Safadiyning so‘zlariga ko‘ra, Tarmashirin ag‘darilmadi, aksincha o‘z ixtiyori bilan undan voz kechgan. Hukmronligi oxirida o‘ta dindor bo‘lib, u o‘z hukmronligidan voz kechishni va baland tog‘larda yashirinishni afzal ko‘rgan. Biroq, o‘sha joyga yetib borishdan oldin, uni ma’lum bir qo‘mondon qo‘lga olindi va yangi xonning buyrug‘i bilan qatl qilindi. Biroq, bu ma’lumotni boshqa manbalar ta’kidlamaydi. Masalan, Ibn Battuta uni o‘z fuqarolari va qo‘shinlariga nisbatan ma’muriy hamda huquqiy majburiyatlarini vijdonan bajaradigan hukmdor sifatida tasvirlaydi. U ko‘proq ovga qiziqqanini aytadi. Yazdiy, Tarmashirinni taxtdan ag‘dargan Buzan islomni qabul qilmagan chig‘atoylardan bo‘lganiligi, shu sababdan uni to‘ntarish uchun diniy islohotlari hamda yasaga qarshi chiqqanlikdagi ayblovlardan unumli foydalanganligini ta’kidlaydi. Buzanni “buzuq va yovuz musulmon” deb ta’riflagan Ibn Battuta Buzan va Tarmashirin o‘rtasidagi qarama-qarshilikning sabablarini aniqroq keltirib o‘tadi. Tarmashirin Chingizxon asos solgan yasani bekor qildi, har yili o‘tkaziladigan, ya’ni xonni qoldirish yoki ag‘darish huquqiga ega bo‘lgan shahzodalar va zodagonlar yig‘ini hisoblangan qurultoyni amalda yig‘madi. U o‘zining sharqiy hududlarini va ayniqsa Ili daryosidagi Chig‘atoylarning sobiq poytaxti Olmaliqni to‘rt yil davomida ya’ni, uning butun hukmronligi davrida biror martta ham yo‘qlamagan. Shu tufayli qo‘zg‘olon muqarrar edi. Biroq, Tarmashirin taqdirini oydinlashtiradigan boshqa omillar ham bor. Birinchidan, Tarmashirin hukmronligining boshidanoq omadsiz holatda edi. U Duva xonadonining oxirgi vakili edi. Bu barcha sobiq xonlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri avlodlari taxtga bu xonadon vakillarini tugatib yangilari uchun ayni imkoniyat mavjudligini anglatardi. Darhaqiqat, uni ag‘dargan ham Dura Temurning o‘g‘li Buzan edi va uning qatorida Tarmashirinning boshqa jiyanlari bor edi, masalan, Kebekning o‘g‘li Yangi, Ebug‘onning o‘g‘illari Jankeshi va Yesu Temur. Tarmashirinni hokimiyatdan chetlatilishi, as-Safadiyning biz yuqorida aytib o‘tgan zikri bo‘lsa, ikkinchisiga ko‘ra, Tarmashirin mo‘g‘ullarni dehqonchilik bilan shug‘ullanishga majbur etganida edi. Ya’ni, u ko‘chmanchilikdan ko‘ra ko‘proq o‘troq hayot tizimini ma’qulladi. Bu ham yasaning navbatdagi zid qonunlaridan biri edi. Darhaqiqat, Ibn Battutaning Samarqand, Balx, G‘azna va Marvda tasvirlangan vayronagarchiliklari, shuningdek, 1326 yil Buxoroda bo‘lib vayronagarchiliklarga tez-tez murojaat qilinishi Chig‘atoy ulusida qishloq xo‘jaligini rivojlantirish zarurligini anglatar edi. 1326 yilga kelib, Chig‘atoylarning bir qancha amirlari Buxoro yaqinidagi yerlarga yoki bog‘larga egalik qilishgan, ammo bu ularning qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanganligini anglatmaydi, albatta. Umuman olganda, Chingizxondan keyin yuz yil o‘tgach, mo‘g‘ullarning qishloq xo‘jaligiga munosabati avvalgidan ancha murakkablashdi. Ammo, agar as-Safadiy haq bo‘lsa va Tarmashirin Chig‘atoylarni tuproqni o‘stirishga majbur qilgan bo‘lsa, uning bu siyosati o‘z joniga qasd qilish bilan barobar edi. Shunday qilib, Tarmashirinni taxtdan ag‘darish uchun bir nechta sabablar bor edi. Va bularning barchasi uning dini yoki hatto diniy siyosati bilan bog‘liq emas. Uning yasa bilan munosabati, oilaviy holati va qishloq xo‘jaligi siyosati uyg‘unligi yetarlicha kuchli bo‘lar edi hamda ko‘pchilik raqiblarining xonlikning sharqiy qismida alohida geografik bazaga ega ekanligi, shubhasiz, unga yordam bermadi. Shuning uchun Tarmashirin ag‘darilgani ajablanarli emas. Buzanning qisqa hukmronligidan so‘ng taxtga Jenkeshi o‘tirdi. U aksincha Olmaliqdagi xristianlarga xayrixoh bo‘ldi. Natanzi uni dindor buddist sifatida tasvirlaydi. Biroq uning davrida zarb etilgan tangalarda u islomiy nomi bilan uchraydi. Buddist ruhoniylarining tavsiyalariga binoan Jenkeshi ko‘plab budda ibodatxonalarini qurdi va har bir masjidga butlar o‘rnatdi. Buning ajablanarli tomoni shundaki, qisqa vaqt hukmronlik qilganiga qaramay, unga qarshi to‘ntarish uning saltanatidagi islomlashuvni o‘zgartira olmadi. Xulosa tariqasida aytish mumkin-ki, ko‘chmanchi mo‘g‘ullar hech qachon yagona dunyoviy va umumbashariy din yaratmagan, balki mafkuraviy va madaniy, shuningdek iqtisodiy va siyosiy jihatdan barqaror jamiyatlarga tayangan. Ko‘chmanchilarning o‘troq jamiyatlarga iqtisodiy qaramligi va ularga siyosiy moslashuvning turli usullari, tegishli mafkuraviy oqibatlarga olib kelgan. Ko‘chmanchi iqtisodiyotni qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilik bilan to‘ldirish kerak bo‘lganidek, ko‘chmanchi madaniyati ayniqsa siyosiy mafkuralar, shu jumladan diniy mafkuralar bilan bog‘liq bo‘lgan davrlarda, taqqoslash, taqlid qilish yoki rad etish uchun ko‘chmanchi madaniyatlar manba, tarkibiy qism yoki shu tusdagi modelga muhtoj bo‘lishgan. Bu siyosat Chig‘atoy ulusining keyingi rivojlanishi kerak bo‘lsa, boshqaruvni qo‘lda saqlab qolishi, mahalliy xalqning simpatiyasiga erishishi va eng muhimi taxtga qonuniy egalikni (legitimlikni) saqlab qolishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan. XULOSA Xulosa qilib aytganda, tariximizda Mo‘g‘ullar sulolasi va ularning istilolari hamda Chig‘atoy ulusi, uni tashkil topishi, siyosiy, iqtisodiy, harbiy, ijtimoiy sohalarni rivojlanishi va Movarounnahrga tasirini yoritib berilishiga harakat qilindi. Mazkur ish asosan mo‘g‘ullarning XII – XIV asrlardagi hayotini ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan yortilishiga hissasini qo‘shadi. Mo‘g‘ullar haqida manba va adabiyotlar tahlili, ushbu davr ustida faoliyat olib borgan olimlar hamda ularning ishlari, turli tillarda yozilgan manbalar haqida batafsil ma’lumotlar uchraydi. Bundan tashqari bu jarayonda mo‘g‘ullarning Movaraunnahr va Turon zaminga yurushlari davomida olib borilgan jarayonlar, urushlarda xalqning vatanparvar shaxslari ko‘rsatgan fidoyilik, dushmanga qarshi nafrat, yuksak vatanparlik g‘oyalarini tarannum etuvchi insonlar e’tirof etildi. Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi mo‘g‘ullarga qarshi kurashda musulmonlarning suyangan tog‘i edi. Biroq, uning davlati musulmon hukmdorlari o‘rtasidagi ichki ziddiyatlar tufayli zavol topdi. Uning bemahal halokati tufayli esa islom dunyosi boshiga mo‘g‘ul bosqinchilarining yangi-yangi kulfatlari yog‘ildi. Chingizxon o‘zi yaratgan ko‘plab imperiyani boshqarishdagi tartib-qoidalari farzandalari davrida qattiq rioya etildi. Biroq ularning vafotidan ko‘p ham o‘tmay imperiyada bosh-bashdoqlik sezildi. Bunda aynan Botu bilan Tulu va O‘qtoy hamda Chig‘atoy xonadonlari o‘zaro hamkorlikda bir-birlariga qarshi chiqa boshladilar. Bu esa tomonlarning ko‘proq yutuqlarga ega bo‘lishi ilinjida kerak bo‘lsa avlodlar qadriyatidan ham voz kechish holatiga shuningdek, uluslarning ichki hayotiga bilvosita aloqador bo‘lgan boshqaruvini amalga oshirish tomon zamin tayyorladi. Chingizxon va uning davomchilari o‘z davri va undan keyingi hukmdorlar uchun o‘ziga xos boshqaruv tizimini meros qoldirdi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Mo‘g‘ullar buyuk va qudratli davlat tuza oldi. Amir Temur ham mo‘g‘ullarning qonuni yasoq qonuni asosida davlat boshqaruv ishlarida foydalangan. Bu jarayon uzoq vaqtlar davom etgan. O‘z fikrimizning tasdig‘i sifatida dastlab Chingizxon o‘zi yaratgan ko‘plab imperiyani boshqarishdagi tartib-qoidalari farzandlari davrida qattiq rioya etildi. Biroq ularning vafotidan ko‘p ham o‘tmay imperiyada bosh-bashdoqlik sezildi. Mo‘g‘ullarning jamiyatdagi siyosat, iqtisodiyot yoki din kabi turli sohalarida faol ishtirok etishi imperiyaning barcha hududlarida XII asrning oxiridan tortib XIV asrga qadar kuzatish mumkin. Ushbu hududlarning aksariyatida xonlarning taxt uchun kurashi davlatchilikning turli sohalarida yondashuvlar asosida namoyon bo‘lgan. Xuddi shunday, Mo‘g‘ullar hukmronligi va uning kengayishi cho‘qqisida Chig‘atoy ulusi xonlari tomonidan ham taxt turli siyosiy usullar hamda yondashuvlar asosida boshqarilgan. Shu sababdan, XIII-XIV asrlarda xonlarning hokimiyatga ko‘tarilishdagi yoki boshqaruvda legitimlikni saqlab qolishdagi siyosiy qarashlari va “o‘yin”lari xususan, diniy qarashlar hususidagi tahlillar ushbu tadqiqotning asosiy maqsadi bo‘lib, bu jarayonlar hususida ma’lumot beruvchi yozma manbalar, nashrlar va tadqiqotlar asosidagi qarashlar bilan xulosalar qilinadi. Ko‘chmanchi mo‘g‘ullar hech qachon yagona dunyoviy va umumbashariy din yaratmagan, balki mafkuraviy va madaniy, shuningdek iqtisodiy va siyosiy jihatdan barqaror jamiyatlarga tayangan. Ko‘chmanchilarning o‘troq jamiyatlarga iqtisodiy qaramligi va ularga siyosiy moslashuvning turli usullari, tegishli mafkuraviy oqibatlarga olib kelgan. Ko‘chmanchi iqtisodiyotni qishloq xo‘jaligi va hunarmandchilik bilan to‘ldirish kerak bo‘lganidek, ko‘chmanchi madaniyati ayniqsa siyosiy mafkuralar, shu jumladan diniy mafkuralar bilan bog‘liq bo‘lgan davrlarda, taqqoslash, taqlid qilish yoki rad etish uchun ko‘chmanchi madaniyatlar manba, tarkibiy qism yoki shu tusdagi modelga muhtoj bo‘lishgan. Bu siyosat Chig‘atoy ulusining keyingi rivojlanishi kerak bo‘lsa, boshqaruvni qo‘lda saqlab qolishi, mahalliy xalqning simpatiyasiga erishishi va eng muhimi taxtga qonuniy egalikni saqlab qolishi bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. Normativ-huquqiy hujjatlar. 1. Karimov.I.A. —Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T. , Sharq. 1998. 9-bet. 2. O‘zbеkiston Rеsпublikasi Пrеzidеnti SHavkat Mirziyoеvning Turkiy Kеngashning vidеokonfеrеnцiя shaklida o‘tkazilgan Sammitidagi nutqi / Хalq so‘zi, 2021, 1 aпrеl. Asosiy adabiyotlar. 1. A.Sagdullayev O‘ Mavlonov. O‘zbekistonda davlat boshqaruv tarixi. Toshkent. Akademiya.2006. 2. Абдиримов Б.M.Икки буюк саркарда ёхуд Жалоладдиндан Қутузгача. Тошкент: Ёшлар медиапринт, 2021. 3. Abulg'oziy Bahodirxon. Shajarayi turk. 1992- yil. 4. Akbar Zamonov. O‘rta asr tarixiy shaxslarining ayrim noma’lum sahifalari. – T. : Bayoz, 2019. – B.20. 5. B Ahmedov Tarixdan saboqlar, –T.: «O 'qituvchi», 1994. 6. Eshov B. O‘zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi.– T., “Yangi asr avlodi”, 2012-yil. 7. Iso Jabborov. Buyuk Xorazmshohlar davlati. 1999. 144 b. 8. Mo ‘ g ‘ ullar istilosi va zulmiga qarshi kurash ( xorazmiy . uz ). 9. Mo ‘ g ' ullar hukmronligi davrida davlat va huquq (1219-1370) ( buxdu . uz ) 10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori, 315-son, 27.07.1998- yil. 11. O‘zbekiston tarixi, I kitob [Matn] / A.S. Sagdullayev. –Toshkent: «Donishmand ziyosi» MCHJ, 2021. –624 b. 12. Rashid-ad-din. Jome'at-tavorix,1952. 13. Shahobiddin Muhammad an-Nasaviy. Tarjimon: Kamol Matyoqubov. 2006. – 384b. 14. Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. K. 1 / Mas’ul muharrir: A. Sagdullayev. – T.: Sharq, 2016. 15. Taqiy ad-Din al-Maqriziy. As-Suluk fi ma'rifa davla al-muluk . Bayrut: Dar al- kutub al-ilmiya. 1997. – B. 361. 16. Abulg‘oziy. Shajarai turk. – Toshk е nt: “Cho‘lpon”, 1992. 17. Azamat Ziyo. O‘zb е k davlatchiligi tari х i, –T., 2000. 18. Alouddin Atomalik Juvayniy. Tariхi jahongusho (Jahon fotihi tariхi)/ Alouddin Atomalik Juvayniy; mas’ul muharrirlar H.Boltaboеv, M.Mahmudov. – Toshkеnt: “MUMTOZ SO‘Z”, 2015. – 504 b. 19. Bartold V.V. Karakorum. Soch. T. III. – M.: 1965. 20. Bartold V.V. Mongolsko е zavo е vani я . T. II., CH. I. - M.: Nauka, 1963. 21. Bartold V.V. CHagatay- х an. T. II., CH. I. 1963. 22. Buniyotov 3. Anushtagin Х orazmsho х lar davlati (1097-1231). –T., 1998. 23. Voхidov SH., Хolikova P. Markaziy Osiyodagi davlat boshkaruv tariхidan. – T.Yangi asr avlodi, 2006. 24. Jabborov I. Buyuuk Х orazmsho х lar davlati. –124b. 25. Juvayniy. Tariхi jahongusho / mas’ul muharrirlar H.Boltaboеv, M.Mahmudov. – B. 31-32. 26. Ibn al-Asir. Al-Kamil fi-t-ta’riх (Пolnыy svod istorii) / пеrеvod s arabskogo, пrimеchaniя i kommеntarii П.G.Bulgakova, doпolnеniя k пеrеvodu, пrimеchaniяm i kommеntariяm, vvеdеniе i ukazatеli SH.S.Kamoliddina. Пod rеdakцiеy d.i.n.,пrof. M.M.Is х akova. – T.: Uzb е kistan, 2006. – 790 s. 27. Ibn Battuta «Sayohatnoma». SHarq: 2012 yil. 28. Istori я Mongolov (Ot dr е vn е yshi х vr е m е n do Tam е rlana). / Otv. r е d. A.K.Muminov. Пеrеvod s пеrsidskogo, пrеdisloviе, пrimеchaniя, пodgotovka faksimilе k izdaniyu Vasiliy Grigor’еv; sost. ukazatеlеy U.A.Utепbеrgеnovoy. – Sanktпеtеrburg: Karl Kray, 1834. – S. 109. ( Х ondamir. Х ula s at-ul-A х bar) 29. Mirza Muхammad Хaydar. Tariх-i Rashidi / Vvеdеniе, пеrеvod s пеrsidskogo A.Urunbaеva, R.П.Djalilovoy, L.M.Епifanovoy. – T.: Fan, 1996. – S. 611. 30. Mirzo Ulug‘b е k. To‘rt ulus tari х i. – B. 188. 31. Mi х ail Ivanin. Ikki Buyuk sarkarda. CHingiz х on va Amir T е mur – T.: , 2019. – B.67. 32. Mu‘izz al-ansab. SH. Х .Vo х idov. – S. 33 a , 50. 33. Mo‘g‘ul-Хitoy solnomalari bo‘yicha Qurultoy sichqon yilida, я’ni 1228 yilda bo‘lib o‘tgan. – Sultonov T.I. Пodnяtые na bеloy koshmе. П otomki Chingiz х ana. – S . 87. 34. Muin ad-Din Natanziy. G‘.Karimov. – B. 117. 35. Rashid ad-din. Sbornik lеtoпisеy/ ot пеrsidskogo O.I.Smirnovoy, пrimеchaniе B.I.Пankratova i 36. Toshеv N.I. Alouddin Juvayniyning “Tariхi jahongo‘sho” asari Markaziy Osiyoning XII-XIII asrlar tariхiga oid muhim manba: tariх fan. nomz... diss. – Toshkеnt, 2004. – B. 112. 37. Uzbеkistan davlatchiligi tariхi ochеrklari. D.A. Alimova, E. Rtviladzе. - T., 2001. 38. O‘zbеkistonda davlat va mahalliy boshqaruv tariхi. – Toshkеnt: Яngi asr avlodi, 2012. – B. 253.; 39. Машарпов Қ. Жалолиддин Мангуберди – буюк ватанпарвар саркарда. – Тошкент: Наврўз, 2019. 40. Urunba е v A. Zafar-nam е . – S. 80b, 180.; 41. Fazlallaх Rashid ad-din. Djami′ at-tavariх / Kritichеskiy tеkst A.A.Romaskеvicha, A.A.Хеtagurova, A.A.Ali-Zadе. T. I., CH. 1. – M.: Nauka, 1965. 42. Eshov B. Uzbеkistonda davlat va maхalliy boshkaruv tariхi. -T.: “Яngi asr avlodi”, 2012. III.G‘arb tadqiqotchilarning asarlari. 1. Abu al-GhazI Bahadur Khan. Histoire des Mongols et des Tatars . Trans. P.I.Desmaisons. Rpt. Amsterdam: Ad Orientem ltd. and Philo Press, 1970. – P. 159. 2. Amitai R. Turco-Mongolian Nomads and the Iqtā ʿ System in the Islamic Middle East (ca. 1000-1400 AD). // Anatoly M. Khazanov and André Wink, eds. – Richmond: Surrey, 2001. – R. 156-165. 3. Biran M. Qaidu and the rise of the independent Mongol state in Central Asia. – Curzon, 1997. – P. 23-32. 4. Biran M. The Chagadaids. – P. 742-752. 5. Boyle J.A. Dynastic and Political History of the Ilkhans. // The Cambridge History of Iran, vol. 5. 6. Hamdallah Mustawfi Qazwini. Tarikh-i guzida. – Paris, 1913. – R. 577.; 7. Jackson P. The Delhi Sultanate . – P. 233. 8. Jackson P. The Mongols and the Delhi Sultanate in the Reign of Muhammad Tughluq (1325-1351)// Central Asiatic Journal 19, 1975. – R. 123. 9. Jurgen P. Scheiche und Herrscher im Khanat Cagatay// Der Islam. Band 67: Heft 2. – 2009. – S. 283. DOI: https://doi.org/10.1515/islm.1990.67.2.278 10. Mayer T. Sylloge Numorum Arabicorum Tubingen: Nord und Ostzentrala.sien, vol. 15/2. – Berlin: Ernst Wasmuth Verlag, 1998. – R. 16. 11. Morgan D. The Mongols. – R. 104. 12. Petrushevsky, J. P. The Socio-Economic Condition of Iran Under the Ilkhans. – 494. 13. Siyar. Trans. and ed. W.M.Thackston. // Cambridge: Sources of Oriental languages and Literatures 24, – Harvard University, 1994. – R. 90.; 14. Yule H. The Wonders of the East by Friar Jordanus . – New York: Burt Franklin, 1863. – R. 54. 15. Al-Umari. Das Mongolische Weltreich: al-Umari’s Darstellung der Mongolischen Reiche in seinem Werk Masalik al-absar fi mamalik al-amsar. Е d. and tr a ns., K.Lech. – Wiesbaden: Harrassowitz, 1968. – R . 38. 16. Al-Umari. Al-Ta’rif bi’l-mustalah al-sharif. – Beirut: Dar al-kutub, 1988. – P. 70. IV.Internet manbalar. 1. www.uza.uz 2. www.lex.uz 3. www.ziyonet.uz 4. https://qomus.info/encyclopedia/cat-z/zohidlik-uz/

MUNDARIJA

KIRISH………………………………………………………………………….3

I BOB. CHIG‘ATOY ULUSINING TASHKIL TOPISHI JARAYONIDA MOVAROUNNAHRDAGI SIYOSIY VAZIYAT

I.1.    XIII asr birinchi yarmida Movarounnahr va Chig‘atoy ulusining tashkil topishi..................................................................................................................9

I.2.    Chig‘atoy ulusi nisbiy mustaqil davlat sifatida………………………….17

I.3.    Movarounnahrdagi siyosiy jarayonlardamahalliy amirlar roli…………..25

II BOB. CHINGIZIYLAR  DAVRI  MAʼMURIY- BOSHQARUV  TIZIMI VA BOSHQARUVDA YUZ BERGAN O‘ZGARISHLAR                                                                                                                                                          II.1.   Chig‘atoy ulusining maʼmuriy-hududiy tuzilishi………………………..40

II.2.   Chingiziylarda markaziy idora usuli va uning Markaziy Osiyo hududlarida joriy etilishi……………………………………………………….53

II.3.   Chingiziylar davrida Movarounnahrning anʼanaviy boshqaruvidagi o‘zgarishlar…………………………………………………………………….66

XULOSA............................................................................................................78

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘ YXATI...............................80

Sotib olish