Информация о документе

Цена 400000UZS
Размер 4.7MB
Покупки 0
Дата загрузки 26 Июнь 2024
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет Техника и технология

Продавец

Aslanbek

Дата регистрации 23 Май 2024

2 Продаж

Moy fraksiyasiyasini tanlab ta’sir etuvchi erituvchi yordamida ekstraktni ajratib olish jarayonini avtomatlashtirish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI TOSHKENT KIMY O – TEXNOLOGIY A INSTITUTI “OZIQ – OVQAT MAHSULOTLARI TEXNOLOGIY A SI” FAKULTETI “INFORMATIKA, AVTOMATLASHTIRISH VA BOSHQAR ISH ” KAFEDRASI “ Moy fraksiyasiyasini tanlab ta’sir etuvchi erituvchi yordamida ekstraktni ajratib olish jarayonini avtomatlashtirish ” mavzu si dagi malakaviy bitiruv ishining TUSHUNTIRISH XATI « IAB» k afedra si mudiri : Malakaviy bitiruv ishining raxbari: Malakaviy bitiruv i shini bajardi: TOSHKENT – 202 4 Mundarija 1. Kirish.................................................................................................................. 2. Texnologik jarayon tavsifi .................................................................................. 3. Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni...... 4. Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi.............................. 5. Prinsipial boshqarish va signallash tizimlarini loyihalash................................... 6. Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni..................................................... 7. Avtomatik rostlash tizimini hisobi. ..................................................................... 8. Moy fraksiyasiyasini tanlab ta’sir etuvchi erituvchi yordamida ekstraktni ajratib olish jarayonini boshqarish tizim arxitektura bayoni............................... 9. Texnik – iqtisodiy xisob qismi............................................................................ 10. Hayot faoliyati xavfsizligi qismi......................................................................... 11. Xulosa................................................................................................................. 12. Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................................. Kirish Bugungi kunda O‘zbekiston neft-gaz sanoati nafaqat yer osti boyliklarini qazib olish, balki xomashyoni qayta ishlash va mahsulot ishlab chiqaruvchi majmualar tizimiga aylandi. Bu tarmoq yuksak rivojlangan sanoat ichki va tashqi bozorlarda talab yuqori bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqarish va sotish bo‘yicha qator yirik korxonalarni birlashtirdi. Hozirgi bosqichda tarmoqning asosiy iqtisodiy yo‘nalishlaridan biri uglevodorod xomashyosini chuqur qayta ishlash va undan qo‘shimcha qiymatga ega mahsulotlar ishlab chiqarish, xorijiy investitsiyalarni jalb etish hamda eksport geografiyasini kengaytirish hisoblanadi. Bu boradagi loyihalarni amalga oshirish uchun mamlakatimizga neft va gazni qazib chiqarishda yetakchi qator yirik chet el kompaniyalari jalb etilmoqda. Rossiyaning “Lukoyl” neft kompaniyasi bilan hamkorlikda “Qandim-Xauzak-Shodi-Ko‘ng‘irot” mahsulot taqsimoti bitimi doirasida bunyod etilgan Qandim gazni qayta ishlash majmuasi ulardan biridir. Korxona foydalanishga topshirilgach, 2 mingdan ortiq doimiy ish o‘rni yaratildi. Qandim gazkondensat konlari guruhi negizida bunyod etilgan mazkur sanoat korxonasi O‘zbekiston – Rossiya hamkorligining yuksak namunasidir. Uning ishlab chiqarish quvvati yiliga 8,1 milliard kub metr tabiiy gazni qayta ishlashga mo‘ljallangan. Majmua to‘la quvvat bilan ishlaganda 212 ming tonna sof oltingugurt, 134 ming tonna barqarorlashtirilgan gaz kondensati olinadi, tozalangan tabiiy gaz eksportga yo‘naltiriladi. Davlatimiz rahbari Harakatlar strategiyasiga muvofiq amalga oshirilayotgan ishlar sanoatning yetakchi yo‘nalishlarini izchil rivojlantirishga xizmat qilayotganini ta’kidladi. Yoqilg‘i-energetika tarmog‘iga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar jalb etilayotgani, Qandim gazni qayta ishlash majmuasi O‘zbekiston bilan Rossiya hamkorligi barcha sohada jadal rivojlanib borayotganining yorqin namunasi ekanini qayd etdi. Yangi korxona viloyat iqtisodiyoti uchun o‘ziga xos lokomotiv bo‘libgina qolmasdan, butun mamlakatimizni uglevodorod mahsulotlari bilan ta’minlash tizimini tubdan yaxshilash va eksport hajmini oshirish imkonini beradi. Davlatimiz rahbarining 2016 yil 28 sentabrdagi «2016 – 2020 yillarda uglevodorod xom ashyosini chuqur qayta ishlash negizida eksportga yo‘naltirilgan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarishni ko‘paytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori asosida bu boradagi ishlar izchil rivojlantiriladi. Umumiy qiymati 3 milliard dollardan ziyod ushbu ulkan loyihada Janubiy Koreyaning "Xyunday injenering" kompaniyasi asosiy quruvchi-pudratchilardan bo‘ldi. Hech shubhasiz, bu yangi sanoat kompleksi nafaqat O‘zbekiston, balki Markaziy Osiyo mintaqasidagi noyob sanoat ob’ektlaridan biriga aylandi. Prezident Shavkat Mirziyoev alohida ta’kidlaganidek, O‘zbekiston faqat tabiiy xomashyosi bilan cheklanmay, uni chuqur qayta ishlashda Qandim majmuasi katta imkoniyat yaratadi. Qandim gazni qayta ishlash majmuasining 19 aprel 2018 yilda ishga tushirilishi O‘zbekistonda gaz konlarini o‘zlashtirishda yangi bosqichni boshlab berdi. O‘zbekiston iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridan biri bo‘lgan neft-gaz sohasi rivoji mamlakatimiz iqtisodiy yuksalishi va xalqimiz farovonligi yanada oshishida muhim omil bo‘ladi. Energetika sohasini yanada rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarga muvofiq, Jizzax viloyatida zamonaviy neftni qayta ishlash kompleksi barpo etiladi. Qiymati 2,2 milliard dollar bo‘lgan loyiha yiliga 5 million tonna neft xomashyosini qayta ishlash imkonini beradi. Rejaga ko‘ra, yangi qurilayotgan zavod har yili 3,7 million tonna motor moyi, 700 ming tonna aviatsiya kerosini va 300 ming tonna qushimcha neft mahsulotlari ishlab chiqarish quvvatiga ega bo‘ladi. Zavod qurib bitkazilishi 2022 yilga rejalashtirilgan. Umumiy qiymati 2,2 milliard dollar bo‘lgan neftni qayta ishlash zavodi yiliga 5 million tonna neftni qayta ishlash quvvatiga ega bo‘ladi. Yangi zavodga xom ashyo Rossiyadan, Qozog‘iston orqali olib kelinadi. O‘zbekiston prezidentining Qozog‘iston va Rossiyaga davlat tashriflarida olib borilgan samarali muzokaralar natijasida majmua uchun xomashyo yaqinda barpo etiladigan neft quvuri orqali yetkazib kelinadi. Bu energiya resurslarini yetkazish xarajatlarini keskin kamaytiradi va loyihaning iqtisodiy samaradorligini oshiradi. Majmuaning geografik joylashuvi ishlab chiqarilgan mahsulotni mamlakatning barcha hududlariga va eksportga minimal xarajatlar bilan yetkazish imkoniyatini ta’minlaydi. Zavodda uglevodorod xomashyosini chuqur qayta ishlash bo‘yicha eng zamonaviy, ekologik va energetik jihatdan samarador texnologiyalar o‘rnatiladi. Ular asosida jahon standartlariga javob beradigan motor va aviatsiya yoqilg‘isi, benzol, mazut, bitum va boshqa neft mahsulotlari ishlab chiqariladi. Majmuaning ishga tushirilishi 2 mingdan ziyod, iqtisodiyotga aloqador va xizmat ko‘rsatish tarmoqlarida qo‘shimcha 14 mingdan ortiq kishining bandligini ta’minlashga xizmat qiladi. O‘zbekiston uzoq muddatli loyihalarni amalga oshirish imkonini beradigan muhim uglevodorodli salohiyatga ega. Hisob-kitoblarga ko‘ra, Markaziy Osiyodagi barcha mineral zaxiralarning uchdan bir qismi O‘zbekistonda joylashgan. Mamlakatimiz gazni qazib chiqarish bo‘yicha dunyoning ilg‘or yigirmataligiga kiradi. O‘zbekiston iqtisodiyotining lokomotivlaridan biri bo‘lgan Muborak gazni qayta ishlash zavodida kelgusi yili qo‘shimcha ravishda 6 milliard kub metr tabiiy gazni oltingugurtdan tozalaydigan bloklar to‘liq faoliyat boshlaydi. Texnologik jarayon tavsifi Tozalangan mahsulot erituvchining qoldiq miqdori 0005-0,02%dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Moylarning qimmatbaho uglevodorodlari GACh yoki ekstraktga o‘tib ketishi mumkin. Bu asosan, erituvchining etarli darajada sellektiv bo‘lmaganlini sababli yuz beradi. Buning natijasida qimmatbaho va keraksiz komponentlar orasida turgan uglevodorodlar yo‘qoladi. Bu komponentlar ichki rafinat deyiladi. Bu komponentlarning yo‘qolishi asosiy mahsulot chiqishini pasaytiradi. Eng ko‘p tarqalgan tozalash mujassamlashgan qurilmalarda fenol va furfurol yordamida o‘tkaziladi. Bunday qurilmalarning ahamiyatli tomoni shundaki, ularda bir vaqtning o‘zida distillyatli va qoldiq xom-ashyoni qayta ishlash imkoniyati mavjud. Ikkinchi kolonna yuqorisidan yakuniy rafinatli eritma erituvchini qayta ishlash jihoziga kiritiladi. Tozalashdagi 1 va 2-bosqich ekstraktli eritmalarni fenolli qayta tiklash tizimiga yuboriladi. Kam qavushqoqli past haroratda qotuvchi moylarni olish uchun engil distillyatlarni tozalash nisbatan past temperaturalarda (35-400C) amalga oshiriladi. Qurilma texnologik sxemasida sovutish tizimi tushirilgan. Sovutish tizimi ekstrakstiya kolonnasi pastki qismidan restirkulyastiyalanuvchi xom-ashyo va ekstraktli eritma uchun sovutgichlarda foydalaniladigan suvni 3-8 0 C ga sovutib berishga mo‘ljallangan. Moy frakstiyalarini tanlab ta’sir etuvchi fenol yordamida tozalash jarayoni texnologik tizimi. Qurilmaning asosiy bloklariga quyidagilar kiradi: fenol-suv azeotropik bug‘li aralashmadan fenolni absorbstiyalash, ekstraktlash, rafinatli eritma tarkibidan fenolni ekstrakstiyalash. Moylarni ularni tarkibidagi smola-asfal’tenli birikmalardan va qisqa yon zanjirli politsiklik aromatik uglevodorodlardan qutilish uchun ularni selektiv tozalanadi. Selektiv tozalashga distillyat va qoldiq moylar ham beriladi. Buning natijasida moylarni rangi tozalanadi, yopishqoqlik indeksi ortadi, kokslanish darajasi va oltingugurt birikmalarini miqdori kamayadi. Sanoat tajribasida eng keng tarqalgan erituvchilar furfurol va furfuroldir. Moy fraktsiyalari bilan reaktsiyaga kirishganda ular moydagi keraksiz moddalarni yaxshi eritadilar va qimmatbaxo kerakli uglevodorodlarni deyarli eritmaydi. Erituvchilarni miqdori optimal miqdorda olinishi kerak. Harorat o`zgarmaganda ekstrakt va rafinat fazalar muvozanat holida bo`ladilar. Xom-ashyo erituvchi nisbatini orttirish ekstrakt eritmasining kontsentratsiyasini pasayishiga olib keladi va fazalar o`rtasidagi muvozanatni buzilishiga olib keladi. Buning natijasida uglevodorodlarning bir qismi rafinat eritmasidan ekstrakt eritmasiga o`tadi. Tozalanish darajasi ortadi, rafinatni miqdori kamayadi. Xom-ashyo erituvchi nisbatini kamayishi teskari natijasiga olib keladi. Lekin juda katta miqdordagi erituvchilar xom-ashyo bilan bir-xil eritma hosil qilib fazalar ajralmay qolishi mumkin. Moy fraktsiyasi nasos N-1 bilan deferator K-1 ga beriladi va u yerda moyda erigan kislorod suv bug‘i yordamida chiqarib tashlanadi. Moy deaeratordan K-1 chiqarib, isitgich T-1 ga yuboriladi va apparat K-2 ni o`rta qismiga beriladi. Kolonnani yuqori qismidan isitgich T-2 da qizdirilgan furfurol beriladi. Kontaktorni pastki qismida ekstrakt eritma tindiriladi. Bu yerda ekstraktdan ikkilamchi rafinat ajratib olinadi, chunki kolonna K-7 dan erituvchidan tozalangan ekstrakt beriladi. K-2 ni pastki qismini harorati past bo`ladi. Rafinat eritma kontaktorni yuqori qismidan (K-2) nasos (N-3) yordamida isitgich T-3 va P-1 orqali kolonnalar K-3 va K-4 ga erituvchini parlatib olish uchun beriladi. Kolonna K-4 ga suv bug‘i beriladi. Kolonna K-4 ni pastki qismidan rafinat issiqlik almashuv apparati T-3 va sovutgich X-1 da sovutilib qurilmadan chiqariladi. ekstrakt eritma esa kontaktor K-2 ni pastki qismidan nasos N-4 yordamida chiqarib olinadi. Eritmaning bir qismini sovutgich orqali kolonna K-2 ni pastki qismiga haroratni pasaytirish uchun, boshqa qismi esa kolonna K-5 ga jo`natiladi. Keyin ekstrakt eritma kolonna K-5 ni pastki qismidan nasos N-6 bilan pech P-2 orqali kolonna K-6 ga va K-6 ni pastki qismidan nasos N-7 yordamida kolonna K-7 ga yuboriladi. K-8 ni pastki qismidan ekstrakt nasos N-8 yordamida qurilmadan chiqariladi. Shunday qilib furfurolni ekstrakt eritmadan regeneratsiyasi 4 bosqichda boradi: Kolonnalar K-5 va K-6 da bosim ostida, K-7 va K-8 da vakuum ostida. Kolonna K-8 ga kolonna K-4 ga o`xshab suv bug‘i beriladi. Quruq furfurolni parlari K-3, K-7, K-5 va K- 6 kolonnalaridan kondensirlanib E-3 ga yig‘iladi va u erdan nasos N-10 yordamida furfurol kontaktor K-2 ga beriladi. Furfurol va suv bug‘lari kolonnalar K-4 va K-8 lardan chiqib suv va furfurolni ajratish sistemasiga tushadi. Sovutgich X-5 da kondensirlangan suv va furfurol E-2 da yig‘iladi va u yerda ikki qavatga: yuqori qismida furfurol eritmasi va pastki qismida suvni 6% furfuroldagi eritmasi bo`ladi. Yuqori qavati par bilan qizdirilgan kolonna K-9 ga beriladi va furfurolni olish uchun ishlatiladi. Shunday qilib, birinchidan furfurolni sarfi kamayadi, ikkinchidan oqava suvni ifloslanishi kamayadi. Pastki qavat zmeevik bilan isitiladigan kolonna K-10 ga beriladi. Kolonna K-10 ni pastki qismidan quruq furfurol E-3 ga tushadi. Kolonnalar K-9 va K-10 ni yuqori qismidan. Furfurol va suv bug‘lari sovutgich (X-5)ga yuboriladi. Erituvchi esa kolonnani pastki qismiga tushgan sari smolali va politsiklik birikmalarga to`yinib boradi. Buning natijasida rafinatni kritik harorati ortadi. ekstraktsiya jarayonini yaxshilash uchun erituvchi reaktorga berilayotgandagi harorat moy berilayotgandagi haroratdan biroz yuqori bo`ladi. Bu haroratning farqi erituvchilar va xom-ashyoni xususiyatiga bog‘liq bo`lib ekstraktsiyani harorat gradienti deyiladi. Erituvchilarni va tozalashni optimal parametrlarini har bir alohida vaziyatda tajriba yo`li bilan aniqlanadi. Bunda boshlang‘ich xom-ashyoni sifatiga va olinadigan mahsulotga qo`yiladigan talabga ahamiyat beriladi. Furfurol furfurolga nisbatan birqancha afzalliklarga egadir: u kamroq zaharli, rafinatni 12-15% mas. ko`p beradi, solishtirma parlanish harorati va qaynash harorati furfurolga nisbatan ancha past bo`lganligi sababli iqtisodiy tomondan ham ahamiyatlidir. Lekin, birqancha momentlarda, masalan, qoldiq moylarni tozalashda, rafinatni sifati furfurol bilan tozalanganda ancha pastdir. Furfurol – xom-ashyo nisbatini ortirish hech qanday effekt bermaydi. Furfurol smolalarni furfurolga nisbatan yomon eritadi, shuning uchun furfurol bilan tozalab olingan moylarni rangi ancha to`qroq bo`ladi. Rafinatni miqdorini ko`paytirishni va uni sifatini yaxshilashni yo`llaridan biri furfurol va furfurolni yuqori effektivli erituvchilar, masalan N-metilpirrolidon bilan aralashtirishdir. N-metilpirrolidon barqaror, agressiv emas, qaynash harorati 2000C, furfurol va furfurolga nisbatan kam zaharli va tanlovchanligi yuqoridir. Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni Moy fraktsiyasi nasos N-1 bilan deferator K-1 ga beriladi va u yerda moyda erigan kislorod suv bug‘i yordamida chiqarib tashlanadi. K-1 deferator yuqori qismidan chiqadigan komponent sarfini elektr chiqish signaliga ega bо’lgan SITRANS F US060 markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz. 1 -1) orqali kiradi va 4-20 mA tokli signal kо’rinishida PLK Simantic S7 1500 markali kontrollerga uzatiladi va kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 1 - 2 ) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida moyning sarfini rostlaydi . K-1 deferator kalonnasidagi harorat SITRANS TR300 markali (poz. 2-1) datchigi yordamida bosimi esa SITRANS P220 markali (poz. 3-1). SITRANS P220 bosim o‘zgartirgichining o‘lchovchi sezgir elementi piezoelektrik texnologiyasiga asoslangan moydagi bosimni sezadi. Sezgir elementi bosimning mexanik deformatsiyasini elektr signaliga aylantiradi joriy qiymatni bosmaga chiqarish va xotirada saqlaydi. K-1 deferator kalonnasidagi sathni nazorat qilishda unga SITRANS LCS 100 (poz. 4-1) markali sig‘im o‘zgarishiga mos ravishda datchikning chiqish signalini hosil qiladi. Moy deferatordan K-1 chiqarib, isitgich T-1 ga nasos orqali yuboriladi va apparat K-2 ni o`rta qismiga beriladi. Bunda K-2 ga kelgan moyning haroratini SITRANS TR300 markali (poz. 7-1) datchigi yordamida o‘lchanadi. K-2 kolonnani yuqori qismidan isitgich T-2 da qizdirilgan furfurol beriladi. T-2 dan keladigan furfolning bosimini nazorat qilishda SITRANS P220 markali (poz. 8-1). SITRANS P220 bosim o‘zgartirgichining o‘lchovchi sezgir elementi piezoelektrik texnologiyasiga asoslangan moydagi bosimni sezadi. K-2 kolonnadagi aralashma komponentning sathini nazorat qilishda unga SITRANS LCS 100 (poz. 9-1, 9-2) markali sig‘im o‘zgarishiga mos ravishda datchikning chiqish signalini hosil qiladi va kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 9 - 3 ) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida moyning sathi ni rostla nad i. 14 Nasos orqali isitgich T-4 yuboriladi. K-2 kolonnani yuqori qismidan sovutgich X-2 orqali keladigan komponent sarfini SITRANS F US060 markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz. 11 -1) orqali o‘lchanadi va kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 11 - 2 ) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida moyning sarfini rostla nad i. K-2 kolonnadagi ortiqcha komponent 17 nasos yordamida isitgich T-3 va P-1 orqali kolonnalar K-3 va K-4 ga erituvchini parlatib olish uchun beriladi. Isitgich T-3 va P-1 orqali kolonnalar orasida bosimni nazorat qilishda SITRANS P220 markali (poz. 18-1) orqali amalga oshiriladi. P-1 dan chiqgan komponent sarfini elektr chiqish signaliga ega bо’lgan SITRANS F US060 markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz. 16 -1) orqali amalga oshiriladi. K-4 ga keladigan aralashma harorati SITRANS TR300 markali (poz. 17-1) datchigi yordamida o‘lchanadi. Sirius 3RT2035 markali (poz. 17 - 2 ) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida moyning harorati rostla nad i. Isitgich T-4 dan qizdirilgan mahsulot chiqib sovutgich X-5 da sovutiladi. Eritmaning bir qismini sovutgich orqali kolonna K-2 ni pastki qismiga haroratni pasaytirish uchun, boshqa qismi esa kolonna K-5 ga jo`natiladi. Keyin ekstrakt eritma kolonna K-5 ni pastki qismidan nasos N-6 bilan pech P-2 orqali kolonna K-6 ga va K-6 ni pastki qismidan nasos N-7 yordamida kolonna K-7 ga yuboriladi. K-8 ni pastki qismidan ekstrakt nasos N-8 yordamida qurilmadan chiqariladi. K-5 kalonnasida bosimini nazorat qilishda SITRANS P220 markali (poz. 20-1) va harorati SITRANS TR300 markali (poz. 21-1) datchigi yordamida o‘lchanadi. K-5 kolonnadagi aralashma komponentning sathini nazorat qilishda unga SITRANS LCS 100 (poz. 22-1, 22-2) markali sig‘im o‘zgarishiga mos ravishda datchikning chiqish signalini hosil qiladi va kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 22 - 3 ) magnitli yuritgich yordamida klapinni ochib yopish yordamida moyning sathi ni rostla nad i. K-6 Kontaktorni pastki qismida ekstrakt eritma tindiriladi. Tindirilgan eritma 32 nasos orqali P-2 ga erituvchini parlatib olish uchun yuboriladi. Bu yerda ekstraktdan ikkilamchi rafinat ajratib olinadi, chunki kolonna K-7 dan erituvchidan tozalangan ekstrakt beriladi. K-2 ni pastki qismini harorati past bo`ladi. K-6 kalonnasida bosimini nazorat qilishda SITRANS P220 markali (poz. 27-1) va harorati SITRANS TR300 markali (poz. 28-1) datchigi yordamida o‘lchanadi. K-6 kolonnadagi aralashma komponentning sathini nazorat qilishda unga SITRANS LCS 100 (poz. 25-1, 25-2) markali sig‘im o‘zgarishiga mos ravishda datchikning chiqish signalini hosil qiladi va kontroller Sirius 3RT2035 markali (poz. 25 - 3 ) magnitli yuritgich yordamida klapini ochib yopish yordamida moyning sathi rostla nad i. Kolonna K-4 ga suv bug‘i beriladi. Kolonna K-4 ni pastki qismidan rafinat issiqlik almashuv apparati T-3 va sovutgich X- 1 da sovutilib qurilmadan chiqariladi. ekstrakt eritma esa kontaktor K-2 ni pastki qismidan nasos N-4 yordamida chiqarib olinadi. K-9 kalonnasida bosimini nazorat qilishda SITRANS P220 markali (poz. 32-1) va harorati SITRANS TR300 markali (poz. 33-1) datchigi yordamida o‘lchanadi. K-9 kalonnasining pastki qismida chiqadigan komponent sarfini elektr chiqish signaliga ega bо’lgan SITRANS F US060 markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz. 34 -1) orqali nazorat qilinadi. K-10 kalonnasida bosimini nazorat qilishda SITRANS P220 markali (poz. 35-1) va harorati SITRANS TR300 markali (poz. 36-1) datchigi yordamida o‘lchanadi. K-9 kalonnasining pastki qismida chiqadigan komponent sarfini elektr chiqish signaliga ega bо’lgan SITRANS F US060 markali elektromagnitli sarf ulchagich (poz. 37 -1) orqali nazorat qilinadi. Shunday qilib furfurolni ekstrakt eritmadan regeneratsiyasi 4 bosqichda boradi: Kolonnalar K-5 va K-6 da bosim ostida, K-7 va K-8 da vakuum ostida. Kolonna K-8 ga kolonna K-4 ga o`xshab suv bug‘i beriladi. Quruq furfurolni parlari K-3, K-7, K-5 va K- 6 kolonnalaridan kondensirlanib E-3 ga yig‘iladi va u erdan nasos N-10 yordamida furfurol kontaktor K-2 ga beriladi. Furfurol va suv bug‘lari kolonnalar K-4 va K-8 lardan chiqib suv va furfurolni ajratish sistemasiga tushadi. Bunda K-4 va K-8 kalonnalaridagi sarfini elektr chiqish signaliga ega bо’lgan SITRANS F US060 markali elektromagnitli sarf o‘ lchagich (poz. 14 -1 va poz. 29-1 ) orqali nazorat qilib boriladi. Sovutgich X-5 da kondensirlangan suv va furfurol E-2 da yig‘iladi va u yerda ikki qavatga: yuqori qismida furfurol eritmasi va pastki qismida suvni 6% furfuroldagi eritmasi bo`ladi. Yuqori qavati par bilan qizdirilgan kolonna K-9 ga beriladi va furfurolni olish uchun ishlatiladi. Shunday qilib, birinchidan furfurolni sarfi kamayadi, ikkinchidan oqava suvni ifloslanishi kamayadi. Pastki qavat zmeevik bilan isitiladigan kolonna K-10 ga beriladi. Kolonna K-10 ni pastki qismidan quruq furfurol E-3 ga tushadi. Kolonnalar K-9 va K-10 ni yuqori qismidan. Furfurol va suv bug‘lari sovutgich (X-5)ga yuboriladi. 23 Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasiPozitsiyasi Turi Nomi va texnik xarakteristikasi Markasi Yetkazib beruvchi Joylashish nuqtasi M iqdori PLK PLK orqali tizimli avtomatlashtirish. Markaziy protsessor CPU417-T, RAM 4 Мb, Flash EEPROM 8 Мb. 4…20 mA, 0…5 mA tok kuchi va kuchlanish 0…10 V Siemens SIMATIC S7-1200 “Siemens” Germaniya shitda 1 EHM SIRIUS 1LG4253-4AA 60-Z D22 SIEMENS Siemens Rossiya joyida 2 1-1 FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash chegarasi 15 – 36000 m 3 /soat orasida sarf qiymatini o‘lchay oladi. SITRANS FUS380 “Siemens” Germaniya joyida 1 1-2 NS Sarfni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о’lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 2-1 TI Temperatura o‘lchov qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson” Rossiya joyida 1 3-1 PT Bosim o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans P220 “Siemens” Germaniya shitda 1 4-1 LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura diapazoni: -40…..+80°C. 1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya korpusiga ega. SITRANS LCS100 “Siemens” Germaniya shitda 1 5-1 FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash chegarasi 15 – 36000 m 3 /soat orasida sarf qiymatini o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens” Germaniya joyida 1 6-1 Temperatura o‘lchov Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini SITRANS TR300 “Emerson” joyida 1 TI qurilmasi o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -50…..+150°C. Rossiya 7-1 TI Temperatura o‘lchov qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson” Rossiya joyida 1 8-1 PT Bosim o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans P220 “Siemens” Germaniya shitda 1 9-1 LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura diapazoni: -40…..+80°C. 1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya korpusiga ega. SITRANS LCS100 “Siemens” Germaniya shitda 1 9-2 LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura diapazoni: -40…..+80°C. 1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya korpusiga ega. SITRANS LCS100 “Siemens” Germaniya shitda 1 9-3 NS Sathni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о’lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 11-1 FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash chegarasi 15 – 36000 m 3 /soat orasida sarf qiymatini o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens” Germaniya joyida 1 11-2 NS Sarfni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о’lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 13-1 FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash chegarasi 15 – 36000 m 3 /soat orasida sarf qiymatini o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens” Germaniya joyida 1 14-1 FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash chegarasi 15 – 36000 m 3 /soat orasida sarf qiymatini o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens” Germaniya joyida 1 16-1 FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash chegarasi 15 – 36000 m 3 /soat orasida sarf qiymatini o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens” Germaniya joyida 1 16-2 NS Sarfni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о’lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 17-1 TT Temperatura o‘lchov qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson” Rossiya joyida 1 17-2 NS Haroratni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о’lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 18-1 PT Bosim o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans P220 “Siemens” Germaniya shitda 1 19-1 TI Temperatura o‘lchov qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson” Rossiya joyida 1 20-1 TI Temperatura o‘lchov qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson” Rossiya joyida 1 21-1 PT Bosim o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans P220 “Siemens” Germaniya shitda 1 22-1 LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura diapazoni: -40…..+80°C. 1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya korpusiga ega. SITRANS LCS100 “Siemens” Germaniya shitda 1 22-2 LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura diapazoni: -40…..+80°C. 1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya korpusiga ega. SITRANS LCS100 “Siemens” Germaniya shitda 1 22-3 NS Sathni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о’lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 24-1 PT Bosim o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans P220 “Siemens” Germaniya shitda 1 25-1 LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura diapazoni: -40…..+80°C. 1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya korpusiga ega. SITRANS LCS100 “Siemens” Germaniya shitda 1 25-2 LT Sath o‘lchov qurilmasi Reaktordagi sathni radar orqali o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchov chuqurligi: 20 metr. O‘lchash temperatura diapazoni: -40…..+80°C. 1.4435 po‘latidan tayyorlangan. IP68 himoya korpusiga ega. SITRANS LCS100 “Siemens” Germaniya shitda 1 25-3 LT Sathni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о’lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 27-1 TI Temperatura o‘lchov qurilmasi Reaktordagi aralashma va suv temperaturasini o‘lchaydi. Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. O‘lchash temperatura diapazoni: -50…..+150°C. SITRANS TR300 “Emerson” Rossiya joyida 1 28-1 PT Bosim o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans P220 “Siemens” Germaniya shitda 1 29-1 FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash chegarasi 15 – 36000 m 3 /soat orasida sarf qiymatini o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens” Germaniya joyida 1 29-2 NS Sarfni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о’lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 31-1 TI Temperatura o‘lchov qurilmasi Raqamli despleyli termometr, о’lchash diapozini -50 ... +200 °C SITRANS TF2 “Siemens” Germaniya joyida 1 32-1 TI Temperatura o‘lchov qurilmasi Raqamli despleyli termometr, о’lchash diapozini -50 ... +200 °C SITRANS TF2 “Siemens” Germaniya joyida 1 33-1 PT Bosim o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans P220 “Siemens” Germaniya shitda 1 34-1 FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash chegarasi 15 – 36000 m 3 /soat orasida sarf qiymatini o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens” Germaniya joyida 1 35-1 TI Temperatura o‘lchov qurilmasi Raqamli despleyli termometr, о’lchash diapozini -50 ... +200 °C SITRANS TF2 “Siemens” Germaniya joyida 1 36-1 PT Bosim o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….10 V. 8-30 bar qiymatlar orasida bosim o‘lchay oladi. O‘lchash temperatura diapazoni: -20…..+80°C. Sitrans P220 “Siemens” Germaniya shitda 1 37-1 FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash chegarasi 15 – 36000 m 3 /soat orasida sarf qiymatini o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens” Germaniya joyida 1 38-1 FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash chegarasi 15 – 36000 m 3 /soat orasida sarf qiymatini o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens” Germaniya joyida 1 39-1 FI Sarf o‘lchov qurilmasi Chiqish signali: 4….20mA yoki 0….24 V. o‘lchash chegarasi 15 – 36000 m 3 /soat orasida sarf qiymatini o‘lchay oladi. SITRANS FUS060 “Siemens” Germaniya joyida 1 39-2 NS Sarfni rostlovchi klapan Magnitli yuritgich, chastotasi γ =50 Gs, о’lchami 114x55x174 mm Sirius 3RT20351NF34 “Siemens” Germaniya shitda 1 40-1 TI Temperatura o‘lchov qurilmasi Raqamli despleyli termometr, о’lchash diapozini -50 ... +200 °C SITRANS TF2 “Siemens” Germaniya joyida 1 Printsipial pnevmatik manba chizmasi va bayoni Bu chizmada taqsimlanish tarmog‘iga manba manba tarmog‘ining asosiy manba tarmog‘idan va unda kuchlanish bо’lmay qolganda rezerv manba tarmog‘idan berilishi ta’minlangan. Buning uchun asosiy manba tarmog‘iga ulangan magnitli yuritgich PM1 va rezerv manba tarmog‘iga ulangan magnitli yuritgich PM2 va ularning kontaktlaridan foydalaniladi. Asosiy manba tarmog‘ida kuchlanish mavjud bо’lsa, PM1 ishlab, о’zining normal ochiq PM1 kontaktlarini ulaydi va taqsimlanish manba tarmog‘iga kuchlanish beriladi. Asosiy manba tarmog‘ining biror fazasida kuchlanish bо’lmay qolsa, uch fazali kuchlanish relesi RN1 о’chib, asosiy manba tarmog‘iga ulangan magnitli yuritgich PM1 zanjirini uzadi va bunda uning asosiy manba zanjiridagi normal ochiq kontaktlari PM1 uzilib, asosiy manba zanjirini uzadi, rezerv manba tarmog‘idagi normal yopiq PM1 kontakti esa ulanib, rezerv manba tarmog‘idagi magnitli yuritgich PM2 ishlaydi va о’zining normal ochiq PM2 kontaktlarini ulab, taqsimlanish tarmog‘iga rezerv manba tarmog‘ini ulaydi. Asosiy manba zanjiridagi hamma fazalarda kuchlanish paydo bо’lishi bilan, yana magnitli yuritgich PM1 zanjiri ulanib, rezerv manba tarmog‘idagi magnitli yuritgich PM2 zanjirini uzadi va asosiy manba tarmog‘ini ulaydi Tabiiy gazlarni absorbsiya usuli bilan tozalash jarayonining elektr sxemasi ushbu texnologik jarayonda ishtirok etadigan tizimning barcha tarkibiy qismlarining elektr ulanishlari va o‘zaro ta’sirining tuzilgan va batafsil tavsifidir. Ushbu hujjat o‘simlikning samarali va xavfsiz ishlashini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi, bu erda tabiiy gaz changni yutish vositalaridan foydalangan holda turli xil aralashmalardan tozalanadi. Bu jarayonni samarali boshqarish, xavfsizlikni ta’minlash va tozalangan gazning yuqori sifatiga erishish imkonini beradigan barcha elektr komponentlari va ularning o‘zaro ta’sirining tizimli ko‘rinishini ta’minlaydi. Sxemada ko‘rsatilgan elektr sxemasi tabiiy gazlarni tozalash jarayonini absorbsiya usuli bilan avtomatlashtirish uchun bir nechta kontrollerlar va boshqaruv elementlari mavjud. Quyida asosiy komponentlar va ularning o‘zaro bog‘liqligi tavsifi keltirilgan. Quvvat manbai (220V ~ 24V): - Butun tizimning quvvat manbai. 220VAC kuchlanishini 24VDC ga o‘zgartiradi. Kontroller tabiiy gazni tozalash jarayonini aniq boshqarishni ta’minlaydi, so‘rilish uchun zarur sharoitlarni saqlaydi. Datchiklar bosim, harorat va suyuqlik darajasi kabi tizimning asosiy parametrlarini doimiy ravishda kuzatib boradi. Tekshirgichlar datchiklardan signallarni qayta ishlaydi va agar kerak bo‘lsa, jarayonning maqbul sharoitlarini saqlab turish uchun aktuatorlarning ishlashini to‘g‘rilaydi. Ushbu prinsipial sxema tabiiy gazlarni tozalash jarayonini absorbsiya usuli bilan avtomatlashtirilgan boshqarishni ta’minlaydi. Prinsipial boshqarish va signallash tizim larini loyi h ala sh Tekshirish tugmasi SV1 bosilganda K1 rele boshqarish о’ramlaridan tok о’tib, K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо’ladi. Natijada, tovushli signal NA ishlaydi va hamma signal lampalar zanjirini normal yopiq kontaktlar orqali yoqadi. Texnologik kontakt SQ1 ulanganda, K2 relening normal ulangan kontakti orqali ulanib, K1 rele boshqarish о’ramlaridan tok о’tadi va bu uning K1 normal ochiq kontaktlarilarining ulanishiga sabab bо’ladi. Natijada, VD2 diod orqali K2 rele zanjiri ulanadi K2 normal ochiq kontaktlari yordamida zanjir blokirovkalanadi. Rele K2 ishlaganda, о’zining signallash lampasi zanjiridagi K2 normal ochiq kontaktlarini ulab signal lampani N L 1 yoqadi va normal yopiq kontakt K2 ni uzadi. Tо’xtatish tugmasi SV2 bosilganda, K1 rele о’ramlaridan tok о’tishi tо’xtaydi va K1 normal yopiq kontaktlarini uzadi va signal lampalari о’chib, faqat blokirovkalovchi K2 kontakt zanjiridagi signal lampasi yoniq qoladi. Qolgan tizimlar ( 27-1 ) ham shu tartibda ishlaydi. AVTOMATIK ROSTLASH TIZIMINING HISOBI . Ushbu ishini bajarishda obyekt sifatida a bsorbsiya kolonnasi tanlab olindi. Olingan obyektni tizimli tahlil qilib, uning kirish va chiqish parametrlarini aniqlaymiz: K m K 1 m T m T 1 m K b K 1 b T b T 1 b Bu yerda: K m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning sarfi; T m -qurilmaga kirayotgan mahsulotning harorati; K b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning sarfi; T b -qurilmaga kirayotgan bug‘ning harorati; K 1 m -qurilmadan chiqayotgan mahsulotning sarfi; T 1 m - qurilmadan chiqayotgan mahsulotning harorati; K 1 b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning sarfi; T 1 b - qurilmadan chiqayotgan bug‘ning harorati; Ushbu kо’rsatkichlar ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi kо’rsatkichlarni aniqlab olamiz. Boshqaruvchi kо’rsatkich – qurilmaga kirayotgan bug‘ning massaviy sarfi, kg/soat; Boshqariluvchi kо’rsatkich- qurilmadan chiqayotgan mahsulotning temperaturasi Ushbu kо’rsatkichlarni ichidan boshqaruvchi va boshqariluvchi kо’rsatkichlarni aniqlab olamiz. Boshqariluvchi kо’rsatkich – absorbsiya kolonnasidan chiqayotgan mahsulotning harorati -T,˚S. Boshqaruvchi kо’rsatkich - suv bug‘ning sarfi – K , m 3 /s. Jarayondagi о’zgartiriladigan Obektning asosiy kо’rsatkichi – harorat bо’lib, uning о’zgarish chegarasi t max = 61 o C; t min =59 o C; t о’rt =60 o C; о’zgarish chegarasi  t = ±1 o C. K-1 kalonnasi  t max = t max - t о’rt =61-60=1 0 C  t min = t min - t о’rt = 59-60=-1 0 C  t=  1 0 C K-1 kolonnasining kompyuter modeli Biz tanlagan obyekt bir sig‘imli ekanini hisobga olib,uning kompyuter modelini kuyida keltirilgan “MATLAB” dasturi asosida hosil qilamiz.Buning uchun dasturning kutubxonasidan kerakli bо’linmalar olinadi.Natijada ekranda quyidagicha kompyuter modeli yaratiladi: Simulink-MATLAB dasturida avtomatlashtirilgan issiqlik uzatish jarayonining modeli Model qurilgandan so‘ng, unga 1000 soniya ishlash vaqtini beramiz. Dinamik modelning ko‘rsatkichlari Matlab dasturidan olingan egri chiziq yordamida aniqlanadi. Keyingi bosqichda ob’ektni boshqarishning maqbul jarayoni yaratiladi. Ob’ektni optimal boshqarish uchun regulyator PI (proporsional- integral) sozlash qonuniga muvofiq tanlanadi. Avtomatik haroratni boshqarish tizimining strukturaviy ko‘rinishi quyidagicha: Avto m atik haroratni boshq a rish tizi m ining st r uktur a viy ko‘rinishi Yuqorida Matlab avtomatik haroratni boshqarish tizimi uchun dasturdagi oqim sxemasini yeslatib o‘tdik. Kompyuter modeli yaratilishi bilanoq, unga kucha y ti r ish v a ine r si y a vaqtining qiy m atla r ini kirita m iz v a e kr a nda o‘tish eg r i chizig‘idan hosil bo‘lg a n g r afikni ko‘ra m iz. Olingan o‘tish lini y alarid a n Opti m al boshq a ruv tanl a n a di: Kucha y ti r ish koeffitsienti K = 1 va ine r si y a v a qti t=0 , 07 bo‘lsa, sozlash v a qti 1100 soni y a, so z l a sh v a qti 1000 soni y a, kucha y ti r ish koeffitsienti K = 1,3 va ine r si y a v a qti T = 0,05. V a qt avvalgid a n qisqaroq [ 10 ] . Rostlash vaqti 800 soni y a, ku c ha y tirish koeffitsi e nti K = 1,5 va ine r si y a v a qti T = 0,03. Boshqarish tizimi arxitekturasi bayoni Kimyo va oziq-ovqat sanoatida ishlab chiqarish samaradorligi hamda mehnat unumdorligini oshirishda ilmiy-texnika taraqqiyotining asosiy yо’nalishlaridan biri bо’lgan texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimi (TJABT)ni yaratish va tatbiq etishdir. Hisoblash texnikasi asosida yaratilgan TJABT lar, texnologik komplekslarni boshqarishda mahsulotning sifat va qiymat kо’rsatkichlarini ma’lum texnologik va texnika-iqtisodiy mezonlardan foydalanib, axborotlarni markazlashgan tarzda hisoblaydi. Kimyo va oziq-ovqat sanoatida о’zgarib turadigan tashqi muhitning ta’sirlari sharoitida ishlab chiqarish rezervlaridan foydalanish TJABTning asosiy masalasidir. Texnologik jarayonlarning avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlarini sanoatga tatbiq etish ishlab chiqarish unumdorligini, texnologik uskunalar quvvati о’zgarmagan olda mahsulot qiymatining kо’payishini kо’rsatadi: xom ashyo, yarim fabrikatlar va energiya keragicha sarflangan holda tayyorlangan mahsulotning sifati yaxshilangan. Shunisi diqqatga sazovorki, bu tizimlarni yaratishga ketgan mablag‘lar, odatda bir, bir yarim yilda о’zini qoplagan; mahsulotlarning sifati, iqtisodiy kо’rsatiichlar yaxshilanibgina qolmay, balki mehnatning xarakteri va sharoitiga ham ijobiy ta’sir etgan. TJABT larni quyidagi belgilari bо’yicha sinflarga bо’lish mumkin: 1) avtomatlashtirilayotgan ishlab chiqarishning xarakteri bо’yicha ; 2) boshqarish obyektlarining murakkabligi bо’yicha; 3) funksional algoritmik belgisi bо’yicha(tizim hisoblaydigan boshqarish masalalari kо’lami va axborot hajmi); 4) tizimning texnik darajasi bо’yicha;. Boshqarishning obyektlarining murakkablik darajasi sifatida nazorat qilinayotgan parametrlar va boshqaruv ta’sirlarining qiymati ifodalanadi.TJABT ning nomenklatura asosini oldindan taxminan belgilab beradi va tadqiqot planiga asos bо’lib xizmat qiladi. Shuni qayd qilib о’tish kerakki, TJABT yordamida texnologik jarayonlarni avtomatik va avtomatlashtirilgan (odam ishtirokida) ravishda tashkil etish mumkin, uning ishlab chiqarishning ABT sidan prinsipial farqi ham shudir, odam bunda korxonaning iqtisodiy faoliyatini boshqarish zanjirida ishtirok etadi Texnologik jarayonlar darajasidagi boshqarish tizimlari real vaqt masshtabida, ya’ni texnologik jarayonlar bilan bir vaqtda ishlashi lozim. Bu holda boshqaruvchi hisoblash mashinasiga (BHM) axborotlar hajmi cheklangan massivlar shaklida emas, balki amalda cheksiz tasodifiy ketma-ketliklar shaklida beriladi. Axborotlarni qayta ishlash esa chek langan vaqt birligida bajariladi, ularning qiymati boshqarish vazifasi va obyektlarning dinamik xususiyatlariga bog‘liq. Bundan TJABT larni algoritmik ta’minlashda qо’shimcha talablar vujudga keladi: ular о’zlarini iqtisodiy jihatdan oqlashlari lozim, ya’ni birinchidan, axborotni qayta ishlashga ketgan vaqt bо’yicha, ikkinchidan esa BHM ning xotirasidan foy-dalanish hajmi bо’yicha, boshqacha qilib aytganda kelayotgan axborotni о’z vaqtida «kо’rib chiqish» kerak. Bu talablarga iterativ siklik hisoblash (staxostik approksimatsiya yо’li bilan hisoblash, rekursiv regressiya yо’li va shu kabilar) usuli javob beradi. Ulardan quyidagi masalalarni hal qilishda foydalanish mumkin: 1) texnologik nazorat va texnika-iqtisodiy kо’rsatkichlarni hisoblash vazifalarini о’rganganda kerakli foydali signalni ajratib olish; 2) kо’p о’lchashli, raqamli boshqarishda; 3) identifikatsiyalash va adaptatsiyalashda; 4) optimallash va koordinatlashda. Texnik darajasi va murakkabligining ortishiga qarab TJABT ni lokal, kompleks va integrallangan tizimlarga ajratish mumkin. TJABT lar murakkab, kо’p funksiyali tizimlar turiga kiradi. Bu sinfning kо’p funksiyaliligi qator omillar bilan ifodalanadi, ya’ni: identifikatsiyalash, nazorat, himoya va blokirovka, rostlash va boshqarish kabi ayrim funksional yordamchi tizimlarning borligi; lokal, ayrim boshqarish masalalarining umumiy, global maqsadga bо’ysunishining natijasi; yordamchi tizimlar orasidagi( kо’p sonli aloqalarning borligi; ayrim obyektlarni boshqarishning markazlashuvi va, nihoyat, turli funksiyalarni bajarishda bir xil texnik vositalardan foydalanish imkoniyati mavjudligidir. TJABT lar bajargan funksiyalarni quyidagi uch guruhga bо’lish mumkin: axborot, boshqaruv va yordamchi. Tabiiy gazlarni absorbsiya usuli bilan tozalash ko‘plab fizik va kimyoviy o‘zaro ta’sirlarni o‘z ichiga olgan murakkab jarayondir. Ushbu jarayonni optimal boshqarish uchun assimilyatsiya jarayonining barcha jihatlarini hisobga oladigan va gazni aralashmalardan yuqori darajada tozalashni ta’minlaydigan samarali boshqaruv tizimining arxitekturasini ishlab chiqish kerak. Tabiiy gazlarni absorbsiya yo‘li bilan tozalash jarayonini boshqarish tizimi bir necha darajalarni o‘z ichiga oladi: O‘lchov va signalizatsiya darajasi: ushbu darajada harorat, bosim, gaz va changni yutish tarkibidagi aralashmalar kontsentratsiyasi kabi jarayon parametrlarini doimiy ravishda o‘lchaydigan sensorlar va sensorlar o‘rnatilgan. Ushbu ma’lumotlar tahlil qilish uchun boshqaruv tizimiga uzatiladi. Mahalliy boshqaruv darajasi: nasoslarni yoqish va o‘chirish, changni yutish va gaz sarflarini tartibga solish, harorat va bosimni belgilangan chegaralarda ushlab turish kabi asosiy boshqaruv funktsiyalarini bajaradigan dasturlashtiriladigan mantiqiy tekshirgichlarni (PLC) o‘z ichiga oladi. Markaziy boshqaruv darajasi: SCADA (Supervisory Control and Data Acquisition) tizimlarini o‘z ichiga oladi, ular mahalliy kontrollerlardan ma’lumotlarni to‘playdi, ularni tahlil qiladi va operatorlarga tizim holati to‘g‘risida markazlashtirilgan ma’lumotlarni taqdim etadi. SCADA tizimlar operatorlarga jarayon parametrlarini qo‘lda sozlash va favqulodda vaziyatlarga javob berish imkonini beradi. Optimallashtirish va tahlil darajasi: tizim xatti-harakatlarini bashorat qilish va jarayonni optimallashtirish uchun matematik modellar va algoritmlardan foydalanadi. Bunga changni yutish samaradorligini tahlil qilish, changni yutish vositasini qayta tiklash zarurligini bashorat qilish va energiya sarfini optimallashtirish kiradi. Texnologik jarayonning kirish va chiqish parametrlari haqidagi axborot о’lchov asboblarining datchigi va axborotni kiritish-chiqarish kompleksi orqali raqamli hisoblash mashinasiga (RHM) boradi. Bu axborotni (yoki uning bir qismini) operator ham aloqa qurilmasi orqali RHM ga kiritishi mumkin. Asosiy server Zahira server Ma’lumotlarni uzatish Ma’lumotlarni uzatish Ma’lumotlarni uzatishMarkaziy kontroller Zaxira kontroller Qurilmalar Korxonaning texnologik jarayonlarini avtomatlashtirish va boshqarish tizimi Mahalliy hisoblash tarmog'iBosh operator Vaqt tizimini sinxronlash qurilmasi KontrollerlarMa’lumotlarni uzatish va qabul qilish Ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish Ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish Ma’lumotlarni uzatish va qabul qilish O’lchov vositalarning ijro mexanizmlari O’lchov vositalarning ijro mexanizmlari O’lchov vositalarning ijro mexanizmlari O’lchov vositalarning ijro mexanizmlari TEXNIK - IQTISODIY HISOB QISMI Korxona i/ch sarflari va ularning guru h lanishi Umumiy ko‘rinishda ishlab chiqarish sarf xarajatlar (mahsulot, ishlar, xizmatlar tannarxi) ishlab chiqarish jarayonida qo‘llanilgan tabiiy resurslar, xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, quvvat, asosiy fondlar, mehnat resurslari, xamda ishlab chiqarish va maxsulotni sotishga sarflangan boshqa qolgan xarajatlarning qiymatlarni aks ettiradi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish munosabati bilan O‘zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan 27.01.1995 yil №9, 5.02.1999 yili № 54 karori bilan takomillashtirilgan “Maxsulot tannarxi (ishlar, xizmatlar) ni tashkil qiluvchi sarflar tarkibi va maxsulot (ishlar, xizmatlar) ni sotish, moliya natijalarni kelib chiqish tartibi” to‘g‘risidagi yangi yo‘riqnoma qabul qilingan. Ushbu Yo‘riqnoma bo‘yicha hamma sarflar maxsulot ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan va ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan (ammo ular davr xarajatlar tarkibida qayd etilib, asosiy faoliyat foydasida inobatga olinadilar) xarajatlarga bo‘linadilar: - Bundan tashkari sarflar korxona umumxo‘jalik faoliyatining foyda yoki zarari xisobida inobatga olinadigan moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar; - Favqulotdagi zararalar (foyda yoki daromadini soliq to‘laguncha qadar xisobida inobatga olingan) dan iborat. Shunga ko‘ra sarf moddalarining guruxlanishi quyidagicha bo‘ladi: 1. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi; 2. Davr xarajatlari; 3. Moliya faoliyati xarajatlari; 4. Favqulotdagi zararlar. 2. Maxsulot tannarxiga kiritiladigan sarf xarajatlar tarkibi a) maxsulot tannarxining iqtisodiy mazmuni; Maxsulot tannarxi asosiy sifat ko‘rsatkichi bo‘lib, unda korxonalarning xo‘jalik faoliyatlaridagi xamma nuqson va muvaffaqiyatlari ifodalanadi, mahsulotni ishlab chiqarish va sotishga ketgan sarf- xarajatlarining pul ifodadagi yig‘indisidir. Maxsulot ishlab chiqarish va sotishga ketgan sarflar qanchalik kam bulsa, shunchalik ishlab chiqarishning samaradorligi oshadi. Mahsulot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlarning puldagi ifodasi esa mahsulot ishlab chiqarish tannarxi deb ataladi. Tannarx – maxsulot qiymatining asosiy qismini tashkil etib, uni baxosini belgilashda asos xisoblanadi. Shuning uchun maxsulot tannarxini kamayishi amalda uni narxini pasayishini ta’minlaydi va foydani ko‘payishida manba xisoblanadi. Foyda va maxsulot tannarxining axamiyati ayniqsa bozor munosabatlari sharoitida oshib ketdi, chunki foyda korxona faoliyatining asosiy manbaasini tashkil etadi. b) sarf xarajatlarning kulkusion moddalari va iqtisodiy elementlar bo‘yicha guruxlanishi ; Sarflar va xarajatlar shakllanish boshqaruvida xarajatlar turini inobatga olgan sarflar tasnifi muxim axamiyatga ega va u kalkusiya moddalari xamda sarflar elementlari bo‘yicha ko‘riladi. Xarajatlarning kalkusiya moddalari bo‘yicha guruxlanishi ushbu xarajatlarni xosil bo‘lgan o‘rni (joy) ni aks ettiradi va bir tur yoki bir o‘lcham maxsulot ishlab chiqarish uchun ketgan sarflarni rejalash, xisobga olish va aniqlashda qo‘llaniladi. Xarajatlarning sarf elementlari bo‘yicha guruxlanishi esa xarajatlar qayorda va qaysi maqsadlarga safrlanishidan qatiy nazar ishlab chiqarishga ketgan sarflar smetasini tuzishda qo‘llaniladi. Ushbu smeta korxona ishlab chiqaradigan xamma maxsulotining xajmiga ketgan sarflarni aniqlaydi. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxini tashkil etuvchi xarajatlar iqtisodiy mazmundorligiga binoan quyidagi elementlar bo‘yicha guruxlanadilar: - ishlab chiqarish moddiy sarf xarajatlar (qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayrilgan xolda); - ishlab chiqarish xarakteriga ega mexnat haqi sarf xarajatlar; - ishlab chiqarishga taaluqli ijtimoiy sug‘urta ajratmalar; - asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi; - boshqa ishlab chiqarish xarajatlar. Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxi Maxsulotning ishlab chiqarish tannarxiga uni ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan xarajatlar kiradi va ular quyidagilardan iborat: 1. To‘g‘ri va yon dosh moddiy xarajatlar; 2. Mexnatga doir sarflangan to‘g‘ri va yondosh x arajatlar; 3. Qolgan ishlab chiqarishga taaluqli xarajatlar (shu jumladan ustama xarajatlar). Ishlab chiqarish moddiy sarflar tarkibi: 1 .1.Chetdan keltirilgan (sotib olin g an) , maxsulot tarkibi da asosini xosil qiluvchi yoki maxsulot ishlab chiqarish (ishlar ni bajarish , xizmat lar ko‘rsatish) da zarur tarkibiy qism hisoblangan xom ashyo va materiallar . 1.2.Sotib olingan materiallar – ishlab chiqarish jarayonida uni normal xolatda o‘tishini ta’minlovchi va maxsulotni o‘rab-chirmablash uchun mo‘ljallangan, yoki boshqa ishlab chiqarish maqsadlarda ishlatiladigan materiallar (sinovlar o‘tkazish, nazorat qilish, asosiy fondlarni ta’mir va ekspluatatsiyasi uchun), ta’mirlash uchun zarur bo‘lgan zaxira qismlari, instrument, inventar, moslamalr yemirilishi, maxsus kiyim- boshni yemirilishi va shunga o‘xshash mexnat vositalar (asosiy fondlar tarkibiga kirmagan) boshqa arzon baho ashyolarning yemirilishi. 1.3.Sotib olingan yarim fabrikat va komplektlash buyumlari (shu korxonada qo‘shimcha ishlov yoki montajga mo‘ljallangan). 1.4. Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki tarkibiy bo‘linmalari tomonidan bajariladigan, faoliyatning asosiy turiga tegishli bo‘lmagan, lekin ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo‘lgan ishlar va xizmatlar. Ishlab chiqarish xarakteriga ega ishlar va xizmatlar – boshqa chet korxona, xo‘jaliklar yoki asosiy faoliyatiga kirmagan korxonaning xo‘jaliklari bajaradigan ishlar (maxsulot ishlab chiqarish uchun maxsus aloxida operatsiyalarni amalga oshirish, xom ashyo va materiallarga ishlov o‘tkazish, chet korxonalarning yuk tashish uchun transport xizmatlar va x.k.). 1.5.Chetdan sotib olingan yoqilg‘i – texnologik jarayonlarda, turli xil quvvatlar ishlab chiqarish uchun, binolarni isitish, ishlab chiqarishni transport xizmat bilan ta’minlash uchun mo‘ljallangan turli yoqilg‘ilar; 1.6.Sotib olingan turli xil quvvatlar – texnologik, transport va boshqa xo‘jalik extiyojlarga sarflanadigan quvvatlar. 1.7.Moddiy resurslarning tabiiy yo‘qolish normalari doirasida va ulardan ortiqcha yo‘qotilishi, yaroqsizlanishi va kam chiqishi. Norma chegarasidan oshmay tabiiy qurishi va sababli kamomad va aynishi natijasida yo‘qotmalar. 1.8.Moddiy resurslar qiymatiga yana korxonalarning moddiy resurslar bilan ta’minlovchilar tomonidan keltirilgan tara va o‘rash materiallari uchun sarf xarajatlari xam kiradi. 1.9. Xo‘jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni yetkazish bilan bog‘liq xarjatlar (yuklash va tushirish ishlari), ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to‘lash xarajatlari) 1.10. Moddiy sarflardan qayta ishlanadigan chiqindilar qiymati ayriladi – maxsulot ishlab chiqarish jarayonida butunlay yoki qisman iste’mol sifatini yo‘qotgan xom ashyo, materiallarning qoldiqlari. 2. Ishlab chiqarishga taaluqli mexnat haqlari uchun sarflar - korxonada qabul etilgan mexnat haqi tizimiga binoan ishbay rassenka, tarif stavka va okladlar asosida xaqiqatdan bajarilgan ish uchun xisoblangan ish haqlari. Bunga yana mukofotlar, rag‘batlantirish va kompensatsion to‘lovlar, shtatida bo‘lmagan, ammo korxonaning asosiy faoliyatiga jalb qilingan xodimlar ish haqlari kiradi. 1.3. Ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha sarflar – belgilangan normalarga binoan ijtimoiy Davlat sug‘urta idoralar Nafaqa fondi, Davlat va tibbiy fondiga xodimlar mexnat haqlaridan foiz xisobida majburiy to‘lovlar. 1.4. Asosiy fondlar va ishlab chikarish axamiyatiga ega bulgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. Bu modda tarkibiga asosiy fondlarning balans qiymati va belgilangan normalar asosida ularning to‘la qayta tiklashga mo‘ljallangan amortizatsiya ajratmalari kiradi (shu jumladan qonunga binoan fondlar aktiv qismining tezlashtirilgan amortizatsiyasi). Korxonaning nomoddiy aktivlar tarkibida yer, suv, boshqa tabiiy resurslar, sanoat va intellektual (akliy) mulq obyektlar (patent, litsenziya) ga ega bo‘lgan haqlar aks etadi. Nomoddiy aktivlar yemirilishi ularning boshlang‘ich qiymati va foydali xizmat davriga binoan xar oy maxsulot tannarxiga o‘tkaziladi. Foydali xizmat davri aniqlanmagan nomoddiy aktivlar uchun yemirilish normasi 5 yilga belgilanadi (foydali xizmat davr korxonaning faoliyat davridan oshmasligi shart). 1.5. Boshqa ishlab chiqarish sarflari – bularga oldin qayd etilgan moddalarga kirmagan sarflar kiradi – soliqlar, to‘lovlar, maxsus fondlarga to‘lanadigan ajratmalar, kreditlar bo‘yicha to‘lovlar (belgilangan stavkalar, chegarasida), komandirovkalar bo‘yicha xarajatlar, aloqa xizmati va boshqa ishlab chiqarish jarayonini ta’minlash bo‘yicha sarflar kiradi. Mahsulot tannarxiga qo‘shilish usuliga qarab ishlab chiqarish xarajatlari 2 guruxga bo‘linadi: 1. Bevosita (tug‘ri) xarajatlar. 2. Bnlvosita (yondosh) xarajatlar . Bevosita (to‘g‘ri) xarajatlar deb tegishli kalkulyatsiya obyektining tannarxiga to‘ppa-to‘gri, ya’ni bevosita o‘tkaziladigan xarajatlarga aytiladi. Masalan, texnologik maqsadda sarflangan xom ashyo va asosiy materiallar, ishlab chiqarishda band bo‘lgan ishchilarning asosiy ish haqi va hokazo. Yondosh xarajatlar bir necha xil mahsulogni tayyorlash bilan bog‘liq (energiya, suv, bug‘ va hokazolar sarfi), shuning uchun ular mazkur mahsulot turlari o‘rtasida taqsimotning aniq bazalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Ishlab chiqariladigan mahsulotning miqdoriga bog‘liqligiga qarab xarajatlar ikki guruhga bo‘linadi: 1. O‘zgaruvcha n . 2. Shartli - o‘zgarmaydigan. Ishlab chikarayotgan mahsulot miqdorining ko‘payishi yoki kamayishiga qarab o‘zgaradigan (ular ham ko‘payadi yoki kamayadi) xarajatlar o‘zgaruvchan deyiladi. Bularga xom ashyo, materiallar, texnologik maqsadda ishlatiladigan yoqilg‘i va elektroenergiya, ishchilarning ish haqi (qisman) , asbob-uskunalarni saq l ash va foydalanish xarajatlari kiradi. Mahsulot miqdorining o‘zgarishi ta’sir etmaydigan xarajatlar shartli - o‘zgarma y digan xarajatlar deb ataladi. Bularga umumishlab chiqarish xarajatlari kiradi. Bu xarajatlar tarkibida xam mahsulot mikdorining ko‘payishi yoki kamayishiga qarab har xil sanoat tarmoqlarida har xil darajada o‘zgaradigan xarajatlar bo‘lishi mumkin. Lekin bunday xarajatlar umumsex xarajatlari ichida kam salmoqqa ega yoki ularning o‘zgarishi uncha sezilarli emas. Shuning uchun ular shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar deb nomlangan. Shartli - o‘zgarmaydigan xarajatlar mutlaq miqdor bo‘yicha nisbatan o‘zgarmay qolsada, ishlab chiqarish o‘sganda tannarxni pasaytirishning muhim omiliga aylanadi, chunki bunda ularning mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan miqdori kamayadi. Ishlab chiqarish xarajatlari tarkibiga qarab bir turdagi (o‘xshash) va har xil turdagi (kompleks) xarajatlarga bo‘linadi. Bir turdagi xarajatlarga xom ashyo va materiallar, ish haqi, yoqilg‘i va energiya xarajatlari kiradi. Kompleks sarflar tarkibida har xil turdagi xarajatlar yig‘iladi . Masalan, umumishlab chiqarish xarajatlari, ish haqi, yoqilg‘i, amortizatsiya va hokazo sarflar kiradi. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilgan sarflar maxsulot ishlab chiqarish kalkulyatsiyasi va ishlab chiqarish smetasida aks ettiriladi. Maxsulot ishlab chiqarish kalkulyatsiyasida sarflar moddalar bo`yicha guruhlanib bir o`lcham yoki bir tur maxsulot ishlab chikarishga ketgan xarajatlarini ifodalab kuyidagilardan iborat: 1. Tugri moddiy sarflar. 2. Mexnatga doir to`g`ri sarflar: a) i/ch ishchilarning ish haqi b) ijtimoiy sug`urta ajratmasi 3. Materiallarga doir yondosh sarflar. 4. Mexnatga doir yondosh sarflar. 5. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. 6. Boshqa, shu jumladan ustama xarajatlar. To`g`ri moddiy sarflar ko`p hollarda kalkulyatsiyadan keyin alohida jadvalda ochiladi va kuyidagi sarflardan tashkil topadi: 1. Xomashyo va asosiy materiallar – maxsulot tarkibiga kiradigan komponentlar. 2. Yordamchi materiallar – maxsulot tarkibiga kirmagan, ammo uni xosil bulishida ishtrok etgan (katalizator, reagent va xokazo). 3. qayta ishlanadigan chikindi (ayriladi). 4. Yoqilgi va quvvat sarflari. Umum xo`jalik buyicha maxsulot ishlab chikarishga ketgan sarflar esa iqtisodiy elementlar buyicha guruxlanib kuyidagilardan iborat: 1. Xom ashyo va asosiy materiallar. 2. Yordamchi materiallar. 3. Yoqilgi. 4. Quvvat sarflari. 5. Xodimlarning ish haqlari. 6. Ijtimoiy sugurta ajratmasi. 7. Asosiy fondlar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi. 8. Boshqa sarflar. 5.Davr xarajatlari, moliya faoliyati buyicha sarflar va favqulotdagi zararlar Davr xarajatlari — xarajatlar tarkibi to‘g‘risidagi Yo‘riqnomaga binoan joriy etilgan korxonaning xarajatlar xisobi tizimida nisbatan yang‘i ko‘rsatkich. Bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bogliq bo‘lmagan xarajatlar davr xarajatlari toifasiga kiritiladi. Ushbu xarajatlarga bo-shqaruv, tijorat xarajatlari, umumxo‘jalik maqsadidagi boshqa xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari kiradi. Ushbu xarajatlar korxonaning mahsulot ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘lanmagani, leqin mahsulot (ishlar, xizmatlar) sotish bo‘yicha asosiy faoliyati bilan bovingani uchun ular operatsion xarajatlar, shuningdek umumiy va ma’muriy xarajatlar deb xam ataladi. Ular ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulot yoki tovarlar hajmiga bog‘liq emas, aksincha, vaqg, xo‘jalik faoliyatining qancha davom etishi bilan ko‘proq bogliq. Ushbu xarajatlar ular paydo bo‘lgan xisobot davrida yig‘iladi va hisobdan chiqariladi. Davr xarajatlariga quyidagi xarajatlar kiritiladi: • mahsulotni sotish xarajatlari; • boshqaruv xarajatlari; • boshqa operatsion xarajatlar, shu jumladan ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlanmalari xarajatlari, ishlab chiqarish va boshqaruv tizimini rivojlantirish xarajatlari; • kelgusida soliq solish bazasiga kiritiladigan hisob davri xarajatlari. Moliya faoliyati bo‘yicha xarajatlar - b ularga quyidagilar kiradi: - Qisqa muddatli bank kreditlari (O‘zbekiston Markaziy banki belgi-langan xisob stavkalar chegarasida yoki undan yuqori) bo‘yicha to‘lovlar va ta’mi-notchilar kreditlari uchun % to‘lovlari. - u zoq muddatli kreditlar bo‘yicha to‘lovlar; - u zoq muddatli ijara bo‘yicha % to‘lovlari ; - chet el valyutalari bilan bog‘liq operatsiyalar bo‘yicha zarar (ubitok) va salbiy kurs (raznitsa). - qi m matli qog‘ozlar chiqarish va tarqatish bo‘yicha xarajatlar. - m oliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar. Favqulotdagi zararlar - Korxona faoliyatida ko‘zda tutilmagan xodisa va operatsiyalar natijasida kelib chiqqan gayri tabiiy, kutilmagan xarajatlar. MAHSULOT ISHLAB CHIQARISH TANNARXNING (J-2) KALKULATSIYASI № Sarf moddalar Sarflar qiymati 1o‘lcham maxsulot uchun sum Yillik hajmi m so‘m 1 2 3 4 1 Materiallarga doir to‘g‘ri sarflar 1 625 00 0 54 000000 2 Mexnatga doir to‘g‘ri sarflar Shu jumladan: 41 0000 8000000 A)I/CH Ishchilarning ish xaqi 1520 0 0 6080000 B) Ijt. Sug‘urta ajratmalari 3 800 1920000 3 Materiallarga doir yondosh sarflar 10000 4000000 4 Mexnatga doir yondosh sarflar 8 000 6000000 5 Asosiy fondlar amortizatsiyasi 2 9 000 10000000 6 Boshqa (shu jumladan ustama) sarflar 5000 60 00000 I/ch tannarxi 185000 7 7 000000 7 Davr xarajatlari 20000 8000000 Umumiy sarflar 205000 82000000 Foyda 4 4 000 18000000 Mahsulot rentabelligi 22 Korxonaning ulgurji baxosi 4 50000 46 0000000 Aksiz Kelishilgan (erkin sotish) baxosi 20% 300000 120000000 ASOSIY IQTISODIY KO‘RSATKICHLARI HISOBI № Ko‘rsatkichlar O‘lcham Loyixa bo‘yicha 1 2 3 4 Yillik i/ch mahsulot xajmi a) natural ifoda B) tovar maxsulotining qiymati t M.so‘m 400000 100000000 2 1 o‘lcham maxsulotining tannarxi (ishlab chiqarish sarflari) So‘m/M 3 185000 3 Yillik maxsulot tannarxi M.so‘m 74000000 4 Maxsulotni erkin sotish bahosi (QQS-siz) So‘m/ M 3 250000 5 Yillik foyda M.so‘m 18000000 6 Maxsulot rentabelligi % 22 7 1 ishlovchining o‘rtacha oylik ish xaqqi So‘m 85 00000 8 1 ishchining o‘rtacha oylik ish xaqi So‘m 800000 9 Moddiy sarflarning i/ch tannarxdagi ulushi % 65 HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI QISMI. Xavfsizlikka qo‘yiladigan umumiy talablar Fabrikalar, zavodlar, sexlar va boshqa ishlab chiqarish birliklarining keyinchalik – fabrika) qurilishi, rekonstruksiyasi va foydalanilishi Ushbu qoidalar va O‘zbekiston Respublikasining boshqa qonunchilik hujjatlari talablarini hisobga olgan holda bajarilgan loyihalarga muvofiq amalga oshirilishi lozim. Fabrikaning har bir uchastkasi( ob’ekti, bo‘linmasi) uchun yong‘in va portlash xavfi kategoriyasi belgilangan bo‘lishi va shunga muvofiq xavfsizlik choralari ko‘zda tutilshi lozim. Yangi va rekonstruksiya qilinadigan fabrikalarni, shuningdek ishlab turgan fabrikalardagi ob’ektlarni foydalanish uchun qabul qilish SHNK 3.01.04.04-04 “Qurilishi tugallangan ob’ektlarni foydalanish uchun qabul qilish” talablariga muvofiq amalga oshirilishi lozim. -Mehnat muhofazasi, xavfsizlik texnikasi sanoat sanitariyasi va atrof muhitga salbiy ta’sir etuvchi kamchiliklari bo‘lgan ob’ektlarni ishga tushirish ta’qiqlanadi . -Baxtsiz hodisalar, kasbiy zaharlanish va elektr tokidan zararlanishlar vaqtida jabrlanganlarga hakimgacha ko‘rsatiladigan yordam bo‘yicha barcha ishchi va MTXlar o‘qitilgan bo‘lishlari lozim. Zararli yoki toksik moddalari bo‘lgan sex va bo‘linmalarda ishlovchi ishchilar zaharli moddalar bilan muomala qoidalari bo‘yicha o‘qish kursidan o‘tishlari va fabrika komissiyasida imtihon topshirishlari shart -Xonalarda va fabrika hududida joylashgan barcha montaj o‘yiqlari, priyamkalar, zumpflar, quduqlar va ariqchalar va hokazolar to‘siqlarning pastki qismida balandligi 0,14m bo‘lgan sidirg‘a qoplamali balandligi 1m lik to‘siqlar bilan to‘silgan yoki hamma yuzasi bo‘ylab to‘shama (panjara) lar to‘shalgan, zarur joylarda esa eni 1m dan kam bo‘lmagan o‘tish ko‘priklari bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim. -Yangi oltin ajratib olish fabrikalarini loyihalashda, mavjudlarini rekonstruksiya qilishda va ishlab turgan fabrikalarda amalgamatsiya jarayonlarini qo‘llash ruxsat etilmaydi. -Yuqori toksinli reagentlar (sianidlar va boshqalar) qo‘llaniladigan oltin ajratib olish fabrikalar sex va bo‘linmalarining pol, devor, ship va qurilish konstruksiyalari zich, silliq va eritmalarni shimimaydigan va engil yuviladigan gidrofob qoplamalarga ega bo‘lishi lozim. Yaxlit bo‘lmagan qavatlararo tomlarning ochiq chekkalari suyanchiqlardan tashqari balandligi 2m dan kam bo‘lmagan nam o‘tkazmaydigan to‘siqlarga ega bo‘lishi lozim. Quyidagi joylarda mahalliy havo so‘rish ko‘zda tutilgan bo‘lishi lozim: a) fabrikaning yanchish bo‘linmalarida sianli muhitda maydalash bajariladigan tegirmonlarning yuk kirish va chiqish joylaridan; b) konsentratni quritish bo‘linmasida – quritish pech (baraban)larining yuk kirish va chiqish teshiklaridan; v) rux cho‘kmalarini quritish bo‘linmasida – quritish shkaf(pech)larining yuklash lyuklaridan; g) reagent bo‘linmalarida – toksik reagentlar solingan idishlarni ochish va bo‘shatish kameralaridan, reagent berib turgichlardan, mutilo va yig‘ish chanlaridan; d) sanoat oqavalarini zararsizlantirish bo‘linmalarida – zarasizlantirish apparaturalaridan; e) sorbsiyayalash bo‘linmalarida – smola ajratish pachuk va groxotlaridan; j) regeneratsiya bo‘linmalarida – regeneratsiya kolonkalari va reagent sig‘imlaridan; z) elektroliz bo‘linmasida – elektrolizerlar va grafitlashtirilgan vatin kuydirish pechlaridan. -Yuqori konsentratsiyali portlash va yong‘in xavfi bo‘lgan moddalar(vodorod, uglerod sulfati, sianli vodorod va h.k.)ning ajralib chiqishi mumkin bo‘lgan apparatlarning so‘ruvchi ventilyasiya tizimlari portlash xavfisiz qilib bajarilishi lozim. Ishlab chiqarish hududida joylashgan xavfli ishlabchiqarish ob’ektlariga qo‘yiladigan talablar. Fabrika hududida joylashgan barcha xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari O‘zbekiston Respublikasining “Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi haqida” gi Qonuni talablarini qanoatlantirishi lozim, ish beruvchi esa bu ob’ektlarni ushbu Qonun talablariga mos keltirishi shart. Fabrikadagi xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarini loyihalash, qurish va foydalanishga qabul qilish ishlarini amalga oshiruvchi tashkilotlar yuqoridagi Qonun talablariga rioya etishlari shart. Xavfli ishlab chiqarish ob’ektidan foydalanuvchi fabrika uchun quyidagilar shart: O‘zbekiston Respublikasining “Xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarining sanoat xavfsizligi haqida” gi Qonuni moddalari, shuningdek sanoat xavfsizligi sohasidagi me’yoriy texnikaviy hujjatlar talablariga amal qilish; xavfli ishlab chiqarish ob’ektlari xodimlar shtatini belgilangan tartibda butlanishini ta’minlash; xavfli ishlab chiqarish ob’ektlarida ishlash uchun tegishli malakaviy talablarga mos keladigan va ko‘rsatilgan ishga tibbiy jihatdan nomunosibligi bo‘lmagan shaxslarga ruxsat etish; xavfli ishlab chiqarish ob’ekti xodimlarini tayyorgarlikdan va attestatsiyadan o‘tkazilishini ta’minlash; belgilangan talablarga mos holda ishlab chiqarish jarayonini nazoratlovchi zarur asboblar va tizimlarning mavjudligi hamda ishlashini ta’minlash; xavfli ishlab chiqarish ob’ektiga ruxsat etilmagan chet kishilarning kirishiga yo‘l qo‘ymaslik; xavfli moddalar saqlanishiga qo‘yiladigan sanoat xavfsizligi talablarining bajarilishini ta’minlash; maxsus tarzda vakolatlangan organ va qonunchilikka muvofiq sanoat xavfsizligi sohasida alohida vakolatlarga ega bo‘lgan boshqa davlat organlarining buyruqlari, qarorlari va amrnomalarini bajarish; avariya va mojaro holatlarida, shuningdek sanoat xavfsizligiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi boshqa holatlar aniqlanganda xavfli ishlab chiqarish ob’ektini ishlatishdan to‘xtatish; xavfli i/ch ob’ektidagi avariya sabablarini texnikaviy tekshirishda ishtirok etish, avriyaga olib kelgan sabablarni bartaraf etish va ularning profilaktikasiga doir choralar ko‘rish; xavfli i/ch ob’ektida mojaro kelib chiqish sabablarini tahlil qilish, ularni bartaraf etish va profilaktikasiga doir choralar ko‘rish; maxsus vakolatli davlat organini, qonunchilikka muvofiq sanoat xavfsizligi sohasida alohida vakolatlarga ega bo‘lgan boshqa davlat organlarini, joylardagi davlat hokimiyati organlarini, shuningdek fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari va aholini xavfli i/ch ob’ektidagi avariya to‘g‘risida o‘z vaqtida xabardor qilish; avariya sodir bo‘lganda xavfli i/ch ob’ektlari xodimlarining hayoti va sog‘ligini himoya qilishga doir choralar ko‘rish; xavfli i/ch ob’ektlaridagi avariyalar va mojarolarning hisobini olib borish; Xavfli i/ch ob’ektlari xodimlarining majburiyatlari: 1. sanoat xavfsizligi sohasidagi qonunchilik hujjatlari hamda me’yoriy texnik hujjatlarning talablariga amal qilish; 2. sanoat xavfsizligi sohasida tayyorgarlik va attestatsiyadan o‘tish; 3. xavfli i/ch ob’ektlaridagi avariya yoki mojaro haqida tegishli kishilarga zudlik bilan xabar berish; 4. xavfli i/ch ob’ektlarida avariya yoki mojaro sodir bo‘lganda belgilangan tartibda ishlarni to‘xtatish; 5. xavfli i/ch ob’ektlarida avariyani cheklash va uning oqibatlarini bartaraf etishga doir ishlarni o‘tkazishda belgilangan tartibda ishtirok etish. Absorbsiya jarayonida ishlatiladigan qurilmalar va moddalarning asosiy xavflilik xususiyatlarini bartaraf etish. -Yuqori toksinli moddalarning ish xonalarining atmosferasiga tushishini oldini olish uchun bo‘linma jihozlari (pachukalar, kolonkalar, goroxotlar) to‘liq germetiklangan bo‘lishi, gazlarni so‘rib olish bevosita panagoh ostidan amalga oshirilishi lozim. -Desorbsiya va regeneratsiya jarayonlarining nazorati va boshqarilishi avtomatlashgan bo‘lishi kerak. -Sorbsiyalash reagentlarni saqlash va tayyorlash xonalari havo muhiti nazoratining uzluksiz ishlovchi avtomatik asboblar bilan jihozlanishi kerak, bunda bu asboblar ish joylarida sinil kislota bug‘larining REEKKdan oshib ketganligi haqida xabar beruvchi sinalizatsiya tizimi (tovushli, yorug‘lik) bilan blokirovkalangan bo‘lishi lozim. -Desorbsiya xonalarida ishlash faqat umumalmashuv ventilyasiyasi uzluksiz ishlab turgandagina ruxsat etiladi.Ventilyasiya tizimlari ishdan chiqqan holda xizmat ko‘rsatish xodimlari zudlik bilan xonani tark etmoqlari zarur. Xonaga kirish umumalmashuv ventilyasiyasi qayta ishga tushirilgandan va xona atmosferasidagi zararli aralashmalar (sinil kislotasi va boshqa) miqdori REEKK ga qadar tushirilgandan keyin ruxsat etiladi. -Smola kolonkalar bo‘ylab harakatlanganda qarash darchalari va kolonka qopqoqlari zichlab yopilgan bo‘lishi lozim. -Muhitning boshqa tarkibdagi kolonkasiga smolani tashish jarayonida (ishqorlidan nordonga va teskari) qorishmalar to‘liq ajratilishi lozim. Qorishmalarni smola bilan birgalikda tashish ta’qiqlanadi. -Kolonkalardan smola va qorishmalar namunalarini olish faqatgina qopqoqlardagi kichik lyuklarchalar yoki kolonka yonidagi darchalar orqali ruxsat etiladi. Namunalar olish uchun kolonka qopqoqlarini ochish man qilinadi. -Tovar regenerati elektrolizi xonasi umumalmashuv va avariya ventilyasiyasi tizimlari bilan jihozlangan va havoda kislota bug‘lari va vodorodning REEKK miqdoridan oshib ketganligi haqida xabardor qiladigan asboblar bilan butlangan bo‘lishi lozim. Ishni boshlashdan oldingi xavfsizlik talablari Ish boshlanguncha ish o‘rnining xavfsizligiga ishonch hosil qilib, quyidagilarni tekshirish kerak:  ish uchun zarur bo‘lgan asboblar, mexanizmlar va moslamalarning saqlagich (predoxranitel) qurilmalarining sozligini;  himoya to‘siqlari, himoya g‘iloflari, zaminlagich, ventilyasiya, ishga tushiruvchi, tormozlovchi va blokirovka qiluvchi qurilmalarning, aloqa vositalarining va signalizatsiyaning bor-yo‘qligi va sozligini;  ish o‘rnining yoritilish darajasini;  o‘tish joylarining holatini;  shaxsiy himoya vositalarining bor-yo‘qligi va sozligini. O‘tkazilayotgan yoki o‘tkazilishi kerak bo‘lgan ta’mirlaj-montaj ishlari bilan tanishish, texnologik jarayon holati bilan tanishish. Ish o‘rnida o‘z kuchi bilan bartaraf etilmaydigan kamchiliklar borligi aniqlanganda, ishni boshlamasdanoq brigadirga yoki smena ustasiga aytish kerak. To‘xtovsiz ish borayotganda smenani qabul qiluvchi smenani topshiruvchi bilan birgalikda xizmat ko‘rsatilayotgan jihozlarni, ish o‘rnini, o‘tish joylarini ko‘zdan kechrishi, texnologik jarayonning olib borilishi bilan tanishishi kerak. Smena topshiruvchidan topilgan nosozliklarni bartaraf etishini talab qilishi va bartaraf etilmagan nosozliklar haqida brigadirga, smena ustasiga xabar berishi va ularning ko‘rsatmasisiz ishni boshlamasligi kerak. Ish vaqtida xavfsizlik talablari -Apparatchi-gidrometallurg ish vaqtida jihozlarni texnik jihatdan oqilona ishlatishi, texnologik tartibotga rioya qilishi kerak. -Jihozlar soz holatda bo‘lgandagina, xavfli zonada kishilarning, ishga aloqasi bo‘lmagan predmetlarning, asboblarning bor-yo‘qligini tekshirgandan so‘ng, radio orqali xabar berib va tovushli yoki chiroqli signal bergandan so‘ng ularni ishga tushirishi lozim. 3.3.Jihoz ishlayotganda uning ustida begona narsalarning bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak -Agar jihozlarda ventilyasiya tizimi bo‘lsa ularni yurituvchi (privodnoy) dvigatelni ishga tushirishdan oldin ishga tushirish kerak. -Ish vaqtida apparatchi-gidrometallurg jihozlar, moylash tizimi moslamalar, uskunalari ishini kuzatib borishi, aniqlangan nosozliklar haqida darhol brigadirga va smena ustasiga xabar berishi kerak. Iloji boricha engil nosozliklarni o‘zi mustaqil ravishda bartaraf etishi lozim. -Mashinalarga va mexanizmlarga xizmat ko‘rsatganda quyidagilar taqiqlanadi:  ish borayotganida yig‘ishtirish, tozalash, va ta’mirlash ishlarini olib borish  ishlab turgan bo‘limlarni va detallarni maxsus moslamalarsiz qo‘lda moylash  to‘siqlarsiz ishlash, hamda ish vaqtida to‘siqlarni o‘rnatish va mustahkamlash -Jihozni Elektr sxemaga ajratgandan so‘ng, ishga tushiruvchi apparaturaga "Ishga tushirmang! Odamlar ishlayapti!" plakatini ilib qo‘ygandan so‘nggina nasoslar moytutqichlari (salniklari) tiqinlanadi (nabivka salnikov) va ta’mirlash ishlari olib boriladi. -Jihozlarda, quvurlarda(truboprovodlarda) ta’mirlash ishlari olib borilganda kislotalardan, texnologik eritmalardan, bug‘dan, qaynoq suvdan va h.k., kimyoviy, termik kuyishlarni oldini olish choralari ko‘rilgan bo‘lishi kerak. -"O‘ta xavfli ishlarga topshiriq-ruxsat (naryad-dopusk)" bo‘lgandagina balandliklarda (1.3 metr va ko‘proq), sig‘imlar va apparatlar ichida, kislota, ammiak suvi, tez alangalanadigan suyuqliklar quvurlarini (truboprovodlarini) ta’mirlash ishlarini olib borish lozim. -Ichki tekshirish, tozalash,ta’mirlash ishlarini olib borish va h.k. uchun to‘xtatilgan agregatni qismlarga ajratish yoki ochish faqatgina uni mahsulotlardan bo‘shatgandan so‘ng va uni bosim manbalari yoki boshqa agregatlar bilan bog‘layotgan barcha truboprovodlardan uzgandan so‘ng zapornaya armaturani yopgandan so‘ng yoki zaglushka qo‘ygandan so‘ng amalga oshiriladi. Zapor armaturasida “Ochilmasin. Odamlar ishlayapti” plakati ilingan bo‘lishi kerak. -Nosoz jihozlarda, himoya to‘siqlari bo‘lmagan jihozlarda, apparatlarning qopqoqlari ochiq holda bo‘lsa, emiruvchi va zaharli vositalari bo‘lgan truboprovodlarning flanetsli birikmalarida himoyalovchi qoplamalari (g‘iloflari) bo‘lmaganda, ventilyasiya bo‘lmaganda va zarur darajada yoritilmagan joyda ishlash ta’qiqlanadi. -Tiqin (qopqoqni-zaglushkani) o‘rnatganda yoki echib olganda maxsus jurnalga shu ishni amalga oshirgan shaxs imzosi bilan qayd qilinadi. -Texnologik apparatlar va inshootlarni (qurilmalarni) ko‘zdan kechirganda va ta’mirlaganda ichini yoritish uchun kuchlanishi 12V bo‘lgan portlashdan himoyalanib yasalgan ko‘chma qo‘l chiroqlarini ishlatishga ruxsat beriladi. CHiroqlarda metall himoya to‘ri (setkasi) bo‘lishi kerak. -Ta’mirlash ishlarini olib borganda faqatgina soz asbob-uskunalardan foydalanish zarur Zarba beruvchi asbob bilan ishlaganda himoyalovchi ko‘zoynakni taqish kerak. -Boltli birlashmalarni tortish va bo‘shatishda faqatgina uzatgichsiz standart gayka kalitlarini ishlatishga ruxsat beriladi. Gayka kalitlari gayka o‘lchamiga mos kelishi kerak. -Surilma qopqoq (zadvijka) va (ventillar) jo‘mraklarni ochish va yopish uchun qandaydir richaglarni qo‘llash taqiqlanadi. -Mahalliy yoritish uchun kuchlanishi 42Vgacha bo‘lgan ko‘chma dastaki chiroqlardan foydalnishga ruxsat etiladi. Sig‘imlar (idishlar) ichida ishlaganda ko‘chma chiroqlarni ta’minlash uchun 12Vdan ko‘p bo‘lmagan kuchlanishdan foydalaniladi. CHiroqlar himoya to‘riga ega bo‘lishi kerak. Sig‘imlar (idishlar) ichiga ko‘chma pasaytiruvchi transformator olib kirish taqiqlanadi. -Tashqollash (podmashivanie) vositalari sifatida to‘g‘ri kelgan narsalarni qo‘llash taqiqlanadi -Elektr jihozlariga, ishga tushiruvchi apparaturaga suv tushishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. -Himoya ko‘zoynaklarisiz proba olish, aeroliftlarni va eritma quvur ustun (stoyak)larini urib teshishga (probivka) ruxsat etilmaydi. -Elektr simlarida, ishga tushirish apparaturasida, himoyalovchi zaminlagichda nosozliklar yuzaga kelsa, navbatchi elektrikni nosozlikni bartaraf etish uchun chaqirish va smenaning usta-texnologiga va brigadirga xabar berish kerak. -Elektr energiyasini uzatish to‘xtatilganda yoki biror bir sababga ko‘ra jihoz to‘xtab qolganda boshqarish shchit(щit)dagi kalitni neytral holatga qo‘yish. -Ish o‘rinlari va o‘tish joylari ozoda va batartib saqlanishi kerak. Asbob- uskuna,latta-putta,zichlash materiallari maxsus ajratilgan joylarda saqlanishi zarur. -Agarda bexosdan mahsulot – kislota, ishqor,texnologik eritma va h.k. to‘kilib ketsa, darhol uni yig‘ib olish chorasini ko‘rish kerak. -Begona shaxslarning ish o‘rnida bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak. -Zavod, sex hududida yurish uchun maxsus ajratilgan o‘tish joylarida, zinalarda va maydonchalarda harakatlanishga ruxsat etiladi. Quvurlardan, tarnovlardan (jeloba), to‘siqlardan va boshqa moslamalardan oshib o‘tishga ruxsat etilmaydi. -Apparatchi-gidrometallurg berilgan maxsus kiyim, poyafzal va boshqa yakka tartibdagi himoya vositalaridan foydalanishi va ularni asrashi kerak. Maxsus kiyim butun va ixcham bo‘lishi kerak, jihozning harakatlanayotgan yoki aylanayotgan qismi ilib ketishi (chaynashi) ehtimoliga yo‘l qo‘ymaydigan holatda bo‘lishi kerak. -Sex hududida va ish o‘rnida kaska kiyib yurish lozim. -Zararli kimyoviy vositalar, suyuqliklar bilan ishlaganda maxsus kiyimda,himoyalovchi ko‘zoynak taqish yoki ko‘zoynakli maxsus niqob, respirator, rezina qo‘lqop,etik va peshband (fartuk) kiyish kerak. Ish zonasi havosi tarkibida zararli moddalar ruxsat etilgan konsentratsiya chegarasidan yuqori bo‘lsa tegishli markali protivogazlardan foydalanish. - Kuchli ta’sir etuvchi zaharli moddalar bilan ish olib borish alohida ishlab chiqilgan yo‘riqnomga asosan olib boriladi. Ish tugagandan keyin xavfsizlik talablari -Ish o‘rnini toza holda, xizmat ko‘rsatayotgan jihozlarni va ishlab turgan kommunikatsiyalarni soz holatda barcha to‘siqlar va g‘iloflar bilan birga topshirish. - O‘t o‘chirishning birlamchi vositalari, asboblar, protivogazlarning avariya holati uchun zahirasini yig‘ma va soz holatda topshirish. - Smenani qabul qiluvchiga xizmat ko‘rsatuvchi jihozlar holati, ish vaqtida aniqlangan nosozliklar, ularni bartaraf etish uchun qo‘llanilgan choralar va jarayonning texnologik tartiboti holati haqida xabar berish kerak. - Brigadirga, usta-texnologga smena topshirilganligi to‘g‘risida ma’lum qilish va uning ruxsati bilan ishni to‘xtatish. - Maxsus kiyim, maxsus poyabzal, shaxsiy himoya vositalarini changdan va kirdan tozalash, sanpropusknikda dush qabul qilish. Avariya holatlarida xavfsizlik talablari. - Avariyalarni bartaraf etish rejasi bilan tanishmagan va uning ish o‘rniga taaluqli qismini bilmagan shaxslarga ishlashga ruxsat berish taqiqlanadi. - Avariya to‘g‘risida bilgach, rahbarlik punktiga etib kelib,shaxsan yoki bevosita boshliq orqali avariyani bartaraf etish ishlarining mas’ul rahbariga etib kelganingiz haqida xabar berish kerak. - Avariya holatida yoki avariya sodir bo‘lganda jihozni ishlashdan to‘xtatib,jihozning ishdan chiqishini davom etishini oldini olish choralarini ko‘rish, agarda avariya yaqin atrofda bo‘lgan odamlarning sog‘lig‘iga yoki hayotiga xavf solayotgan bo‘lsa ularni bu haqda ogohlantirish. Darhol avariya haqida brigadirga, smena ustasiga xabar qilish. Quyidagi hollarda darhol (avariya holatida) jihozning elektr simini o‘chirish:  elektrodvigateldan yoki uning ishga tushirib-boshqaruvchi (puskoreguliruyushiy) apparaturasidan dud yoki olov chiqqanida.  inson bilan baxtsiz hodisa ro‘y berib, elektr jihozini darhol o‘chirish kerak bo‘lsa.  jihoz butunligiga xavf solayotgan ko‘rsatilgan me’yordan yuqori tebranishda (vibratsiya)  yuritma (privodnoy) mexanizm ishdan chiqqanda  ruxsat etilgandan yuqori darajada podshipniklar qizib ketganda  elektrodvigatelning qizishiga olib keluvchi aylanishlar (oborotlar) sonining juda pasayishi Yong‘in va o‘t olish boshlanayotganini ko‘rib qolganda zarur:  bu haqda darhol smena boshlig‘iga yoki yong‘in xavfsizligi xizmatiga xabar berish kerak  bor bo‘lgan o‘t o‘chirish vositalari yordamida yong‘inni o‘chirishga kirishish  yong‘in sodir bo‘lgan joyga smena ustasi, bo‘lim, sex boshlig‘ini chaqirish Jarohatlangan kishiga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishda quyidagilarni amalga oshirish kerak:  shikastlangan kishini jarohatlovchi omildan xalos etish (elektr toki ta’siridan qutqarish, zaharlangan atmosferadan toza havoga olib chiqish, yonayotgan kiyimni o‘chirish va h.k.)  shikastlangan kishinig holatiga to‘g‘ri baho berish  shikastlangan kishining hayotiga katta xavf solayotgan jarohatning toifasiga qarab shifokorgacha yordam ko‘rsatish harakatlarining ketma-ketligini aniqlab olish  tezda shikastlanganni qutqarish bo‘yicha zarur choralarni amalga oshirish (nafas olish yo‘llaridan havo o‘tishini ta’minlash,sun’iy nafas oldirish, yurakni tashqi uqalash, qon ketishini to‘xtatish, singan joyni qimirlamaydigan qilib qo‘yish, bog‘ich boylash va h.k.) ibbiyot xodimlari etib kelgungua qadar shikastlangan kishining asosiy hayotiy funksiyalarini tutib turishiga ko‘maklashish.  zavod sog‘lomlashtirish punktidan tibbiyot xodimini chaqirish, tungi vaqtda esa – smena boshlig‘i orqali tez yordamni chaqirish. Xulosa Moy fraksiyasiyasini tanlab ta’sir etuvchi erituvchi yordamida ekstraktni ajratib olish jarayonini avtomatlashtirish qishloq xo‘jaligi, farmatsevtika va oziq-ovqat sanoati kabi sohalarda katta ahamiyatga ega. Bu jarayon yog‘li moddalarni ajratib olish, tozalash va qayta ishlashning samaradorligini oshirish maqsadida rivojlanmoqda. Xulosa ushbu jarayonning mohiyati, texnologik asoslari, avtomatlashtirish usullari, afzalliklari va kelajakdagi istiqbollari haqida batafsil tushunchalar beradi. Moy fraksiyasi - bu tabiiy moylarni turli komponentlarga ajratish jarayoni bo‘lib, unda yog‘li kislotalar, glitseridlar, fosfolipidlari va boshqa lipidlar mavjud bo‘ladi. Ekstraksiya esa, bir moddani erituvchi yordamida boshqa moddadan ajratib olish jarayonidir. Ushbu jarayon tabiiy materiallardan faol moddalarni ajratib olishda keng qo‘llaniladi. Tanlab ta’sir etuvchi erituvchilar - bu ma’lum bir moy fraksiyasini ajratib olishda yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan kimyoviy moddalar. Ular moyning faqat kerakli komponentlarini eritib, boshqa komponentlarni esa tashlab qo‘yadi. Bu usul moydan kerakli moddalarni aniq ajratib olish imkonini beradi va natijada tozalangan mahsulot olinadi. An’anaviy usullarda ekstraksiya jarayoni ko‘p vaqt va mehnat talab qiladi, shuningdek, inson omili sababli xatoliklar yuzaga kelishi mumkin. Avtomatlashtirish esa bu jarayonning samaradorligini oshirib, mehnat sarfini kamaytiradi, aniq va izchil natijalar beradi. Bundan tashqari, avtomatlashtirilgan tizimlar jarayonni real vaqt rejimida kuzatish va nazorat qilish imkonini beradi. 1. Dasturiy ta’minot: Ekstraksiya jarayonini boshqarish uchun maxsus dasturiy ta’minot ishlab chiqiladi. Bu dastur jarayonning barcha bosqichlarini nazorat qiladi, parametrlarni o‘rnatadi va natijalarni qayd etadi. 2. Datchiklar va sensorlar: Erituvchilar miqdori, harorat, bosim kabi parametrlarga real vaqt rejimida nazorat qilish uchun datchiklar o‘rnatiladi. Bu datchiklar jarayonning optimal sharoitlarda o‘tishini ta’minlaydi. 3. Nasos va valflar: Erituvchilarni aniq miqdorda etkazib berish uchun nasos va valflar tizimi ishlatiladi. Bu tizim jarayonning samarali va izchil o‘tishini ta’minlaydi. 4. Nazorat panellari va interfeyslar: Operatorlar jarayonni nazorat qilish va boshqarish uchun qulay interfeyslar orqali barcha parametrlarni kuzatib boradilar. Avtomatlashtirish jarayonida bir qancha amaliy masalalar yuzaga kelishi mumkin. Jumladan, texnologik moslamalarning yuqori narxi, dasturiy ta’minotni ishlab chiqish va sozlashdagi qiyinchiliklar, shuningdek, tizimlarni operatorlar uchun qulay qilish zarurati kabi masalalar. Bularni hal qilish uchun quyidagi yondashuvlar qo‘llanilishi mumkin: Moy fraksiyasiyasini tanlab ta’sir etuvchi erituvchi yordamida ekstraktni ajratib olish jarayonini avtomatlashtirish qishloq xo‘jaligi, farmatsevtika va oziq-ovqat sanoati uchun katta ahamiyatga ega. Ushbu jarayonni avtomatlashtirish ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, resurslarni tejaydi va yuqori sifatli mahsulot olish imkonini beradi. Avtomatlashtirish jarayonida dasturiy ta’minot, datchiklar, nasos va valflar tizimi, shuningdek, qulay nazorat interfeyslari kabi asosiy komponentlar qo‘llaniladi. Bu jarayonning kelajakdagi rivojlanishi esa yangi texnologiyalar va ilmiy yutuqlar asosida amalga oshiriladi. Avtomatlashtirishning afzalliklari va istiqbollari uni sanoatning turli sohalarida joriy etish zarurligini ko‘rsatadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Глазов Г.И., Фукс И.Г. производства масел. М., Химия, 1976. 2. Гольдберг Д.О., Крейн С.Э. Смазочные масла из нефтьей восточных месторождений. М., Химия, 1972. 3. Гурвич В.Л., Сосновский Н.П. Избирательные растворители в переработке нефтьи М., Гостоптехиздат, 1953. 4. Коуль А.П., Ризендфиль Ф.С. Очистка газа М., Недра, 1968. 396с. 5. Мартыненко А.Г. Производства и применение жидких парафинов. М., Химия, 1978. 6. Очистка технологических газов /Под ред. Т.А. Семеновой и И.Л. Лейтеса. М., Химия, 1977. 7. Переверезев А.Н., Богданов Н.Ф., Рощин Ю.Н. Производства парафинов. М., Химия, 1973. 8. Усачев В.В. Карбамидная депарафинизация. М., Химия, 1967. 9. Фукс И.Г. Очистка нефтьепродуктов/ Под ред. И.П. Лукашевич. М., МИНХ и ГП, 1974. 10. Черножуков Н.И. Технология переработки нефтьи Ч.З. М., Химия, 1978. 11. Черножуков Н.И., Крейин С.Э., Лосиков Б.В. Химия минеральных масел. М., Гостоптехиздат, 1959. 12. Аксенов А.Ф. Авиационная топлива, смазочные материалы и специальные жидкости. М., Транспорт, 1970. 13. Виноградов И.Э. Противоизносные присадки к маслам. М., Химия, 1972. 14. Гуреев А.А., Иванова Р.Я., Щеголев Н.В. Автомобильные эксплуатационные материалы. М., Транспорт, 1974. 15. Зарубежные топлива, масла и присадки/Под ред. И.В. Рожкова и Б.В. Лосикова. М., Химия, 1971. 16. Папок К.К., Рагозин Н.А. Словарь по топливам, маслам, смазкам, қўндирмам и специальным жидкостям. М., Химия, 1975. 17. Рудин М.Г., Драбкин А.Е. Краткий справочник нефть переработчика. Л., Химия, 1980. 18. Товарные нефтьепродукты, их свойства и примирение. Справочник/Подред. В.М. Школьникова М., Химия, 1978. 19. Фукс И.Г. Пластичные смазки. М., Химия, 1972. 20. Черножуков Н.И. Технология переработки нефтьи и газа. Ч.З. М., Химия, 1978. 21. Аксенов А.Ф. Авиационные топлива смазочные материалы и специальные жидкости. Изд. 2-екилги, пер. и доп. М., «Транспорт», 1970. 256 с. 22. Гальперин А.Е. Производство присадок катализатор моторным и трансмиссионным маслам. М., «Химия», 1974. 198 с. 23. Глазов Г.И., Фукс И.Г. Производство нефтьяных масел. М., «Химия», 1976. 192 с.
  1.  
Kirish.................................................................................................................. 
  1.  
Texnologik jarayon tavsifi.................................................................................. 
  1.  
Texnologik jarayonni avtomatlashtirishning funksional chizmasi va bayoni...... 
  1.  
Avtomatlashtirish vositalarining buyurtma spetsifikatsiyasi.............................. 
  1.  
Prinsipial boshqarish va signallash tizimlarini loyihalash................................... 
  1.  
Elektr manba prinsipial chizmasining bayoni..................................................... 
  1.  
Avtomatik rostlash tizimini hisobi...................................................................... 
  1.  
Moy fraksiyasiyasini tanlab ta’sir etuvchi erituvchi yordamida ekstraktni ajratib olish jarayonini boshqarish tizim arxitektura bayoni............................... 
  1.  
Texnik – iqtisodiy xisob qismi............................................................................ 
  1.  
Hayot faoliyati xavfsizligi qismi......................................................................... 
  1.  
Xulosa................................................................................................................. 
  1.  
Foydalanilgan adabiyotlar.................................................................................. 
Купить