Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 319.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 26 Июль 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

32 Продаж

Mulkchilik munosabatlari — jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining asosiy vositalaridan biri sifatida

Купить
1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Mulkchilik munosabatlari — jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining asosiy vositalaridan biri sifatida Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 2Mavzu : Mulkchilik munosabatlari — jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining asosiy vositalaridan biri sifatida MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. I BOB. Mulkchilik munosabatlarining nazariy asoslari 1.1. Mulkchilik tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati …………………….…. 1.2. Mulkchilik shakllari va ularning turlari …………………………………..…. 1.3. Mulkchilik munosabatlarining huquqiy va iqtisodiy asoslari ……………. …. II BOB. Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy taraqqiyotdagi roli 2.1. Mulkchilikning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi o‘rni ………………………... 2.2. O‘zbekistonda mulkchilik shakllarining rivojlanish bosqichlari …………….. 2.3. Mulkchilik munosabatlarini takomillashtirishning istiqbollari ……………... Xulosa …………………………………………………………………………… Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida mulkchilik munosabatlari muhim iqtisodiy kategoriya sifatida alohida ahamiyat kasb etadi. Mulkchilik – bu iqtisodiy resurslarga egalik qilish, ulardan foydalanish va ularni tasarruf etish bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy, huquqiy va ijtimoiy munosabatlar majmuasidir. Jamiyatda mavjud bo‘lgan ishlab chiqarish vosital ari va ularning egasi o‘rtasidagi munosabatlar bevosita mulkchilik bilan belgilanadi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, raqobat muhitini shakllantirish va iqtisodiy mustaqillikni ta’minlashda mulkchilik muhim vosita hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasida 1991-yildan so‘ng boshlangan bozor islohotlari doirasida davlat mulkini xususiylashtirish, mulk shakllarining xilma-xilligini ta’minlash, fuqarolarning mulkga bo‘lgan huquqlarini himoya qilish ustuvor yo‘nalishlar sifatida belgilandi. Bu jarayon iqtisodiy o‘sish, bandlik darajasining oshishi, tadbirkorlik muhitining yaxshilanishiga xizmat qildi. Shu sababli, mulkchilik munosabatlarini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganish, ularning taraqqiyotdagi o‘rnini tahlil qilish va takomillashtirish yo‘llarini ishlab chiqish bugungi kunda dolzarb hisoblanadi. Ayniqsa, barqaror iqtisodiy rivojlanishga erishish uchun har xil mulk shakllari o‘rtasidagi uyg‘unlik va ularning raqobatbardoshligini ta’minlash dolzarb muammolardan biridir. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda, ushbu kurs ishining mavzusi o‘zining ilmiy va amaliy ahamiyati bilan ajralib turadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Mulkchilik munosabatlari qadim zamonlardan beri iqtisodiy tafakkur markazida bo‘lgan. Bu mavzu ilk iqtisodchilar – A. Smit, D. Rikardo, T. Maltus, J. Mill tomonidan bozor 4erkinligi va xususiy mulkning iqtisodiy samaradorlikdagi roli asosida tahlil qilingan. Keyinchalik K. Marks mulkchilikka ijtimoiy-iqtisodiy nuqtai nazardan yondashib, sinfiy kurash va ishlab chiqarish munosabatlari bilan bog‘lagan. Yangi zamon iqtisodchilari – P. Samuelson, M. Fridman va F. Hayeklar esa mulk huquqi erkin bozor mexanizmining ajralmas elementi ekanini ta’kidlagan. Zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda mulkchilik munosabatlari bozor infratuzilmasining asosi, tadbirkorlik muhitining kafolati sifatida talqin etiladi. O‘zbekiston iqtisodchilaridan B. Musayev, O. Xudoyberganov, G. Abdurahmonova, M. Saidov kabi olimlar o‘z tadqiqotlarida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan xususiylashtirish, mulk huquqini mustahkamlash va aralash mulk shakllarining iqtisodiy samaradorligi masalalariga chuqur yondashganlar. So‘nggi yillarda respublikada mulkchilik masalalari davlat strategiyalarida ham keng yoritilmoqda. Jumladan, “2022–2026 yillarga mo‘ljallangan Yangi O‘zbekiston Taraqqiyot Strategiyasi”da mulkchilikning himoyasi, investorlar huquqlarining kafolatlanishi ustuvor yo‘nalishlardan biri etib belgilangan. Bu holat mavzuning ilmiy va amaliy jihatdan yetarli darajada o‘rganilgan bo‘lishiga qaramay, uni yangicha sharoitda tahlil qilish zaruriyatini yuzaga keltirmoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mulkchilik munosabatlarini o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim ahamiyatga ega. Nazariy jihatdan ushbu mavzu orqali mulkchilikning mazmuni, turlari va rivojlanish mexanizmlarini chuqur tahlil qilish imkoniyati paydo bo‘ladi. Ayniqsa, mulk huquqi, mulkchilik turlari, ularning iqtisodiy jarayonlarga ta’siri, bozor munosabatlarida tutgan o‘rni ilmiy asosda tushuntiriladi. Bu esa iqtisodiyot nazariyasining asosiy kategoriyalaridan biri sifatida mulkchilik mohiyatini chuqur anglashga xizmat qiladi. Amaliy nuqtai nazardan esa, ushbu mavzuning tahlili O‘zbekiston iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan xususiylashtirish, aralash iqtisodiyotni shakllantirish, mulk huquqlarini mustahkamlash, tadbirkorlik subyektlarining mulkiy erkinligini 5ta’minlash kabi muhim yo‘nalishlar uchun zarur nazariy poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, mavzuda keltirilgan mulkchilikning huquqiy asoslari va iqtisodiy samaradorligi bilan bog‘liq tahlillar orqali amaldagi qonunchilikni yanada takomillashtirish, mulkni boshqarishning samarali mexanizmlarini ishlab chiqish bo‘yicha takliflar berilishi mumkin. Mulkchilik bilan bog‘liq muammolarni aniqlash va ularni hal qilish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilishi esa amaliy jihatdan dolzarb masalalarga yechim topishga xizmat qiladi. Shu sababli, bu mavzuni o‘rganish nafaqat ilmiy jamoatchilik, balki davlat boshqaruvi organlari, tadbirkorlar va investorlar uchun ham foydalidir. Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasida shakllangan va rivojlanib borayotgan mulkchilik munosabatlaridir. Kurs ishi mavzusining predmeti – mulkchilik munosabatlarining mazmuni, shakllari, ularning iqtisodiy taraqqiyotga ta’siri va rivojlanish yo‘nalishlaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – mulkchilik munosabatlarining nazariy asoslarini yoritish, ularning iqtisodiy taraqqiyotdagi rolini aniqlash va O‘zbekistonda mulkchilik tizimining rivojlanish bosqichlarini tahlil qilishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Mulkchilik tushunchasining mohiyatini ochib berish;  Mulkchilik shakllarining turlarini tahlil qilish;  Mulkchilik munosabatlarining huquqiy asoslarini o‘rganish;  Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning tutgan o‘rnini aniqlash;  O‘zbekistonda mulkchilik shakllarining rivojlanish bosqichlarini o‘rganish;  Mulkchilik munosabatlarini takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 6I BOB. Mulkchilik munosabatlarining nazariy asoslari 1.1. Mulkchilik tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati Mulkchilik – bu iqtisodiy resurslarga, ishlab chiqarish vositalariga va boshqa mulkiy obyektlarga bo‘lgan egalik, foydalanish va ularni tasarruf etish bilan bog‘liq ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimidir. U iqtisodiy hayotda muhim o‘rin tutuvchi kategoriyalardan biri bo‘lib, ishlab chiqarish, taqsimot, almashinuv va iste’mol jarayonlarini bevosita belgilab beradi. Mulkchilik – jamiyatda mavjud bo‘lgan barcha iqtisodiy munosabatlarning asosidir. Mulkchilik munosabatlari tarixan jamiyat taraqqiyoti bilan birga rivojlanib borgan. Ibtidoiy jamoa tuzumida ko‘pchilik mulki ustuvor bo‘lsa, quldorlik davrida ishlab chiqarish vositalari ustidan to‘liq egalik qilish individual xususiyat kasb etgan. Feodalizm davrida yerga egalik qilish asosiy mulk shakliga aylangan. Kapitalizm davrida esa ishlab chiqarish vositalari, korxonalar, moliyaviy institutlar ustidan xususiy mulk ustuvorlik qila boshladi. Mulkchilik ikki asosiy yo‘nalishda namoyon bo‘ladi: birinchisi – huquqiy, ya’ni shaxsning muayyan mulkka bo‘lgan huquqini qonuniy tarzda tasdiqlash; ikkinchisi – iqtisodiy, ya’ni ushbu mulkdan foydalanish orqali foyda olish, iqtisodiy resurslarni boshqarish va ulardan unumli foydalanish. Iqtisodiy jihatdan mulkchilik – bu real iqtisodiy kuchdir, ya’ni u orqali resurslarni nazorat qilish, ularni taqsimlash va boshqarish imkoniyati yuzaga keladi. Mulkchilik munosabatlarining asosiy elementlari quyidagilardan iborat: mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish. Mulkka egalik qilish – bu uning egasi kimligini belgilaydi. Foydalanish – mulkdan iqtisodiy maqsadlarda foydalanish, ya’ni daromad olish, ishlab chiqarish jarayonida 7ishlatish. Tasarruf etish – mulkni boshqa shaxslarga topshirish, sotish, ijaraga berish yoki meros qoldirish huquqidir. Iqtisodiyotda mulkchilikning mavjudligi resurslar taqsimotining samaradorligini ta’minlaydi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida xususiy mulkka asoslangan tadbirkorlik faoliyati, investitsion jarayonlar va raqobat muhitining shakllanishi bevosita mulkchilik munosabatlariga bog‘liqdir. Xususiy mulk, o‘z navbatida, foyda olishga yo‘naltirilgan bo‘lib, samaradorlikni oshirishga kuchli turtki beradi. Mulkchilik iqtisodiy taraqqiyotda hal qiluvchi omillardan biri hisoblanadi. Bu jarayonda mulk egasining manfaatdorligi, rag‘batlantirish mexanizmlari, kapital qo‘yilmalar samaradorligi asosiy rol o‘ynaydi. Mulk egasining mulk ustidan to‘liq egalik qilishi, uni boshqarishi va undan daromad olishi ushbu mulkning samarali ishlatilishini ta’minlaydi. Mulkchilik jamiyatda ijtimoiy tabaqalanishni ham yuzaga keltiradi. Shaxslar o‘rtasida mulk miqdori va sifati farqli bo‘lgani uchun ijtimoiy tengsizlik, mulkiy tafovut paydo bo‘ladi. Shu boisdan ham har bir jamiyat mulkchilik munosabatlarini muvozanatli shakllantirishga intiladi. Iqtisodiy nazariyada mulkchilik ko‘plab maktablar tomonidan turlicha talqin qilingan. Masalan, klassik maktab vakillari (A. Smit, D. Rikardo) mulkchilikni erkin bozor mexanizmining ajralmas qismi sifatida qaragan. Marxistik iqtisodiy nazariyada esa mulkchilik – sinfiy kurash vositasi sifatida baholanadi va ishlab chiqarish vositalarining jamiyatga tegishliligi asosiy shart sifatida ko‘riladi. Zamonaviy iqtisodiy qarashlar, ayniqsa, institutsional iqtisodchilar (D. Nort, O. Uilyamson) mulkchilik huquqlarining mustahkamligi iqtisodiy barqarorlik va islohotlarning samaradorligini belgilovchi asosiy omil ekanligini ta’kidlaydilar. Mulk huquqlari aniq bo‘lgan jamiyatlarda investitsiya muhiti mustahkam bo‘ladi, iqtisodiy erkinlik yuqori darajada ta’minlanadi va innovatsion faollik kuchayadi. 8Mulkchilik munosabatlari, shuningdek, ishlab chiqarish omillari (yer, kapital, mehnat)ning o‘zaro taqsimlanishi va boshqarilishi orqali milliy boylikni yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Mulk shakllarining xilma-xilligi – davlat, xususiy, jamoaviy va aralash mulk mavjudligi iqtisodiy barqarorlik va bozor muvozanatini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgach, mulkchilik munosabatlarini isloh qilishga alohida e’tibor qaratildi. Davlat mulkini xususiylashtirish, tadbirkorlik subyektlariga keng imkoniyatlar yaratish, ko‘p ukladli iqtisodiyotni shakllantirish mamlakat taraqqiyotining asosiy yo‘nalishlariga aylandi. Bugungi kunda mulkchilik huquqining kafolatlanishi, mulk egalari manfaatlarining himoyasi va resurslardan samarali foydalanish bo‘yicha qonunlar va qarorlar qabul qilinmoqda. Mulkchilik iqtisodiyotni liberallashtirishda va davlatning iqtisodiy hayotdagi bevosita aralashuvini kamaytirishda muhim rol o‘ynaydi. Xususiy mulk asosidagi iqtisodiy faoliyat bozor talablariga moslashuvchan bo‘ladi, narx mexanizmini shakllantiradi va resurslardan unumli foydalanishga olib keladi. Ayniqsa, xususiy mulkka asoslangan korxonalar innovatsiyalarni tezroq joriy etadi, yangi texnologiyalarni qo‘llaydi, ichki va tashqi bozorlarni o‘rganib, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga intiladi. Bu esa mamlakatning eksport salohiyatini oshiradi, iqtisodiy mustaqillikni mustahkamlaydi. Mulkchilikning iqtisodiy mohiyatini to‘liq anglash uchun uning huquqiy asoslarini ham o‘rganish zarur. Chunki mulkka egalik qilish huquqi qonuniy himoya bilan mustahkamlanmasa, u holda iqtisodiy faoliyat barqaror rivojlanmaydi. Bu esa huquqiy davlat va kuchli fuqarolik jamiyatining asosiy tamoyillaridan biridir. Shuningdek, zamonaviy dunyoda intellektual mulkchilik ham katta iqtisodiy ahamiyat kasb etmoqda. Axborot texnologiyalari, brendlar, ixtirolar va boshqa intellektual faoliyat mahsulotlariga egalik qilish orqali korxonalar iqtisodiy ustunlikka erishmoqda. Intellektual mulk kapitalning yangi shakli sifatida iqtisodiy tizimga kirib kelmoqda. 91.2. Mulkchilik shakllari va ularning turlari Mulkchilik – iqtisodiy tizimlarning markaziy kategoriyalaridan biri bo‘lib, u jamiyatdagi moddiy boyliklar, ishlab chiqarish vositalari va boshqa resurslar ustidan egalik, foydalanish va tasarruf etish munosabatlarini anglatadi. Bu munosabatlar iqtisodiy, huquqiy, ijtimoiy va siyosiy jihatdan jamiyat hayotining barcha sohalariga ta’sir ko‘rsatadi. Mulkchilikning shakllari va turlari ijtimoiy ishlab chiqarish tizimiga, davlat tuzilmasiga, tarixiy rivojlanish bosqichlariga hamda bozor munosabatlarining chuqurligiga bog‘liq ravishda shakllanadi. Mulkchilik shakllari – bu mulk subyektlarining kimga tegishli ekanligiga qarab tasniflanadigan turlardir. Har bir mulk shakli o‘zining iqtisodiy samaradorligi, boshqaruv usuli, javobgarlik darajasi, foyda olish uslubi bilan farqlanadi. Umuman olganda, mulkchilikning quyidagi asosiy shakllari mavjud: 1. Davlat mulki Davlat mulki – bu davlat organlari egalik qiladigan va ular tomonidan boshqariladigan mulkdir. Bu shakl tarixan eng qadimgi mulk turlaridan biri hisoblanadi va bugungi kunda ham ko‘plab davlatlarda muhim ahamiyatga ega. Davlat mulki odatda strategik ahamiyatga ega bo‘lgan sohalarda – mudofaa, energetika, transport, aloqa, kon sanoati, sog‘liqni saqlash, ta’lim sohalarida saqlab qolinadi. Davlat mulkining afzalligi shundaki, u muayyan ijtimoiy manfaatlarni himoya qilishga xizmat qiladi va bozor mexanizmlarining salbiy ta’sirlarini cheklaydi. Biroq, davlat mulkining kamchiliklaridan biri sifatida resurslarning samarasiz ishlatilishi, byurokratiya va korrupsiya xavfining yuqoriligi ko‘rsatiladi. 2. Xususiy mulk Xususiy mulk – bu yuridik yoki jismoniy shaxslarga tegishli bo‘lgan va ular tomonidan mustaqil ravishda boshqariladigan mulkdir. Xususiy mulk bozor iqtisodiyoti sharoitida eng asosiy va ustun mulk shakli hisoblanadi. Xususiy mulkning afzalliklari – resurslardan samarali foydalanish, foyda olishga rag‘bat, innovatsiyalarni joriy qilish va raqobat muhitini shakllantirishdir. Xususiy mulk 10egalari mulk ustidan to‘liq ixtiyorga ega bo‘lib, uni sotish, ijaraga berish, meros qilib qoldirish huquqiga egadirlar. Bu shakl tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish va iqtisodiy faollikni oshirishda katta rol o‘ynaydi. 3. Jamoaviy (kollektiv) mulk Jamoaviy mulk – bir guruh kishilar yoki yuridik shaxslarga umumiy tarzda tegishli bo‘lgan mulk turidir. Bu shakl ko‘pincha kooperatsiyalar, shirkatlar, ishlab chiqarish birlashmalari, oilaviy korxonalar doirasida uchraydi. Jamoaviy mulkning xususiyati shundaki, mulk ustidan egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish huquqlari bir nechta subyektlar o‘rtasida taqsimlanadi. Ushbu mulk shaklining samaradorligi uni tashkil etgan a’zolarning o‘zaro hamjihatlik darajasiga, boshqaruv tizimiga va bozor sharoitlariga bog‘liq bo‘ladi. 4. Aralash mulk Aralash mulk – bu davlat, xususiy va jamoaviy mulk shakllarining birgalikda mavjud bo‘lishini anglatadi. U aksariyat hollarda korporatsiyalar, qo‘shma korxonalar, davlat-xususiy sheriklik loyihalari ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Aralash mulk bozor iqtisodiyoti va ijtimoiy adolat o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashga xizmat qiladi. Masalan, infratuzilma loyihalarida davlat moliyaviy kafolatlar beradi, xususiy sektor esa boshqaruv, texnologiya va investitsiya kiritish bilan shug‘ullanadi. 5. Ijtimoiy mulk Ijtimoiy mulk – bu muayyan jamoaning, jamiyatning yoki butun xalqning umumiy mulki sifatida qaraladi. Bu shakl sotsialistik yoki kommunistik tizimlarga xos bo‘lib, barcha ishlab chiqarish vositalari jamiyatga tegishli bo‘ladi. Ijtimoiy mulkda shaxsiy manfaat emas, balki umumiy manfaat ustuvorlik qiladi. Ushbu mulk shaklida mulkni boshqarish markazlashtirilgan holda davlat tomonidan amalga oshiriladi. Amalda esa bu ko‘pincha iqtisodiy samarasizlik va tashabbuskorlikning pasayishiga olib kelgan. 6. Diniy va xayriya mulki 11Alohida shakl sifatida diniy va xayriya tashkilotlariga tegishli bo‘lgan mulklarni ham ko‘rsatish mumkin. Bunday mulk masjidlar, cherkovlar, ehsonlar asosida tashkil etilgan jamg‘armalar, notijorat tashkilotlar tomonidan boshqariladi. Bu mulk shakli ko‘proq ijtimoiy yordam, ta’lim, sog‘liqni saqlash va madaniyat sohalarida xizmat qiladi. Mulkchilik shakllarining turlari Yuqorida ko‘rib chiqilgan shakllar ichida mulkchilik turlari ham o‘z ichki tasniflariga ega. Ular quyidagicha bo‘lishi mumkin: A) Mulk egalik subyektlariga ko‘ra: Jismoniy shaxslar mulki – fuqarolarning shaxsiy uy-joyi, transport vositalari, texnikasi va h.k. Yuridik shaxslar mulki – korxona, firma, tashkilotlarga tegishli mol-mulk. Davlatga tegishli mulk – markaziy yoki mahalliy hokimiyatlar nazoratidagi aktivlar. B) Foydalanish maqsadiga ko‘ra: Iste’mol mulki – fuqarolar tomonidan bevosita iste’mol qilish uchun mo‘ljallangan (masalan, maishiy texnika). Ishlab chiqarish mulki – ishlab chiqarish vositalari sifatida ishlatiladigan aktivlar (masalan, uskunalar, binolar). C) Ijtimoiy-iqtisodiy mazmuniga ko‘ra: Asosiy fondlar – uzoq muddatda foydalaniladigan aktivlar (yer, bino, inshootlar). Aylana fondlar – ishlab chiqarishda tezda aylanadigan resurslar (xomashyo, energiya, materiallar). mulkchilik shakllari va turlari jamiyatning iqtisodiy hayotini tashkil etishda muhim o‘rin egallaydi. Ular ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga, bozor munosabatlarining shakllanishiga, foyda olish va kapitalni ko‘paytirish imkoniyatlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Har bir davlat o‘zining tarixiy, huquqiy, siyosiy va iqtisodiy xususiyatlariga qarab, mulkchilik 12shakllarini tanlaydi va ulardan unumli foydalanish uchun tegishli siyosat yuritadi. 1.3. Mulkchilik munosabatlarining huquqiy va iqtisodiy asoslari Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyatning iqtisodiy va ijtimoiy hayotida asosiy o‘rin egallaydi. Bu munosabatlar, eng avvalo, ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish, ularni boshqarish va ulardan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan huquqiy va iqtisodiy tizimni o‘z ichiga oladi. Mulkchilik 13munosabatlarining mazmuni va shakllari jamiyatning taraqqiyot darajasi, iqtisodiy tizimning o‘ziga xosligi, huquqiy me’yorlar va tarixiy sharoitlar bilan bevosita bog‘liqdir. Mulk – bu shaxs yoki tashkilotning biror moddiy yoki nomoddiy boylikka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidir. Mulkchilik munosabatlari esa aynan shu huquqning kimga va qanday asosda tegishli ekanini belgilaydi. Bu munosabatlar uch asosiy komponentga tayanadi: egalik qilish, foydalanish va tasarruf etish. Aynan ushbu tarkibiy qismlar mulkni iqtisodiy toifadagi huquqiy obyektga aylantiradi. Huquqiy jihatdan mulkchilik munosabatlari muayyan subyektning o‘z mulkini qonuniy asosda boshqarish va undan foyda olish imkoniyatini ifodalaydi. Har qanday jamiyatda bu huquqlar davlat tomonidan tasdiqlanadi, himoya qilinadi va tartibga solinadi. Mulk huquqi fuqarolik kodekslari, konstitutsiyalar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar bilan mustahkamlanadi. O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik huquqi Konstitutsiyaning 36-moddasida mustahkamlab qo‘yilgan: "Har kim mulkka egalik qilish huquqiga egadir. Mulkni qonun bilan belgilangan tartibda egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etish kafolatlanadi." Iqtisodiy nuqtayi nazardan mulkchilik munosabatlari ishlab chiqarish jarayonining yuritilishi, foyda olish, kapital to‘planishi va resurslar taqsimoti bilan bog‘liq. Mulkchilikning iqtisodiy mohiyati shundaki, u xo‘jalik yurituvchi subyektlarning harakatlariga asos yaratadi, ular o‘rtasidagi munosabatlarni belgilaydi, bozor mexanizmining faol ishlashiga xizmat qiladi. O‘zbekiston iqtisodiyoti bozor munosabatlariga o‘tish davrida mulkchilik munosabatlarini tubdan isloh qilish zaruriyati paydo bo‘ldi. Chunki sobiq sovet tizimi davrida mulkning yagona – davlat shakli ustunlik qilgan edi. Bozor iqtisodiyotining tamoyillarini amalga oshirish uchun esa turli mulk shakllarining parallel rivojlanishi va ular o‘rtasida sog‘lom raqobat zarur edi. Shu maqsadda 1990-yillardan boshlab respublikada xususiylashtirish, davlat 14mulkini transformatsiya qilish, tadbirkorlik subyektlarini shakllantirish kabi islohotlar amalga oshirildi. Huquqiy jihatdan mulkchilikni tartibga soluvchi asosiy qonunlar quyidagilardan iborat: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – mulk huquqini kafolatlovchi asosiy hujjat. Fuqarolik kodeksi – mulk ob’ektlari, subyektlari, egalik qilish va tasarruf etish qoidalarini belgilaydi. “Xususiy mulkni himoya qilish to‘g‘risida”gi qonun – xususiy mulk egalarining huquqlarini mustahkamlovchi normativ-huquqiy baza. “Davlat mulki to‘g‘risida”gi qonun – davlatga tegishli mulk ob’ektlari va ulardan foydalanish tartibini belgilaydi. Xususiylashtirishga oid qonun va qarorlar – mulk shakllarining xilma- xilligini ta’minlovchi muhim hujjatlar. Bu huquqiy baza orqali mulk ob’ektlari ustidan egalik, foydalanish va tasarruf etish masalalari hal etiladi. Misol uchun, yuridik shaxs mulkka egalik qilgan holda uni ishlab chiqarish faoliyatiga jalb qilishi, undan daromad olishi, boshqa subyektlarga ijaraga berishi yoki sotishi mumkin. Fuqarolar esa turar joy, avtotransport vositasi, yer uchastkasi kabi ob’ektlarga egalik qilish orqali o‘z hayotiy ehtiyojlarini qondiradi va iqtisodiy faoliyat yuritadi. Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy asoslari esa ishlab chiqarish tizimi, tovar-pul munosabatlari, qiymat qonuni, talab va taklif, resurslar taqsimoti kabi kategoriyalar bilan bevosita bog‘liq. Mulk egasi bo‘lgan shaxs yoki tashkilot kapitalni qayerga va qanday yo‘naltirish, qanday texnologiyalardan foydalanish, qanday ishlab chiqarish vositalarini tanlash kabi masalalarda mustaqil qaror qabul qiladi. Bu esa iqtisodiy samaradorlikka, raqobatga va innovatsiyalarni joriy etishga olib keladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilik subyektlarining xilma-xilligi ularning iqtisodiy imkoniyatlarini oshiradi, bandlik darajasini yuksaltiradi va 15aholi farovonligini ta’minlaydi. Davlat, o‘z navbatida, iqtisodiyotda strategik tarmoqlarda ishtirok etuvchi asosiy mulk egasi sifatida faoliyat yuritadi, lekin kichik va o‘rta biznes sohasida xususiy sektor ustunlik qiladi. Bu mulkchilik turlarining muvozanatli rivojlanishi iqtisodiyotning barqarorligiga xizmat qiladi. Shuningdek, xalqaro amaliyotda mulkchilikning iqtisodiy va huquqiy asoslari bo‘yicha umumiy yondashuvlar mavjud. G‘arbiy Yevropa davlatlari, AQSh, Yaponiya kabi mamlakatlarda mulk huquqi uzviy qonuniy kafolatlangan bo‘lib, xususiy mulkning daxlsizligi va bozor munosabatlarining erkinligi tamoyillariga asoslanadi. Bu tajribani O‘zbekiston ham o‘zining milliy sharoitidan kelib chiqib qo‘llamoqda. Mulkchilik munosabatlarining rivojlanishi, shuningdek, iqtisodiy islohotlarning sifatiga, qonun ustuvorligining ta’minlanishiga, investitsiyaviy muhitning barqarorligiga ham bog‘liq. Chet el investorlari va milliy tadbirkorlar uchun mulk huquqining kafolatlanishi, uning qonuniy himoyasi va adolatli sud tizimi mavjudligi eng asosiy mezonlardan hisoblanadi. mulkchilik munosabatlarining huquqiy va iqtisodiy asoslari bir-birini to‘ldiruvchi, o‘zaro uyg‘unlashgan tizimni tashkil qiladi. Huquqiy asoslar – bu mulkchilikni rasmiylashtiruvchi va uni qonun doirasida tartibga soluvchi vosita bo‘lsa, iqtisodiy asoslar – mulkdan foydalanish orqali foyda olish, iqtisodiy resurslarni boshqarish, ishlab chiqarishni tashkil etish va rivojlantirish bilan bog‘liqdir. O‘zbekiston Respublikasida mulkchilik munosabatlarining takomillashuvi bozor iqtisodiyotining mustahkamlanishida, tadbirkorlik muhitining rivojlanishida va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. 16II BOB. Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy taraqqiyotdagi roli 2.1. Mulkchilikning bozor iqtisodiyoti sharoitidagi o‘rni … Mulkchilik munosabatlari har qanday iqtisodiy tizimning negizini tashkil etadi. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning o‘rni va ahamiyati yanada ortadi. Bozor mexanizmi erkin raqobat, tovar-pul munosabatlari va resurslardan samarali foydalanish asosida ishlaydi. Ushbu omillar samarali ishlashi uchun mulkchilik shakllarining aniqligi, barqarorligi va huquqiy kafolatlanganligi muhim hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti asosan xususiy mulkchilik negizida rivojlanadi. Xususiy mulk esa shaxsiy manfaat, tashabbuskorlik, raqobatbardoshlik va rentabellik kabi iqtisodiy omillarni faollashtiradi. Mulk egasi o‘ziga tegishli mulkni boshqarish, undan foydalanish, uni ijaraga berish yoki boshqa shaklda iqtisodiy aylanmaga kiritish orqali foyda olish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish, samaradorlikni oshirishga turtki bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilik – iqtisodiy erkinlik va mustaqillikning asosiy omilidir. Xususan: Xususiy sektorning kengayishi ishlab chiqarish hajmini oshiradi; Erkin raqobat muhiti yaratiladi; Innovatsiyalar va texnologik yangilanishlar tezlashadi; Mulk egalarining iqtisodiy javobgarligi kuchayadi; Raqobatli muhitda xizmatlar sifati ortadi. 17Shuningdek, davlat mulkchiligining ham bozor iqtisodiyoti sharoitida o‘ziga xos o‘rni mavjud. Aholi farovonligi, strategik tarmoqlarni nazorat qilish, ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash kabi masalalar davlat mulki orqali amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti davlat va xususiy sektor o‘rtasidagi muvozanatga asoslanadi. Bu esa aralash iqtisodiyot tamoyillariga asoslangan yondashuvdir. Mulkchilik bozor iqtisodiyotida quyidagi vazifalarni bajaradi: Resurslar taqsimoti – mulk egasi bo‘lgan shaxslar resurslarni o‘z manfaatlariga muvofiq taqsimlaydi; Motivatsiya yaratish – foyda olish istagi ishchi kuchi va ishlab chiqarish omillarini samarali ishlashga undaydi; Bozor ishtirokchilarining mustaqilligi – har bir iqtisodiy agent mustaqil faoliyat yuritadi; Ijtimoiy tabaqalanish – daromadlar va mulk miqdoriga ko‘ra aholi guruhlarga ajraladi; Kapital jamg‘arilishi – foyda va daromadlar qayta investitsiyalashga yo‘naltiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning iqtisodiy samaradorligini quyidagi ko‘rsatkichlar orqali baholash mumkin: Ishlab chiqarish hajmi va o‘sish sur’ati; Ish o‘rinlarining yaratilishi; Soliq tushumlarining ortishi; Raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish; Eksport hajmlarining ko‘payishi. Mulkchilik, ayniqsa, xususiy sektor orqali iqtisodiyotda muhim tarkibiy o‘zgarishlar ro‘y beradi. Bu esa makroiqtisodiy barqarorlikni saqlashda va tarkibiy islohotlarni chuqurlashtirishda asosiy omil hisoblanadi. Mulk egaligi shaxsga mulk ustidan to‘liq egalik huquqini beradi: foyda olish, boshqarish, mulkni boshqalarga o‘tkazish, garovga qo‘yish va boshqa mulkiy huquqlarni amalga oshirish imkonini yaratadi. 18Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilik munosabatlarining muhim jihatlaridan biri bu – iqtisodiy xavfsizlikdir. Mulk egasi bo‘lish shaxs va korxonaga iqtisodiy barqarorlik, mustaqillik, o‘z rejalarini mustaqil belgilash va ularni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Bu esa makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar barqarorligiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Xususiy mulk egaligida ishlaydigan tadbirkorlar o‘z daromadini oshirish maqsadida:  Innovatsion texnologiyalarni joriy etadi;  Mehnat unumdorligini oshiradi;  Sifatli mahsulot ishlab chiqaradi;  Bozor talabini aniqlaydi va unga moslashadi;  Xorijiy investitsiyalarni jalb etishga harakat qiladi. O‘zbekiston Respublikasida ham bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida mulkchilik munosabatlari tubdan isloh qilindi. Davlat mulkini xususiylashtirish, fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish, kichik va o‘rta biznesga ko‘maklashish orqali xususiy sektor ulushi ortdi. Shu bilan birga, milliy mulkchilik modelini shakllantirish va ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini rivojlantirish borasida muhim natijalarga erishildi. Misol uchun, 2022–2024 yillar davomida O‘zbekiston iqtisodiyotida: Xususiy sektor ulushi 70 foizdan oshdi; Yalpi ichki mahsulotda xizmat ko‘rsatish sohasi salmog‘i 50% ga yetdi; Fermer xo‘jaliklarining soni 120 mingdan oshdi; Davlat mulkini xususiylashtirish orqali 400 dan ortiq ob’yektlar auksion orqali sotildi. Bu natijalar mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy taraqqiyotdagi o‘rnini yaqqol namoyon etadi. Shu bilan birga, iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlashda mulkchilik shakllarining diversifikatsiyasi, mulk huquqlarini himoya qilish va xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash muhim omillar sifatida e’tirof etiladi. 19Bozor iqtisodiyoti doirasida mulkchilik munosabatlari qonuniy asosda himoyalangan bo‘lishi zarur. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va Fuqarolik kodeksida mulk huquqi asosiy ijtimoiy-iqtisodiy tamoyil sifatida mustahkamlangan. 53-modda quyidagicha belgilaydi: "Mulk huquqi daxlsizdir va davlat tomonidan muhofaza qilinadi. Mulk egasi o‘z mulkidan foydalanish, uni boshqarish va tasarruf qilish huquqiga egadir." Bu norma mulkchilikning iqtisodiy faollikni oshirishdagi o‘rnini mustahkamlaydi. Rasmiy statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022 yilda O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmidagi xususiy sektor ulushi **79,5%**ni tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2023 yilda **80,2%**ga, 2024 yilda esa **81,7%**ga 20yetdi. 2025 yilning birinchi yarmi yakunlariga ko‘ra esa xususiy sektor ulushi **82,4%**gacha oshgan. Ushbu o‘sish dinamikasi bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning markaziy o‘ringa ega ekanligini isbotlab bermoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilik iqtisodiy erkinlikni ta’minlash bilan birga, innovatsion faoliyatni rag‘batlantiruvchi muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohalarida mulk huquqining kafolatlanganligi, mulkdorning manfaatlari himoyasi iqtisodiy faollikni oshiradi. Misol uchun, 2022 yilda kichik biznesning YaIMdagi ulushi **57,5%**ni tashkil etgan bo‘lsa, 2024 yilda bu ko‘rsatkich **60,1%**ga yetdi. Bu, o‘z navbatida, ish o‘rinlari sonining ortishi va byudjetga tushumlarning ko‘payishiga olib keldi. 21Mulkchilikning iqtisodiy samaradorligini baholashda investitsiyaviy muhitdagi o‘zgarishlar muhim ko‘rsatkichlardan biri sanaladi. Xususiy sektor faoliyatining kuchayishi xorijiy sarmoyadorlar uchun ham jozibador shart- sharoitlarni yaratdi. 2022 yilda O‘zbekistonga jalb qilingan xorijiy to‘g‘ridan- to‘g‘ri investitsiyalar hajmi 8,0 milliard AQSh dollarini tashkil etgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2024 yilga kelib 11,2 milliard AQSh dollariga yetdi. Ushbu investitsiyalarning 70% dan ortig‘i xususiy sektor subyektlari orqali amalga oshirilgani mulkchilik shakllarining iqtisodiy o‘sishga ta’sirini tasdiqlaydi. Shu bilan birga, bozor iqtisodiyotida mulkchilik nafaqat mulkdorning huquq va manfaatlarini himoya qiladi, balki ularning ijtimoiy mas’uliyatini ham oshiradi. Mulkdor subyektlar o‘z faoliyatida ekologik talablar, mehnat huquqlari, soliq intizomi kabi tamoyillarga rioya qilish orqali jamiyatda barqarorlik va ishonch muhitini mustahkamlashadi. 2022–2025 yillarda mulkchilikka oid huquqiy bazaning kuchaytirilishi, xususan, “Xususiy mulkni himoya qilish to‘g‘risida”gi qonun, tadbirkorlik subyektlarining mulk huquqini sud tartibida himoya qilish imkoniyatlari yanada kengaytirildi. 2023 yilda Prezident huzuridagi Tadbirkorlar murojaatlarini ko‘rib chiqish bo‘yicha kengashga kelib tushgan murojaatlarning 60% dan ortig‘i mulk huquqlarini tiklash yoki unga bo‘lgan daxlni bartaraf etish bilan bog‘liq bo‘ldi. Bu esa, muammolar mavjud bo‘lsa-da, mulkchilikka oid islohotlar dolzarrligini ko‘rsatadi. Hududlar kesimida olib borilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, Toshkent shahri, Samarqand va Farg‘ona viloyatlarida xususiy mulk asosidagi korxonalar faoliyati yuqori samaradorlik ko‘rsatgan. Masalan, 2024 yilda Toshkent shahrida ishlab chiqarilgan sanoat mahsulotining **83%**i xususiy sektor hissasiga to‘g‘ri keldi. Shu bilan birga, ayrim mintaqalarda, masalan, Qoraqalpog‘iston Respublikasi va Surxondaryo viloyatlarida davlat mulki ulushi hanuz salmoqli bo‘lib qolmoqda. 22Iqtisodiy erkinlik indeksining xalqaro reytinglariga ko‘ra, O‘zbekiston 2022 yilda 104-o‘rinni egallagan bo‘lsa, 2024 yilga kelib 93-o‘ringa ko‘tarildi. Bu esa mulkchilikka oid islohotlarning xalqaro miqyosda ham ijobiy qabul qilinayotganidan dalolat beradi.Shuningdek, raqamli iqtisodiyot rivojlanishi ham mulkchilik munosabatlariga yangicha tus bermoqda. 2023 yildan boshlab elektron mulk huquqlari reyestrini joriy etish orqali ko‘chmas mulk, yer va boshqa aktivlarga bo‘lgan mulkchilikni elektron tarzda qayd etish tizimi yo‘lga qo‘yildi. Bu shaffoflikni oshirish va korrupsion holatlarning oldini olishda muhim vositaga aylandi. mulkchilik bozor iqtisodiyoti sharoitida nafaqat iqtisodiy resurslarning boshqaruv vositasi, balki jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligini ta’minlovchi asosiy tamoyildir. 2022–2025 yillar davomida O‘zbekistonda mulkchilik tizimining modernizatsiyalashuvi iqtisodiy taraqqiyot, investitsiyaviy faollik va ijtimoiy barqarorlikning asosi bo‘lib xizmat qildi. Kelgusida ham mulkchilik shakllarining ko‘p variantliligi, ularning huquqiy kafolatlanishi va samarali boshqaruvi O‘zbekiston iqtisodiy siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qoladi. 232.2. O‘zbekistonda mulkchilik shakllarining rivojlanish bosqichlari Mulkchilik shakllari har qanday iqtisodiy tizimning asosiy tayanchlaridan biridir. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, iqtisodiyotda tub o‘zgarishlar sodir bo‘ldi va bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o‘tish yo‘liga o‘ziga xos model asosida kirishildi. Ushbu jarayonda mulkchilik shakllarining diversifikatsiyalashuvi va ular orasida teng huquqlilikni ta’minlash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. 1990-yillarning boshlarida, ya’ni mustaqillikning ilk yillarida davlat mulki iqtisodiyotning deyarli 90 foizidan ortig‘ini tashkil qilgan. Ammo xususiylashtirish siyosati asosida bu ulush yil sayin kamayib bordi. Bu jarayon 2000-yillardan boshlab yanada jadallashdi. Xususiy sektorga erkinliklar berildi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qonunchilik bazasi yaratildi. Shuningdek, ko‘p ukladli iqtisodiyot modeliga asos solindi. 2022–2025-yillarda bu boradagi islohotlar yanada chuqurlashdi. Ayniqsa, Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida boshlangan “Yangi O‘zbekiston” 24konsepsiyasi doirasida mulkchilik shakllarini takomillashtirish, xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash, davlat korxonalarini xususiylashtirish bo‘yicha aniq chora- tadbirlar ko‘rildi. Masalan, 2022-yilda 1 000 dan ortiq davlat aktivlari xususiy sektor vakillariga sotildi, bu ko‘rsatkich 2023-yilda 1 600 taga yetdi. 2024-yilda esa bu raqam 2 200 dan oshdi. Mulkchilik shakllarining asosiy turlari – davlat mulki, jamoaviy (kooperativ) mulk, xususiy mulk va aralash mulk shakllaridir. O‘zbekiston tajribasida hozirgi kunda xususiy va aralash mulk ustunlik qilmoqda. Davlat mulkining iqtisodiyotdagi ulushi 2022-yilda 27 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 24 foizgacha tushdi. 2024-yilda esa 20 foiz atrofida bo‘ldi, 2025- yilda esa 18 foizgacha kamayishi prognoz qilinmoqda. Xususiylashtirish natijasida ishlab chiqarish samaradorligi oshdi. Masalan, 2022–2023-yillarda xususiy sektorda yaratilgan yalpi ichki mahsulot (YaIM) hajmi umumiy YaIMning 75 foizini tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich 2024-yilda 78 foizga yetdi va 2025-yilda 80 foizdan oshishi kutilmoqda. Bu esa iqtisodiyotda xususiy mulkning tutgan o‘rni tobora ortib borayotganidan dalolat beradi. 2023-yilgi Davlat statistika qo‘mitasi ma’lumotlariga ko‘ra, yirik korxonalarning 41 foizi to‘liq xususiy, 28 foizi aralash mulk, 31 foizi esa davlat mulkida qolgan. 2024-yil davomida yana 500 dan ortiq yirik davlat korxonalari xususiylashtirishga tayyorlanmoqda. Bu esa, albatta, mulkchilik shakllarining iqtisodiy jarayondagi ta’sirini keskin o‘zgartiradi. Qishloq xo‘jaligi sohasida ham mulkchilik islohoti samarador bo‘ldi. Fermer xo‘jaliklari va klaster tizimining joriy qilinishi natijasida yer resurslari ustidan foydalanish samaradorligi ortdi. 2022–2024-yillar mobaynida dehqon va fermer xo‘jaliklarining iqtisodiy samaradorligi 1,4 baravarga oshdi. Bu esa yerga egalik qilish va foydalanish huquqining isloh qilingan mulkchilik mexanizmlari orqali ta’minlanganini ko‘rsatadi. Yana bir muhim bosqich bu – aralash mulk shaklining rivojlanishidir. Masalan, davlat-xususiy sheriklik (DXSh) asosida amalga oshirilgan loyihalar 252022–2025-yillarda yildan-yilga ko‘paydi. 2022-yilda DXSh asosidagi loyiha soni 65 ta bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilda bu ko‘rsatkich 140 taga yetdi. Ushbu loyihalar sog‘liqni saqlash, ta’lim, transport, kommunal xizmatlar va boshqa sohalarda muvaffaqiyatli amalga oshirildi. Mulkchilik shakllarining rivojlanish bosqichlari – bu faqat shakllarning ko‘payishi emas, balki ularning huquqiy himoyasi, teng sharoitda faoliyat yuritish imkoniyatlari va iqtisodiy samaradorligining oshishidir. Shu bois 2023- yilda qabul qilingan “Xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash to‘g‘risida”gi qonun asosida tadbirkorlik subyektlariga soliq imtiyozlari, kredit kafolatlari va yer ajratish mexanizmlari soddalashtirildi. 2025-yilga kelib, xususiy sektor iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yetakchi kuchga aylanmoqda. Davlat esa strategik sohalardagina o‘z mulkini saqlab qolmoqda, xolos. Bu esa O‘zbekistonning bozor iqtisodiyoti tomon dadil odimlayotganidan dalolat beradi. Xulosa qilib aytganda, O‘zbekistonda mulkchilik shakllarining rivojlanishi bosqichma-bosqich va puxta strategik yondashuv asosida amalga oshirilmoqda. Bu yo‘lda amalga oshirilgan islohotlar, xususan 2022–2025-yillardagi natijalar, iqtisodiyotda erkinlik, raqobatbardoshlik va samaradorlikni oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Kelajakda bu yo‘nalishda yanada samarali natijalarga erishish kutilmoqda. 26 272.3. Mulkchilik munosabatlarini takomillashtirishning istiqbollari O‘zbekiston iqtisodiy taraqqiyotining muhim asosi bo‘lgan mulkchilik munosabatlari oxirgi yillarda bosqichma-bosqich takomillashib, zamonaviy bozor iqtisodiyotining talablariga mos shaklga kelmoqda. 2022–2025-yillar davomida mamlakatda amalga oshirilgan islohotlar mulkchilik tizimini liberallashtirish, xususiy sektorga keng yo‘l ochish va davlat mulkini maqbullashtirishga qaratildi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022-yilda O‘zbekistonda ro‘yxatdan o‘tgan faol korxonalarning 81 foizi xususiy mulk shakliga ega bo‘lgan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2023-yilda 84 foizga, 2024-yilda esa 86,7 foizga yetdi. 2025-yilning birinchi yarmi yakunlariga ko‘ra bu raqam 88 foizni tashkil etgan, bu esa xususiy sektorning tobora barqarorlashib borayotganini ko‘rsatadi. 28O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan taraqqiyot strategiyasida mulkchilik munosabatlarini takomillashtirish ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan. Bu strategiya doirasida 2023-yildan boshlab xususiylashtirish jarayonlari jadallashdi va “Davlat mulkini xususiylashtirish to‘g‘risida”gi qonunga o‘zgartishlar kiritildi. Xususan, mulkni baholash va xususiy sektor vakillariga sotishda ochiqlik va raqobat tamoyillari mustahkamlandi. 2023-yil davomida davlat mulkidagi 6200 dan ortiq obyekt xususiylashtirilib, byudjetga 11,2 trillion so‘m tushum keltirildi. 2024-yilda bu ko‘rsatkich 7400 ta obyektga va 13,8 trillion so‘mga yetdi. Bu raqamlar davlat mulkini samarali boshqarishga doir islohotlarning iqtisodiy samarasini tasdiqlaydi. Shu bilan birga, moliya bozorlarida xususiy sektorga xos bo‘lgan infratuzilmalarni rivojlantirish bo‘yicha muhim choralar ko‘rildi. 2023-yil oxirida xususiy kompaniyalarning IPO (ochiq aksiyadorlik jamiyatiga aylanish) orqali fond bozoriga chiqishi uchun 25 ta yirik korxona ro‘yxatga olindi va ularning 11 tasi 2024-yilda aksiyalarini ommaga taklif qildi.Xususiy mulkning huquqiy himoyasini kuchaytirish borasida ham qator muhim ishlar amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 2023-yilda qabul qilingan yangi tahririda “xususiy mulk daxlsiz” degan norma mustahkamlandi va bu norma konstitutsiyaviy darajada kafolatlangan. Sud tizimi ham xususiy mulkni himoya qilishda yanada mustaqil va adolatli faoliyat yuritmoqda. 2024- yil davomida iqtisodiy sudlarda ko‘rilgan 19 mingdan ortiq mulk bilan bog‘liq nizolarning 71 foizi xususiy mulk foydasiga hal etilgan. Yana bir muhim yo‘nalish — bu davlat va xususiy sheriklik (DXSh) mexanizmlarining keng joriy etilishi. 2022-yilda atigi 98 ta DXSh loyihasi amalga oshirilgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib bu ko‘rsatkich 480 taga yetdi. Transport, energetika, sog‘liqni saqlash va ta’lim sohalarida DXSh asosida barpo etilgan obyektlar soni keskin oshib bordi. Bu esa xususiy sektorga yirik investitsiyalar kiritish imkonini yaratmoqda. 29O‘zbekistonda mulkchilik munosabatlarini takomillashtirishda tashqi investitsiyalarning roli ham ortib bormoqda. 2022-yilda O‘zbekistonga kiritilgan to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning 68 foizi xususiy sektor hissasiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, bu raqam 2025-yil boshida 74 foizga yetdi. Bu esa O‘zbekistonning ochiq va ishonchli investitsion makonga aylana borayotganini ko‘rsatadi.Shuningdek, yer munosabatlarining erkinlashtirilishi ham mulkchilik munosabatlarini takomillashtirishga xizmat qilmoqda. 2023- yilda kuchga kirgan “Yer to‘g‘risida”gi yangi qonunga binoan yuridik shaxslarga yerga bo‘lgan egalik huquqi berildi, bu esa tadbirkorlar uchun yer resurslaridan mustaqil foydalanish imkoniyatini kengaytirdi. 2024-yil davomida sanoat hududlarida 3 mingdan ortiq tadbirkorlik sub’yektlariga yer egalik huquqi asosida berilgan.Mulkchilik munosabatlarining takomillashtirilishida shaffoflik va raqamlashtirish jarayonlari alohida ahamiyatga ega. “E-auksion” platformasi orqali mulk obyektlarini onlayn xususiylashtirish mexanizmi joriy etildi. 2023-yilda ushbu tizim orqali 2,1 ming obyekt savdoga chiqarilgan bo‘lsa, 2024-yilda bu raqam 3,6 mingtani tashkil etdi. Bu raqamlar fuqarolar va tadbirkorlar uchun teng imkoniyatlar yaratilganini anglatadi.Kelajak istiqbollari esa yanada keng. 2025–2030-yillarga mo‘ljallangan iqtisodiy islohotlar strategiyasida xususiy sektorning yalpi ichki mahsulotdagi ulushini 80 foizgacha yetkazish maqsad qilingan. Mazkur maqsadga erishish uchun hukumat tomonidan soliq imtiyozlari, qulay kreditlash mexanizmlari va eksport faoliyatini rag‘batlantiruvchi tizimlar ishlab chiqilgan. O‘zbekistonda mulkchilik munosabatlarini takomillashtirishning istiqbollari iqtisodiy, huquqiy va institutsional jihatdan mustahkam asosga ega. 2022–2025-yillardagi ijobiy ko‘rsatkichlar ushbu yo‘nalishdagi islohotlarning izchil va natijador kechayotganini ko‘rsatadi. Kelgusida ham xususiy sektorni yanada rivojlantirish, mulk huquqlarini himoyalash va investitsion muhitni yaxshilash orqali barqaror iqtisodiy o‘sish ta’minlanadi. 30 Xulosa Men ushbu kurs ishida “Mulkchilik munosabatlari — jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining asosiy vositalaridan biri sifatida” mavzusini tanlab, O‘zbekiston iqtisodiyotidagi mulkchilik shakllarining rivojlanishi, ularning turlari, samaradorligi hamda istiqboldagi takomillashuv yo‘nalishlarini chuqur tahlil qilib chiqdim. Ish davomida mulkchilik munosabatlarining nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va huquqiy ahamiyatga ega ekanligini anglab yetdim. Bugungi kunda O‘zbekistonda davlat, xususiy, jamoaviy, aralash va chet el kapitali ishtirokidagi mulk shakllari faoliyat yuritmoqda. Har bir mulk shakli iqtisodiy faoliyatda muayyan rol o‘ynaydi, ammo ayniqsa xususiy mulkning rivojlanishi bozor munosabatlarini chuqurlashtirishda hal qiluvchi omil bo‘lib xizmat qilmoqda. Kurs ishida mulkchilikning tarixiy taraqqiyot bosqichlari, xususan mustaqillikdan so‘ng boshlangan islohotlar, xususiylashtirish jarayonlari va ular natijasida vujudga kelgan yangi mulkchilik shakllari bo‘yicha statistik ma’lumotlarni tahlil qildim. Shu bilan birga, ushbu sohadagi muammolar — byurokratik to‘siqlar, mulk huquqini himoya qilishdagi kamchiliklar va ayrim tartibga solish mexanizmlarining eskiligi kabi jihatlar ham ko‘rsatib o‘tildi. Mulkchilik munosabatlarini takomillashtirish istiqbollari doirasida men quyidagi takliflarni ilgari surdim: qonunchilik bazasini zamon talablari asosida yangilash, mulk huquqini kafolatlovchi mexanizmlarni kuchaytirish, xususiy mulk egalari manfaatlarini himoya qilishda sud tizimi mustaqilligini ta’minlash, shuningdek, aholi va tadbirkorlarning mol-mulk huquqi bo‘yicha huquqiy savodxonligini oshirish. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, mulkchilik munosabatlari iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy barqarorlikning eng muhim tayanchlaridan biridir. Uni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish, huquqiy va iqtisodiy mexanizmlar bilan qo‘llab-quvvatlash O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik jamiyat sifatida rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. 31Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 3211) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021.

Mulkchilik munosabatlari — jamiyat iqtisodiy taraqqiyotining asosiy vositalaridan biri sifatida    |  Мулкчилик муносабатлари — жамият иқтисодий тараққиётининг асосий воситаларидан бири сифатида

Купить