Muqimiy hajviyotida badiiiy portret - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	164.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Muqimiy hajviyotida badiiiy portret

Sotib olish

MAVZU: “Muqimiy hajviyotida badiiiy portret ”
KURS ISHI
1

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….4
I BOB. MUQIMIY SHARQ ADABIYOTI GAVHARI
1.1.Muqimiy ijodiga bir nazar................................................................................6
1.2. Muqimiy ijodini bevosita o‘rganish............................................................12
II BOB. SHOIR HAJVIYOTIDA SHAKL VA MAVZU RANG-
BARANGLIGI (ADOLATSIZ AMALDORLAR,CHOR
CHINOVNIKLARI,SUDXO`RLAR TANQIDI)
2.1. Muqimiy hajviyotining o‘ziga xosligi........................................................23
2.2.Muqimiy hajviyoti ta’sirida vujudga kelgan turkum asarlar.......................27
XULOSA……………………………………………………………………........36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..38
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Adabiyot fani jamiyatimizning ijtimoiy rivojiga
asosiy ta’sir qiluvchi omil sifatida o‘rganib kelingan. Jamiyatimizning ijtimoiy
dunyoqarashini rivojlantirish va uni har bir qirrasini o‘stirish – adabiyot faniga
e’tiborni kuchaytirish orqali ro‘yobga chiqariladi. Adabiyotshunoslar ko‘pgina
adabiy asarlari orqali xalqimizning fikrini, uni dunyoqarashlarini va qalb
istaklarini tasvirlab kelishgan. Mazkur nodir kitoblarning aniq bir davr
ijtimoiy-iqtisodiy holatini tasavvur qilishda va shu davr hayoti to‘g‘risida xulosa
chiqarishlarida yordami ulkandir. Bundan tashqari adabiyotning ustunlari bo‘lmish
yozuvchi va shoirlar xalq dardi va xalq g‘oyalarini o‘zlarining asarlari yordamida
ko‘ratib mohirona yoritib keldi. O‘zga biror omil adabiyot kabi jamiyatni
ijtimoiy hayotida asosiy rol o‘ynay olmaydi. Jamiyatning, ayniqsa yosh
avlodning ongiga, vatanparvarlik fikrlarni singdirish – ularning kelajakda
ma’naviyati yuksak inson bo‘lib hayotda o‘rinlarinni topishda muhim ahamiyat
kasb etadi. Muqimiy hozirgi jamiyatning o‘zgacha qarashlarini asarlari
mazmunida mujassam qila olgan ijodkorlardan edi. Shuning uchun bo‘lsa
kerakki,uning ijodida hajviyot asosiy muhim o‘rin tutadi.
Kurs ishining maqsadi : Kurs ishi Muqimiy ijodini bevosita o‘rganish , uning
hajviyotining o‘ziga xosligi , hajviyoti ta’sirida vujudga kelgan turkum asarlar ni
o‘rganishni o‘z oldiga maqsad qilgan.
Kurs ishining obyekti: Fanning dolzarb mavzusi va muammolari chuqur
o‘rganiladi. Kurs ishi ustida ishlash jarayonida talaba tanlagan mavzuni chuqur
o‘rganib tahlil qiladi.
Kurs ishining vazifalari:
Muqimiy ijodini bevosita o‘rganish;
Shoir hajviyotida shakl va mavzu rang-barangligi (adolatsiz amaldorlar,chor
chinovniklari,sudxo`rlar tanqidi)ni;
Muqimiy hajviyotining o‘ziga xosligini;
Muqimiy hajviyoti ta’sirida vujudga kelgan turkum asarlarni o’rganishdan iborat.
3

Kurs ishning tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat.
4

I BOB. MUQIMIY SHARQ ADABIYOTI GAVHARI
1.1.Muqimiy ijodiga bir nazar
Muqimiy - XIX asrda milliy adabiyotimining eng katta namoyandasi,
o‘zining ijodi bilan butunjahon adabiyotida “devon adabiyoti” deb nom olgan
Sharq adabiyoti gavharlaridan biri bo‘lib hisoblanadi.
Lirik shoir va zabardast hajvchi bo‘lmish Muhammad Aminxo ja –ʻ
Muqimiy XIX asrning oxirgi choragi va XX asr boshidagi o zbek milliy
ʻ
adabiyotini eng yirik namoyandaligi bilan mashhur bo‘ldi. Markaziy Osiyo, shu
jumladan, O zbekiston chor Rossiyaning mustamlakasi.. bo‘lgan bir paytda ijod
ʻ
qilayotgan Muhammad Aminxo ja-Muqimiy ijodi xalqchil bo‘lib xizmat qildi. U
ʻ
g‘amdan ezilgan mehnatkash qora xalq , bechora kosib- hunarmandlar va
xonavayron qashshoq qishloq dehqonlarining qalb kuychisi sifatida maydonga
chiqdi. Qaramlik davridagi adolatsizliklar va zo ravonliklarni, mustamlaka tuzum
ʻ
tomonidan qo‘llangan qoidalarni xalq tilida, mohirona usulda shafqatsiz
qoralagan Muqumiy yurtimiz kelajagiga umid bilan qaradi. Shoirning ijodida
insoniylikka mehr-muhabbat ulug landi, iymon-e tiqod, halollik, saxiylik,
ʻ ʼ
pokdomonlik, elparvarlik, do stlik, tabiat go zalligidan quvonish, visol
ʻ ʻ
lahzalarining lazzati va hijron azob-uqubati ijod lavhalarida juda ta sirli ko‘rsatib
ʼ
berildi. 1

Oxirgi yillarda Muqimiyning ijodiga atab chop etilgan asarlar:
H.Yoqubovning “O‘zbek demokrat shoir Muqimiy“(1953), A.Olimjonovni
“Muhammad Amin Muqimiy” (1953 ) H. Rozzoqning “Muqimiy va Zavqiy”
(1955) nomli kitoblari hamda “Furqat va Muqimiy“ (1958) nomli maqolalar
to‘plami, Muqimiy “Tanlangan asarlar“ining (1958) rus va o‘zbek tillaridagi
nashri , Muqimiyning ikki to‘mlik asarar to‘plami (1960) bunga yaqqol misol
bo‘ladi. 1970-yilda G‘afur G‘ulom nomidagi badiiy adabiyot nashiriyotida
“Muqimiy. hayoti va ijodi” nomli birinchi marta monografiya chop etildi.
Shoirning nodir merosini asosiy qismi g‘azal, murabba va muxammaslardan
iborat ekanligi kitobxonlarni hayratga solib kelgan. Muqumiyning barcha
1
Abdurasulov M. O‘zbek ma’rifatparvar shoirlari ilm-ma’rifat haqida. T.: “O‘qituvchi”. 1972.
5

g‘azallari shoirning tiriklik chog‘idayoq qo‘shiq bo‘lib kuylangan. Ma’rifatparvar
shoir asarlarida go‘zal insoniy his-tug‘ular go‘zal va aniq ifodalangani sababli
oddiy xalq o‘rtasida tez tarqalardi. Shoiring ijodida Mamajon makay, Nizomxon,
Farzincha, Ismoil naychi kabi o‘sha davrning mashhur san’atkorlarini o‘z o‘rnini
topa oldi. Muqimiyning asarlari o‘zi kabi adabiyotshunoslar hamda
zamondoshlari diqqat-e’tiborida bo‘lganligi bejizdan emas. Shoir asarlari
musiqaga oson tushishi, jarangdor bo‘lishi , she’rlarining mazmuni-mohiyati ham
o‘sha davrni kuylovchi bo‘lishi bilan ahamiyat kasb etdi. Ammo qizil sho‘ro
davridagi barcha yaratilgan asarlar kommunistik mafkura qoidalariga asoslangan
bo‘lib Muqimiyning ko‘p she'riy asarlari qayta ko‘rib chiqildi, lirik she’rlari va
hajviy asarlari zamon mohiyatiga qarshi talqin qilingan. Shu sababli shoirning
she’riy merosi mustaqillik qarashlari talablari asosida qayta baholandi.
Muqimiyning dunyoqarashi, ijtimoy voqelikka aloqalarini, ijodkor sifatidagi
faoliyatini belgilash qanchalik dolzarb vazifalardan ekanligini ko‘rsatadi.
1953-yil Muqimiy vafotining 50 yil to‘lganligi munosabati bilan bir qator
yangilklar yaratilib, muqimiyshimoslikka asos bo‘ldi. Komil Yoqubov, Abdulla
Olimjonov, Hodi Zaripov, Hoshimjon Razzoqov, G‘ulom Karimov, Abdurashid
Abdug‘afurov kabi mahhur zabardast olimlar salmoqli ishlarni yaratishga
erishdilar.
Professor G‘ulom Karimov (1909-1991) - muqimiyshunoslik maktabiga
asos sola olgan olimlardan bo‘la oldi. Allomaning bu sohadagi birinchi ijodi
“Muqimiyning hayoti va ijodini o‘rganish tarixidan”(1957) oliy o‘quv yurtlari
tolibalari uchun maxsus yozilgan “O‘zbek adabiyoti tarixi” (3-kitob)idagi (1966,
1975, 1987) Muqimiyga bag‘ishlangan tadqiqotlari, 1962-yili yoqlagan “O‘zbek
demokrat shoiri Muqimiy va uning davri adabiyoti” doktorlik dissertatsiyasi,
1970-yili chop etgan “Muqimiy. Hayoti va ijodi” monografiyasi
muqimiyshunoslik ilmining eng yaxshi namunalaridan hisoblanadi. Shoirning
asarlari shu kunga qadar amalga oshirilgan ko‘p adabiyotshunos olimlar,
professor G‘ulom Karimov nomi ila bog‘liqdir. Muqimiyshunoslik mustaqillik
sharofati bilan yangi bosqichga ko‘tarila oldi. Shoirning bosib o‘tgan
6

qiyinchilikka to‘la ijodiy yo‘li, uning mazmuni adabiy meroslarini mustaqillik, el
va Vatan manfaatlari nuqtai nazaridan ko‘zdan kechirish va xulosalar chiqarishga
ehtiyoj bor.
Muqimiy hozirgi jamiyatning o‘zgacha qarashlarini asarlari mazmunida
mujassam qila olgan ijodkorlardan edi. Shuning uchun bo‘lsa kerakki,uning
ijodida hajviyot asosiy muhim o‘rin tutadi. Shoir hayotida nohaqliklar,
adolatsizliklar, qoloqlik, jaholat kabi zararli illat va odatlarni yo‘qotish lozim va
mumkin ekanligiga ishonar va ijodini shunga qarattirgandi. Shu ma’noda
Muqimiy-lirik shoir bilan Muqimiy-hajvi go‘y mazmunlar io‘zaro uzviy
bog‘langan bo‘lib, biri ikkinchisini to‘ldirib keladi. Faqat farqli tomoni shundaki,
lirik shoir Muqimiy bir biriga o‘xshash adabiy usullar ishlatib kelgan, oliyqalb va
samimiy, yaxshi qaxramonlar yaratgan bo‘lsa, endi u satirik shoir kabi o‘zgacha
adabiy uslublarni mohirona ishlatib , tanqidiy-satirik obrazlarni yaratishga qodir
bo‘ldi, yovuz qahramonlarning kulgili, jirkanch tashqi siyratlarini yangi
usullarni qo‘llagan holda ustalik bilan ko‘rsata oldi. Muqimiy hajviy asarlari
mumtoz adabiy she’riyatni turli xil janrlarida keng ko‘lamda ijod qilinib yozilgan.
Masalan, ”Tanobchilar”, ”To‘yi Iqonbachcha”,”Maskovchi boy ta’rifida”, ”Voqeai
Viktor” kabi she’rlar masnaviy yo‘nalishda yaratilgan bo‘lsa,”Saylov”, ”Dar
shikoyati” Laxtin”,”Voqeai ko‘r Ashurboy hoji” g‘azal yo‘nalishida
bitilgan.”Hajvi Viktor”,”Hajvi Viktorboy” she’rlari esa muxammas yo‘nalishida
yaratilgan. 2

Muqimiy lirik yo‘nalishidagi shoir sifatida yetarli darajada mashhur
bo‘lgan bo‘lsada, kuchli satirik sifatida ham oddiy xalqning o‘rtasida shunchalik
ulkan mashhurlikka ega bo‘ldi. Shoirning bu kabi asarlari uchun asos bo‘lib
xizmat qiluvchi mavzular va timsollarni o‘z zamoniga mos bo‘lgan hayotdan olib
o‘zida tanish yaxshi hodisalarni tanqidiy tahlil qila oldi. O‘sha davrning ruhi ila
oziqlandi. Muqimiy hajviyoti uchun “asos” avvalambor chor Rossiya o‘rnatgan
qillikning tartibi, hukmronlik qilayotgan davlatning adolatsiz va zo‘ravonligi,
2
Valixo‘jayev B. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi. T.: “O‘zbekiston. 1993
7

inson huquqining paymol bo‘lishi, chor va mahaliy boylarning va amaldorlarning
o‘zboshimchalik va shafqatsizlik bilan xalqni ezishi, aldamchilik va axloqiy
sifatlarning paydo bo‘lishi turtki bo‘ldi. Mehnatsevar xalq, hunarmand-
kosiblarning og‘ir iqtisodiy sharoiti, qullikning zulmi ostida shaharlar-
qishloqlarning vayronaga aylanib borishi ilojsiz insonlar taqdiri Muqimiy hajviy
asarlarida yetakchi o‘rinni egallaydi. XIX asr oxirlarida og‘ir tarixiy sharoitda
keng tomir otgan takabbur poraxo‘r tanobchilarni tovlamachi,yulg‘ichlarni esda
qoluvchi obrazlarini yaratishga erishdi. Muqimiy o‘zining she’ridan birini
“Tanobchilar” deb nomladi. Tanobchi-yer o‘lchovchi degan ma’noni anglatadi.
Erta bahor faslida dehqonlar yerga ekinlarni ekib bo‘lishgach, maxsus kishilar
kelib uni o‘lchashgan va shunga qarab soliqlarni belgilab berishgan. 1 tanob –
gektarning olti qismdan birini tashkil qilgan. ”Tanobchilar ” hajviy asari ochko‘z
amaldorlar zulm-illatiga uchrgan oddiy dehqonning hikoyasi sifatida btilgan.
Dehqonlar boshlariga tushgan kulfatni, kechirgan og‘ir savdolarni shunday
hikoya ila tasvirlaydi:
Bo‘ldi taajjub qiziq hangomalar,
Arz etayin endi yozib nomalar.
O‘n ikki oyda keladur bir tanob,
O‘zgalarga roxat-u menga azob
Darhaqiqat, mazkur “tanob” voqeasi o‘zga dunyo-boylarga, ulkan yer
sohiblariga quvonh baxsh etar, sodda mehnatkash dehqonni esa azob-uqubatlarga
solardi, xonavayron qilardi, chunki yerni “tanob”lash yordamida chor
hukumatning shafqatsizlarcha olib borayotgan og‘ir soliq siyosati ro‘yobga
chiqarilar edi.
Ma’lumki, chor Rossiya mustamlakachilari tomonidan yuritilgan qonun-
qoidalarga ko‘ra har yili dehqon o‘z ekinini ekib bo‘lganidan so‘ng, ekin yer
maydonining o‘lchamini aniqlash va shunga qarab soliq solish maqsadida
boylar ,amaldorlar tumanlarga, qishloqlarga chiqar edilar. Qallob amaldorlar
ekin ekilgan yer maydonlarini tanob bilan o‘lchaganlari uchun ular xalq tomonidan
tanobchilar deb nomlanganlar. Tanobchilar qishloqlarda xoxlaganlaricha
8

zo‘ravonlik qilishar, poraxo‘rlikning avj oishiga sababchi bo‘lishar, boylarga yon
bosishar, kambag‘al dehqonlar yerini o‘lchashda har xil qallobliklarni, yolg‘onni
ishlatib, mehnatkash xalqni ulkan soliqlar bilan ezar edilar. Xalqning mana shu
kabi ayanchli hayoti “Tanobchilar” she’rida o‘z aksini topadi. Muqimiy mazkur
asarida zahmatkash dehqonlarning og‘ir ahvolini ko‘rsatish bilan bir vaqtda, chor
Rossiya malaylari bo‘lgan mahalliy boylar, amaldorlarning jirkanch qiyofalarini
ko‘rsata oladi. ”Tanobchilar” hajviyasining bosh qahramonlari Sulton Alixo‘ja
bilan Hakimjonlar hisoblanadi. Poraxo‘rlik adolatsizlik va zo‘ravonlik mazkur
qaxramonlarga xos xususiyatdir. Muqimiy ushbu amaldorlarni bir o‘zini emas
balki o‘z “xo‘jayin”lariga ishongan holda ular nomidan harakat qildirib, satirada
tipik sharoit yaratadi Muqimiy ushbu ikki amaldorni qora xalqni talash
maqsadida ,,ittifoq” tuzib , do‘st inoq bo‘lib olganliklarini juda mohirlik ila fosh
qiladi.
Sulton Alixo‘ja ,Hakimjon ikov,
Biri xotun, birisi bo‘ldi kuyov,
Ikkalasi bo‘ldi chunon ittifoq,
Go‘yo hayol aylaki, qilmayin nifoq.
Osh yesalar, o‘rtada sarson ilik,
Xo‘ja-chiroq yog‘i, Hakimjon-pilik.
Maqtanchoq, haromxo‘r tanobchilarning mushugini “pisht” deydigan biror
kimsa yo‘q. Xalq-omi qo‘rqoq. Chor Rossiay hukumatiga esa xudi shu kerak edi.
“Tanobchilar” adabiyot tarixida bu holatni umumlashma ifodasini bergan ijod
mahsuli sifatida alohida ahamiyatga egadir.
Shoir Muqimiy satiralari kitobxonni zeriktirmaydi. Uning asarlari goh
kuldiradi, gohida esa chuqur o‘yga tushirib qo‘yadi. Muqimiyning hajviyalari
qahramonlari bizni davrimiz vaqtida ham uchrab turadi albatta. Shoir satirasi
yordamidai xalqning qalbini zabt eta oldi. Uning oddiy, barcha uchun tushunarli
asrlarida aniq xalq hayotidan olingan voqealar aks ettirishga erishilgan.
Muqimiyning qo‘lida hazil-mazax kulgu qo‘pol qah-qaha yoki oddiygina
xushchaqchaqlik, bachkana suhbat bo‘lmasdan, balki hayotdagi qoloq
9

taraqqiyotga to‘siq g‘ovlarni, insonlar ongidagi va tabiatidagi ojizlik va salbiy
belgilarni, xunuk fe’l-atvor va o‘rinsiz hatti-harakatlar ustidan kulish, tanbeh
berish, ogohlantirish vazifasini o‘taydi. 3
Muqimiy sevgi-muhabbat mavzusida ko`lab yurakni titratuvchi she’rlar
ijod qildi. She’rlarida insoniy xis-tuyg‘ulrning har xil ko‘rinishlari mohirona
ko‘rsat aolindi. Shoir Muqimiy ayrim paytlarda shunday ajoyib ijodiy mahorat
ko`rsatadiki, so`z san’atining namunasi bo`lgan bu she’rlarni o`qiganda, kishining
ko`z o`ngida jonli manzaralar, sehrli rassom qalami ila chizilgan ajoyib lavha
namoyon bo`lmasdn qolmydi. U o‘z xayollarida yaratgan lavha jonli va qonli
hayotning manzarasiga aylanib ketadi. Junladan «Yolg`iz» radifli g`azali shunday
san’at mo`jizalaridan biri bo`libgina qolmay, u rassom uchun ham, haykaltorosh
uchun ham tayyor materialdir.
Banogoh uchradi, ot o`ynatib bir dilrabo yolg`iz,
Rikobiga surib ko`z, qo`l ochib duo yolg`iz. . .
Mazkur she’rda tasvirlangan manzaralar o`zining aniqligi va jonliligi ila
kishilarni o`ziga maftun etmay qolmaydi: ot o`ynatib kelayotgan go`zal mahbuba,
ot uzangisiga ko`zini surib, go`zal haqiga duo qilguvchi oshiq. Bu manzarada
Sharq adabiyotiga xos qanchadan-qancha romantika va insoniy his tuyg`ular
yotadi.
Shuni aytmoq lozimki, shoir ijodidagi g‘am-alam, hasrat va shikoyat motivi
umidsizlik belgilari bo`libgina qolmay, balki lirik qahramonlardagi zo`r orzu,
ulug` g`oya va ularni amalga oshishga bo`lgan zo`r umid natijasida paydo bo‘lgan
motivlar edi. Qaramlik mustamlaka tuzumdan qanoatlanmagan va o`zining
yuksak g`oyalarini amalga oshirish maqsadida turmushda hali yetarli ijtimoiy
zamin topa olmagan Muqimiy mustaqillika qarab intiladi va o`ziga o`zi:
Kelur oxir seni ham yo`qlagudek bir zamon yaxshi,-
deb hayqiradi. Kelajakda yaxshi zamonlardan darak berguvchi bu satrlarda
Muqimiy ijodining eng kuchli tarafi, shoir lirik qahramonlarining asl qiyofasi aniq
ko`rinib turadi.
3
Jalolov A. O‘zbek ma’rifatparvar-demokratik adabiyoti. T.: 1978
10

Bir qator o`rinlarda Muqimiy qadimdan xalqimiz mentalitetiga xos bo`lgan
milliy xususiyatlar va urf-odatlarga ishora qilib, jonli badiiy lavhalar
tasvirlaydi.Dutor chertib mayin-xonish qilish, ayniqsa, Farg`ona vodiysi ayol-
qizlarining o‘rtasida keng tarqalgan:
Asr emas qayu bir fe’lu atvoring, xususankim,
Olib ilgingga chalganda dutor ohista-ohista.
Mehmonni kutib olishda hamma joyni chinnidek tozalab, yo`llarni supurib
qo`yish, kelgan mehmonlarning qo‘liga suv quyish eng yaxshi odatlarimizdan
hisoblangan. Lirik qahramonlar ham o‘z ma’shuqalarini intizorlik bilan kutishar
ekan, ko`z yoshidek suv sepib, uning kelish yo`llarini tozalab qo`yishadi:
Suv sepib ko`z yoshidin, qo`ydim yo`lingiz tozalab,
To kelur vaqtida domonni g`ubor etmay keling.
Muqimiyning ulkan badiiy san’atini ko‘rsata olguvchi bu kabi misollar
shoirning lirik merosida nihoyatda ko`p uchratish mumkin. Mustaqillik yillarida
adabiy merosimizni keng omma o‘rtasida o‘rganish uchun barcha imkoniyatlar
yaratildi. Jumladan Muqimiyning ijodlarini xorijiy tillarga tarjima qilish uchun
yo‘l ochildi. Shoirning nomini abadiylashtirish maqsadida Qo‘qonda uy muzeyi
tashkil qilindi. Farg‘ona viloyatida joylashgan shaharcha, Toshkent ko‘chalarining
biriga, O‘zbek davlat musiqali drama teatriga Muqimiy nomi berildi. Bu
jarayonlarning davomi sifatida 2020-yil may oyida tashkil qilingan adiblar
xiyoboni adabiyot, ma’rifat va madaniyat markaziga aylantirilib, undagi 24
nafar adiblar timsoli tasvirlanganligi tahsinga sazovordir.
1.2. Muqimiy ijodini bevosita o‘rganish
Shoir ijodini ijtimoiy-tarixiy aspektda,zamondoshlari va salaf (o‘tmishdosh)
hamda halaf (izdosh)lari me’rosiga qiyosan o‘rganish.Professor G‘ulom Karimov-
muqimiyshunoslik maktabiga asos solgan olim.Uning bu boradagi ilk maqolasi
“Muqimiyning hayoti va ijodini o‘rganish tarixidan”(1957 yil) oliy o‘quv yurtlari
talabalari uchun yozilgan “O‘zbek adabiyoti tarixi” uchinchi
kitobidagi,Muqimiyga bag‘shlangan tadqiqotlar 1962-yilda yoqlagan “O‘zbek
democrat shoiri Muqimiy va uning davri adabiyoti” doktorlik dissertatsiyasi,1970
11

yil nashr etilgan “Muqimiy.Hayoti va ijodi” monografiyasi muqimiyshunoslik
ilmining sara namunalaridir. 4
Muqimiyning bizgacha yetib kelgan ijodiy me’rosini 10 ming misra atrofida
taxmin qiladilar ular asosan lirika va hajviyotdan iborat. Muqimiy me’rosining
katta qismini g‘azal,murabba va muxammaslar tashkil etadi.Ma’rifatchi shoir
she’rlarida go‘zal insoniy tuyg‘ular,yoqimli va tushunarli ifodalangani uchun xalq
orasida tez yoyildi. Muqimiy she’rlarida Mamajon
Makay,Nozimxon,Farzincha,Ismoil naychi singari o‘z davrining taniqli
san’atkorlarini tilga oladi. Muqimiy ijodiy me’rosida hajviyot salmoqli o‘rin
tutadi.Muqimiy hajviyoti uning ijodidagi asosiy motivlar bilan uzviy bog‘liq
bo‘lib,shoir ijodiy qiyofasini to‘liq tasavvur qilishga shoir ijodining
ijtimoiy ahamiyatini to‘laroq tushunishga yordam beradi.Muqimiy o‘z lirikasida
ifodalay boshlagan hukmron muhitdan nolish,shikoyat qilish,mavjud tuzum
tartiblaridan qanoatlanmaslik,hasrat nadomatlari hajviyotda yanada
kuchaytirilib keskin tus oldirib ,tanqidiy,satirik va yumoristik asarlar yaratdi.Yangi
zamonning vakili sifatida shoir ijodiga millatning o‘zgarib borayotgan ijtimoiy
tafakkuri kuchli ta’sir ko‘rsatishi tabiiy edi.Chunki u borliqdan,ijtimoiy
turmushdan atrofdagi odamlarning dard-u g‘amlaridan uzilib qolmagan,balki
shukarga qo‘shilib borayotgan ijodkor edi.Shuning uchun ham Muqimiy ijodida
jamiyat va shaxslar hayotidagi illatlarni inkor etish,ularni kulgiga olish,hajviy
tanqid qilish,xullas,faol ijtimoiy munosabat yetakchilik qiladi.Yangi o‘zbek
adabiyotining asl belgilari ham aynan shu jabhalarda namoyon bo‘ladi.Mumtoz
adabiyotda hajviyotga ancha past nazar bilan qaralgan. Chunki hajviyot bilan
shug‘ullanish adabiyotni oddiy hayotga,odamlarning tirikchiliklariga
yaqinlashtirardi,ilohiy muhabbat,Olloh tajallisi o‘rniga turmushning kir va jo‘n
hodisalarini qalamga olishni talab etadi.Mumtoz adiblar nazarida bu hol adabiyotni
jonlantirgan,Olloh sifatlarini vasf etishdan iborat.Asosiy vazifasidan
chetlashtirilgan.
4
Jo‘rayev H. Lirikada an’anaviylik va o‘ziga xoslik. T.: 2004.
12

Yangi zamon yangicha qarashlarni taqozo etdi.Muqimiy yangi zamonning
yangicha qarashlarini o‘zida mujassamlashtirgan ijodkor edi.Shuning uchun ham
uning ijodida hajviyot uhim o‘rin tutadi.Shoir hayotidagi
nohaqliklar,adolatsizliklar,qaloqlik,jaholat singari illatlarni tuzatish lozim va
mumkin ekanligiga umid bog‘lar va ijodini shunga yo‘naltirgandi.Shu ma’noda
Muqimiy-lirik shoir bilan Muqimiy-hajvigo‘y tushunchalari bir-biri bilan uzviy
bog‘langan bo‘lib,biri ikkinchisini to‘ldiradi.Faqat farqi shundaki,lirik shoir
Muqimiy bir xil adabiy usullar ishlatgan,oliyjanob va samimiy,ijobiy obrazlar
yaratgan bo‘lsa,endi u satirik shoir sifatida boshqacha adabiy usullar
qo‘llab,tanqidiy-satirik obrazlar yaratdi,yovuzlarning kulgili,jirkanch tashqi
qiyofalarini ochib tashladi.
Muqimiy hajviyoti o‘z mazmuni va uslubi,badiiy usuli jihatidan satira va
yumorga bo‘linadi.Muqimiy satiralari mazmun jihatdan boy,tematik jihatdan rang-
barangdir.Aytish mumkinki,Muqimiy satiralari jamiyat hayotining hamma asosiy
tamoyillarini qamrab oldi.
Muqimiy satiralarining mohiyatini ravshanroq ochish va ular to‘g‘risidagi
mulohazalarimizni osonlashtirish uchun bu satiralarni tanqid ob’yektiga qarab
shartli ravishda uch guruhga bo‘lish mumkin:
1.Chor chinovniklari va mahalliy amaldorlar zulmini ko‘rsatishga,ularning
jirkanch obrazlarini yaratib fosh etishga qaratilgan satiralar
(“Tanobchilar”,”Dodxohim”,”Axtaring”,”Saylov”,”Tar mevalar” va boshqalar)
2.Mahalliy boylar kirdikorlarini ochib tashlashga ularning xususiy mulkchilik
zaminida tug‘iladigan pastkashliklarini ko‘rsatishga qaratilgan
satiralar(“Maskovchi boy ta’rifida”,”Hajvi Viktorboy”, ”Hajvi Viktor”,”Voqeai
Viktorr”,”Dar shikoyati Laxtin”,”Voqeai ko‘r Ashurboy Hoji”,”To‘yi
Iqonbachcha”,”Hoji qadoqchi ”,”Gap to‘g‘risida gap ” va boshqalar)
3.Jamiyatda tekinxo‘rlik bilan kun ko‘ruvchi din ahillarini tanqid
qilishga,ularning fe’l-atvorlaridagi iflosliklarni kulgili hollarni tasvirlashga
bag‘ishlangan satiralar(”Avliyo”).
13

Muqimiy hajviyalari mumtoz she’riyatimizning turli janrlarida
yozilgan.Masalan,”Tanobchilar”,”To‘yi Iqonbachcha”,”Maskovchi boy
ta’rifida”,”Voqeai Viktor” kabi she’rlar masnaviyda bitilgan bo‘lsa,”Saylov”,”Dar
shikoyati Laxtin”,”Voqeai ko‘r Ashurboy hoji” g‘azal yo‘lida yozilgan. 5
”Hajvi
Viktor”,”Hajvi Viktorboy” she’rlari muxammas shaklida bitilgan.
Muqimiy lirik shoir sifatida qanchalik mashhur bo‘lgan bo‘lsa ham kuchli satirik
sifatida ham xalq orasida shunchalik katta shuhrat qozongan.Shoir bu tur asarlari
uchun mavzu va timsollarni o‘sha hayotdan olib o‘zida tanish yaxshi voqea-
hodisalarni tanqidiy tahlil etdi.O‘sha davr ruhidan oziqlandi.Muqimiy hajviyoti
uchun “xom ashyo”avvalo chorizm o‘rnatgan mustamlakachilik tartibi hukmron
adolatsizlik va zo‘ravonlik inson haq-huquqining toptalishi,chor va mahaliy
amaldorlarning o‘zboshimchaligi va shafqatsizligi aldamchilik va axloqiy
tubanliklar berdi.Mehnatkash omma,hunarmandkarning og‘ir iqtisodiy
ahvoli,mustamlaka zulmi ostidagi shahar-qishloqlarning vayronaga aylanishi
nochor shaxs taqdiri Muqimiy hajviyotida yetakchi o‘rin egallaydi. XIX asr
oxiridagi tarixiy sharoitda tomir otgan takabbur poraxo‘r tanobchilarning
tovlamachi,yulg‘ichlarning esda qoladigan obrazlarini yaratdi.U o‘z she’rlaridan
birini “Tanobchilar” deb atadi.Tanobchi-yer o‘lchovchi degani. Erta bahorda
dehqon yerga ekinni ekib bo‘lgach,maxsusu kishilar chiqib uni o‘lchaganlar va
shunga qarab soliq belgilangan.Bir tanob – gektarning oltidan birini tashkil
qilgan.”Tanobchilar ” satirasi amaldorlar zulmiga yo‘liqqan oddiy bir dehqonning
hikoyasi tarzida yozilgan.Dehqon o‘z boshiga tushgan kulfatlarni,kechirgan
sarguzashtlarini shunday hikoya bilan boshlaydi:
Bo‘ldi taajjub qiziq hangomalar, Arz etayin emdi yozib nomalar.
O‘n ikki oyda keladur bir tanob, O‘zgalarga roxat-u menga azob
Haqiqatdan ham,bu “tanob” voqeasi o‘zgalarga-boylarga,katta yer egalariga
roxat baxsh etar,oddiy mehnatkash dehqonlarni esa azob-uqubatga
solar,xonavayron qilar edi,chunki yerni “tanob”lash orqali chor hukumatining olib
borayotgan og‘ir soliq siyosati amalga oshirilar edi.
5
Karimov G‘. O‘zbek adabiyoti tarixi. Toshkent. 1976.
14

Ma’lumki,chor mustamlakachilari tomonidan o‘rnatilgan tartibga ko‘ra har
yili dehqonlar o‘z ekinini ekib bo‘lganlaridan so‘ng ekin maydonining qanchaligini
asniqlash va shunga qarab soliq solish uchun amaldorlar qishloqlarga chiqar
edilar.Ular ekin maydonlarini tanob bilan o‘lchaganlari uchun ular tanobchilar deb
yuritilgan.Tanobchilar qishloqlarda istaganlaricha zo‘rlik o‘tkazar,poraxo‘rlikni avj
oldirib boylarga yon bosar,kambag‘allar yerini o‘lchashda turli firibgarliklarni
ishlatib,xalqni katta soliqlar bilan qiynar edilar.Xalqning ana shunday ayanchli
hayoti “Tanobchilar” she’rida aks etadi.Muqimiy bu she’rida mehnatkash
dehqonlarning og‘ir ahvolini ko‘rsatish bilan birga,chor malaylari bo‘lgan mahalliy
amaldorlarning jirkanch tipik qiyofasini tasvirlaydi.
”Tanobchilar” satirasining bosh qahramonlari Sulton Alixo‘ja bilan
Hakimjonlardir.Poraxo‘rlik adolatsizlik va zo‘ravonlik ularga xos xususiyatdir.
Muqimiy bu amaldorlarni yolg‘iz holda emas balki o‘z ,,xo‘jayin’’ lariga suyangan
holda ular nomidan harakat qildirib , satirada tipik sharoit yaratadi Muqimiy bu
ikki amaldorni xalqni talash uchun ,,ittifoq’’ tuzib , do‘st ahil bo‘lib olganliklarini
juda ustalik bilan fosh etadi:
Sulton Alixo‘ja ,Hakimjon ikov , Biri xotun ,birisi bo‘ldi kuyov,
Ikkalasi bo‘ldi chunon ittifoq , Go‘yo hayol aylaki ,qilmayin nifoq.
Osh yesalar ,o‘rtada sarson ilik , Xo‘ja –chiroq yog‘i,Hakimjon –pilik,
Shu taxlitda shoir Hakimjon bilan Sulton Alixo‘janing yer o‘lchash uchun
qishloqqa chiqib kelishini ,nasl-nasablari, amal va huquqlari to‘g‘risida
dehqonlarga maqtanib, ulardan pora talab qilishlarini ,porani olganidan so‘ng ham
dehqonlar yerini ortiqcha ,,duchandon” o‘lchab, ularga zulm o‘tkazishlarini aks
ettirib , ularning tipik xarakterini ochib beradi. Chunonchi,Sulton Alixo‘ja xalqqa
shunday buyruq beradi:
Menki tanobingga chiqibman kelib, Xizmatimni yaxshi qilinglar bilib,
O‘t qo‘yubon kuydiradurg‘on o‘zum, Xokimingu o‘lduradurg‘on o‘zum.
Xoh tanobingni duchandon qilay, Xoh karam birla boshingni silay.
Hakimjon ham zo‘ravonlikda Sulton Alixo‘jadan qolishmaydi:
Ikki tanobingnin qilay o‘n tanob , Yurtingizni kuydirib aylay xarob.
15

Sulton Alixo‘ja bilan Hakimjonning bu xilda o‘zini xo‘jayin hisoblab , xalqqa
do‘q qilishi tasodifiy emas edi.Haqiqatan ham chor hokimiyatining vakillari
sifatida xalqqa cheksiz zo‘rlik va zulm o‘tkazish huquqiga ega edilar.Adolatsizlik
hukmron bo‘lgan o‘sha zamonlarda ular ustidan qilingan xalq arzini,
shikoyatini,hech kim eshitmas, ularning har qanday kirdikorlari ,jinoyatlari jazosiz
qolib ketar edi.Shuning uchun ham ular:
Zulm birlan elligu yuzni olur, Boz tanobini duchandon solur.
edi.Bundan shoir g‘azablanib ,mavjud tartiblarga nafrat bildiradi, la’natlar o‘qiydi.
Shoir satirasining hokim guruhlarga qaratilgan so‘nngi misralarida bunday alam-
hasrat va nafrat ayniqsa kuchli ifodalanadi. 6
Tog‘i bular yaxshi –yu bizlar yomon , El tamizidin hazar et, al’omon.
Maqtanchoq,haromxo‘r tanobchilarning mushugini ‘’pisht’’ deydigan kimsa
yo‘q.Xalq-gumroh.Chor hukumatiga esa shunisi ma’qul. “Tanobchilar’
adabiyotimiz tarixida ushbu holatning umumlashma ifodasini bergan asar sifatida
alohida ahamiyatga ega. Muqimiyning ’’To‘yi Iqonbachcha ’’ hajviyasida o‘zida
bo‘lmagan sifatlar bilan maqtanadigan ,chiranchoq odamlar ustidan kuladi. O‘zbek
uchun to‘y qilish – o‘talishi lozim bo‘lgan burch ,lekin uni ayrimlar sohta obro‘
orttirish vositasiga aylantiradi. Jumladan, inoqlik gumashta ,hech kim so‘ramasa
ham oldindan o‘g‘limga unday to‘y qilaman , bunday osh beraman , deb kerilib
yuradigan maqtanchoqlardan biri .Gumashtaning Toshkentdagi xo‘jayiniga sim
qoqishi bilan kechagina katta to‘y qilib, hammani qoyil qoldiraman deb yurgan
kimsa birdaniga o‘zgarib, to‘yni yeng ichida o‘tkazishga urinadi.Xo‘jayinning
qanday odam ekanligi quyidagi misralarda yaqqol ko‘rinadi:
Men rizomas kishiga non bersang, Yo tovuq saqlasang-u don bersang.
Tuynugingdan agarda chiqsa tutun, Bunda ber dastmoyalarni butun.
Bo‘lsa umidingiz agar bizdan Manfaat ko‘rmasin birov sizdan.
Toshkentlik boyning bu ko‘rsatmasi Iqondagi gumashta uchun dastur
bo‘ldi.Lekin to‘yni o‘tkazmaslikning iloji yo‘q edi.Shuning uchun ham gumashta
boy ko‘rsatmalariga amal qilib ,to‘y xarajatlarini juda ham
6
Muqimiy. Bog‘ aro. T.: Akademnashr. 2010.
16

qisqartiradi.Muqimiyning tasvirlashicha,maslahat oshiga uch kishi chaqiriladi,qo‘y
so‘yilib go‘sht-yog‘i xumga bosiladi,ular oldiga kalla sho‘rva olib chiqiladi.To‘yga
yeti kishi aytilib ular oldiga “qotg‘on mog‘or otg‘on” non qo‘yiladi.Hajviyaning
keyingi qismida bevosita “to‘y” ning o‘tish jarayoni kulgili yo‘sinda aks ettiriladi
va bunda shoirning mahorati to‘la namoyon bo‘ladi.Bu hol odamlarni to‘yga aytish
tasvirida ko‘rinadi:
Yetti odamni o‘z mahallasidan, Qorni to‘q yangi to‘n basallasidin,
Qildi shovqinlamay imo uyidin, Mundin,undin,yuqoridin,quyidin.
Ma’lumki o‘zbekning to‘yiga hamma aytiladi.Gumashtaning o‘zi ham
ko‘pchilikning to‘yiga borgan, lekin o‘z to‘yiga yuqoridagiday qilib, yetti
kishinigina chorlaydi.To‘yxonadagi holat esa undan ham g‘aroyib:
O‘choq ustida gar yo‘talsa birov,
Yer edi yelkasiga yetti kosov.
Biri qattiq chiqarsa ovozin,
Bilmasin qo‘shni deb tutin og‘zin.
Muqimiy gumashta obrazini zo‘r mahorat bilan chizgan.Satirada keltirilgan
epizodlar g‘oyat xarakterli va o‘rinli.Oyoq uchida yurib ish bitirish,yeng ichida
to‘yga odam aytish,ovoz chiqarmay osh damlash,o‘choq boshida yo‘talgan
kishining yelkasiga kasov bilan tushirish,dasturxon yozish va osh tortish-bularning
hammasi bir maqsad uchun – gumashta obrazini yaqqol ko‘rsatish uchun xizmat
qiladi.Chunonchi to‘yga yozilgan dasturxon va tortilgan osh ta’rifi shunday bayon
etiladi:
Soldi alqissa eski dasturxon, Qo‘ydi,soyil kabi necha xil non.
Suzdi osh bir likavda uch kishidin, Ketti oshni ko‘rib hamma hushidin.
Osh misoli tabaqda ko‘z yoshi, Kurmaki ko‘p gurinchidin toshi.
Muqimiy satira oxirida to‘y o‘tgandan so‘ng hisob-kitob qilinganini,jami
xarajat o‘ttiz uch tanga bo‘lganini aytib,qo‘qonlik gumashtaga el-yurt nomidan
“uyatsiz” degan baho berib satirani o‘ziga xos uslubda tugatadi.
Satirada ortiqcha,keraksiz epizod-lavha bo‘lmaganidek,birorta o‘rinsiz so‘z
badiiy tasvir ham yo‘q.Satira g‘oyaviy-badiiy jihatdan yetuk va kompozitsion
17

tuzilishi jihatidan tugallangan asardir.Muqimuy tasvirlagan gumaszhta obrazi
jamiyatdagi ma’lum ijtimoiy guruhning mohiyatini ochib beruvchi tipdir.U
mulkdorlar o‘rtasida keng tarqalgan va xususiy mulkchilikning ajralmas qismi
bo‘lgan xasislikm va baxillik xususiyatlarini o‘zida gavdalantiradi.Xasislik va
ochko‘zlikning timsoli sifatida tasvirlangan gumashta obrazi toshkentlik boy va
uning qo‘qonlik gumashtasi adabiyotimizda yagona obraz emas.Bu xildagi
obrazlar o‘zbek adabiyotida ham,jaxon adabiyotida ham
anchagina.Masalan,O.Balzakning “Gopsek ” romanidagi Gopsek
obrazi,A.S.Pushkinning “Xasis ritsar” asaridagi ritsar obrazi ana shunday yaramas
xislatlarni tashuvchi kishilardir.Bunday obrazlar o‘zbek adabiyotida ham
bor.Sadriddin Ayniy yaratgan “Sudxo‘rning o‘limi” asaridagi Qori Ishkanba obrazi
o‘zining mohirona yaratilganligi bilan jaxon adabiyotidagi hech qanday xasis
obrazdan qolishmaydi.”To‘yi Iqonbachcha” satirasida Muqimiy tomonidan
yaratilgan xasis obrazi adabiyotdagi shu xildagi obrazlar tizimidan o‘ziga munosib
o‘rin olgan.”To‘yi Iqonbachcha” satirasida gumashtaning xasislikdan tashqari yana
bir xislati:malaylik xislati ham fosh etiladi.Gumashtaning birinchi xususiyati-
ochko‘zlik qanday chuqur mazmunga ega bo‘lsa,uning ikkinchi xususiyati
malayligi ham shunday katta umumlashtirma kuchga egadir.Chunki gumashtaning
jamiyatdagi ijtimoiy mavqeidan kelib chiqadigan xushomadgo‘ylik,
yalinchoqlik,qo‘rqoqlik xususiyatlari ma’lum ijtimoiy guruhga xos hisoblanadi.
Muqimiy yashab o‘tgan davrda saylov hodisasi ijtimoiy-siyosiy hayotimizda oldin
uchramagan yangilik bo‘lgani singari uning tasviri adabiyotimiz uchun hali
ishlanmagan mavzu edi.Chor hukumati Turkistonda saylov joriy
etib,yuzboshi,mingboshi,qozi kabi amaldorlar saylanadigan bo‘ldi.Lekin bu saylov
odil yo‘l bilan o‘tkazilmaganligi uchun ham poraxo‘rlikka yo‘l ochdi,saylovda
yutib chiqish talabgorlarining pul sochish musobaqasiga aylanib ketdi.Xalq
dardidan uzoq o‘z foydasidan boshqa narsa bilan ishi yo‘q amaldorlar saylovdan
qo‘rqishadi.Shoir “Saylov ” she’rida shu illatlarni qalamga oldi.Yetti baytdan
iborat bo‘lgan bu g‘azal keyingi vaqtlarda (1956 yilda ) topildi.
18

Qachonkim bo‘ldi hokim amri bilan ibtido saylov , Amaldor ahli boshig‘a bo‘lib
keldi balo saylov.
Teraklar bargidek titrab,jami qozi mingboshi, Degaylarkim:”Yuzini teskari qil,ey
xudo,saylov”.
Muqimiy bu mavzuni o‘ziga xos mohirlik va g‘oyaviy yuksaklik bilan
ishlaydi.U hokimlar amri bilan xalq boshiga tushgan bu g‘alvani “balo
saylov”,”vabo saylov” deb ataydi.Haqiqatdan ham amalparast xudbin
ma’murlarning hayot-mamotini hal qiluvchi bu voqea natijasida qizib ketgan
o‘zaro kurashlarning butunn og‘irligi xalq ommasiga tushar edi:
Sochib qarzu qavola,pul ko‘tarib istayub mansab, Bo‘lolmay ko‘p kishini
sindirub,qildi gado saylov.
Taloshi joh aylab ot chopib olmay dami orom Musulmonlarning rangin ayladi
chun qahrabo saylov.
Muqimiy saylov tashvishalarining bir hovuch puldorlar va amaldorlar
uchunligi,oddiy odamlar undan tamomila tashqarida ekanligi va befarq
ekanliklarini g‘azal maqta’sida ko‘rsatib beradi:
Muqimiy og‘ridi boshlar xaloyiq guftugo‘yidin, Shahar tinchib qolurdi bo‘lsa-
chi emdi adi saylov.
Bu davrda Muqimiyning “Saylov” nomli satirasidan tashqari,Zavqiyning
“Voqeai qozi saylov” asari ham yuzaga keldi.Bu asar Zavqiy asarlari orasida
topilgan ikki asarning biri bo‘lib 1909 -1910 yillar atrofida yozilgan asar 65 bayt,
130 misradan iborat.Asarning asosiy mavzvsi so‘nggi asrlardagi adabiyotimiz
uchun tanish bo‘lgan saylov masalasidir.Ma’lumki bu mavzu adabiyotimizda
Zavqiydan tashqari Hamzada ham bor edi. 7
Zavqiy o‘z asarini quyidagi misralar
bilan boshlaydi:
Siz eshitsangiz,ahli Farg‘ona, Aytayin bir ajoyib afsona
Qilaman bir hikoyai saylov, Bir kishi qoziyu,chiqdi birov.
Hokimlar tomonidan Qo‘qon shahrining Xo‘jand dahasi qoziligiga saylov
e’lon qilingandan so‘ng,qozilik mansabini talashish hangomasi boshlanib
7
Sulton I. Adabiyot nazariyasi. T.: “O‘qituvchi”. 1990.
19

ketadi.Asarda tasvirlanishicha raqobatda ishtirok qiluvchi ko‘p odamlar ichida
ayniqsa ikki da’vogar qozilik mansabida o‘sha vaqtda ishlab turgan mulla Kamol
bilan sobiq qozi mulla Hakimjon ajralib turar edi.Mulla Kamol aslida shahrixonlik
bo‘lib,Qo‘qonda Shokir qora, Olim qavoq va Hasanjon alamlar bilan til biriktirib
olgan va istagancha noma’qulchiliklar qilar edi.Saylov e’lon qilingach,u o‘n ming
qarz ko‘tarib xo‘b sarf qiladi,kattalarga pora berib,saylovchilarning og‘zini
moylashga harakat qiladi.Sobiq qozi mulla Hakimjon ham qarab turmaydi.Atrofiga
Solixez,Mo‘minshoh kabi boylarni,shoh Inoyat qo‘rboshi kabi amaldorlarni
to‘plab olib, ishga kirishadi.Mulla Kamol bilan Hakimjon qozi o‘rtasidagi
tortishuv oqibati tarafma-taraf bo‘lib,mushtlashishgacha borib yetadi.Lekin ishni
shahar hokimi hal etar edi:
Kim qozi Kamolga borib bir-bir, So‘zlab dedilar:”Aylagil tadbir”,
Bir-birin urib boshini yordi, Dod deb u hokim oldig‘a bordi.
Hokim o‘z amaldor yaqinlari bilan kengashib,Xo‘jand qoziligiga mulla
Hakimjonni belgiladi ,chunki shoir Zavqiy ta’biri bilan aytganimizda,mulla
Hakimjon ilgariroq hokimlar bilan “ishni pishirib” qo‘ygan edi.
Tamomi majoroni bir-bir so‘radi, Bu xilda xalq ittifoqini ko‘rdi.
Maqtadilar Hakimjonni ishirib, Qo‘yib erdilar ishin pishirib.
Hakimjonga bo‘lib hokim royi, Dedikim:”Qozilik buning joyi”.
Hakimjonning qanday odam ekanligini ushbu she’rdan o‘qib bilishimiz
mumkin.Hakimjon ishning ko‘zini bhiladigan makkor,ilonning yog‘ini yalagan
insondir.Zavqiy asarini quyidagi satrlar bilan tugatadi:
Bu voqeai Zavqiy emas yolg‘on, Mulla Kamol bo‘lur shohidi burhon.
Bu satrlar asar uchun haqiqatda bo‘lib o‘tgan voqealar asos qilib olinganini
ta’kidlaydi.Chorizm o‘rnatgan tadbirlardan biri mahalliy amaldorlarni saylash usuli
ediki,bu voqea atrofidan qanchadan-qancha voqealar bo‘lib,qanchadan-qancha
fojealar ro‘y berar edi.Saylov adabiyotimiz uchun yangi mavzu bo‘lgan, chor
hukumati Turkistonda saylov joriy etadi.Hammasi shundan keyin
boshlanadi.Zavqiy ham Muqimiy ham yuzboshi,mingboshi,qozilarning asl
basharasini o‘sha saylov mavzusi orqali ochib beradi.
20

Muqimiyning “Maskovchi boy ta’rifida” satirasi masnaviy yo‘lida
yozilgan.Satiraning bosh qahramoni-Hodi xo‘ja.Satirada qo‘qonlik Hodi xo‘janing
savdo-sotiq ishlari bilan boyishi,zavod qurish niyatida ishga kirishib qarzga
botishi,oxirida uy-joyini,yer-suvini va hali bitmagan zavodini ham arzon bahoda
sotishi,ya’ni zavodchi boyning sinishi hikoya qilinadi.Hodi xo‘ja-Miuqimiy
satirasining taniqli va doimiy ob’yektlaridan biri.Shoir “Voqeai Viktor” va boshqa
satiralarda ham Hodi xo‘jani tilga oladi,shuningdek,boshqa shoirlarning asarlarida
ham Hodi xo‘ja nomi uchrab turadi.Muqimiy “Voqeai Viktor” satirasida Hodi
xo‘ja to‘g‘risida shunday ma’lumot beradi:
Janobi o‘shal Hodi xo‘ja eshon, Olur o‘zlarin ag‘niyoi zamon.
Hayolida Ho‘qandda deydur:”Qani, O‘zimdin bo‘lak xo‘jayin Said,g‘ani?”
Hodi xo‘ja do‘kon ochib savdo-sotiq qilar,yer-suv orttirib unda odamlarni
rahmsizlarcha ishlatib,boylik to‘plar,zavod qurishni yana katta boyliklarga ega
bo‘lishni orzu qilar edi.
II BOB. SHOIR HAJVIYOTIDA SHAKL VA MAVZU RANG-
BARANGLIGI (ADOLATSIZ AMALDORLAR,CHOR
CHINOVNIKLARI,SUDXO`RLAR TANQIDI)
2.1. Muqimiy hajviyotining o‘ziga xosligi
Muqimiy ijodida jamiyat va shaxslar hayotidagi illatlarni inkor etish,
ularni kulgiga olish,hajviy tanqid qilish,xullas,faol ijtimoiy munosabat
yetakchilik qiladi. Yangi o‘zbek adabiyotining asl belgilari ham aynan shu
jabhalarda namoyon bo‘ladi. Mumtoz adabiyotda hajviyotga ancha past nazar
21

bilan qaralgan.Chunki hajviyot bilan shug‘ullanish adabiyotni oddiy hayotga,
odamlarning tirikchiliklariga yaqinlashtirardi, ilohiy muhabbat, Olloh tajallisi
o‘rniga turmushning kir va jo‘n hodisalarini qalamga olishni talab
etadi.Mumtoz adiblar nazarida bu hol adabiyotni jonlantirgan, Olloh sifatlarini
vasf etishdan iborat.Asosiy vazifasidan chetlashtirilgan. Yangi zamon yangicha
qarashlarni taqozo etdi. Muqimiy yangi zamonning yangicha qarashlarini o‘zida
mujassamlashtirgan ijodkor edi. Shuning uchun ham uning ijodida hajviyot
muhim o‘rin tutadi. Shoir hayotidagi nohaqliklar adolatsizliklar, qaloqlik,
jaholat singari illatlarni tuzatish lozim va mumkin ekanligiga umid bog‘lar va
ijodini shunga yo‘naltirgandi. 8
Shu ma’noda Muqimiy-lirik shoir bilan Muqimiy-
hajvigo‘y tushunchalari bir-biri bilan uzviy bog‘langan bo‘lib, biri
ikkinchisini to‘ldiradi.Faqat farqi shundaki, lirik shoir Muqimiy bir xil
adabiy usullar ishlatgan,oliyjanob va samimiy,ijobiy obrazlar yaratgan bo‘lsa,
endi u satirik shoir sifatida boshqacha adabiy usullar qo‘llab, tanqidiy-satirik
obrazlar yaratdi, yovuzlarning kulgili, jirkanch tashqi qiyofalarini ochib tashladi.
Muqimiy hajviyalari mumtoz she’riyatimizning turli janrlarida yozilgan Masalan,
”Tanobchilar”, ”To‘yi Iqonbachcha”, ”Maskovchi boy ta’rifida”, ”Voqeai
Viktor” kabi she’rlar masnaviyda bitilgan bo‘lsa,”Saylov”, ”Dar
shikoyati”, “Laxtin”,”Voqeai ko‘r Ashurboy hoji” g‘azal yo‘lida
yozilgan.”Hajvi Viktor”,”Hajvi Viktorboy” she’rlari muxammas shaklida bitilgan.
Bizga ma’lumki Muqimiy ijodi komunistik mafkura taziyqi ostida to‘liq va
mukammal holda nashr qilingan emas. Muqimiy lirik shoir sifatida qanchalik
mashhur bo‘lgan bo‘lsa ham kuchli satirik sifatida ham xalq orasida
shunchalik katta shuhrat qozongan. Shoir bu tur asarlari uchun mavzu va
timsollarni o‘sha hayotdan olib o‘zida tanish yaxshi voqea-hodisalarni
tanqidiy tahlil etdi.O‘sha davr ruhidan oziqlandi.Muqimiy hajviyoti uchun
“xom ashyo”avvalo chorizm o‘rnatgan mustamlakachilik tartibi hukmron
adolatsizlik va zo‘ravonlik inson haq-huquqining toptalishi,chor va
mahaliy amaldorlarning o‘zboshimchaligi va shafqatsizligi aldamchilik va
8
Abdurasulov M. O‘zbek ma’rifatparvar shoirlari ilm-ma’rifat haqida. T.: “O‘qituvchi”. 1972.
22

axloqiy tubanliklar berdi. Mehnatkash omma,hunarmandkarning og‘ir
iqtisodiy ahvoli,mustamlaka zulmi ostidagi shahar-qishloqlarning
vayronaga aylanishi nochor shaxs taqdiri Muqimiy hajviyotida yetakchi
o‘rin egallaydi. XIX asr oxiridagi tarixiy sharoitda tomir otgan takabbur
poraxo‘r tanobchilarning tovlamachi,yulg‘ichlarning esda qoladigan
obrazlarini yaratdi.U o‘z she’rlaridan birini “Tanobchilar” deb
atadi.Tanobchi-yer o‘lchovchi degani. Erta bahorda dehqon yerga ekinni ekib
bo‘lgach,maxsusu kishilar chiqib uni o‘lchaganlar va shunga qarab
soliq belgilangan.Bir tanob – gektarning oltidan birini tashkil
qilgan.”Tanobchilar ” satirasi amaldorlar zulmiga yo‘liqqan oddiy bir
dehqonning hikoyasi tarzida yozilgan.Dehqon o‘z boshiga tushgan
kulfatlarni,kechirgan sarguzashtlarini shunday hikoya bilan boshlaydi:
Bo‘ldi taajjub qiziq hangomalar,
Arz etayin emdi yozib nomalar.
O‘n ikki oyda keladur bir tanob,
O‘zgalarga roxat-u menga azob
Haqiqatdan ham,bu “tanob” voqeasi o‘zgalarga-boylarga,katta yer
egalariga roxat baxsh etar,oddiy mehnatkash dehqonlarni esa azob-
uqubatga solar,xonavayron qilar edi,chunki yerni “tanob”lash orqali chor
hukumatining olib borayotgan og‘ir soliq siyosati amalga oshirilar edi.
Ma’lumki,chor mustamlakachilari tomonidan o‘rnatilgan tartibga ko‘ra har yili
dehqonlar o‘z ekinini ekib bo‘lganlaridan so‘ng ekin maydonining
qanchaligini asniqlash va shunga qarab soliq solish uchun amaldorlar
qishloqlarga chiqar edilar.Ular ekin maydonlarini tanob bilan o‘lchaganlari
uchun ular tanobchilar deb yuritilgan. 9
Tanobchilar qishloqlarda istaganlaricha
zo‘rlik o‘tkazar, poraxo‘rlikni avj oldirib boylarga yon bosar,
kambag‘allar yerini o‘lchashda turli firibgarliklarni ishlatib,xalqni katta soliqlar
bilan qiynar edilar.Xalqning ana shunday ayanchli hayoti “Tanobchilar”
she’rida aks etadi.Muqimiy bu she’rida mehnatkash dehqonlarning og‘ir ahvolini
9
Valixo‘jayev B. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi. T.: “O‘zbekiston. 1993
23

ko‘rsatish bilan birga,chor malaylari bo‘lgan mahalliy amaldorlarning
jirkanch tipik qiyofasini tasvirlaydi. ”Tanobchilar” satirasining bosh
qahramonlari Sulton Alixo‘ja bilan Hakimjonlardir. Poraxo‘rlik adolatsizlik va
zo‘ravonlik ularga xos xususiyatdir.Muqimiy bu amaldorlarni yolg‘iz holda
emas balki o‘z “xo‘jayin’’ lariga suyangan holda ular nomidan harakat
qildirib , satirada tipik sharoit yaratadi Muqimiy bu ikki amaldorni xalqni
talash uchun ,,ittifoq’’ tuzib , do‘st ahil bo‘lib olganliklarini juda ustalik bilan
fosh etadi
Sulton Alixo‘ja ,Hakimjon ikov ,
Biri xotun ,birisi bo‘ldi kuyov,
Ikkalasi bo‘ldi chunon ittifoq ,
Go‘yo hayol aylaki ,qilmayin nifoq.
Osh yesalar ,o‘rtada sarson ilik ,
Xo‘ja –chiroq yog‘i,Hakimjon –pilik,
Shu taxlitda shoir Hakimjon bilan Sulton Alixo‘janing yer o‘lchash
uchun qishloqqa chiqib kelishini, nasl-nasablari, amal va huquqlari
to‘g‘risida dehqonlarga maqtanib, ulardan pora talab qilishlarini ,porani
olganidan so‘ng ham dehqonlar yerini ortiqcha “duchandon” o‘lchab,
ularga zulm o‘tkazishlarini aks ettirib, ularning tipik xarakterini ochib
beradi. Chunonchi,Sulton Alixo‘ja xalqqa shunday buyruq beradi:
Menki tanobingga chiqibman kelib,
Xizmatimni yaxshi qilinglar bilib,
O‘t qo‘yubon kuydiradurg‘on o‘zum,
Xokimingu o‘lduradurg‘on o‘zum .
Xoh tanobingni duchandon qilay,
Xoh karam birla boshingni silay.
Hakimjon ham zo‘ravonlikda Sulton Alixo‘jadan qolishmaydi:
Ikki tanobingnin qilay o‘n tanob ,
Yurtingizni kuydirib aylay xarob.
24

Sulton Alixo‘ja bilan Hakimjonning bu xilda o‘zini xo‘jayin hisoblab,
xalqqa do‘q qilishi tasodifiy emas edi. Haqiqatan ham chor hokimiyatining
vakillari sifatida xalqqa cheksiz zo‘rlik va zulm o‘tkazish huquqiga
ega edilar.
Adolatsizlik hukmron bo‘lgan o‘sha zamonlarda ular ustidan qilingan
xalq arzini, shikoyatini, hech kim eshitmas, ularning har qanday
kirdikorlari, jinoyatlari jazosiz qolib ketar edi. Shuning uchun ham ular:
Zulm birlan elligu yuzni olur,
Boz tanobini duchandon solur.
Bundan shoir g‘azablanib ,mavjud tartiblarga nafrat bildiradi, la’natlar
o‘qiydi. Shoir satirasining hokim guruhlarga qaratilgan so‘nngi misralarida bunday
alam - hasrat va nafrat ayniqsa kuchli ifodalanadi.
Tog‘i bular yaxshi –yu bizlar yomon ,
El tamizidin hazar et, al’omon.
Maqtanchoq,haromxo‘r tanobchilarning mushugini ‘’pisht’’ deydigan
kimsa yo‘q.Xalq-gumroh. Chor hukumatiga esa shunisi ma’qul. “Tanobchilar”
adabiyotimiz tarixida ushbu holatning umumlashma ifodasini bergan asar
sifatida alohida ahamiyatga ega.
Muqimiy hajviyalari kitobxonni zeriktirib qo‘ymaydi.U goh
kuldiradi,gohida esa chuqur o‘yga toldirib qo‘yadi.Uning hajviyalari
qahramonlari bizning davrimizda ham yo‘q emas albatta.Muqimiy hajviyalari
orqali xalqning qalbiga tez kira bildi.Uning soda,hamma uchun tushunarli
hajviyalarda real turmushdan olingan voqealar aks ettirilgan.Shoirning qo‘lida
kulgu qo‘pol qah-qaha yoki shunchaki xushchaqchaqlik,bachkana mutoyiba
emas,balki hayotdagi qoloq taraqqiyotiga to‘siq g‘ovlarni shaxslar ongi va
tabiatidagi ojizlik va salbiy belgilarni xunuk fe’l-atvor va o‘rinsiz hatti-
harakatlarni qoralash,tanbeh berish,ogohlantirish vazifasini o‘taydi. 10
2.2.Muqimiy hajviyoti ta’sirida vujudga kelgan turkum asarlar.
10
Zarifov H., Muhammad Amin Muqimiy, T., 1955.
25

Muqimiy lirik shoir sifatida adabiyotimiz tarixida qanchalik mashhur bo`lgan
bo`lsa,kuchli satirik shoir sifatida ham orasida shunchalik shuhrat qozongan
edi.Shoir dastlab satirik mahoratlarini oshirishda o`tmish an’analaridan ijodiy
foydalanib ustozlar Navoiy, Mashrab, Turdi, Gulxaniy, Maxmurlar izidan borib,o`z
davrining ko`pgina illatlarini satirik fosh etuvchi muxammaslar
yaratdi.Masalan,Alisher Navoiyni- ng «Hayratul –abror» dostonidagi
zo`ravon,shafqatsiz amaldorlarning qishloqdagi faoliyatlarini tasvirlovchi epizod
bilan Muqimiyning «Tanobchilar» satirasidagi qishloqqa chiqqan chor
chinovniklarining faoliyatini ifodalovchi misralar ana shunday namunalardandir.
Shoirning salaflaridan ilxomlanganini ko`rsatuvchi yana bir misol uning
Xapalak qishlog`i haqidagi Maxmurning g`azaliga muxammas bog`lashidir.Bir
qator o`tkir satiralarning muallifi Maxmur o`zining bu g`azalida Umarxon
davridagi mehnatkash xalqning qashshoq hayotini,son-sanoqsiz soliqlarning
o`lka,qishloq-shaharlarni vayronaga aylantirganini Xapalak qishlog`i misolida
jonli tasvirlagan edi.
Muqimiy Maxmur g`azaliga taxmis bog`lar ekan,unga formal tomondangina
yondoshmay,g`azal mag`zidagi ana shu qoralovchi,fosh etuvchi ruhni kuchaytiradi:
Chopishur yantog` o`tun marduzan issig`da kuyub,
Er zag`ora nonini,topsa otin qand kuyub,
Jazi yo`k sho`rva kadu eydigan oshida suyub,
Ajriq ildizini mayda kelilarda tuyub,
Qaynatib,kunda ichib,otini derlar sumalak.
Maxmur g`az.Sh bayti.
Bu misra birgalikda,taxmisning boshqa bandlari kabi, feodalizm davri
qishlog`ining, uning mhnatkash dehqonlarining qorong`u hayoti lavhasini yorqin
gavdalantiradi.Muqimiy bunday ayanchli holatga xuddi Maxmur
kabi,betaraf,loqayd qaramaydi.Avtor «Meni» ning alamli,tashvishli,dard to`la
norozilik ovozi butun taxmis davomida aniq eshitilib turadi.Og`ir soliqlarning
solinishi qishloq ahlini ayanchli holga keltirib qo`yganligini shoir real ko`rsata
bilgan.
26

Ko`chgi xalqi yopinib ko`hna,uvoda tunini,
Charxdin o`tkarishib oxu fig`onu unini,
Solmasun dushman ham boshiga kelgan kunini,
Kecha nogoh eshitib shuhrati tillo pulini,
Maxmur g`azali, 7-bayti.
Muqimiy bu taxmisda Maxmur uslubiga,badiiy-tasviriy vositalariga har
jihatdan muvofiq misralar yaratishga muvaffaq bo`lib, mantiqiy izchillikka erishdi.
Muqimiy satiralarining mohiyatini ravshanroq ochish uchun va ular
to`g`risida mulohaza yuritishni osonlashtirish uchun mazkur satiralarni tanqid
ob’ektiga qarab professor G.Karimov uch gruppaga ajratdi:
1.Chor chinovniklari va mahalliy amaldorlar zulmini ko`rsatishga,ularning
jirkanch obrazlarini yaratib,fosh etishga qaratilgan satiralar («Tanobchilar»,
«Dodxoxim», «Axtaring», «Saylov», «Tar mevalar», «Dor mazammati
sogeni,ellikboshi» nomda budand» v.b)
2.Mahalliy boylar,mustamlakachi kapitalistlarni- ng kirdikorlarini ochib
tashlashga,ularning xususiy mulkchilik zaminida tug`iladigan pastkashliklarini
ko`rsatishga qaratilgan satiralar («Moskovchi boy ta’rifida», «Hajvi viktor boy»,
«Voqeai kur Ashurboy», «To`yi Ikon bachcha», «Hoji qadoqchi», «Gap to`g`risida
gap» v.b)
3.Jamiyatda tekinxo`rlik bilan hayot kechiruvchi din ahllarini tanqid
qilishga,ularning fe’lu atvorlaridagi iflosliklarni,kulgili hollarni tasvir qilishga
bag`ishlangan satiralar («Hajvi xolfai Mingtepa», «Dar mazammati qurbaqa»,
«Avliyo» v.b)
Muqimiy ko`p o`rinlarda oddiy xalq vakillarini,kambag`al dehqonni zo`ravon
va zolim amaldorlarga qarama-qarshi qilib tasvirlaydi, shularning manfaatlari
nuqtai nazaridan voqealarga yo`nalish berib,faoliyatlarini baholaydi.Bu holni biz,
ayniqsa, «Tanobchilar» satirasida ravshan sezamiz. 11
«Tanobchilar» ga ko`pdan-ko`p soliqlardan biri-er solig`i,uning amalga
oshirilishi, amaldorlarning faoliyatlari va dehqonlar ommasining ularga bo`lgan
11
Karimov F., Muqimiy. Hayoti va ijodi, T., 1970.
27

munosabatlari kabi muhim ijtimoiy masalalar asos qilib olingan.Mahalliy
amaldorlar va qishloq boylari uchun aldash,poraxo`rlik va qalloblik vositasi
bo`lgan «Tanobkashlik» (soliqlar miqdorini belgilash uchun ekinzorlar miqyosini
aniqlash) ni tasvirlash bilan shoir qishloqlarning talanishi,dehqonlarning tobora
ko`proq qashshoqlanishi manzarasini yaratadi. Tanob solig`i birovga «azob»
o`zgacha «rohat» bag`ishlagan.
On ikki oyda keladur bir tanob,
O‘zgalarga rohatu menga azob.
Shoir jabrlanuvchi oddiy dehqon tilidan gapiradi.Bu usul ro`y berayotgan
adolatsizlikni xolisona baholashga,dehqonlarning dunyoqarashi, kechinmalari,
ruxiy kayfiyatlari va sotsial tip sifatidagi xarakterlarini chuqurroq ochishga
imkoniyat beradi. Deqon amaldorlar zulmidan,kundan-kunga ortayotgan
soliqlardan norozi:
Adl qulog`ila eshit holimi,
Zulm qilur,baski, menga zolimi.
Asarning boshidan-oxirigacha ikki guruh,ikki qarama-qarshi sinf vakillari:
amaldorlar-zulm qiluvchilar va dehqonlar –jabrlanuvchilar guruhi harakat
qiladi.Unda ezilgan dehqon obrazi-bayonchidan tashqari amaldorlar guruhining
vakillari sifatida Sulton Ali Xo`ja va Hakimjonlarning satirik obrazlari
yaratiladi.Bu ikkala amaldor o`zlarining qishloq ommasiga qarshi qaratilgan
faoliyatlarida bir-birlari bilan qalin ittifoqda:
a)Muqimiy Sulton Ali Xo`ja va Hakimjon obrazlarining turli tomonlarini
butun asar davomida izchillik bilan ocha borib,juda o`tkir o`xshatishlar kashf
etadi.Bu ikki hamtovoqning xarakterlari,ichki dunyosi ham bir-biriga yaqin va ayni
zamonda shaxs sifatida o`z qiyofasiga ega:
b)Amaldorlar tanob o`lchash uchun kelgan qishloqlarda, birinchi navbatda,
dehqonlarni yig`ib, ularga ruhiy ta’sir ko`rsatishga kirishadilar.Bu ishda ularga
diniy aqidalar juda qo`l keladi.Oz hukmini o`tkazish uchun ular ijtimoiy kelib
chiqishlarini xizr-avliyolarga, «Er xubbi va Bibi Ubaydalarga» olib borib bog`lab
sodda dehqonlarni din nomidan qo`rqitadilar.
28

Qalbaki «avliyo»lar bunday ruhiy taziyqdan bir katta maqsadni-o`z buyruq va
g`ayriinsoniy shartlarining dehqonlar tomonidan so`zsiz bajarilishini ko`zlaydilar.
(P-tom,6-bet)
Sulton Ali Xo`ja bilan Hakimjonlar chor hukumatining vakillari sifatida xalq
ustidan cheksiz zo`rlik va zulm o`tkazish huquqiga ega edilar.Shu ular o`zlarini
xo`jayin hisoblab,xalqni istagancha haqorat qilar,do`q urar edilar.
Muqimiy satirada amaldorlarni fosh etishni kuchaytira boradi,ularning
poraxo`rligini fosh etadi,shu bilan birga ham pora olishi va er solig`ini ikki barobar
qilib belgilab ketishlarini yorqin aks ettiradi.Bu tipik hodisa edi. . . Xulosa.
«Dodxoxim», «Saylov», «Ter mevalar» mustaqil o`zlashtirish.
Muqimiyning satirik merosi ichida feodal-burjua axloqini ro`y-rost
ko`rsatuvchi, mahalliy sharoit etishtirgan o`ziga xos Plyushkin, Gobsek, Kori
Ismat kabi tiplar obrazini yaratuvchi «To`y» she’ri alohida ajralib turadi.
Asarning syujeti unga murakkab emas.Voqea Toshkentlik savdogarning
Qo`qonning Ikon mahallasida istiqomat qiluvchi gumashtasiga Xatna to`yini
o`tkazishga ruxsat bermay «sim qoqishi»dan boshlanadi.Ana shu go`yo arzimas,
«shaxsiy» voqea tasviri orqali shoir umuman boy-savdogarlarning va ular
davrasida etishib chiqqan boshqa ijtimoiy guruh-gumashtalarning sotsial tipini
favqulodda mahorat bilan chiqadi,adabiyotimiz tarixida xassislikning klassik
obrazini yaratadi,jahon adabiyotida bu obraz parallel qiyoslanadi. 12
Gumashtalar o`z xo`jayinlariga faqat moddiy jihatdangina emas,balki
ma’naviy jihatdan ham qaram ekanliklarini ta’kidlash bilan birga,ularning tabiatiga
xos bo`lgan,laganbardorlik va munofiqlik kabi xususiyatlarni ham ochadi.
«Xo`jayin»ning o`zi asarda bevosita ishtirok etmaydi.Ammo «sim qoqish»
mazmunidan uning qanday shaxs ekanligini o`quvchi osongina bilib oladi.Dastlab
uch-to`rt baytdayoq Toshkentlik boy-savdogar xarakterining etakchi
belgilari:qurumsoqlik,baxillik, molu mulkka,kapital- «dastmoya»ga sajda qilish
kabilar to`la-to`kis o`z aksini topgan.Bu shaxsninng borligi,
12
Karimov G . O zbek adabiyoti tarixi. ʻ ʻ 3-kitob, T.. 1975.
29

faoliyati,mohiyati,hayotdan kutgani va yashashdan maqsadi-birovga zarracha
manfaat etkazmaslik,u o`z gumashtasini ham shunga da’vat etadi:
d)Satiraning keyingi qismida shoirning diqqat markaziga gumashta obrazi
ko`chadi, «To`y» tasviri fanida uning hajviy obrazini chizish birinchi planga
o`tadi.Endilikda shoirning nafrat uyg`otuvchi o`tkir kulgisi hukmron o`ringa
chiqib,shafqatsiz va masxaralovchi ruhni egallaydi.
Gumashta «to`y»ni yashirin o`tkazishga qaror qildi. Ko`pchillikning bilib
qolishidan vahimada.Shuning uchun u «To`yxona»da favqulotda holat joriy
qiladi,qattiq tartib qoidalar o`rnatadi.Gumashta va uning hamtovoqlarining «sekin
bozorga chiqishlari», «So`yilgan» oriq qo`yning go`shtila yog`ini xumga
bosishlari» «is chiqarmasdan! Oshni damlashlari»ning tasviri katta badiiy
kashfiyot darajasiga ko`tariladi.
To`yxonadagi yurakni siquvchi tajang vaziyatning tasviri diqqatga loyiq u
erda shodlik emas,g`ulg`ula va qo`rquv aralash ehtiyotkorlik hukmron.Shoir
misralari ana shu kayfiyatlarga muvofiq goh tahlikali ohang kasb etadi:
d)To`y kuni hech kimga bildirmay,odam yuborib,katta ehtiyotkorlik bilan etti
kishini chaqirish,ularga yalinib-yolvorib to`y qilayotganini sir tutishlarini iltimos
qilishi,ko`cha darvozani to`y kuni zanjirlab qo`yilishi epizodlari ataylab
bo`rttirish,mubolag`a qilish orqali gumashta xarakterining o`ta mumsiqligini
ko`rsatadi.
Muqimiyning muxammas shaklida yozgan «Hajvi Bekturboy» asari o`z
mavzui, taqdiri, tarqalishi, davr adabiyotida o`ynagan roli jihatidan alohida
diqqatga ega.
Ma’lum bo`lishicha, Qo`qondagi og`a-ini Kamenskiylar kontorasining bosh
boshqaruvchisi Viktor Dmitrievich Axmatov ayni zamonda yirik savdogar ham
edi.U Evropa kapitalistlaridan turli mollar keltirib beraman deb,ko`plab pullarni
to`plab olib,1889 yilning oktyabr’ oyida soxta hujjatlar bilan qochadi.
«Hajvi Bekturboy»ning yaratilishi fakt shuni ko`rsatadiki,Muqimiy o`z davri
ijtimoiy hayotida yuz berayotgan voqea-hodisalarga loqayd munosabatda
bo`lmagan.Uning o`tkir satirik tuyg`usi har bir ro`y bergan narsani tez idrok
30

etib,ichki mohiyatini ochib tashlash kuchiga ega.Fribgar Viktor Axmatov qo`lga
olinib, 1892 yil avgust oyida Farg`ona olblastida sud qilinadi.Ammo bu sud
prtsessi ancha kechikkan edi. N.P.Ostroumov: «Mahalliy shoir Qo`qonlik
Madaminxo`ja (uni Muqimiy deb ham atashadi) Viktor boy ustidan sudda ham
oldinroq hukm chiqarib,qo`yidagi misralarni yozgan edi»,-deydi va shoir
satirasining tekstini keltiradi.Bu haqqoniy baho edi.Chindan ham «Hajvi
Bekturboy» burjda axloqini tanqid etuvchi o`tkir tarixiy aybnomadir.
Aftidan, «Viktor ishi» ga o`xshash olg`irliklar turli ko`rinishlarda ko`plab
sodir bo`lgan.Chunki, Muqimiy xajvlari orasida «Lyaxtin» radifli bir g`azal
mavjud bo`lib,unda ham xuddi tovlamachilik va fribgarlik haqida gap boradi.
«Mosk.boy ta’r», «Veksil’» must.ur.
Muqimiy o`zbek demokratik adabiyotida alohida o`rin tutuvchi satirik ruhdagi
qator antiklerikal asarlarning ham muallifidir.Shoirning bu tekinxo`r tabaqa
vakillari-dan ahllarini o`z ijodida fosh etishga ahamiyat berib,ularning nafratli
satirik obrazlarini yaratgan: Shoirning «Avliyo» radifli g`azali bunga yaqqol misol
bo`la oladi.Din arboblarining tipik vakili bo`lgan avliyo qiyofasida bu guruhga
tegishli hamma riyokorlikni uchratish mumkin.U dindan o`z manfaati yo`lida bir
qurol o`rnida foydalanishga urinadi.Avliyoning yagona bir imoni-mazxabi ham
yo`q.Agar bugun salla o`rab,musulmon libosiga kirish foydali bo`lsa,u islom
kishisi.Ertaga musulmonlikdan ko`ra g`ayridinlikning manfaati ortiqroq
bo`lsa,hech ikkilanmay mazxabni ham,libosini ham o`zgartiradi:
Boshlarida shapka,gohi,gohi dastur avliyo;
Qo`llarida subxayu bo`ynida zunnor avliyo.
Bu tushunchalarning baytda qarama-qarshi qo`yilishi «avliyo» xarakteridagi
beburdlikni,aniqrog`i,riyokorlik munofiqlik juda yaxshi ifodalaydi.Keyingi
misralarda shoir bu qalbaki din arboblarining xarakterining boshqa salbiy
belgilarni (maishiy buzuq, qo`pol, tamagir, surbet ekanligini) xalq iboralaridan
foydalangan holda izchillik bilan ocha boradi. «Avliyo»lik da’vosini qilib yurgan
bu tekinxo`r fribgarning «karomati» ham bor.Bu hid bilish,isdan tezda xabar topish
«karomati»dir.
31

Shul erur kashfu karomatini bo`ylab subxu shom,
Ishqsa har erdin bir is-hozir,xabardor avliyo.
Shoir din arboblarining nafratli qiyofasini chizishda salbiy hodisalar va yaramas
shaxslar to`g`risida jonli xalq tilida qo`llaniladigan «Taqlididan qor yog`adi»,
«rasvolikda shuxrat topti» kabi bo`rttirma iboralarni ustalik bilan
ishlatib,ob’ektning salbiy tomonlarini ochiqroq ifodalaydi.
Professor G.Karimov va X.Yoqubovlarning yozishi- cha Muqimiyning «Hajvi
xalifai Mingtepa», «Dar mazammati qurbaqa» satiralari tarixiy shaxs Dukchi eshon
(Muhammad Ali xalifa) kirdikorlarini fosh etishga bag`ishlangan.Ozbekiston
tarixidan ma’lumki Andijon yaqinidagi Mingtepada uya qurib olgan bu shaxs
«g`azovot» shoirini qurol qilib,kofirlarni haydab musulmonlar davlatini tuzish
xayoli bilan yashab Angliya,Amerika panohi ostida,Eron va Turkiya kabi feodal
davlatlar bilan til biriktirib xarakat boshladi. . .
Ana shu voqea munosabati bilan demokratik adabiyotda «Dukchi Eshon
tsikli» yaratiladi.Chimkentlik shoir Sulton Ahmad,demokratik shoir Zavqiy,shoir
Nodim Namangoniy, shoir Rojiy ya.b.o`z satirik she’rlari bilan bu tsiklga hissa
qo`shdilar.
X1X asrning yarmi va XX asr boshidagi o`zbek demokratik adabiyotida
yumorning rivojlanishida ham Muqimiyning xizmatlari katta bo`ldi.Shoirning
o`ttizga yaqin yumorlari bo`lib,ulardan 25 tasi nashr etilgan.Muqimiy yumorlarida
kulgi ko`p o`rinlarda hayotdagi qoloq, chirigan,taraqqiyotga to`siq bo`lib turgan
g`ovlarni,shaxslar ongi va tabiatidagi ojizlik va nuqsonlarni,xunuk fe’l-atvor va
o`rinsiz hatti-harakatlarni qoralash,tanbeh berish, «turtib o`tish», tanqid qilish
vazifalarini o`taydi.
Muqimiyning «Devonamen», «Ko`samen» radifli yumorlarida oddiy
kishilarning qiyin iqtisodiy ahvoliga achinish,ko`pgina talantli kishilarni ma’naviy
mayib etgan,sermashaqqat hayot girdobiga tortgan o`sha jamiyat,o`sha tuzumdan
norozilik motivlari ham eshitilib turadi.
Demokratik adabiyotda «Ko`samen», «Devonamen» tsiklidagi she’rning
tug`ilish tarixi,asosi bor.Zamona- sining mashhur shoirlari diqqatini o`ziga jalb
32

etgan va maxsus she’rlar tsiklining yaratilishiga sabab bo`lgan Ismoil ota degan
Qo`qonlik naychi san’atkor o`tgan.U kishi butun hayotini san’atga
bag`ishlagan,lekin umri qashshoqlik bilan o`tgan.
Muqimiy Ismoil ota bilan do`stona aloqada bo`lgan,uning san’atkorlik
istedodiga hurmat bilan qaragan.Muqimiy engil hazil yo`li bilan unga bag`ishlab
to`rtta («Ko`samen», «Hayron ko`samen», «Parishon ko`samen», «Devonamen»)
she’rlarini yozgan bo`lsa-da, lekin bu hazil-kulgi ostida achchiq haqiqat yotadi.
Shunigdek, o`z zamonasidan qadr-qimmat ko`rmay,fig`on qilib o`tgan Muqimiy
o`z taqdirini, qisman,devona-tilanchi san’atkor taqdiriga o`xshatar edi.
Muqimiyning bir qator yumorlari hayotdagi o`zgarishlarga, yangicha
munosabatning samarasi sifatida yuzaga kelgan. «Dar tarifi pech’», «Aravang»,
«Aroba qursin», «Loy» kabi she’rlar shular jumalsidan. 13
Bu asarlar paydo
bo`layotgan yangiliklarning xalq hayotiga tezroq tadbiq etilishida ma’lum rol’
o`ynagan,deyish mumkin.Masalan,shoir kulgi vositalari orqali rus pechining
sandaldan afzalligini,qulayligi-ni ko`rsatib,shaldiroq,noqulay aravani xalq latifalari
ruhida tanqid etib,yana kulgi bilan «prujinali kolyaska»ni targ`ib qiladi v.h.
«Bezgak», «Yomon bezgak» yumorlarida esa shoirning o`zi ko`p marotaba
chalingan kassalikdan shikoyat o`ziga xos bir uslubda juda jonli tasvirlanadi.Bu
asarlarda aniq eshitilib turgan beg`araz,quvnoq shikoyat motivlariga batamom
boshqacha ruh beradi,ya’ni asli g`amgin va jiddiy bo`lgan mavzu sof yumoristik
planda tahlil etilib,engil va hatto sho`x o`qiladi.Bu she’r («shikoyati bezgan»)
klassik adabiyotimizda keng tarqalgan «shiru-shakar» usulining
namunasidir.Yumorni tashkil etuvchi sakkiz baytning olti bayti o`zbek tilida,ikki
bayti-to`rtinchi va oltinchi baytlari fors-tojik tilida yozilgandir.
13
Ahmedov S. O zbek adabiyotida “Sayohatnoma”. , 1986.ʻ
33

XULOSA
Muhammad Aminxo‘ja – Muqimiy lirik shoir va zabardast hajvchi sifatida
XIX asrning so‘nggi choragida va XX asr boshlaridagi o‘zbek milliy adabiyotining
eng yirik namoyondalari qatorida dong taratdi.
Markaziy Osiyo shu jumladan O‘zbekiston chor Rossiyasining
mustamlakasiga aylantirilgan sharoitda qalam tebratgan Muqumiy ijodi chin
ma’noda xalqchildir.U ezilgan mehnatkash omma,bechora kosib-u hunarmandlar
va xonavayron qishloq dehqonlarining otashin kuychisi bo‘lib maydonga
chiqdi.Mustamlaka tuzimidagi adolatsizlik va zo‘ravonlikni,joriy tartib-
qoidalarini,xalqona uslubda ayovsiz qorladi.Uning asarlarida insoniy ishq
muhabbat ulug‘landi.Iymon-e’tiqod,xalollik erkparvarlik,do‘stlik,pokdomonlik,ona
tabiat va go‘zalliklardan zavqlanish ishonarli lavhalarda juda ta’sirchan ifodalandi.
Muqimiy XIX asr o‘zbek adabiyotining eng mashhur vakillaridan biridir.U o‘z
ijodi bilan jahon adabiyotshunosligida “devon adabiyoti” deb nomlanadigan sharq
34

adabiyotidagi eng yaxshi an’analarni davom ettirdi.Ayni paytda rus istilosi tufayli
ijtimoiy hayotda kechayotgan o‘zgarishlarni adabiyotga olib kirib,uning
yangilanishida munosib hissasini qo‘shdi.Muqimiy shoirlar orasida o‘zining zo‘r
iste’dodi, o‘ziga xos uslubi bilan ajralib turadi.U oddiy xalq ichidan chiqqan va
butun kuch-g‘ayratini shu xalq uchun baxsh etgan shoirdir.
Muqimiy ijodini o‘rganish uning hayotlik chog‘idan boshlangan.She’rlariga
bildirilgan turli-tuman munosabatlar haqidagi baxslar,maqolalar bunga dalil
bo‘ladi.Shoir vafotidan keyin uning devoni “Devoni Muqimiy”nomi bilan ilk bor
1907-yil N.Ostroumov tomonidan nashr etildi.Unda shoirning she’riy asarlari bilan
birga tarjimaiy holi va ijodi haqida qisqacha ma’lumot ham berilgan edi.Maqola
muallifi N.Ostroumov uning shaxsiga baho berar ekan,shoirni o‘quvchiga
qalandarsifat,darveshvash bir qiyofada taqdim etadi va asosiy mashg‘ulotini taqvo
va she’r yozish edi,deb ko‘rsatadi.1910 yili Portsev litografiyasida “Devoni
Muqimiy maa hajviyot” nomi bilan shoir asarlarining ikkinchi nashri amalga
oshirildi.Shoir ijodini jiddiy va keng ko‘lamda o‘rganish o‘tgan asrning 30-
yillaridan boshlandi.Bu davrda Muqimiy asarlarini to‘plash,o‘rganish,nashr etish
qizg‘in va samarali olib borildi.Gazeta va jurnallarda qator maqolalar e’lon
qilindi.Bu xayrli ishning boshida buyuk shoir G‘afur G‘ulom turdi.Uning
tashabbusi bilan 1938 yil “Muqimiy bayozi” tuzulib nashr etildi.”Bayoz”da
shoirning 800 misradan iborat 27 she’ri berilgan bo‘lib,ular janr xususiyatiga qarab
joylashtirilgan.(Satira yumor,lirika)va ularga zaruriy izohlar,lug‘atlar
berilgan.1950-yil shoir asarlari “Lirika i satira ” nomi bilan Moskvada rus tilida
bosildi.1953 yil Muqimiy vaqfotining 50 yilligi munosabati bilan u haqda bir qator
tadqiqotlar yaratilib,Muqimiyshunoslikka asos solindi.H.Yoqubovning “O‘zbek
shoiri Muqumiy”,A.Olimjonovning “Muhammad Amin Muqimiy”,H.Zaripovning
“Muhammad Amin Muqimiy”,H.Razzoqovning “Muqimiy va Zavqiy” nomli
kitoblari hamda “Furqat va Muqimiy” nomli maqolalar to‘plami,Muqimiy
”Tanlangan asarlar”ini rus va o‘zbek tillaridagio nashri,shoirning ikki tomlik
asarlar to‘plami (1960) bunga yaqqol misol bo‘la oladi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Abdurasulov M. O‘zbek ma’rifatparvar shoirlari ilm-ma’rifat haqida. T.:
“O‘qituvchi”. 1972.
2. Valixo‘jayev B. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi. T.: “O‘zbekiston. 1993
3. Jalolov A. O‘zbek ma’rifatparvar-demokratik adabiyoti. T.: 1978
4. Jo‘rayev H. Lirikada an’anaviylik va o‘ziga xoslik. T.: 2004.
5. Karimov G‘. O‘zbek adabiyoti tarixi. Toshkent. 1976.
6. Muqimiy. Bog‘ aro. T.: Akademnashr. 2010.
7. Sulton I. Adabiyot nazariyasi. T.: “O‘qituvchi”. 1990.
8. Abdurasulov M . O ‘ zbek ma ’ rifatparvar shoirlari ilm - ma ’ rifat haqida . T.:
“O‘qituvchi”. 1972.
9. Valixo‘jayev B. O‘zbek adabiyotshunosligi tarixi. T.: “O‘zbekiston. 1993
10. Zarifov H., Muhammad Amin Muqimiy, T., 1955.
11. Karimov F., Muqimiy. Hayoti va ijodi, T., 1970.
36

12. Karimov G . O zbek adabiyoti tarixi. ʻ ʻ 3-kitob, T.. 1975.
13. Karimov G . Muqimiy hayoti va ijodi. T., 1970.
ʻ
14. Ahmedov S. O zbek adabiyotida “Sayohatnoma”. , 1986.
ʻ
15. Ahmedov S. O zbek demokratik adabiyotida she riy hikoya. , 1987.
ʻ ʼ
16. Karimov F., O zbek adabiyoti tarixi, 3kitob, T., 1966, 1975, 1987.
ʻ
17. O.Karimov. Muqimiy ijodi klaster tahlilda
18. N. Karimov, B .Nazorov, U, Narmatov , Q. Yo’ldashev. Adabiyot darslik.
Toshkent 2004-yil
19. Q. Pardayev. Oltin bitiglar. 2019 Vol.1. www.navoiy-uni .uz. 23-bet
20. G’ulom Karimov., “Muqimiy”, T.: «Ma’naviyat». 2009.
21. Yoqubov H., O zbek demokrat shoiri Muqimiy, T., 1953.
ʻ
INTERNET MANBALARI
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Muqimiy
2. https://oriftolib.uz/kutubxona/muqimiy-1850-1903/
3. https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/uzbek-sheriyati/o-zbek-
mumtozadabiyoti/
37

Sotib olish