Muqimiy “Sayohatnoma” sining g’oyaviy-badiiy xususiyatlari - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	85.1KB
Xaridlar	5
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Muqimiy “Sayohatnoma” sining g’oyaviy-badiiy xususiyatlari

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
________ N.Chiniqulov
‘____’ ____________
MAVZU: “ MUQIMIY “SAYOHATNOMA” SINING G’OYAVIY-BADIIY
XUSUSIYATLARI ” mavzusida
KURS ISHI
Talaba: 404 -guruh talabasi
Gulnora Xolmirzayeva
Masofaviy ta’lim
kafedrasi o’qituvchisi
_________ M.Vahobova
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri: R.Abdullayeva _________

TOSHKENT – 2024
1

Talabaning F.I.SH. Gulnora Xolmirzayeva
Sirtqi ta’lim yo’nalishi IV kurs 404 - guruh
Fan nomi: O’zbek adabiyoti
Kurs ishi mavzusi:- “Muqimiy “Sayohatnoma”sining g’oyaviy-badiiy
xususiyatlari”
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______R.Abdullayeva
A’zolar:
____________________ __________
____________________ __________
____________________ __________
2

MUNDARIJA
KIRISH… ………………………………………………………………………………
I BOB. QO’QON ADABIY MUHITIDA SIYOSIY HAYOTNING BADIIY
TASVIRI… ……………………………………………………………………………
1 .1. Qo’qon adabiy muhitida satiraning o’rni… ………………………………………..
1. 2. Ijtimoiy tiplarning satirik talqinlari… ……………………………………………..
II BOB. MUQIMIY HAJVLARINING G’OYAVIY KONSEPSIYASI.
2.1. “Sayohatnoma” asarining janr xususiyatlari va obrazlari……………………….…
2. 2. “Sayohatnoma” asarida davr, muhit va voqelik tasviri… ………………………….
XULOSA… ……………………………………………………………………………..
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR… ……………………………………………
3

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Xalqimizning ko’p asrlik armonlari ushalib,
Istiqlolga erishishimiz barobarida ijtimoiy-falsafiy tafakkurimiz, madaniy-adabiy
taraqqiyotimiz tarixida beqiyos rol o’ynagan ulug’ siymolar nomi va sha’ni o’zining
haqiqiy qadr-qimmatini topmoqda. Markaziy Osiyoda mashhur Mavlono Muqimiy
tarix sinovlaridan muvaffaqiyatli o’tib kelayotgan, abadiyatga daxldor ana shunday
namoyandalardan biridir.
Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek: “Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan
yaratilgan eng qadimgi toshyozuv va bitiklar, xalq og’zaki ijodi namunalaridan tortib,
bugungi kunda kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan ming-minglab
qo’lyozmalar, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa,
tibbiyot, matematika, mineralogiya, kimyo, astronomiya, me’morlik, dehqonchilik va
boshqa sohalarga oid qimmatbaho asarlar bizning buyuk ma’naviy boyligimizdir.
Bunchalik katta merosga ega bo’lgan xalq dunyoda kamdan-kam topiladi”.[ Karimov
I. A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-T.: Ma’naviyat. 2008. 11-14 bet.
O’zbek mumtoz adabiyoti tarixida yorqin iz qoldirgan Muqimiy, Furqat, Zavqiy
singari qalam sohibalari o’zlarining ko’ngil kechinmalari, rangin tuyg’ulari hamda
ijtimoiy hayotga munosabatlarini badiiy ifodalashda o’ziga xos mahorat maktabi
yaratganlar. Shuning uchun ham madaniy merosimizni, uning ulug’ siymolarining
hayot va ijod yo’llarini ham ilmiy ham badiiy talqin etish bugungi kunimizning
muhim vazifalaridan biridir. Mazkur Muqimiyning “Sayohatnoma” asaridagi davr,
muhit voqelikning o’rganishimizning o’zi kurs ishining dolzarbligini belgilaydi.
Endilikda mustaqillik sharofati bilan o’zbek adabiyoti tarixi yangilanayotgan badiiy
tafakkur talablari asosida qayta idrok etilmoqda, o’tmishda yaratilgan asarlarning asl
mohiyatini ochishga harakat qilinmoqda. Adabiyotshunoslik istiqlolgacha bo’lgan
davrlarda badiiy asarlarni asosan ijtimoiy-siyosiy nuqtai nazaridan tekshirishga
moslashgan bo’lsa, endi o’sha qoliplarni tark etib, badiiy matnga estetik talablar
asosida yondashishga, har qanday xulosani matnning o’zidan keltirib chiqarishga
harakat qilmoqda. Natijada ko’plab mumtoz adabiyot namunalarining asl badiiy
4

qiymati, bir qator adiblarning millat estetik tafakkuri taraqqiyotidagi tarixiy o’rni
xolisona belgilanayotir. Shuning uchun ham Vatanimiz mustaqillikka erishgandan
so’ng tarix uchun nisbatan qisqa fursat ichida o’tmish adabiyotimiz va tarixiy
asarlarimizni o’rganishda to’g’ri va xolis yondashuv ustuvor tekshirish usuliga
aylanmoqda.
Kurs ishi ning maqsad va vazifalari . O’zbek adabiyotida demokratik yo’nalishning
vujudga kelishi va shakllanishi Muqimiy nomi bilan bog’liq. Ayniqsa uning
“Sayohatnoma” asarida xalq turkumining og’irligi, qishloqlarning vayronaligi realistik
tasvirlangan. Ana shu asardagi voqelik, davr, muhit tasvirini tadqiq etish ishimizning
asosiy maqsadi hisoblanib, quyidagi vazifalarni belgilab oldik.
 Qo’qon adabiy muhitidagi siyosiy hayotning badiiy tasvirini tadqiq etish.
 Qo’qon adabiy muhitida satira janrining o’rnini o’rganish.
 Mazkur muhitda ijtimoiy tiplarning satirik qiyofalarining talqinlari.
 Muqimiy hajvlarining g’oyaviy konsepsiyasini aniqlash.
 “Sayohatnoma” asarining janr xususiyatlari va obrazlarini tahlil qilish.
 “Sayohatnoma” asaridagi davr, muhit va voqelik tasvirini tadqiq etish
Kurs ishi mavzusini o’rganilishi. Sho’ro davrida yaratilgan bir qancha tadqiqotlarda
ham Muqimiy hayoti va ijodi haqida qimmatli ma’lumotlar bildirilgan. Homil
Yoqubov, Abdulla Olimjonov, Hamid Olimjon, Hodi Zaripov, Hoshimjon Razzoqov,
G’ulom Karimov, Abdurashid Abdug’afurov, Abduvohid Shokirov kabi olimlar
tadqiqotlari shular jumlasidandir. Ammo bu tadqiqotlarning bahsli, munozarali
jihatlari ham talaygina. Ularni Milliy istiqlol mafkurasi nuqta nazaridan yangicha
talqin etish zarurati bor. Muqimiy ijodini o’rganishda professor G’.Karimovning
xizmatlari katta bo’ldi. U Muqimiy “Asarlar to’plami”ni jami to’rt marta (1958, 1960,
1973, 1974 yillarda) nashr ettirdi. Shoirning nazmiy asarlariga bag’ishlangan
tadqiqotlari, xususan, 1962 yili yoqlangan “O’zbek demokrat shoiri Muqimiy va uning
davri adabiyoti” mavzuidagi doktorlik dissertatsiyasi, 1970 yili nashr etilgan
“Muqimiy. Hayoti va ijodi” nomli monografiyasi Muqimiy hayoti va ijodi tadqiqiga
bag’ishlangan birinchi yirik monografiyadir. Unda shoir hayoti va ijodi
5

muqimiyshunoslikning o’sha davrdagi mavjud yutuqlarini mujassamlashtirgan holda
ancha mufassal tadqiq etilgan.
G’.Karimov tomonidan nashr etilgan universitetlar va pedagogika institutlari filologiya
fakultetlari uchun “O’zbek adabiyoti tarixi” darsligida ham (1966, 1975, 1987) shoir
hayoti va ijodi muqimiyshunoslikning o’sha paytdagi eng so’nggi yutuqlari asosida
o’rganilgan.
A.Shokirov, A.Madaminov, O.Jo’raboyev va A.Turdialiyevlarning Muqimiyning
yangi topilgan asarlarini matbuotda e’lon qilishi ham Muqimiy biografiyasini
tiklashda, ijodkor sifatida uning shaxsiyatini, dunyoqarashini belgilashda muhim
ahamiyatga ega. Jumladan, adabiyotshunos A.Turdialiyevning “Adabiy meros” jurnali
1988 yil, 1-sonidagi “Muqimiyning yangi aniqlangan dastxatlari” sarlavhali
maqolasida Muqimiyning o’z qo’li bilan yozilgan fors-tojik tilidagi Isfaraga – do’sti
Ibrohim xo’jaga bag’ishlangan nasriy maktubini talqin qilib, matnini joriy imloda
berishi Muqimiy hayoti va ijodini o’rganishda alohida o’rin tutadi.
Shuningdek, A.Madaminov nashrga tayyorlagan Zavqiy, Furqat, Muqimiy
asarlaridan iborat “Yangi bayoz” (Toshkent, 1997) nomli kitobida ham Muqimiyning
jamoatchilikka ma’lum bo’lmagan she’rlari nashr etilgan.
A.Shokirovning “Adabiy meros” jurnalining 1976 yil, 5-son, 1976 yil, 6-son va 1978
yil, 10-sonlarida e’lon qilgan “Muqimiy dastxat yozgan bayoz”, “Muqimiyning bir
dastxati haqida” hamda “Muqimiyning yangi topilgan satirasi” kabi maqolalarida
Muqimiy ijodining jamoatchilikka ma’lum bo’lmagan qirralari o’rganilgan.
O.Jo’raboyevning “Guliston” jurnali 1999 yil, 2-sonidagi “Muqimiyning cho’ntak
bayozi”, “Til va adabiyot ta’limi” jurnali 2001 yil, 3-sonidagi “Qo’lyozma manbalarda
Muqimiy ijodi” kabi maqolalarida ham Muqimiy ijodining o’rganilmagan jihatlari
haqida qimmatli ma’lumotlar uchraydi.
Bu kabi yangi ma’lumotlar Muqimiy ijodining hali tadqiqotchilar e’tibori yetarli
qaratilmagan jihatlariga bag’ishlanganligi, ko’p hollarda muhim masalalar o’rtaga
qo’yilib, puxta hal etilganligi bilan e’tiborga molik.
6

K urs ishining yangiligi . Ma’lumki, Muqimiyning hayoti va ijodi yetarlicha
o’rganilgan. Ammo uning “Sayohatnoma” asari undagi voqelik, davr, muhit
muammolari yetarlcha tahlil qilinmagan. Ana shuni o’zi ishning yangiligini belgilaydi
Kurs ishi ining ilmiy-amaliy ahamiyati. Mazkur kurs ishidan maktab, litsey,
kollej o’qituvchilari o’zbek mumtoz adabiyotidan ma’ruzalar, referatlar yozishda
bemalol foydalanishlari mumkin.
K urs ishining obekti . Bu mazkur kurs ishini yozishda Muqimiyning “Asarlar
to’plami” hamda G’.Karimovning Muqimiy hayoti va ijodiga doir tadqiqotlaridan
foydalandik.
7

I BOB. QO’QON ADABIY MUHITIDA SIYOSIY HAYOTNING BADIIY
TASVIRI.
Bizning kelajagi buyuk davlatimiz ana shu falsafaga uyg’un holda, Xoja Ahmad
Yassaviy, Xoja Bahovaddin Naqshband, Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Amir Temur,
Mirzo Ulug’bek, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo singari mutafakkir ajdodlarimizning
dono fikrlariga uyg’un holda shakllanishi lozim” degan fikri milliy qadriyatlarimizning
davr, zamon, istiqlol mezoni asosida tadqiq etishni taqozo etadi. Prezidentimiz
nomlarini tilga olgan ulug’ ajdodlarimiz safiga o’zbek mumtoz adabiyotini yangi
bosqichga ko’targan, lirikaga yangi ruh, yangi mavzular olib kirgan, ijodi bilan o’ziga
xos mahorat va tajriba maktabi yaratgan Mavlono Muqimiyni ham qo’shish mumkin.
Xalqimizning bu ulug’ farzandi o’zining adolatparvarlik va ma’rifiy qarashlari, ilm-
fandagi hamda ijtimoiy hayotdagi yangiliklarni badiiy tarannum etishi bilan o’zi
mansub bo’lgan muhit doirasidan yuqori ko’tarila olgan. Shoir zamonasining
taraqqiyparvar kuchlari o’rtasida haq so’zi va haqiqat uchun kurashishi tufayli oldingi
o’rinlarni egallagan. Qadim Turkistonning uchta xonlikka bo’linib ketishi, feodal
tarqoqlik, iqtisodiy zaiflik, ilm-ma’rifat taraqqiyotining sustlashuvi vatanimizni chet
el bosqinchilarining xurujlariga duchor qildi. Bir tomondan Chor Rossiyasi
bosqinchilari zulmi, ikkinchi tomondan ularning malaylariga aylangan mahalliy
amaldorlar jabri xalqni holdan toydirdi. Ana shunday tarixiy sharoitda ham adabiyot
va san’at xalq ommasiga ma’naviy dalda berish, uni yorug’ kunlarga ruhlantirsh
vazifasini ado etishdan to’xtab qolmadi. Adabiyotning o’zi ham ijtimoiy-siyosiy
hayotning ko’zgusi sifatida taraqqiyotdan to’xtamadi. Janrlarning mazmunan
yangilanishi, badiiy adabiyotning xalq hayotiga yaqinlashuvi, ijodiy jarayonda realistik
tamoyillarning kuchayishi shular jumlasidandir. Bu davrda Qo’qon adabiy muhitining
maydonga kelishi, yuzlab shoiru adiblar, tarixchi va bastakorlar, san’at ahli barakali
ijod qilishi xalqimiz madaniyati va ijtimoiy tafakkuri tarixida yorqin iz qoldirdi.
O’ziga xos an’ana tusini olgan zullisonaynlik –ikki tilda ijod qiluvchilar tufayli badiiy,
tarixiy asarlar bir-birini to’ldirdi va boyitdi.
Ijtimoiy turmushning bugungi va ertangi hayoti qay yo’ldan bormog’i
lozimligini aniqlash va rejalashtirish uchun kechagi kunga, aniqrog’i o’tmishga nazar
8

tashlash har qanday fan mutaxassislari uchun sinalgan haqiqatdir. Shunga ko’ra adabiy
va madaniy merosimizning o’rganilmagan yoki nisbatan kam varaqlangan sahifalariga
zehn solish, ularni Istiqlol mafkurasi nuqtai nazaridan xolis ilmiy tadqiq etish, ulardan
ibrat saboqlarini o’rganish – bugunning qadriga yetish va kelajakning izchil taraqqiyot
yo’nalishini aniqlash uchun dasturilamal bo’lishi turgan gap. Adabiyotimizning,
xususan, ota-bobolarimizning tafakkur mevalari bo’lmish adabiy merosning hozirgi va
kelgusi avlodlarda yuksak axloqiy fazilatlarni shakllantirishga va rivojlantirishga
mustahkam zamin ekanligi haqida haqli ravishda ko’p ta’kidlangan. Prezidentimiz
Islom Abdug’aniyevich Karimov uqtirganidek, “...O’z tarixini bilmaydigan, kechagi
kunini unutgan millatning kelajagi yo’q. Bu haqiqat kishilik tarixida ko’p bora o’z
isbotini topdi”. Shunday ekan, har bir millat, xalq va mamlakatning jahon
hamjamiyatidagi tutgan o’rni uning dunyo ilm-fani, san’ati va madaniyati rivojiga
qo’shgan hissasi bilan birga ota-bobolari tomonidan qoldirilgan adabiy va madaniy
merosning ahamiyati bilan o’lchanadi va qadrlanadi. Ana shu nuqtai nazarga ko’ra
o’tmishga nazar solsak, ko’hna Turonning buyuk tarixiy ijodkorlari beqiyos adabiy
meros qoldirgan dunyodagi eng ilg’or mamlakatlardan biri ekanligiga yana bir karra
ishonch hosil qilamiz. Istiqlol sharofati ila ana shu boy adabiy-ma’naviy merosimizni
qanday bor bo’lsa shu holicha o’rganish, ilmiy jihatdan xolis tahlil etish va xalqqa
taqdim etish imkoniyati yanada kengaydi: “Biz orzu etgan buyuk davlatni bunyod
qilish barchamizdan mustahkam iroda, iymon, e’tiqod, milliy g’urur tuyg’usi, buyuk
ajdodlarimizdan qolgan ma’naviy bisotga ega bo’lishni talab etadi”.
Yurtboshimizning ana shu ko’rsatmalariga javoban bugungi kunda ko’p asrlik
adabiyotimiz tarixining mutlaqo o’rganilmagan yoki yaxshi ochib berilmagan
qirralarini ko’rsatib berish, biryoqlama talqin qilingan jihatlarini yangicha va xolislik
bilan nazardan o’tkazish davr talabiga aylandi. Bitiruv-malakaviy ishimiz
mavzusining dolzarbligini belgilovchi asosiy omil hayot yo’li va adabiy merosi yaqin
kunlargacha biryoqlama, ya’ni faqat dunyoviylik nuqtai nazaridan o’rganilgan
siymolardan biri - Qo’qon adabiy muhitining namoyandalaridan biri, o’zbek, fors-
tojik tilida birday mahorat bilan qalam tebratgan shoir, zamonasining zabardast so’z
san’atkori, ijtimoiy-siyosiy hayotga xolis hamda haqqoniy munosabati bilan Sharq
9

xalqlari tarixida yorqin iz qoldirgan Muqimiy hayoti va ijodiga doir ma’lumotlarni
sharhlash, xususan, xalqimiz orasida g’oyat mashhur va bugungi kunda ham sevib
o’qilayotgan “Sayohatnoma” asarini ilmiy tekshirish, shoirning she’riy mahoratini
o’rganish, adabiyotimiz tarixidagi o’rnini ko’rsatishdir. Buning uchun, avvalo,
Mavlono Muqimiy yashab ijod qilgan davr va muhit haqida muayyan tasavvurga ega
bo’lish, shoir ruhlangan adabiy an’analar, u adabiy jarayonga olib kirgan o’ziga xos
yangiliklarni tahlilga tortish lozim bo’ladi. O’tmishga xolis nazar solsak, hukmdorlar
bilan hukmdorlarning farqi borligi, amaldorlar ham amaldorlardan xulqu fazilatlari,
yaxshi-yomon ishlari bilan tafovutlanishlari ko’zga tashlanadi. Chunki birlari
o’tkinchi dunyoda yaxshi nom qoldirish uchun kurashgan va yashagan bo’lsalar,
ikkinchi toifadagilar ko’p vaqt o’z turmushini yaxshilashni, boylik orttirishni, bor
narsalarni ham yo’q qilishni o’ylagan, yaratuvchilik g’oyasidan uzoq bo’lgan. Qo’qon
xonligining hukmdorlaridan biri bo’lgan Amir Umarxon bir tomondan mang’itlar
sulolasining yirik vakillaridan bo’lishi, hokimiyat uchun bo’lgan kurashlarda faol
qatnashishi bilan birga, o’z davri madaniyatining katta arbobi, XVIII asr o’zbek
adabiyotining yirik vakili ham bo’lgan. Shu bilan birga, rafiqasi Nodirabegim
boshchiligida xotin-qizlarning ijod qilishlari, ilm-ma’rifat bilan shug’ullanishlari
uchun ham keng imkoniyatlar yaratgan. Uvaysiydan tortib, Anbar otingacha bo’lgan
davrda xotin-qizlar orasidan o’nlab so’z san’atkorlari yetishib chiqishi ana shu e’tibor
va g’amxo’rlikning mevasi edi. Tekshirishlardan ma’lum bo’lishicha, Muqimiy
qo’lyozmalaridan ko’pgina lirik asarlar yo’qolgan yoki hanuzgacha topilgani yo’q.
Uning adabiy merosi hali mukammal o’rganilmagan yoki Istiqlolgacha bo’lgan
davrdagi tuzum mafkurasining tazyiqi bilan biryoqlama tahlil etilgan. Shunga
qaramay, bizgacha yetib kelgan asarlarining o’zi ham Muqimiyning katta she’riy
iste’dodidan, hozirjavobligi va zukkoligidan darak beradi. Uning g’azal va
muxammaslari, xususan, “Sayohatnoma” asari o’zbek she’riyati taraqqiyotiga
munosib ulush bo’lib qo’shilgan. Shoirning o’ziga xos uslubiy qirralari uning asarlari
tilidagi xalqchillik va xalqonalikda, poetik mahorati badiiy san’atlardan o’rinli
foydalana olishida, hayotga yaqinligida ko’zga tashlanadi. Shoirning hayot yo’li bir
tekisda kechmaganligi tabiiy. G’azallaridan birida:
10

Kelsam Hindu Marvdin balki topardim e’tibor,
Shul erur aybim Muqimiy, mardumi Farg’onaman
degan shikoyat va nolasining o’ziyoq uning zamona alg’ov-dalg’ovlaridan, muhitning
nizo va fitnalaridan tinimsiz ozor chekkanligini ko’rsatadi. Shundan kelib chiqib, biz
Muqimiyning o’sha murakkabliklar va ziddiyatlarga to’la davrdagi ijodiy faoliyatida
shon-shuhratga emas, ma’naviy kamolotga intilish, she’riyat va ijodga talpinish ustun
bo’lgan deya xulosa chiqarishimiz mumkin. Manbalardan ma’lum bo’lishicha,
Muqimiy o’zi yashagan davr adabiy muhiti namoyandalaridan ma’naviy g’amxo’rlik,
hamfikrlilik hamda rahnamolik ko’radi. Zavqiy, Furqat singari mashhur
zamondoshlariga bo’lgan ehtiromini ifodalovchi satrlari bundan dalolat beradi.
...O’zlarin zakki olib, xat qilmadilar loaqal,
Emdi Zavqiy yurmasun deb xalq aro hushyor man.
Hasbi hol aylab qilibtur xat, so’rab holin, Muqim,
To qiyomat Furqatiydin emdi minnatdorman.
Muqimiy lirik she’rlarida boshqalarni kamolotga da’vat etar ekan, bu borada o’zi har
tomonlama ibrat ko’rsata olgan betakror shaxs ham bo’lgan. Yurtboshimiz iboralari
bilan aytganda: “Har qanday bosqin va istilolarga qaramasdan, har qanday og’ir va
murakkab sharoitda ham ota-bobolarimiz o’zligini yo’qotmasdan, ma’naviy hayot
mezonlari, odob-axloq qoidalariga amal qilib, komillik sari intilib yashagani bugun
ham barchamizga ibrat bo’lib, kuch-quvvat bag’ishlab kelmoqda.”
Muqimiy ijodida dunyoviy-insoniy kechinmalar bilan birga diniy-falsafiy, tasavvufiy
g’oyalar ham yetakchilik qiladi: ularda biz islom ta’limoti g’oyalari targ’ibi bilan bir
qatorda, ilohiy va dunyoviy ishq tarannumi, shoirning olam va odam haqidagi falsafiy
mulohazalarining badiiy talqinlari, charxu falakdan, zamonadan va nokas kishilardan
11

shikoyat ohanglari, turli bid’atchiliklar tanqidi, pand-nasihat ruhidagi va hasbi hol
xarakteridagi she’rlarni ko’ramiz.
Qayda bo’lg’ay telba, rasvo yaqoyu ostin,
Ne bilur Majnun degan subh ila shomu choshtin,
Naylayin, o’ylab tiriklikning kamiyu kostin,
Gar qilich boshimga ham kelsa degayman rostin,
So’zki haq bo’lsa: savolimga javobim, kim desun?
Shoir o’z she’rlarida o’zbek tilining boy imkoniyatlaridan, o’ziga xos
xususiyatlaridan mahorat bilan foydalanadi. Muqimiy she’rlarining tili sodda, uslubi
ravon, fors-arab so’zlari nihoyatda oz, jonli tilga yaqin. Bu esa shoirning o’zbek adabiy
tilining rivojlanishi va taraqqiy etishiga qo’shgan hissasi deyish mumkin.
Muqimiyning umri iqtisodiy qiyinchiliklar, turli voqea-hodisalar girdobida notinch
o’tdi. Ammo ilm-ma’rifatga, ijod va yaratuvchilik faoliyatiga hamisha vaqt topa
olganligi, boshqalarni ham bu yo’lga muttasil targ’ib qilganligi tahsinga loyiqdir.
Shoirning nisbatan qisqa bo’lgan umri davomida qoldirgan adabiy merosi o’zining
ilg’or g’oyalari, vatanparvarlik va insonparvarlik ruhi bilan bugungi kungacha
xalqimizning ma’naviy merosi bo’lib kelmoqda. Muqimiy o’zining “Ko’rgan kishi”
radifli she’rida kelguvsi avlodlarga vasiyat qilayotgandek, ushbu misralarni bitgan edi:
...Nazmini qildi latofatlik Muqimiy boridin,
Istasin deb to o’qib nomu nishon ko’rgan kishi.
Demak, Muqimiy nafaqat mumtoz adabiyotimizning ulkan namoyandasi, balki
xalqimiz ijtimoiy tafakkurida yorqin iz qoldirgan ulug’vor siymolardan biri, tarix
sahifalariga o’z nomi abadiy yozilishiga erisha olgan ilg’or fikrli ziyoli inson sifatida
ham qadrlanishga loyiqdir.
Mumtoz adabiyotimiz- ulkan bir xazina. Istiqlol sharofati bilan ana shu merosni
o’rganish, undan kishilarning ma’naviy olamini boyitishda oqilona foydalanishga
12

harakat qilinmoqda. Buyuk o’zbek shoiri Muqimiy devoni ham ana shu savobli
ishlarning mantiqiy davomi hisoblanadi. Ilgari keng jamoatchilikka ma’lum bo’lmagan
ijod namunalarining to’plamga kiritilgani, avvalgi nashrlarda yo’l qo’yilgan
kamchiliklarni bartaraf etishga harakat qilinganligi nashrning qiymatini yanada
oshiradi. Xalqning rostgo’y shoiri XIX asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlaridagi
o’zbek adabiyotining eng yirik vakillaridan biri Muqimiydir. U yaratgan asarlar
xalqimizning chor mustamlakasi davridagi og’ir hayoti manzaralarini o’zida mujassam
etgan. Muqimiyning asl ismi Muhammad Aminxo’ja bo’lib, u 1850 yilda Qo’qon
shahrining Bekvachcha mahallasi (hozirgi Muqimiy ko’chasi)da dunyoga kelgan. Otasi
Mirzaxo’ja Mirfozil o’g’li novvoylik kasbi bilan shug’ullangan. Onasi Bibioysha
Sayidolim Nodirshayx qizidir. Mirzaxo’ja bilan Bibioysha oilasida beshta farzand
bo’lib, Muhammad Aminxo’ja uchinchisi edi. Muhammad Aminxo’ja xat-savodini
mahallasidagi Abduxalil domlaning maktabida chiqargan. So’ngra, ba’zi
ma’lumotlarga qaraganda, Qo’qondagi Hokimoyim madrasasida va Buxoro
madrasalarida tahsil olib, arab, fors tillarini chuqur o’zlashtirdi. U xattotlikka ham
qiziqib, qo’qonlik mashhur xattot Muhammad Yusuf qilqalamdan husnixatni o’rgandi.
Muhammad Aminxo’ja 15 – 16 yoshlaridan boshlab “Muqimiy” taxallusida she’rlar
yoza boshladi. Muqimiy yigirma besh, yigirma olti yoshlaridayoq Qo’qon va uning
atroflarida taniqli shoir sifatida el og’ziga tushdi. Afsuski, ayni shu davrda yurtimiz
chor mustamlakasi asoratiga tushib qoldi. Siyosiy-ijtimoiy hayotdagi bu tanazzul,
shubhasiz, ma’naviy hayotga ham katta ta’sir ko’rsatdi. Kishilarning o’z dinu
shariatidan tobora uzoqlashishi oqibatida jamiyatda munofiqlik, yulg’ichlik va
poraxo’rlik kabi illatlar urchidi. Kambag’al odamning gapi hech kimga o’tmaydigan
zamonda Muqimiy yashashga, ijod qilishga majbur bo’ldi. Muqimiy bir necha muddat
Qo’qondagi yer o’lchash boshqarmasida ishlagan vaqtida bu ahvolni o’z ko’zi bilan
ko’rdi. Bu uning “Tanobchilar” she’rida ham aks etgan. Atrofda yuz berayotgan
nohaqliklar, fojialar shoir qalamining yanada o’tkirroq, keskinroq bo’lishiga olib keldi.
Muqimiy xalq dardu quvonchlarini o’z asarlarida ifoda eta olgani uchun ham el
o’rtasida mashhur bo’lib ketdi. Bir muxammasida shoir shunday deb yozgandi: Kettilar
hasrat bilan mardum yig’ib dunyo, darig’, Hirsu g’aflat pardasi bosib, bo’lib a’mo,
13

darig’, Dahrdin bir oliyhimmat bo’lmadi paydo, darig’,Johu qudrat birla xok o’ldi
g’aniylar, vo darig’, Xayru ehsonin ko’rolmay benavolardin biri. Muqimiyning
hayoti doimo muhtojlikda o’tdi. U 1890 yilda o’z hovlisini sotib, pulini o’gay onasi va
singillariga bo’lib bergach, mahallasidagi Sohibzoda Hazrat madrasasining bir
hujrasiga ko’chib o’tib, o’sha yerda umrbod yashab qoldi. Muqimiy o’z davrining
mashhur shoirlari bo’lmish Muhyi, Nisbatiy, Furqat, Zavqiy, Muhayyirlar bilan shu
yerda uchrashib, do’stlashdi, ular bilan adabiy majlislar, mushoiralar o’tkazdi. Bu
adabiy hamkorlik samaralarini biz mazkur shoirlarning ijodiy merosidagi bir xil
mavzu, bir xil radif va qofiyadagi ko’plab she’rlarda ko’rishimiz mumkin. Jumladan,
Muqimiy, Muhyi, Furqat, Zavqiy, Nusrat, Nisbatiylarning birgalikda G’oziy g’azaliga
bog’lagan muxammaslari, “Gul”, “Sandali” radifli g’azallar, “Viktor” siklidagi
satiralar, “Fonus”, “Ko’samen” singari yumoristik she’rlar fikrimizga dalil bo’la
oladi.Muqimiy madrasada turgani uchun ilm ahli sifatida unga ham vaqf daromadidan
bir ulush berib turilardi. Lekin madrasa vaqflarini podsholik olib qo’yganligi uchun
undan ham mahrum bo’lgan. Bu haqda Muqimiy jiyani Ro’zimuhammadga yozgan
xatida shunday deydi: “Har daf’a xat beramiz – savg’osiz, sizga munosib yuborg’udek
bir nimarsa yuborolmay xatlarimiz quruqdin-quruq borib, nihoyatda yozgan
xatlarimizdin xijolat va sharmanda bo’lamiz. Bechorachilik, podsholik madrasalarni
vaqfini olib qo’ygan, hech bir tarafdin daromad-daxl yo’q, qashshoqlig’”. Lekin xalq
o’z sevimli shoirini doimo qo’llab turgan. Muqimiyni shaxsan taniganlardan biri:
“Qishloqlardan yigitlar, ashulachilar sovg’a-salom bilan Madaminxo’janing hujrasiga
kelishib, uning g’azallaridan olib ketishar edi”, – deb eslaydi. Dehqonlar shoirni o’z
qishloqlariga chorlab ham turganlar.Muqimiy she’riyati xalqqa juda yaqinligi bilan
ham alohida ajralib turadi. XIX asrda ijodi xalq o’rtasida bunchalar mashhur bo’lgan
o’zbek shoirlari barmoq bilan sanarli. Shuning uchun uning yuzlab she’rlari xalq
qo’shiqlariga aylanib ketganligi bejiz emas. “Yakka bu Farg’onada”, “Muncha ham”,
“Ko’zlaring”, “Kim desun?”, “Ayrilmasun”, “Yodimga tushdi”, “Yolg’uz”, “Biri” va
boshqa nazm namunalari fikrimiz dalilidir. Shoirning o’zi ham bir she’rida bu haqda
faxrlanib shunday yozadi:Muqimiy so’zidin bo’yi muhabbat kelgay, ey
ahbob,Tarannum qilsa mahfillarda hofizlarning xushxoni.Uning “Bachchag’ar”,
14

“Avliyo”, “Tanobchilar”, “Hajvi Viktor” kabi hajviyalari, “Burun”, “Loy”,
“Ko’saman”, “Pashshalar”, “Bezgak”, “Otim” singari yumoristik she’rlari, o’zbek
adabiyotida yangilik bo’lgan she’riy “Sayyohatnoma”lari shoir ijodining abadiyatini
ta’minlab turuvchi asarlardir.Muqimiy 1903 yil 25 may, dushanba kuni 53 yoshida o’z
hujrasida vafot etdi. Shoir Qo’qondagi Shayxon qabristoniga dafn etilgan. Uning
vafotiga bag’ishlab o’sha davrning peshqadam shoirlari bo’lmish Mavlaviy Yo’ldosh
va Sulaymonqul Rojiy marsiya-ta’rixlar yozib qoldirganlar. Muqimiy hayoti va ijodini
ilmiy o’rganish XX asrning 30-yillaridan boshlandi. Shoir G’afur G’ulom 1938 yili
“Muqimiy bayozi”ni tayyorlab, muxtasar so’zboshi bilan nashr ettirdi. Uyg’un,
H.Olimjon kabi shoirlarimiz ham Muqimiy hayoti va ijodi haqida maqolalar yozdilar.
Keyinroq esa Abdulla Olimjon, Hodi Zarifov singari olimlar shoir hayoti va ijodi
haqida maxsus tadqiqotlar yaratib, asarlarini nashr ettirdilar. Bu borada taniqli
adabiyotshunos olim G’ulom Karimovning xizmatlari kattadir. U Muqimiy hayoti va
ijodi haqida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. 1960 yilda Muqimiyning ikki
tomlik asarlar to’plamini, 1974 yilda bir tomlik salmoqli asarlar to’plamini lug’at,
izohlar bilan nashr ettirdi. 1970 yili shoir hayoti va ijodi haqidagi “Muqimiy” nomli
monografiyasini e’lon qildi.Shoir hayoti va ijodini ommalashtirishda shoir va
dramaturg Sobir Abdullaning ham xizmatlari katta bo’ldi. U “Muqimiy” nomli
musiqali drama yaratdi. Shoir hayoti va ijodiga oid badiiy lavhalardan iborat “Mavlono
Muqimiy” asarini e’lon qildi. Bu asarlar o’z davrida katta shuhrat qozondi.Ammo,
shuni ham ta’kidlab o’tish joizki, Muqimiy hayoti va ijodiga doir mazkur asarlar
sho’rolar davrida yaratilganligi sababli ularda kommunistik mafkuraning kuchli tazyiqi
sezilib turadi, ya’ni o’sha davr adabiyotini sun’iy ravishda demokratik va reaksion
adabiyotga ajratish, Muqimiy va Muhyi o’rtasidagi ixtiloflarni bo’rttirib ko’rsatish,
Muqimiyga Abdullajon Nasimiy va Haziniyni qarama-qarshi qo’yish shular
jumlasidandir.Istiqlol yillarida adabiy merosimizni xolis va haqqoniy o’rganish yo’lida
keng imkoniyatlar ochildi. Ilgari nohaq qoralangan yoki bir yoqlama o’rganilgan
ijodkorlar haqida xolis ilmiy tadqiqotlar yaratilib, ularning asarlari chop etildi. Shu
o’rinda Po’latjon domla Qayumovning 1998 yilda chop etilgan uch jildlik “Tazkirai
Qayyumiy” asari muhim voqea bo’ldi. Bu tazkira adabiyotimiz tarixidagi bir qancha
15

bahsli masalalarga oydinlik kiritdi. Tazkiradagi Muqimiy va Muhyiga oid fikrlar,
shuningdek, professor Sh.Yusupovning “O’zbekiston adabiyoti va san’ati”
gazetasining 1996 yil 21 iyun sonida e’lon qilingan “Muqimiy va Muhyi” sarlavhali
maqolasi adabiyotshunosligimizdagi yangicha fikrlashning mahsulidir. Bu jarayon
davom etmoqda. Muqimiy yashab ijod etgan davr adabiy hayoti murakkab edi. Bunday
muhit Muqimiy ijodiga kuchli ta’sir ko’rsatdi. Ijodining ilk davrida qisman shaklbozlik
unsurlari, san’atpardozlik mayllariga berilish ham uchraydi. Lekin tezda bu xil
an’analardan voz kechib, jamiyatdagi illatlarga, eskilik aqidalariga tanqidiy nazar bilan
qaradi. Navoiy, Jomiy, Nizomiy va Fuzuliydan o’rgandi, ular g’azallariga
muxammaslar bog’ladi. Jomiyni o’ziga ustoz bildi. O’zbek, fors mumtoz shoirlari
an’analarini davom ettirdi. O’zbek adabiyotida demokratik yo’nalishning vujudga
kelishi va shakllanishi Muqimiy nomi bilan bog’liq. U boshliq Furqat, Zavqiy, Avaz,
Komil kabi ilg’or fikrli shoirlar o’zbek adabiyoti tarixida yangi sahifa ochdilar.
Muqimiy lirikasi chuqur optimizm bilan sug’orilgan, hayotiylik ushbu lirikaning
asosiy va yetakchi xususiyatlaridan. Muqimiy real muhabbatni, insonni kuylagan.
She’rlarining tub mohiyatini inson kechinmalari, sevinch va alamlari, istak va
armonlari, kurashlari tashkil etgan. Ularda do’stlik, sadoqat, samimiyat, vafodorlik,
sabot va matonat ulug’langan va bular orqali shoir kishilarda yaxshi xususiyatlarni
tarbiyalashga intilgan. Adolatli va baxtli zamonni orzu qilgan, shunday kunlar
kelishiga ishongan («Kelur oxir seni ham yo’qlag’udek bir zamon yaxshi» va boshqa).
Hasrat, shikoyat, norozilik motivlari mavjud bo’lgan she’rlarida ham kelajakka
ishonch, farovon hayot haqidagi orzu-ideallari aks etgan.
Muqimiy dunyoqarashi va intilishlari bilan muhit o’rtasidagi ziddiyat uning
ijodida tanqidiy yo’nalishni maydonga keltirgan. Bu uning hajviyotida ko’proq aks
etgan. Hajviyoti mazmunan satira va yumorga bo’linadi. Satiralarida chor amaldorlari,
ayrim mahalliy boylarning kirdikorlari ochib tashlangan («Tanobchilar» va boshqa)
«Saylov», «Dar mazammati zamona» va boshqada o’lkaga kirib kelayotgan
kapitalistik va g’ayriaxloqiy munosabatlar hamda ularning oqibatlari ko’rsatilgan.
Ba’zan, o’sha davrdagi hukmron qarashlarga ergashib, Dukchi eshon haqida ham
hajviy asarlar yozgan («Hajvi halifai Mingtepa»).
16

Ot, arava, loy, pashsha, bezgak kabi mavzularda 30 ga yaqin hajviy asar
yaratgan. Ularda shoir turmushning qoloq va chirkin tomonlari, ijtimoiy ongdagi
nuqsonlar ustidan kulgan, mustamlakachilik azobi, xarobalikni zaharxandalik bilan
tasvirlagan («Devonamen», «Ko’samen» «Hayron qildi loy», «Pashshalar», «Shikoyati
bezak» va boshqa). Boshqa bir qator hajviyalarida jamiyat hayotidagi o’zgarishlarga
yangicha munosabat aks etgan («Ta’rifi pech», «Aroba qursin», «Loy» va boshqa).
Muqimiy o’zbek adabiyotiga ishchilar mavzuini olib kirdi, tiplar galereyasini yaratdi
(«Maskovchi boy ta’rifida», «Voqeai Viktor» va boshqa). Turli shaxar va qishloqlarga
qilgan sayohatlari taassurotlari asosida 4 qismli «Sayohatnoma» asarini yozdi. Asar
yengil, o’ynoqi vaznda yozilgan, 4 misrali bandlardan tashkil topgan. Unda xalq
turmushining og’irligi, qishloqlarning vayronaligi realistik tasvirlangan. Shoir
yaxshilikni ma’qullab, go’zallikni madh etgan, kamchiliklar ustidan kulib, tanbeh
bergan, yovuzlikni, turli illatlarni tanqid qilgan. Muqimiyning nasr va nazmdagi
maktublari epistolyar adabiyot namunasi hisoblanadi. 10 she’riy, 20 ga yaqin nasriy
maktublari saqlangan. She’rlari qo’lyozmalar, bayozlar, 20-asr boshlarida litografiyada
nashr qilingan kitoblar, Toshkent va Peterburgda bosilgan vaqtli matbuot sahifalarida
bizgacha yetib kelgan. 1907 yilda “Turkiston viloyatining gazeti” muharriri
N.Ostroumov Toshkentda “ Devoni Muqimiy” nomli to’plamni nashr etdirishi bilan
keng jamoatchilik hajvchi shoir she’rlari bilan tanisha boshladi.Afsuski, bu paytda
shoir muhtojlikda hayot kechirib, kasallikdan vafot etib ketgandi. 1903 yil,
may.Qo’qonlik 53 yoshli Muhammad Aminning har yili qaytalab turgan »
yaraqon»(jigar xastaligi), quloq og’rig’i kasalligi ancha kuchaygach, umri oilaviy
nizolar, kambag’allik, kimlar bilandir kelishmovchiliklar bilan o’tgani natijasida
orttirilgan xastaligi uni to’shakka yotqizib qo’ygan edi.Biroq xastaligiga qaramay,
ruhiyati tetikligi uchun shoir o’tgan kunlarini sarhisob qilib, o’zidan ham ko’ra
Moskvalik jiyani Ro’zimuhammad haqida o’ylar, yozgan maktublariga javob kelishini
intizorlik bilan kutardi.Muhammad Amin shu tariqa xastalanib yotganicha 25 may,
dushanba kuni Qo’qonning Begvachcha mahallasidagi hujrasida vafot etadi.
Asli Toshkentlik bo’lib, 1836 yilda Qo’qonga kelganicha novvoylik qilib
turg’un bo’lib qolgan Mirzaxo’ja Oyshabibi ismli qizga uylanadi.Kelinning otasi
17

Saidolim Nodirshoh o’g’li ham asli Xo’jandlik bo’lib, u ham Qo’qonga kelib turg’un
bo’lib qolgan edi. Vaqt o’tib yangi oilada yolg’iz o’g’il va to’rt qiz-Tojiniso, Ulu-bibi,
Saydiniso, Mehriniso voyaga yetadi. Oiladagi va mahalladagilar Mirzaxo’janing
o’g’lini Madaminxo’ja deb chaqirishar, onasining bolalikda ilmga havas ruhida
tarbiyalangani bois, she’rlar ham yoza boshlagan shoir esa, Muhammad Aminxo’ja
Muqimiy, deya yozganlariga imzo qo’yardi. Madaminxo’janing onasi Bibioysha
adabiyot va san’atga oshno ayol bo’lib, mahalladagilar uni Xumorbibi deya
atashar,o’g’li ham onasi ta’sirida ilmga, ijodga hasav bilan voyaga yetadi.Otasi esa
novvoyligi ortidan 7 ta jondan iborat oilani qiynalib boqdi.Shunga qaramay, ilm va
ijodga havas ruhi uyg’ongan bolam o’ksinmasin, deb bor to’plagan mablag’iga
Madaminni avval mahalladagi Abduxalil domlaning maktabida, keyin esa Qo’qondagi
“Hokim oyim” va Buxorodagi “Mehtar anbar” madrasalarida o’qitdirdi.Muqimiy tahsil
davomida arab va fors tillarini o’rganadi. Madrasalar tahsilini tugatgach, Qo’qonga
qaytgan Muqimiy, biroz muddat yer qurilish mahkamasida mirzalik, daryo
qirg’og’idagi Oqjarda kemachilarga pattachilik qilib yurdi.Ammo ba’zi noinsof
tanobchilar, kemachilar bilan kelishaolmay, har ikkala ishni tashlab uyiga qaytib
keldi.Tabiatan adolatgo’y bo’lgan Muqimiy parom va tanobchilar mavzusini o’z
she’rlarida aks etdirib ham o’tgan:
Kelganim ushbu makonga qiladur manga alam,
Loyiqi tab’ yo’q odamki,desam hasratu g’am,
Gaplashurg’a kishi yo’q ertadin oqshomg’acha ham,
Kun sovuq, qora chiroq, go’rdek uyu, o’tin kam.
Chiqsam eshikka qilur to’rg’ayi chuldir-chuldir.
yoki tanobchilarning qing’irliklarini hajv qilarkan, she’r oxirida shoir shunday xulosa
chiqaradi:
Tag’i bular yaxshiyu bizlar yamon,
El tamizidin hazar et, al’amon.
18

Hayotda shunday qing’irliklarni ko’rib yurgan vaqtda onasining kasallikdan
vafot etadi va otasi Ziyodabibi degan beva ayolga uylanadi.Uning Sanambibi ismli qizi
ham bor edi.Otasi ishi yurishmay uyga qaytib kelgan Madaminni 1878 yilda ana shu
o’gay qiziga uylantirib qo’ydi.
Garchi oradan bir yil o’tib, o’g’li Akbar tug’ilgan bo’lsa-da,Madamin Sanambibi
bilan otasi va singillariga, qolaversa, ba’zida o’ziga ham bo’lgan hurmatsizligi sababli
kelishaolmay, 1881 yili ajrashishga majbur bo’ldi.U shu tariqa uy-joyini otasi, o’gay
onasi va singillariga tashlab, o’g’lini olganicha madrasa hujrasiga bosh olib ketdi.1886
yilda otasi ham vafot etadi.
Muqimiy madrasa mudarrisi sifatida hujrada yasharkan, madrasa peshvosi
Sohibzoda Hazratning yordamini aytmasa, qiyin hayot kechirgan.Uning hujradagi bor-
yo’q bisoti oddiy bir namat, bir sholcha, o’g’li Akbar uchun bir sidra ko’rpa-yostiq,
ko’za, qumg’on, dekcha va choynak-piyoladan iborat edi.Biroq shunga qaramay, shoir
yaxshi ijod qildiki, uning yozganlarida qiynalib yashaganidan nolish, zamonasining
taraqqiyotidan orqada qolganidan kuyinish kabi jihatlar yaqqol aks etib turardi:
Ketardim bosh olib, gar bo’lsa erdi, ro’zg’orim yo’q,
Netay bezodu to’sha, yo’lga yurmakka madorim yo’q,
Turarga qolmadi toqat, ko’ngulda ixtiyorim yo’q,
O’zingdan o’zga, yo rab, rahbari laylu nahorim yo’q,
Hidoyat aylagaymu deb Muqiyming intizor o’lmish..
Yoki boshqa bir she’rida:
Hayfkim, ahli tamiz ushbu mahalda xor ekan,
Oldilar har yerda bulbul oshyonin zog’lar,
degan satrlar bor.
Boshqa bir ash’orida bo’lsa:
Ranj-mehnat sog’arin kimdurki davron yutdurur,
To`leim ham nechakim ortuqcha pinhon yutdurur,
19

Charx selisiz Muqimiyg’a qachon non yutdurur,
Almaiyg’a baski baxti dam-badam qon yutdurur,
Margdur shirin qotida zahridin achchiq hayot…
deya dardlarini qog’ozga to’kadi shoir.
Ha, davr qiyinchiliklari nafaqat Muqimiy, balki Almaiy, Mahmudxo’ja, G’aribiy,
Kamiy kabi ijodkor do’stlariga ham katta ta’sir o’tkazgandi. Muqimiy chiroyli
husnixat egasi bo’lganidan xattotlik qilib pul topar, kelgan oz-moz chaqaga, o’g’li
ikkalasi uchun kundalik yemish xarajat qilardi. Buning ustiga yaraqon, sariq
kasalligiga, quloq og’rigiga chalinganidan, tabiblar unga havo almashtirishni maslahat
bergach, o’g’lini singillariga topshirib, topgan ozgina puliga Isfara, Konibodom,
Toshkentning bahavo joylariga sayohat qildi.Aynan ana shu sayohatida u o’zbek
she’riyatida mashhur bo’lgan «Sayohatnoma» asarini yozib qoldirdi…
Faryodkim, garduni dun,
Aylar yurak-bag’rimni xun.
Ko’rdiki bir ahli funun-
Charx anga kajraftor ekan…
Shoir sayohati davomidagi quvonchniyu, davr jafolarini ham shu tariqa qalamga
olib o’tadi.Umuman olganda Muqimiy ijodida hajv katta o’rinni egallaydi.Uning
“Tanobchilar”, “To’yi Iqonbachcha”, “Maskovchi boy ta’rifida”, “Voqeai Viktor”,
“Saylov”, “Dar shikoyati Laxtin” hajviyalarida zamondoshlarning va jamiyatning
kirdikorlari fosh etilgan.”Voqeai ko’r Ashurboy hoji” singari hajviyalarda esa hajga
borib kelgan axloqiy buzuq kimsaning ishratbozligi tasvir etilgan.
Muqimiy o’zining turmushi nochorligi, oilaviy ishlari yurishmaganligi,
sog’lig’ining yomonligi, qolaversa, zamonasidagi mutaasibona qarashlar iqtidorli
insonlar parvoziga to’g’anoq bo’layotganligi bois, o’z jiyani va o’g’lidan umidvor
edi.Ularning kamolini ko’rib, armonga aylangan orzulari ular orqali
ushalishini,»Sayohatnoma» turkumiga kiruvchi she’rlarini olis Moskva-yu Peterburgga
borib ham yozishni istardi.O’g’li Akbarning hali bola bo’lganligi sababli, jiyani
20

Ro’zimuhammaddan ko’proq umid qilar, jiyani ortidan ergashib, o’g’lining ham olis
Moskvaga borib yashashi, o’qishini orzu qilardi.Axir bu manaman degan
boyvachchaga ham nasib qilavermasdi-da!
Xo’sh, Ro’zimuhamad qanday qilib Rossiyaga borib qolgan? Muqimiyning
jiyani bo’lmish Ro’zimuhammad, bolaligidan onadan erta yetim qolgani sababli,
meshkobchi otasining nochor turmush sharoitida Qo’qonda voyaga yetayotgandi.Otasi
Do’stmat aka uni yeru ko’kka ishonmay, doimo birga olib yurgan.Falakning gardishini
qarangki, otasi ham kasallikdan vafot etdi.Tog’asi Muqimiy Ro’zimuhammadni boqib
olay desa, o’zi madrasa hujrasida zo’rg’a kunini o’tkazayapti.Biroq tog’a jiyanining
iqtidoridan xabardorligi uchun unga ko’pincha yozish va o’qishdan saboq
berdi.Shunday fojiali kunlarning birida yetim qolib, goh u, goh bu qarindoshlarinikida
yurgan Ro’zimuhammadni Qo’qonga ish bilan kelgan peterburglik Zinaida Alekseyeva
ismli xonim ko’rib, u bilan tanishib qoldi.
Zehni o’tkir, qolaversa, uddaburon va ko’chada turli yumushlarni qilib, rus tilini
chala-chulpa o’rganib olgan Ro’zimuhammad Zinaidaning ishonchini oqlagach,
peterburglik xonim uni Rossiyaga olib ketdi.Shu tariqa qo’qonlik meshkobchining
zehnli, yetim qolgan o’g’li Peterburga borib, Zinaida xonimnikida, uning onasi Mariya
Vasilevna tarbiyasida o’sdi.11 yoshli bolakayning rus tilini o’rganishga, turli kasblarga
qiziqishini ko’rgan peterburglik xonimlar uni Moskvaga keltirib, dvoryanlarning
maktabiga o’qishga kirgizdilar.
Shu tariqa Ro’zimuhammad 8-9 yilcha Moskvada tahsil olib, qarindoshlarini
ko’rgani 1898 yilning may oyida Qo’qonga keldi.Qo’qonda bu paytda uning eng yaqin
odami, dastlabki, o’quv-yozuvni o’rgatgan, ba’zi qarindoshlari Ro’zimuhammadni
Rossiyaga yuborishga qarshi turganida ham unga oq yo’l tilab qolgan tog’asi Muqimiy
edi.Ko’p yillik hijrondan so’ng madrasa hujrasida diydorlashgan tog’a-jiyan Peterburg
va Moskvada ko’rganlari, taraqqiyot namunalari haqida suhbatlashdilar.
Ta’tilga kelgan jiyani ikki oy tog’asi yonida bo’lib, uning ijod namunalari bilan
tanishdi. Avgust oxirlarida esa ba’zi qarindoshlari yana avvalgidek “kofir” bo’lib
ketasan, deya Ro’zimuhammadni olib qolmoqchi bo’lganida, tog’asi Muqimiy
mojaroni tinchitib, rus maktabi formasidagi jiyanini shaxsan o’zi poyezdga chiqarib
21

qo’ydi. Puli kamligidan atigi bitta ro’mol va do’ppinigina jiyaniga sovg’a sifatida berib
yubora oldi, xolos.
Oradan ko’p o’tmay, Moskvadan Ro’zimuhammad tog’asiga xat yozib jo’natdi.
Xat orasidagi boshida furajka, egnida pidjak, shim, palto, oyog’ida botinka kiygan
jiyanining rasmini ko’rgan Muqimiy sevinib, tor hujrasiga oftob kirgandek bo’ldi. U
shundan keyin fotosuratni hujrasiga osib qo’ydi. O’sha vaqtda mutaassiblar hatto,
suratga tushishga ham qarshi turgan paytda madrasa hujrasida rasm osib qo’yish
jasorat edi.
Bundan tashqari, Muqimiy Ro’zimuhammadning Moskvadagi manziliga
ko’plab xatlar yozib, maslahatlar berib turdi. Ro’zimuhammadga bag’ishlab she’r
bitdi.Maktub orqali Muqimiyning Moskvadagi jiyani bilan aloqasi 1903 yilning may
oyigacha, ya’ni shoirning vafotigacha davom etgan. Hatto, og’ir kasal yotgan tog’a
madrasa hujrasida osig’liq turgan moskvalik jiyanining suratiga orzu bilan
termulganigacha vafot etgan ekan. Shoir Qo’qondagi “Shayxon” qabristoniga dafn
etilgan. Shoirning jiyani Ro’zimuhammad Do’stmatov tog’asi merosini izlash, uni
kelgusi avlodlarga avaylab saqlash bo’yicha ko’pgina ishlar qilib, 1965 yili olamdan
o’tadi.
22

1 . 1. Qo’qon adabiy muhitida satiraning o’rni.
Qo’qon adabiy muhiti shoirlari ijodida satirik yo’nalishning alohida o’rni va
ahamiyati bor. Zamona hodisalarini, davr xususiyatlarini, zamondoshlarning
qiyofalarini aks ettirishda voqelikni ta’sirchan ifodalashda shoirlar satira qurolidan
ham unumli foydalanganlar.
Bugungi kunda mumtoz adabiyot namunalari, jumladan she’riy asarlarni ta’lim
tizimida o’qitishning bir qancha muammolari ko’zga tashlanadi. Ulardan eng asosiysi
mumtoz adabiyot namunalari matnini tushunish va to’g’ri tahlil etishdir. Chunki
adabiyot o’qituvchisi har bir kitobxon qandaydir yangi, hali ma’lum bo’lmagan
tomonlarini ochishi mumkin bo’lgan badiiy matnni ilmiy tadqiq qila olishi lozim
bo’ladi. U, shuningdek, o’quvchilarga xos, ularning yoshiga mos badiiy idrokni ham
hisobga olishi kerak. Demak, adabiyot muallimi har bir mashg’ulot uchun o’rganilajak
asarni tadqiq qilishi, undagi shakl va mazmun birligida ifoda etilgan poetik fikrni
mutaxassis sifatida idrok etish barobarida badiiy matn vositasida tarbiyalanuvchilarda
estetik didni rivojlantirish, ularning ma’naviyatini shakllantirish, shaxslik sifatlarini
qaror toptirish bo’yicha ham izlanishi kerak bo’ladi.
Shundan kelib chiqib, “Sayohatnoma” asarini tahlil qilishga kirishishdan avval,
mazkur asarning xarater va mazmun mohiyatiga ko’ra qanday asar ekanligini, satira va
yumor o’rtasidagi o’xshash hamda tafovutni, muallif murojaat qilgan muayyan
janrning ifoda imkoniyatlarini, qolaversa, muallifning o’z badiiy asari obektiga
nisbatan qanday pozitsiyada turganligini oydinlashtirib olish lozim deb o’ylaymiz.
Satiraga mavjud lug’atlarda quyidagicha ta’rif beriladi. Satira – (yunoncha
satura – turli, aralash ma’nosida) – ijtimoiy hayotning ma’lum tomoni yo ayrim guruh
va shaxslarning yaramas salbiy xislatlaridan achchiq kulib va uni tanqidiy tasvirlab
yozilgan hajviy asar. Satirik asarlar turli janrlarda (roman, hikoya, she’r va boshqa
janrlarda) yozilishi mumkin. U holda bunday asarlar “satirik roman”, “satirik hikoya”,
“satirik she’r” deb ataladi… Yozuvchi s a t i r a d a mubolag’adan, fantaziyadan
foydalanish yo’li bilan voqeani atayin bo’rttira oladi. Yozuvchi satirik obrazning tashqi
qiyofasini ham masxara qilib ko’rsatishi mumkin. Lekin bu bilan yozuvchi kishilarning
jismoniy nuqsonlaridan kulmaydi, balki hajv – tanqid ostiga olingan kishining
23

yaramas xislatlarini, xulq-atvorini bo’rttirib ko’rsatadi. Chunki “Satira kamchiliklarni,
kishilarning zaif tomonlarini, qabohatlarni masxaralash bo’lmay, balki achchiqlangan
hisning hamlasi, energiyasi, olijanob g’azabning momoqaldirog’i va chaqmog’i
bo’lishi kerak” (V.G.Belinskiy). Mana shunday satira ijtimoiy hayotdagi
kamchiliklarni tuzatishga, illatlarni tag-tomiri bilan quritishga xizmat qiladi. Satira
badiiy adabiyotning muhim ijtimoiy-tarbiyaviy ahamiyatga molik bo’lgan
sohalaridandir... O’tmish o’zbek adabiyotida Turdi, Maxmur, Gulxaniy va ayniqsa,
Muqimiy satiraning yirik san’atkorlari sifatida ma’lum va mashhur bo’lganlar... Kichik
satirik asarlar ko’pincha she’riy shaklda yaratilgan. Muqimiy, Zavqiy va boshqa
yozuvchilarning satirik asarlari: “Bachchag’ar”, “Avliyo” (Muqimiy), “Ahli rasta
hajvi” (Zavqiy) kabi she’rlar bunga misol bo’la oladi.
Yumor – (lotincha humor –namlik ma’nosidagi so’z) -birmuncha yengil
tanqidga asoslangan kulgili asar. Yumoristik asarda yozuvchi turmushdagi va ayrim
kishilardagi ba’zi bir kamchiliklardan kulib, uni tanqid qiladi. Bunda yozuvchi tanqid
qilinayotgan obektning yo’q bo’lib ketishini istamaydi, unga hatto achinadi va undagi
kamchiliklarning tuzalishini istaydi. Bu bilan yumor satiradan farq qiladi. Biroq
satirada yumor elementi bo’lganidek, yumorda ham satira elementlari mavjud bo’ladi.
Yumoristik asar kitobxonning kulgisini qistashi bilan birga, ma’lum ijtimoiy
ahamiyatga ega bo’lgan fikrni ham ilgari suradi. Xalq xushchaqchaqligidan, uning
hozirjavobligidan, xalq hazili va askiyalaridan foydalanish asarning yumoristik
mohiyatini kuchaytiradi, badiiy qimmatini oshiradi... Yumor ba’zan achchiq kinoyaga,
N.V. Gogol ta’biri bilan aytganda “ko’z yoshi aralash kulgi”ga aylanib ketadi.
Hajviyot geroizm, tragizm, dramatizm kabi ehtiros (pafos)lardan keyinroq kelib
chiqdi, ammo har bir jamiyatni qayta qurish va taraqqiy ettirishda katta xizmat qila
boshladi. Chunki u noqobil odamda og’riq qoldiradi, oshkora, kerak bo’lsa haqoratli
savalaydigan, qattiq tegadigan bo’ladiyu Goho g’arazliday ko’rinadi, estetik ideal esa
muallif obrazida ko’rinadi, buhol kulgi shaklida namoyon bo’ladi. Ammo demokratik
satirada simvol, majoz o’rnini hayotiy tiplar, mehnatkash xalqqa hamdardlik oldi,
ko’pgina hajviy xarakterlar prototipli edi, lekin satira, umuman, to’qima obraz
hayotdagi yaramaslikni fosh etadi, kishilar satira o’zi to’g’risida yozilganday his
24

qiladi, jiddiy o’ylaydi va hayajonlanadi. Bu esa satirada o’ziga xos tipiklashtirish
mavjudligini ko’rsatadi. Unga ko’ra, satirik asarda salbiy hodisalar va holatlar
shakllanadi, ular bo’rttiriladi, badiiy to’qima mavqei ortadi. Qo’yilayotgan masalalarda
majoziy obrazlardan foydalaniladi, ijobiylikni ma’qullash hajviy tasvir orqali amalga
oshiriladi. Satirik tipning o’zi hayotdan olinadi, badiiy to’qima orqali to’kislanadi,
realistik detallar, o’ta mubolag’a, karikatura, shartlilik, mantiq, fosh etish, muhim
qirralarni topish yo’llari qo’llaniladi. Shunda hayotda ko’zga tashlanmay yurgan hajviy
xarakterni el ko’ziga olib chiqiladi. Shu boisdan, satirik qiyofa ichki tomondan
tanlanadi, yorqin pozitsiyadan turib, ilg’or qarash, taraqqiyparvarlik jihatidan shiddatli,
keskin tasvirlanadi. Yolg’on va chin, soxta va haqiqiy, olijanoblik va tubanlik,
go’zallik va xunuklik yonma –yon qo’yiladi. Estetik ideal bir necha yo’l bilan ayon
bo’ladi, yomonni uzil-kesil fosh etish, tuzatish satirik asarda ijobiy obraz yoki ideal
fazilatlarni qarama-qarshi qo’yish orqali namoyon bo’ladi. Demak, satira
“yo’qotish”ni, yumor tuzatishni niyat qilib oladi. Satira mumtoz adabiyotda “hajviya”
deb atalgan, ammo unda satira va yumor elementlari uyg’unlashib ketgan. She’riy
satirada hisiyot birinchi planga chiqadi, siqiqlikka e’tibor beriladi, emotsional
bo’yoqdorlik katta rol o’ynaydi.
Inson hayot ekan, unga kulgu hamdamdir. Donishmandlardan biri kulguni
barcha qusur va noqisliklarni yo’q etuvchi eng qudratli qurollardandir deyishi bejiz
emas. Shuning uchun kishilarning eng qadimiy ijodiyotidan tortib bizning
kunlarimizgacha bo’lgan badiiy asarlarda hayotda uchraydigan kamchilik va qusurlarni
kulgu vositasi bilan tanqid qilish usuli yashab kelmoqda.
Hajv Yusuf Xos Hojib va Ahmad Yugnakiy asarlarida element holida bo’lsa-da,
ko’rina boshlaydi. Keyinchalik Lutfiy, Yusuf Amiriy, Yaqiniy singari shoirlarning
asarlarida hajv alohida obrazlar, epizodlar vositasida namoyon bo’la boshlaydi. Ammo
o’zbek adabiyotida Navoiygacha maxsus satirik va yumoristik asarlar yozgan
shoirlarni uchratmaymiz. Shunday bo’lsa-da, hajviy elementlar ma’lum estetik-
g’oyaviy vazifani o’tab, alohida g’azallar turining, hajviy g’azallarning vujudga
kelishiga zamin bo’ldi.
25

Atoyining hajv elementi va yumor bilan yo’g’rilgan g’azallaridan biri quyidagicha
boshlanadi:
Seni men ongladim, bevafo emishtuksan,
Ko’ngulga ofatu jong’a balo emishtuksan...
Gaheki bossa oyog’in yuzumga noz ila der:
“Ayog’im og’ridi, ne bo’ryo emishtuksan?”
...Yuziga ko’p tika boqsam, manga kulub aytur:
“Atoyi, ne ko’zi to’ymas gado emishtuksan?”
Bunday baytlar, albatta, hajviy g’azallarning shakllanishi va rivojida ahamiyatli
bo’lgan. O’zbek mumtoz adabiyoti tarixida hajviy g’azallarning chinakam ixtirochisi
Navoiy bo’ldi. Uning hajviy g’azallarining mavzular ko’lami keng va rang-barangdir.
Shoir munofiq va hiylakor shayxlar, xudbin, badbin zohidlar, johil voizlar ustidan
kuladi va ularni fosh etadi. Uning “Meni ishqdin man’ etar soda shayx” deb
boshlanuvchi satirik g’azalining o’zi o’zbek adabiyotida alohida turkumni tashkil etib,
biz so’z yuritayotgan Xorazm adabiy muhitida ham ko’plab shoirlar ushbu g’azalga
naziralar yozdi. “Ul shayxki, minbar uza afsung’a berur tul”, “Necha yolg’on so’zu
muzhik harakot, ey voiz”, “Xonaqohda halqai zikr ichra g’avg’o qildi shayx”, “Masih
oyin agar minbarda zohir qilsa dam voiz” singari o’nlab g’azallari hanuzgacha
mashhur va sevib o’qiladi. Bu g’azallarning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shuki,
ularda realistik tamoyil ustun bo’lib, riyokor shayxlar, voizlarning haqiqiy qiyofalari
real bo’yoqlarda umumlashtiriladi.
Keyinchalik Turdi, Maxmur, Munis, Ogahiy, Muqimiy, Zavqiy, Avaz O’tar,
Faqiriy singari ko’plab shoirlar hajviy hamda yumoristik g’azallar yaratdilar. Ular
she’riyatda satiraning mavqeini mustahkamladilar. Hajviy hamda yumor g’azallarning
mavzular doirasini ancha kengaytirdilar, g’azalga yangidan yangi tip hamda obrazlarni
olib kirdilar. Muqimiy davri o’zbek adabiyotida satiraning yangi bosqichga ko’tarilishi
omillarini adabiyotshunos A. Abdug’afurov quyidagicha sharhlaydi: “O’zbekiston
territoriyasining Rossiyaga qo’shib olinishi natijasida... ikki yoqlama zulmning,
26

adolatsizlikning nihoyatda kuchayib ketishi, kapitalistik munosabatlarning tobora
yuzaga chiqa borishi, xalqimizning zulm va adolatsizliklarga qarshi o’z ozodligi uchun
kurashining faollashuvi, hukmron sinflar va tuzumning tartib-qoidalaridan
noroziligining kundan kunga orta borishi, ikkinchi tomondan... o’zbek adabiyotida
tanqidiy realizm metodining shakllanishiga, bu adabiyotda, ayniqsa, satirik
yo’nalishning keng rivojlanishiga olib keldi.”
Satiraga murojaat qilgan shoirlar ko’proq g’azal janridan foydalandilar. Buning
sababi, fikrimizcha, ushbu janrning boshqalarga qaraganda xalqqa yaqinligi, o’z
taraqqiyoti davomida ko’p asrlik tajriba va an’analarga ega bo’lishidir. Buning ustiga,
satirik va yumoristik g’azallar xalq orasida juda tez tarqalar, hatto qo’shiq qilib aytilar
edi. Rost so’zni ayta bilish, haqiqatni har qanday xolatda ham himoya qila oishga
tayyor turish satirik shoirlarning g’oyaviy pozitsiyasiga aylanganligini Muqimiyning
quyidagi misralaridan ham ilg’ashimiz mumkin:
Gar qilich boshimga ham kelsa degayman rostin,
So’zki haq bo’lsa, savolimga javobim kim desun.
Qo’qon adabiy muhitining yana bir namoyandasi bo’lgan Zavqiy ham Muqimiyga
hamohang ravishda o’z ijodiy prinsipini quyidagicha bayon qilgan edi:
She’r eshitmaydi birov, davron qulog’i anga kar,
Bir hovuch oltin, kumushning xush jarang ovozi bo’l!
...Istamas bo’lsa zamona Zavqiy yozgan she’rni,
Kim eshitsun arzining xoh rozi, xoh norozi bo’l!
Badiiy adabiyotda biror yo’nalishning, masalan satiraning taraqqiy etishi va
keng qo’llanilishi shoir yashagan hudud bilangina emas, balki ijtimoiy-siyosiy tuzum,
voqelik hamda tarixiy vaziyat bilan ham bog’liqdir. Masalan, Muqimiy va Zavqiylarga
zamondosh bo’lgan Xorazm adabiy muhiti vakili Avaz O’tar ijodida ham satirik
27

yo’nalish salmoqli o’ringa ega. Avazning “Xalq”, “Topar ekan qachon?”, “Fidoyi
xalqim”, “Ulamolarga”, “Birovlar” kabi she’rlari ana shu ruhda yozilgan satirik
ijodning ajoyib namunalaridir. Bu g’azallarda shoir xalqning xonavayron bo’lganini,
zulm ostida qolganini, zamonaning nosoz qurilganini, jaholat hukmronligini achinish
va alam, xolislik va haqgo’ylik bilan tasvirlab bergan.
Yo’q jahon mulkida bizdek ojizu bechora xalq,
Zulm tig’i birla bo’lg’on bag’ri yuz ming pora xalq.
Bir necha avboshlar bundog’ hukmron aylasa,
Qolmag’ay, ori, na yonglig’ mehnatu ozora xalq?
Na alarda bordurur ilmu adolatdin asar,
Ne ajabkim, topmasa dog’i dilig’a chora xalq.
Yetgan ofatni boshig’a doimo taqdir deb,
Hasratu armon bilan ketgusi bora-bora xalq...
Mumtoz satirik asarlarda, xususan, Qo’qon adabiy muhiti namoyandalari tilida
ham yangiliklar va yangilanishlar yuz bera boshladi. Ayniqsa, XIX asrning ikkinchi
yarmi va XX asr boshlaridagi adabiyot namunalarida xalq orasida ko’p qo’llanadigan,
adabiy tildan mustahkam o’rin olmagan so’zlar izchil ishlatila boshladi. Bu hol satirik
asarlar tilini xalqqa yanada yaqinlashtirdi, ommalashishini tezlashtirdi.
Muqimiy she’rlarining milliy va umumbashariy g’oyalar tashishi, lirik
obrazlarning mukammalligi, xarakterlarning hayotiyligi shoirni o’z davri an’analaridan
yuqori ko’targan xususiyatlardan biridir. Ulug’ shoir ko’plab salaflari,
zamondoshlaridan farqli ravishda, lirik obrazlarning tashqi portretiga e’tibor beribgina
qolmasdan, ularning ruhiy –ma’naviy olamiga ham keng yo’l ochdi. Bir so’z bilan
aytganda, shoir yaratgan lirik obrazlar muallifning yuksak ideallarini tashish bilan
birga, hayotga juda yaqin keldilar va she’riyat muxlislarining ko’ngil mulkiga
aylandilar.
28

1. 2. Ijtimoiy tiplarning satirik talqinlari
Badiiy adabiyot ijtimoiy hayotning ko’zgusidir. Voqelikda ro’y berayotgan
hodisalar, turmushdagi o’zgarishlar, xalqning orzu-umidlari va intilishlari davrning
peshqadam kishilari bo’lgan so’z san’atkorlarining qalami orqali u yoki bu darajada
aks etib boradi. Albatta, voqelikning qanday va qaysi pozitsiyada turib badiiy
ifodalanishi shoirning dunyoqarashi, iste’dodi, fe’l-atvori, ta’bidagi muayyan
moyilliklar ta’sirida yuzaga keladi. Taqdiridan xushnudlik yoki aksincha zamona
nosozliklaridan norozilik, o’z maqeidan iftixor yoxud davr adolatsizliklaridan
shikoyat shoir ijodida madh tipidagi lirik asarlarni yoki aksincha satirik ruhdagi
adabiyot namunalarini maydonga kelishiga sabab bo’ladi.
Muqimiy davri adabiy muhiti haqida so’z ketganda ham ana shu ikki
pozitsiyada turgan ijodkorlarni ko’z oldimizga keltirishimiz mumkin. Adabiyotshunos
Po’latxon Qayyumiy tomonidan tartib berilgan tazkirasida Qo’qon adabiy muhitining
yetakchi ijodkorlaridan 120 nafari haqida ma’lumot berilgan. Tazkirada XIX asr oxiri
– XX asr boshlarida Qo’qonda yashab ijod etgan shoirlarning har biriga xos asosiy
xususiyat ularning taxallusi oldidan keltirilgan va bu ayni paytda ularning muxtasar
ta’rifi hamdir. Jumladan, Ado, Hoziq, Fazliy, Mahjub, Nodim va boshqalar. Ularning
ko’pchiligi qasida va nazira yozishda, ba’zilari lirik shoir sifatida, ayrimlari esa
satirik asarlar yaratishda peshqadam bo’lganlar. Saroy muhitida ularga bir xilda
munosabatda bo’linmaganligi, maddoh hamda nazirago’y shoirlar ko’proq xon
iltifotiga loyiq bo’lganlari, hajvchi shoirlar esa e’tibordan chetda qolib, hatto ta’qib
ostiga olinganliklari haqida ma’lumotlar berilgan.
Agar Qayyumiy tazkirasini Fazliyning Qo’qon adabiy muhiti namoyandalari
haqidagi “Majmuai shoiron” tazkirasi bilan taqqoslasak, sezilarli tafovutni kuzatamiz.
Fazliy “Majmuai shoiron”da “ba tab’i shoh” – shohning didiga mos keladigan asarlar
yozgan shoirlar (Fazliy, Mushrif, Ado, Xijlat va boshqalar) tahsinu maqtovlarga
sazovor bo’lsa, xalqning og’ir hayotini tasvirlab, o’z zamonasiga norozilik bildirgan
Maxmur, Gulxaniy kabi qalamkashlar ochiqdan ochiq qoralanib, kamsitiladi. Po’latxon
Qayyumiyning Qo’qon shoirlari haqidagi tazkirasida esa birorta shoir shaxsiyatiga
nisbatan haqoratomuz so’zlar qo’llanilmaydi. Haziniy, Kaltatoiy, Zavqiy kabi
29

shoirlarga nisbatan tanqidiy munosabat uchrasa-da, bu faqat ularning ijodiga tegishli
va asosli bo’lib, uni inson sifatida yerga urishga intilish yo’q.
Darhaqiqat, hayot haqiqatini kuylash borasida Qo’qon adabiy muhitining yirik
vakillari Akmal, Gulxaniy, Maxmur boshqa shoirlardan farq qiladilar.
Darhaqiqat, Maxmur xon iltifotiga sazovor bo’lish uchun tirishmagani, maddohlikdan
yiroq bo’lganligi uchun ham saroydan o’z munosib o’rnini topa olmagan. Uning
tabiatidagi isyonkorlik, hajvga moyillik, to’g’riso’zlik shaxsiy hayotida ham ko’plab
kulfatlar keltirdi. Bu esa o’z navbatida shoir ijodida zamon nosozliklaridan shikoyat
hamda voqelikka tanqidiy nazarni keltirib chiqardi.
Shoirning iqtisodiy nochorlikda kun kechirishi, hukmron tabaqalarning
nazaridan qolishi, iste’dodiga yarasha e’tibor topa olmasligi uning ruhiyatida
isyonkorlik tuyg’ularini uyg’otishi tabiiy edi.
Shoir bora-bora hayotni kengroq va chuqurroq idrok eta boshlaydi. Yon atrofida
o’ziga o’xshash juda ko’p baxtsiz kishilarni, ijtimoiy adolatsizliklarni ko’ra boshladi.
U aksariyat mehnatkash, hunarmand va ma’rifat sohiblarini g’am-alamda, johil
davlatmandlarni aysh-ishratda ko’rdi. Zamona kulfatlaridan o’zi singari aziyat
chekayotgan kishilarga hamdardlik tuyg’ularini ifoda eta boshladi. Oddiy xalq ahvolini
o’z ko’zi bilan ko’rgan shoir “Sayohatnoma” asarida dunyoni dorga o’xshatadi:
Bo’lma halovatga kasal,
Olamda yo’q benish asal,
Beshak mukofoti amal,
Dunyo qurulg’on dor ekan.
Muqimiy yashagan muhitda hukmron doiralar biron narsaga qurbi yetmagan
oddiy fuqaroga ham, mol dunyosi bo’lmagan olim, fozil kishilarga ham past nazar
bilan qarash hollari uchrar edi. Ularning andozasi nasl-nasab, mansab va mol dunyo
edi. Shoir o’z mol-dunyosini ko’z-ko’z qiluvchi, noinsoflik vositasida boylik
orttiruvchi davlatmandlarni qoralab, ularning kibru havosidan kuladi, nafratlanadi.
Ularga qarata aytadiki:
30

Hoji Zuhur ham o’rdada,
Sarhavzlar, oliy sada,
Borsa agar bir g’amzada
Jonig’acha ezor ekan.
“Sayohatnoma”dan.
Shoir yashagan muhitning ijtimoiy illatlaridan yana biri kiborlar olamining mol-
dunyoga mukkasidan ketib, bu yo’lda har qanday qabihlikdan qaytmasliklari edi. Boy
va ayonlarning xudbin va badnafsliklaridan ozorlangan shoir achchiq zaharxanda bilan
shunday deydi:
Mingboshi Eshdavlat akam,
Ammo quruq savlat akam,
Qilsa chiqim gar bir diram
Uyqu qochib, bedor ekan.
Shoirning bunday tabaqalar ustidan satirik tahlili va xulosalari bu bilan
tugamaydi. Xalqimizda “Boy kiysa muborak bo’lsin, kambag’al kiysa qayerdan
olding?” degan achchiq zaharxandali matali bor. Muqimiy ana shu folklor manbaidan
unumli foydalanib, ayrim badavlat kishilarning baxilligi hamda hasadgo’yliklarini
ham achchiq kulgiga ro’para qiladi:
“Oq yer”din o’tdim, boylari –
Oliy imorat joylari,
Mehmonsiz o’tkay oylari,
Kelsa birov nochor ekan.
Yoki quyidagi misralardagi satirik xulosalarga e’tibor beraylik:
Boyvachchasidur badburush,
To’g’ri so’zi achchig’-turush,
Sil, eski bachch, choyfurush,
31

Hofiz Umar, Qahhor ekan.
Muqimiy yashagan davrning eng katta illatlaridan yana biri mehnatkash
ommaning o’z mehnati samarasidan bahra ololmasligi, “o’roqda yo’q, mashoqda yo’q,
xirmonda hozir”larning tekinxo’rlikdan uyalmasliklari edi. Xususan, Oltiariq
mingboshisining hiylagar va dog’uli ekanligi, ehtiyotkorlikda bir cho’qib ikki
alanglovchi qarg’aga o’xshashi o’zining o’tkir ifodasini topgan:
Mingboshisi so’finamo,
Tasbihu bo’ynida rido.
Cho’qib qochar zog’i alo,
Bir dog’uli ayyor ekan.
Bu ham yetmaganidek, himoyasiz xalqni rohzan – o’g’ri va qaroqchilar yo’llarda
talashi, uylarini tunab ketishi ham shoir yashagan davr va muhit uchun odatiy hol edi:
Kun tobishida bu safar,
Yo’llar saqardin ham batar.
Tog’ ichra rahzan bachchag’ar
Ko’p elni qaqshatg’on ekan.
O’zi mansub bo’lgan jamiyatdagi adolatsizlik, amir-amaldorlarning noinsofligi, boy-
badavlat kishilarning kibr-havosi va xudbinligi, ayrim din va shariat peshvolarining
munofiqligi va riyokorligi, oxir-oqibat shoir tomonidan quyidagicha hukm va xulosa
chiqarilishiga olib keldi:
Mingboshilik kimning ishi,
Desam, dedi bedonishi,
Bir “qo’shtegirmonlik” kishi,
Xo’ja Iso badkor ekan.
32

Hayot voqeliklarini muntazam kuzatib borgan Muqimiy xalq boshiga
tushayotgan azob-uqubatlarga befarq bo’la olmas edi. Shuning uchun ham kundalik
hayotda ro’y berayotgan hodisalarga munosabatini bildirar ekan, uning ijodida
mavzular ko’lami tobora kengayib bordi. Shoir yaratgan asarlarda jamiyatdagi
illatlarni fosh qilish bora-bora muayyan va aniq shaxslar timsolida amalga oshirila
boshlandi. Chunki shoir el-yurtga kulfat keltirayotgan, odamlar nafratiga duchor
bo’layotgan kimsalarga qarshi adabiyotni, satirani qurol qilib oldi. Avvalgi fasllarda
ham aytilganidek, Navoiy boshlab bergan “falon” turkumidagi an’analar xuddi
Maxmur ijodida bo’lganidek, Muqimiy she’rlarida ham izchil o’rin ola boshladi.
Ochiq tanqid, o’tkir hajv shoir hayotiga xatar keltirishi mumkinligi uning ana
shunday nisbatan pardali usullardan foydalanishga majbur qilar edi. Ammo shoirning
zamondoshlari, hatto hajv qahramonining o’zi ham “falon” atamasining ostida kim
turganligini yaxshi bilganlari tabiiy. Bunday she’rlar qudratli satirik kuchga, yuksak
badiiyatga egaligi bilan ham diqqatga sazovordir.
Muqimiy ijodida ijtimoiy ruh tobora kuchayib boradi. U endi xalq ro’shnoligini,
osoyishta hayotini, tinch mehnatini ta’minlash borasida zamonasi va uning
amaldorlaridan, davrning mavjud tuzumidan umidini uzadi. Uning satirasida “faloniy”
shaklidagi ishorali satiralar, adresli hajvlar o’rnini xalq boshiga kulfat keltirayotgan o’z
davri tuzumidan norozilik tuyg’ulari egallay boshlaydi. Masalan, Zavqiyning saylov
haqida yozgan ta’rix she’riga muxammasida Muqimiy quyidagi keskin xulosaga
keladi:
Zindalik gulxanida har kimsa,
Kuydilar o’tganida har kimsa,
Ming jarohat tanida har kimsa,
Bu qazo gulshanida har kimsa
Gul kabi ochildi-yu, so’ldi deng.
Yuqorida aytganimizdek, bu she’rda ilgari o’tgan ilg’or qarashli shoirlar ijodida
bo’lganidek, xalqning nochor turmushidan norozilik tuyg’ulari ifodalangan, lekin farq
shundaki, Muqimiyning lirik qahramoni xalq ichida turib, xalq nomidan gapiradi. Bir
33

necha zolim va nodonlar xalq tepasiga chiqib olib xalqni oyoq osti qilayotganini aytib,
nahotki bu baloyu kulfatlardan qutulishning chorasi bo’lmasa deya fig’on chekadi.
E’tibor berilsa, shoir “taqdir” so’ziga ham alohida kinoya yuklaydi. Chorasiz xalqning
dardu kulfatlarni taqdirdan deya ko’nikishiga qo’shilolmaydi. She’r tuzilishi, tili,
vaznining soddaligi, hayotga realistik munosabat darhol seziladi.
Muqimiy ijodida hayotdagi illatlarni fosh qilish borgan sari keskin tus ola
boradi. Bu noinsof amaldorlar, ayrim riyokor ruhoniylar va boy-boyonlarning xatti-
harakatlarini juda dadillik bilan qoralashda ko’rinadi. “ Tanobchilar ” degan satirik
she’rida mahalliy amaldor tilidan aytilgan quyidagi dag’dag’alardan buni yaqqol
ko’rish mumkin:
... Menki tanobingg’a chiqibman kelib,
Xizmatimi yaxshi qilinglar bilib.
O’t qo’yubon kuyduradurg’on o’zim,
Hokimingu o’lduradurg’on o’zim.
Muqimiy ijodida hayot, jabr-zulmni fosh qilish borgan sari ko’payadi, hayotga
yaqinlik tobora kuchayadi, ifoda keskinligi ortadi. Xalqona ifoda esa uning
ta’sirchanligini, esda qolishini ta’minlaydi. Masalan, “Ajab xalq ekanmiz” deb
boshlanuvchi satirik she’rida Ashurboy degan boy-badavlat hojining qilmish-
kirdikorlari ochib tashlanadi. Muttaham va munofiq, buning ustiga axloqan buzuq
bo’lgan bu kimsa kambag’al bir kishining qizi yoniga tunda bostirib kiradi. Uy egasi
bilib qolib, dod-faryod ko’targanida tomma-tom qochayotib qo’lga tushadi. Ammo uni
so’roq qilinayotganda “Men er-xotin urushayotganini eshitib, yarashtirgani kirgan
edim. Bular mendan pul olish uchun tuhmat qilishayapti” deb aytadi. Boyning gapi
ma’qullanib, aksincha jabrdiydalarning nomi qora bo’lib qoladi. Ana shu hayotiy
voqedan ta’sirlangan shoir afsus va nadomat bilan shunday deydi:
Haqorat qilingan kishilar qolib,
Topib boy so’zi bunda zo’r e’tibor.
34

Qachon kambag’allarning so’zi o’tar,
Agar bo’lsa aqchang, so’zing zulfiqor.
Keltirilgan misollar shoir yashagan davr hokim sinf vakillari bo’lgan amaldorlar, o’z
manfaatinigina o’ylab, zolimlarga zulm pichog’ini qayrab bergan ba’zi ruhoniylarni
sharmanda qiluvchi o’tkir satira namunalaridir. Muqimiy asarlarining shakli ham
ifodalanayotgan mazmunga mos bo’lib, xalq termalariga, masallariga hamohang
uslubga egadir.
Muqimiy shu tariqa Qo’qon adabiy muhitida satira an’analarini muvaffaqiyatli davom
ettirgan, hajviyot imkoniyatlarini kengaytirgan, yangi usullar kashf etgan shoir sifatida
o’zbek mumtoz adabiyoti tarixida Gulxaniy, Maxmur, Turdi Farog’iy, Zavqiylar
qatorida turadi.

35

II BOB. MUQIMIY HAJVLARINING G’OYAVIY KONSEPSIYASI.
XIX asr Qo’qon adabiy muhitida ijtimoiy tiplar hamda voqelikdagi hodisalarni
satirik yo’nalishda tasvirlashda yangi bosqich hisoblanadi. Oldingi fasllarda
aytilganidek, hajvchilik adabiyot tarixida turli bosqichlarni bosib o’tib, XX asr
boshlariga kelganda yangicha qiyofa hamda ko’rinish kasb eta boshladi. Lirik janrlarda
ijtimoiy tiplarning qiyofasini o’zida gavdalantiruvchi salbiy obrazlar shakllana
boshladi. Bunday tipdagi satirik asarlarni yangi pog’onaga ko’targan Muqimiy, uning
izdoshi bo’lgan Zavqiy va boshqalar adabiyotning ijtimoiy salmog’i, ommabopligi
hamda ta’sirchanligini yanada oshirdilar.
Mavlono Muqimiy o’z davrining taniqli hajvchi ijodkori bo’lib yetishdi. Oddiy
xalq orasidan chiqqan, o’tkir zehnli, hozirjavob hamda o’z davri ijtimoiy muhitiga
nisbatan befarq bo’lmagan bu zot Qo’qon adabiy muhitining satira yo’nalishida o’ziga
xos iz qoldirdi. Shoir o’z davrining turli tabaqalari orasida bo’lgan va ular haqidagi
qarashlarini aks ettiruvchi ko’plab asarlar yaratgan.
Muqimiy o’z taqdirdoshi bo’lgan xalqning nochor hayotini achinish bilan qalamga
oladi, zolim amaldorlarning kirdikorlaridan nafratlanadi, riyokor peshvolar, qozi-yu
mansabdorlar ustidan achchiq kuladi. Muqimiy 1850 yilda Qo’qonda tug’ilgan.
Otasi oddiy hunarmand – novvoy bo’lsa-da, zamonasining o’qimishli kishilaridan
bo’lgan. Muqimiy dastlabki saboqni o’z davri maktablarida oladi. Buxoro
madrasalaridan birida tahsil ko’radi. Mustaqil ravishda arab, fors tillarini o’rgandi.
Xattotlik hunarini ham puxta o’zlashtirdi. Madrasani tamomlashga muvaffaq bo’lsa-
da, biror rasmiy lavozimga ishga kira olmaydi, natijada butun umri, qobiliyat va
iste’dodini hunar hamda ijodga bag’ishlaydi. Mumtoz lirikaning g’azal, masnaviy,
musaddas, mustazod, murabba, ruboiy hamda chiston janrlarida samarali qalam
tebratdi. Undan bizgacha turli bayozlardagi she’rlari yetib kelgan. Misralar katta
umumlashtirma qudratga egadir. Bunday ixcham, lekin chuqur mazmunli misralar
odam qiyofasidagi maxluqlarning jirkanch va razil obrazlarini ko’z oldimizda yaqqol
gavdalantiradi. Muqimiy hajvlari Muqimiy, yuqorida aytilganidek, satira yo’nalishida
samarali ijod qilgan. Uning “Avliyo”, “Bachchag’ar”, “To’y”, “Maskovchi boy
ta’rifida” kabi asarlari g’oyatda diqqatga loyiqdir. Shoir bu hajvlarning deyarli
36

barchasida real hayotda o’zi tirik shohidi bo’lgan hodisalarning mushtarak va
xarakterli tomonlarini haqqoniy ifodalashga intildi.
Boshlarida shapka gohe, goh dastor avliyo,
Qo’llarida subhayu, bo’ynida zunnor avliyo...
“Avliyo” she’ridan.
Ko’rmadim olamda sandek turfa nodon bachchag’ar,
Suratingni ko’rgan odam derki, shayton bachchag’ar...
“Bachchag’ar” she’ridan.
Osh yesalar o’rtada sarson ilik,
Xo’ja – chiroq yog’i, Hakimjon – pilik...
“Tanobchilar” hajvidan.
Shoirning hajvlaridan keltirilgan bu uchun xarakterli bo’lgan muhim xususiyat
shundaki, shoir xoh katta hajmli hajviy manzumalarida, xoh kichik satirik she’rlarida
bo’lsin mavzuning dolzarbligiga, hodisaning ishonarli bo’lishiga erisha oladi. Ayni
paytda qalamga olingan hodisalarni real voqelikdagi mushtarak jihatlarini qamrab
olishga intiladi. Hajv ostiga olingan ijtimoiy tip hamda kimsalarning tipik tomonlarini
aniq hayotiy faktlar asosida badiiy umumlashma darajasiga ko’tara oladi.
Shoirning “ Darig’o, dini islom hokimi ahli kuffor o’lmish ” deb boshlangan
muxammasi yuqorida sanab o’tilgan jihatlarning yaqqol namunasi bo’la oladi. Ushbu
satirik she’rda Muqimiy ikki tomonlama zulm – bir tomondan chor Rossiyasi
hukumati, ikkinchi tarafdan mahalliy amaldorlar zo’ravonligi sharoitida adolat o’rnini
nohaqlik, istibdod, ochlik va qashshoqlik, noodil qonunlar egallaganligini, qisqasi,
jamiyat hayotining real manzaralarini mohirlik bilan chizadi:
Hazor afsuskim, ilm ahlida bir zarra izzat yo’q,
G’aniylarda saxovatdin asar, xayr ila himmat yo’q.
Xiradmand, ahli donishlarda ham qadr ila qimmat yo’q,
Gado xayliga mardumlarda ehsonu muruvvat yo’q,
Baxil go’ri kabi el ko’ngli ham toriku tor o’lmish.
Sayyidu xojaning egnidakim yangi choponi yo’q,
37

Alardin o’zga el nazdida odamning yamoni yo’q,
Kaholatdinki aksar xalqning rangida qoni yo’q,
Bisotin axtarib kelsang agar, bir kaf samoni yo’q,
Ajabkim, ko’chalarda kiymishi atlas tavor o’lmish...
Muqimiyning shunga o’xshash o’tkir hajvlari xalq o’rtasida juda tez tarqaladi.
Albatta, o’zlarini fosh qilayotgan shoirga nisbatan mahalliy amaldorlar, ayrim
mutaassib ruhoniylar befarq bo’la olmas edilar. Mumtoz adabiyot tarixida ko’p
asrlardan buyon umumlashma obrazga aylangan munofiq zohid, riyokor shayx singari
ruhoniy tabaqalar Muqimiy ijodida real shaxslarga, aniq personajlarga aylana
borganligini ko’rish mumkin. Adolatsiz hukmdorlarning qilmishlarini “shar’an”
oqlovchi, bosqinchi chor hukumatining mafkuraviy tayanchi bo’lgan, zolimlarga zulm
qilichini qayrab beruvchi ayrim eshon, mullo va shayxlarning satirik obrazlari shoir
ijodidan keng o’rin oladi. Masalan, Muqimiy “Avliyo” radifli hajviy she’rida atrofiga
murid to’plab, o’zini suratan pok vijdonli, “ yo’ldan adashganlarning rahnamosi” qilib
ko’rsatishga uringan eshonlarni fosh qilishga harakat qiladi:
Domig’a tushmagan kam turfa tuzoqchi Hojim,
Bermaydi qilsa nasya sudrab, chatoqchi Hojim,
Yengil hazilni bilmas, nozu firoqchi Hojim,
Ko’rganda so’fi kunduz, oqshom qaroqchi Hojim,
Minganda o’zin olgay eshshak, uloqchi Hojim.
Muqimiy “Bachchag’ar” radifli boshqa bir hajviy she’rida ham ayrim munofiq
din peshvolarining reaksion faoliyatlarini fosh etib, riyokor ruhoniylar obrazini yanada
rivojlantiradi. Bu bilan ana shunday salbiy personajlarni satirik tip darajasiga ko’taradi.
Shoir ba’zi mullolarning johil, nodon, manfaatparast, xudbin, fisq-fujurning koni,
hayotdagi yangiliklar, ilm-ma’rifatning ashaddiy dushmani ekanliklarini zo’r jur’at,
jasorat va rostgo’ylik bilan badiiy ifodalaydi:
Botini cho’yan qozon, qaynar ichida revu rang,
Zohiri bir so’fi surat, qo’lda aso bachchag’ar.
Yotquzub tilsang banogoh qornidin chiqmas alif,
Sallasin ko’rgan kishi der: “Katta mullo bachchag’ar”.
38

Ko’rinadiki, shoirning nafratiga duchor bo’lgan asosiy narsa ayrim mullalarning
munofiqligi va riyokorligidir. Yuqorida aytganimizdek, shoir ularni satirik ijtimoiy tip,
salbiy qahramon, yorqin obrazga aylantirishda turli usullardan, xalqona vositalardan,
badiiy elementlardan ustalik bilan foydalanadi. Mullolarning “o’z holidan bexabar”
boshqalarga pand-nasihat qilishlarining o’zi satirik kulgiga sabab bo’ladi. Tashqi
qiyofasi, “savlati ot hurkadigan” mullalar aslida alif lomdan ham bexabar savodsizlar
bo’lib chiqadilar. “Haq uchun qilingan toat – imondir, xalq uchun, ya’ni
xo’jako’rsinga qilingan toat riyodir” deyiladi diniy-falsafiy manbalarda. Ma’lum
bo’ladiki, Muqimiy hajviga qahramon bo’lgan mullalar “el ko’zi-chun” toat qiladilar.
Aslida ma’nan buzuq kimsalar o’z qavmlariga poklik hamda diyonatdan va’z aytishlari
esa haqli ravishda, o’quvchining nafratini qo’zg’atadi. Shoir bu she’rida riyokor va
munofiq ruhoniylarni shiddatli tanqid qilish bilan birga, ana shunday satirik ijtimoiy
tiplar tomonidan mehnatkash insonlarning qadr-qimmati tahqirlanishiga qarshi keskin
norozilik bildiradi. Insoniy sharaf va nomusni ulug’laydi. Shu ma’noda she’r muallifi
o’z-o’ziga murojaat qilib:
...Qilmas erdim hajv, nochor ayladimkim o’qishib,
Ahli donishg’a bo’lur deb daf’i savdo bachchag’ar.
...Ey Muqimiy, sendin ozore biravga yetmasin,
Dushmaning ham bo’lsa hargiz dema aslo bachchag’ar.
deydiki, bu misralar Muqimiy ijodini otashin insonparvarlik va chuqur
ma’rifatparvarlik ruhi bilan sug’orilganidan dalolat beradi. Kishini haqiqiy insonlikka,
odamiy shon-sharafning qadriga yetishga, jaholat va ko’r-ko’rona ruhiy bandalikka
qarshi keskin norozilik bildirishga da’vat etishining o’zi ham o’z zamonasi uchun katta
taraqqiyparvarlik ahamiyatiga ega bo’lib, shoirning olijanob insoniy fazilatlar kuychisi
ekanligidan darakdir. Muqimiy ijodidagi realistik tendensiya va intilishlar, uning
boshqa hajviy asarlarida ham yaqqol ko’zga tashlanadi. Shoirning o’z zamondoshi
bo’lmish boy-savdogar Hodixo’ja eshon haqida yozgan katta hajviy manzumasi uning
satirik merosida salmoqli o’rin egallaydi. Bu hajviy manzuma, avvalo, o’zbek mumtoz
adabiyoti tarixida Maxmur, Turdi Farog’iylar ijodidan boshlangan adresli hajvning
Qo’qon adabiy muhitidagi yaqqol ko’rinishlaridan biridir. Shuningdek, mazkur satira
39

aniq bir tarixiy shaxs haqida yozilgan bo’lsa-da, lekin shoir unda yagona shaxsning
turmush yo’sini va xulq-atvoriga tegishli bo’lgan xususiyatlarning oddiy tasvirini
emas, balki shunday insonlar guruhining xatti-harakati, hayotiy faoliyatlari, ichki va
tashqi qiyofasiga xos salbiy sifatlarni tanlab, ularni Hodixo’ja shaxsiyatida jamlab, uni
tarixiy va satirik shaxsning badiiy portreti darajasiga ko’tarishga muvaffaq bo’lgan.
Haqiqatan, Hodixo’ja eshon haqidagi hajviy manzumani o’qir ekanmiz, X1X asr oxiri
va XX asr boshlarida tarix sahnasiga chiqa boshlagan maskovchi boy, Hodi eshonlar
timsolida namoyon bo’lgan o’zbek milliy burjuaziyasining tipik vakillaridan biri ko’z
oldimizda gavdalanadi. Hodixo’ja eshon o’z manfaati yo’lida imonini yutgan kishilar
timsolidir. Pul va mol to’plash yo’lida har qanday kasb va yumushdan qaytmaydi.
Savdogarlikdan tortib, muttahamlikkacha bo’lgan hunarlar sohibi bo’lgan bu kimsa o’z
manfaati yo’lida xilma-xil nayranglar ishlatadi, hiylalar ijod qiladi, o’zini turli ko’yga
soladi, buqalamundek istalgan rang va tusga kira oladi:
...Vale rastada savlatin ko’rsangiz
Kim arziydi shayxi zamon bilsangiz.
Ot ustida mardum qilurlar gumon,
Muddarislari “Beg”ni, deb Tosh eshon.
Amoma boshida, safid jomalar,
Xayol aylagaysizki allomalar...
Keltirilgan misralarda Hodixo’janing tashqi ko’rinishi, xatti-harakatlari
tasvirlanib, o’quvchi ko’z oldida avvalo uning tashqi qiyofasi gavdalantiriladi. Uning
turli kasb-hunarlar bilan o’ralashib yurishi, istagan qiyofaga kira olishi xarakteridagi
yetakchi xususiyatlarni namoyon etadi. Chunki uning turli yumushlarga vaziyatga
qarab qo’l urishi ostida manfaatparastlik yotadi. U kerak bo’lsa, o’zini telbalikka
solishdan ham qaytmaydi. Ana endi biz ham uni shoirga qo’shilib, ablah va makkor
deya e’tirof eta olamiz. Uning olib-sotarlikdagi ustasi farangligi va nayrangbozligi endi
bizni hayron qoldirmaydi. Katta hajviy manzumadan terib olingan bu misralardan
ayonki, shoirning asosiy g’oyaviy muddaosi – mumsik, xasis, qallob, o’larmon, sulloh,
40

firibgar boy sadogarlarning razil va jirkanch obrazlarini yaratishga qaratilgan. Aytish
mumkinki, shoir bu hajvi orqali o’z zamonasining makkor va firibgar savdo ahllarini
bir obrazda mujassamlashtira olgan hamda tipik satirik qahramon yarata olgan.
Yuqorida tahlilga tortilgan misollardan ko’rinadiki, Muqimiy o’zining barakali
va sermazmun ijodi bilan Navoiy, Bobur, Mashrab, Munis, Turdi Farog’iy, Maxmur
kabi mumtoz adabiyotimiz namoyandalaridan ko’p narsa o’rgandi. Ular boshlab
bergan an’analarni yanada rivojlantirdi, boyitdi. Insoniylik, adolat, xalqparvarlik
g’oyalarini izchillik bilan tashviq qilish Muqimiy ijodi uchun ham xos bo’ldi. Shoir
Qo’qon adabiy muhiti adabiy merosini original yangi asarlar bilan to’ldirdi. Do’sti,
maslakdoshi shoir Zavqiy bilan yelkama-yelka turib, chuqur demokratizm va
ma’rifatparvarlik g’oyalarini olg’a surdi, zamona nosozliklarini, hukmron
tabaqalarning insofsizliklarini ayamay fosh etdi. Kamsitish va tahqirlashlar shoir
irodasini buka olmadi. U hech qachon haq so’zni aytishdan qaytmadi.
2.1 . Sayohatnoma asarining janr xususiyatlari va obrazlari
Shoirlarga xalq bilan, turmush bilan bog’lanishni targ’ib qilgan Muqimiy o’zi
ham xalq bilan aloqasini uzmagan. Hamisha el-yurt tashvishi bilan yashaganligini
shoirning zamondoshlari ham yozib ketganlar. Zero, xalq boshiga tushayotgan kulfat-
balolarni shoir o’zinikidek qabul qilgan (“O’zgalara rohatu, menga azob”, “El
tamizidin hazar et, al’amon”). Jamiyat bilan uzviy bog’langan holda ijod qilish
Muqimiy asarlarining g’oyaviy va badiiy fazilatlarini oshirishda, adabiyotning hayot
oldidagi vazifalarini aniqlashda muhim rol o’ynagan.
Mavlono Muqimiyning bu xildagi ijodga bo’lgan munosabatlari keyingi davrlar
adabiyotshunoslari, adib va yozuvchilari tomonidan ham qayta-qayta ta’kidlangan.
Xuddi shu fikrlardan bizning mavzuimizga aloqador xususiyat ham kelib chiqadi.
Shoir har qanday janrlarga qo’l urib, badiiy obrazlar yaratayotganida unga turli
tabaqalar vakillarining psixologiyasi, turish-turmushini yaxshi bilganligi qo’l keladi.
Natijada shoir yaratgan lirik obraz va ijtimoiy tiplarning xarakterlari hayotiyligi
ta’minlanadi. Mumtoz adabiyotimiz tarixida ma’lum g’oyaviy va badiiy xususiyatlarga
ega bo’lgan “Sayohatnoma” janri, garchi undan oldin ham murabba’ janrida asarlar
yaratilgan bo’lsa-da, janr e’tibori bilan hamda uning g’oyaviy-estetik funksiyasi,
41

xarakteri va obrazlar tizimiga ko’ra Mavlono Muqimiyga mansubdir. Shoir turli
yo’nalishlar (Qo’qon – Farg’ona, Qo’qon – Shohimardon, Qo’qon – Isfara) bo’ylab
qilingan safar hamda sayohatlar taassurotlarining she’riy ifodasidir.
Muqimiy “Sayohatnoma”si muallif hayotligidayoq ma’lum va mashhur bo’lib,
to bugungi kungacha badiiy-estetik ta’sirchanligini yo’qotmay kelmoqda. Ushbu asar
o’z vaqtida o’xshatma va naziralarni ham maydonga keltirdi. Shoir Zavqiy ham
Muqimiy “Sayohatnoma”larining ruhini, uning vaznini, qofiya tizimini, murabba’ –
to’rtliklar usulini saqlagan holda ana shunday asar yozganligi ma’lum.
1892 yilda Furqatning Hindistondan Xitoyga qilgan safari davrida unga hamroh
bo’lgan shoir Tajalliyning ham Muqimiy “Sayohatnoma”siga javoban shunday tipdagi
asar yozganligi to’g’risida ma’lumotlar bor. Ammo bu asar bizgacha to’liq yetib
kelmagan. Muqimiy “Sayohatnoma”lari yo’nalishlar nomidan kelib chiqib, uch xil
nomlansa-da, aslida ular yaxlit bir asardir. Chunki ularning g’oyaviy maqsadi bir xil
bo’lib, ularning hammasida muallif yagona niyatni – turmush va voqelikdagi
kuzatishlarini bayon etishni nazarda tutadi.
Yetim haqi – go’shti baliq,
Qilmishlari nayrang ekan.
Yoki xushhavo Yaypan to’g’risida so’z borayotganida u yerda yashovchi aksariyat
odamlar tabiatidagi janjalga moyillikni ta’kidlaydi:
“Yayfan” agarchi xushhavo
Odamlari yengilnamo.
Bir-birlarila doimo
Bo’lar-bo’lmasga jang ekan.
Muqimiy nafaqat mahoratli so’z san’atkori, balki o’z davrining ulkan
donishmandi, ma’rifatparvari, faylasufi sifatida ham barakali qalam tebratgan hamda
42

birgina “Sayohatnoma” janrida bitgan asarlari misolida ham kelguvsi avlodlarga
qimmatli ma’naviy-madaniy meros qoldirishga muyassar bo’lgan.
Asarning kompozitsion qurilishi, badiiy-estetik xususiyatlari hamma o’rinda ana shu
maqsadni amalga oshirishga xizmat qiladi.
“Sayohatnoma” tahlili bilan bog’liq bo’lgan eng muhim masalalar quyidagilarni
tashkil etadi:
 “Sayohatnoma”da muallif obrazi.
 “Sayohatnoma”da hokim guruh va ayrim ijtimoiy tiplarning fosh etilishi.
 “Sayohatnoma”da tabiat tasviri.
Asar muallifi o’z sayohatlari taassurotlarini bayon etar ekan, u turmush va o’zi
mansub bo’lgan davr voqeligi xususida bahs yuritadi. Asar mazmun-mohiyatidan
shoirning ma’naviy dunyosi ochiladi, munosabat va mushohadalarda muallif obrazi
ko’z oldimizda gavdalanadi. Muallif obrazi tahlilida quyidagi jihatlarga e’tiborni
qaratamiz: Avvalo shoirning sayohatga chiqish sababini qanday izohlashini ko’ramiz.
“Qo’qondan Shohimardonga” qismining muqaddimasi quyidagicha:
Faryodkim, garduni dun
Aylar yurak-bag’rimni xun,
Ko’rdiki, bir ahli funun –
Charx anga kajraftor ekan.
Qolmay shaharda toqatim,
Qishloq chiqardim odatim,
Xohi yayov, bo’lsin otim,
Gah sayr ham larkor ekan.
Muqimiy sayohatining sabablariga oid yana bir parcha “Qo’qondan Isfaraga”
qismida ham berilgan. Bu parchada ham shoir o’z sayohatining sabablarini yuqoridagi
muqaddima bandlarida qanday ko’rsatgan bo’lsa, shunday ko’rsatadi:
43

Aflok kajraftor uchun,
Har dam ko’ngu afgor uchun,
Xo’qand tangu tor uchun
Sahro chiqish darkor ekan.
Ko’rinadiki, “garduni dun” – teskari aylanuvchi falak zulmi jafosi ostida “yurak-bag’ri
xun”, “ko’ngli afkor” bo’lgan muallifning shaharda turolmay, qishloq-sahrolarga sayr
qilib, o’z ko’nglini yupatishga, dard-alamlarini bir oz bo’lsa-da unutishga intilgani
aytiladi. Muqimiyning mazkur asari yaratilgan paytda (1890 yillar atrofida) shaxsiy
hayotidagi noqisliklar, iqtisodiy tanglik, bo’g’iq muhit muallifni shaharni vaqtincha
bo’lsa-da tark etishiga sabab bo’lganligi tabiiy. Muqimiyning hayot sharoiti bu davrda
shu qadar og’ir va kulfatli ediki, unda Qo’qonni butunlay tashlab ketish, g’urbatni
ixtiyor etish kayfiyati ham paydo bo’lgan. Bu hol uning muxammas she’rlaridan birida
ham aks etgan:
Bedimog’u mulku molam, dilda yo’q zavqi shikor,
So’rg’udek holi xarobimdin na bir xeshu tabor,
Emdi xush, ahli zamondin tutmak anqodek kanor,
Necha dermankim, Muqimiy, g’urbat aylay ixtiyor,
Bir vatandin dil uzib, g’ayrat qilolmay dog’men.
Ammo shoirning bu niyati amalga oshmay qoldi va Farg’ona vodiysidagi kichik
sayohatlar bilan cheklanishga majbur bo’ldi. Shohimardon, Isfara, So’x singari bahavo
joylarga sayohatga chiqishni uning salomatligi yomonlashuvi ham taqozo etgan
bo’lishi mumkin.
“Sayohatnoma”ning turli o’rinlarida Muqimiy o’z kayfiyati, kechinmalari to’g’risida
so’zlaganda, o’zining “mayus”, “Ko’ngli mahzun” ekanligini “Majnun sifat”,
“devonavash” tabiatini ta’kidlaydi:
Mayus bordim Zohidon,
44

Bir ko’cha ketkuncha do’kon,
Sho’x odami ichmay piyon,
Mast, otasi bezor ekan.
Yoki:
Chun shahridin chiqdim “Qudash”,
Ko’ngul bo’lib mahzunu g’ash,
Majnun sifat, devonavash,
Serchashma-yu, kam chang ekan.
Yana bir o’rinda:
Mayus chiqdim “Isfara”,
Dil xasta, majruhu yara,
Issiqda kuygan qop-qora,
Olti jihat ko’hsor ekan.
“Sayohatnoma”da muallif obrazining bunday mayus, ko’ngli mahzun, dili yarali
holda tasvirlanishi tasodifiy hol emas. “Sayohatnoma”dagi muallif obrazi Muqimiy
she’riyatidagi lirik qahramon xarakteriga hamohang bo’lib, uni ma’lum ma’noda
to’ldiradi. Shoir lirik qahramoni ham adolatsizlik va nohaqlik hukmron bo’lgan
jamiyatda o’zining yuksak orzu-umidlariga yeta olmaganidan so’ng chor-nochor hasrat
qilishga, davr va muhitdan nolishga, bevafo charxdan shikoyat qilishga majbur bo’lgan
edi. “Sayohatnoma”da ham xuddi shunday holatlarning guvohi bo’lamiz. Mavjud
turmushdan, unda o’rnatilgan zo’ravonlik tartiblaridan, yuqori tabaqalar manfaatiga
xizmat qilayotgan qonun-qoidalardan ko’ngli to’lmagan shoir uni tark etishni xohlaydi,
mayus va mahzun bo’lib, sahrolarni orzu qilib qoladi. Muallifning “Sahro chiqish
darkor ekan” degn so’zlarida o’zi mansub bo’lgan jamiyat orasiga sig’may qolib,
sahrolarga bosh olib ketgan Qays – Majnun ahvolini his qilamiz.
Demak, “Sayohatnoma”dagi muallif obrazi shoir she’riyatidagi lirik qahramon bilan
hamohang bo’lib, har ikkisi bir-birini to’ldiradi, xarakter qirralarini boyitadi.
Mumtoz so’z san’atkorlari badiiy ijodga qo’l urib, turli obrazlar
yaratayotganlarida ularga barcha tabaqa vakillarining psixologiyasi, turish-turmushini
45

yaxshi bilganliklari qo’l keladi. Natijada badiiy obraz va xarakterlar hayotiyligi,
qo’llangan poetik san’atlarning tabiiyligi ta’minlanadi. Bunda shoir mavjud voqelik,
unda yashab turgan odamlarning qarashlari, ma’naviyati, saviyasi va qiziqishlariga
suyanadi. Shu zaylda davr va sharoitga qarab, poetik obrazlar mundarijasi o’zgarib,
boyib boradi yoki ba’zilari o’rnini boshqalari egallaydi. Demak shoir yaratgan obrazlar
o’sha davr ijtimoiy-siyosiy, ruhiy-ma’naviy masalalarining ko’zgusi ham hisoblanadi.
Lutfiy, Navoiy, Bobur, Muqimiy va boshqa bir qator ta’lim tizimida o’rganish uchun
ijodidan namunalar kiritilgan ijodkorlar nihoyatda murakkab tarixiy sharoitda, turli xil
ziddiyatlar to’lib toshgan davrlarda yashab ijod etdilar. Ayniqsa, biz ijodi xususida
so’z yuritayotgan Muqimiy xalq ikki tomonlama zulm ostida ezilayotgan davrda, turli
ijtimoiy-siyosiy ziddiyat va nifoqlarning ichida yashashga, ijod etishga majbur edi.
Ana shunday ziddiyatlar ham ilg’or fikrli kishi, ham shoir sifatida uni behalovat
qilib, yangi-yangi asarlar yaratishga, amalda hal etib bo’lmaydigan muammolar
yechimini badiiy ijodda topishga olib kelar edi. Shu tariqa shoirning badiiy obrazlari
tizimi ham tobora kengaydi. Bunday obrazlar zimmasiga yuklanadigan vazifalar
salmog’i ham ortib bordi.
“Sayohatnoma” o’z davri nuqtai nazaridan realistik badiiy asar bo’lib, shunday
janr (murabba’) da yaratilgan o’zidan oldingi so’z san’ati namunalaridan ancha olg’a
ketadi. Unda hokim guruhlar va mahalliy amaldorlar, mingboshilar, bo’lis boshliqlari,
riyokor va mutaassib din peshvolari ayovsiz tanqid ostiga olinadi. Muqimiy real
voqelik va xalq turmushini sinchkovlik bilan kuzatib, oddiy odamlar hayotini mehr va
achinish bilan tasvirlasa, ikkinchi tomondan chor amaldorlari, ularning mahalliy
malaylari kirdikorlarini nafrat va g’azab bilan fosh etadi. Shoir o’z hajvgo’ylik
iste’dodini ishga solib, munofiq mingboshilar, adolatsiz qozilar, noinsof boylar va
boshqalarni asl basharalarini ayovsiz ochib tashlaydi:
Mingboshilik kimning ishi,
Desam dedi: bedonishi,
Bir “qo’shtegirmonlik” kishi –
Hoji Iso badkor ekan.
46

Mag’rur, xasisu beshu kam,
Har gapda yuz ichgay qasam,
Tagjoy olur moxovdanam –
Hoji o’zi murdor ekan.
Do’rmoncha qishlog’ining hokimi ham yaramas fe’l-atvori bilan Hoji Isodan
qolishmaydi. Bu qishloqning volost (bo’lis) boshlig’i G’ozi ismli kishi zolimlik va
shafqatsizligi bilan shuhrat qozongan, el-yurt nafratiga duchor bo’lgan edi:
Unda bo’lis G’ozi dedi,
Ham mufti, ham qozi dedi,
Yurt barcha norozi dedi,
Qilgan ishi ozor ekan.
“Ham mufti ham qozi” deganda shu narsa anglashiladiki, amaldor G’ozi biror ishga
din va shariat nomidan o’zi fatvo berib, mansabdor ijrochi (qozi) sifatida ana shu
fatvoni o’zi amalga oshiradi. Natijada oddiy xalq vakillari dardi va muammosini
kimga arz qilishni bilmaydilar. Ya’ni “o’zingdan chiqqan baloga, qayga borursan
davoga”, deganlaridek, dard-hasrati ichida qolaveradi.
Muqimiy mehnatkash xalqni ayamay ezuvchi ana shunday mansabdorlarni ijtimoiy tip
sifatida fosh etib qolmay, ularning odam sifatida ham pastkash, jirkanch tabiatli
kimsalar ekanligini ko’rsatib beradi. Ulardan biri Oltiariq mingboshisidir:
Mingboshisi so’finamo,
Tasbihu bo’ynida rido,
Cho’qib qochar zog’i alo,
Bir dog’uli ayyor ekan.
Xayru saxo vajhiga kar,
47

Bir pulni yuz yerdin tugar,
Kelsa gadoy nogoh agar
Bir non chiqish dushvor ekan.
“Sayohatnoma”dagi ijtimoiy tiplar va badiiy obrazlar haqida gapirganda,
ularning shoir tomonidan she’riyatga olib kirilishi borasida fikr yuritganda faqat
ijtimoiy-siyosiy voqelik masalasi bilan cheklanib qolish unchalik to’g’ri emas deb
o’ylaymiz. Donishmandlardan birining “tashbeh qo’llashda mohir bo’lgan shoir
jahongirroq bo’ladi”, degan fikrlarini adabiy obraz yaratish masalasiga ham tatbiq etish
mumkin. Muqimiy o’zigacha mavjud bo’lgan adabiy obrazlar hamda an’anaviy badiiy
san’atlar bilan cheklanib qolganida bu qadar mashhur bo’lolmasdi.
Mingboshi Eshdavlat akam
Ammo quruq savlat akam,
Qilsa chiqim gar bir diram,
Uyqu qochib, bedor ekan.
Muqimiyning amaldorlarni bunday xasis qilib ko’rsatishi tasodifiy emas edi.
Ma’lum bo’lishicha, chor hukumati davrida bosqinchilarning ishonchiga kirib olgan
mahalliy amaldorlar o’zlariga biriktirilgan qishloqlarda istaganicha hukm yuritar,
mansabni egallash uchun sarflaganlarini oddiy xalq hisobidan ortig’i bilan undirib
olishga intilar edilar. Muqimiyning “Tanobchilar” satirasidagi Sulton Alixo’ja bilan
Hakimjonlarning xalqqa qarab “O’ldiradigan ham, kuydiradigan ham o’zim”, deya
o’shqirishlarida ana shu mantiq ko’rinib turadi. “Sayohatnoma” muallifi o’zidan
avvalgi adiblar ijodiy merosida ko’p uchraydigan xasis va ziqna kishilarning
obrazlarini shu tariqa real hayotga o’ta yaqin olib keldi. Ular aniq tarixiy shaxslar
timsolida “bir diram sarflasa uyqusi kelmaydigan”, “bir pulni yuz yerdan tugadigan”
hayotiy obrazlarga aylandilar.
“Sayohatnoma”dagi yana bir muhim xususiyat shuki, shoir real hayot lavhalarini
ko’rar, mushohada etar ekan, chuqur umumlashmalar qiladi. Ochko’z va zolim
48

amaldorlarni, noinsof va ziqna boylarni, xarob bo’lgan qishloqlarni, og’ir mehnat,
zulm va nohaqliklar yuki ostida ezilgan och va yupun dehqonlarni, mustamlaka
sirmog’ida bo’g’ilgan o’lka hayotini, o’rnatilgan tartiblarni ko’zdan kechirar ekan,
bunday hayot odamlar uchun qurilgan dor, jallod kundasidir, degan xulosaga keladi
(“Olamni tahqiq ayladim – Dunyo qurilgan dor ekan!”)
“Sayohatnoma”dagi tanqidiy o’rinlar uning satirik xarakterini belgilaydi.
Mingboshi, bo’lis boshliqlari va boshqa amaldorlar haqida yozilgan bandlar nafaqat
Muqimiy satirasidagi, balki o’zbek mumtoz hajvchiligi xazinasidagi noyob durdonalar
hisoblanadi.
“Sayohatnoma”dan o’rin olgan tabiat manzaralari tasviri ham o’quvchida
chuqur badiiy-estetik zavq uyg’otadi. Chunki sayohatdan asl maqsad ham nafaqat
jamiyat hayotiga nazarni, balki tabiat go’zalliklaridan bahra olishni ham anglatadi.
Shoir Farg’ona vodiysi bo’ylab qilgan sayohati davomida turli qishloq va dalalar,
sahro va dashtlarda bo’lar ekan, tug’ilgan yurti tabiatining go’zalliklaridan quvonadi,
zavq oladi va ularni yuksak badiiy tasvirlaydi. Shoir o’z vatanini, uning jo’shqin
soylarini, baxmaldek qirlarini, serfayz dala va bog’larini, ulug’vor tog’larini sevib tilga
oladi. Asardagi bu xususiyat muallifni ko’z oldimizda tabiatning jo’shqin kuychisi,
otashin vatanparvar sifatida gavdalantiradi.
Shoir Rapqon haqida so’z yuritar ekan, quyidagi misralarni bitadi:
“Rafqon” ajoyib joy ekan,
Bir ko’cha ketgan soy ekan.
Salqin supa hoy-hoy ekan,
Kim ko’rsa hangu mang ekan.
Yaypan ta’rifida esa quyidagi serzavq satrlarni o’qiymiz:
Yayfan kabi tolzor kam,
Yo’q soyasida zarra g’am,
Zebo sanam, qoshi qalam
49

Jononlari bisyor ekan.
Rishtonni esa jannat bog’larini eslatuvchi maskan sifatida tilga oladi:
Ammo nazarda “Roshidon”
Firdavs bog’idin nishon,
O’ynab oqar obiravon,
Sahni gulu gulzor ekan.
Vodil qishlog’i ham “Sayohatnoma” muallifida chuqur taassurotlar qoldiradi va bu
yerning tabiati haqida quyidagi misralarni bitadi:
“Vodil” maqomi dilfizo,
Ko’chalaridur dilkusho,
Anhorida obi safo,
Sebarga, obishor ekan.
Adabiyotshunoslikla peyzaj deb nomlanuvchi tabiat manzaralari tasviri badiiy
adabiyotning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Muqimiy o’z asarida tabiatga
munosabati orqali ruhiy holati, kechinmalari hamda ijtimoiy masalalarga munosabatini
ham ifodalaydi.
50

2 . 2. “Sayohatnoma” asarid davr, muhit va voqelik tasviri.
Ma’lumki, yozma adabiyot bilan xalq og’zaki badiiy ijodi o’rtasidagi o’zaro
aloqalar ko’p qirrali badiiy-estetik jarayonlarni o’z ichiga qamrab olgan bo’lib, bu
qadimiy an’anada folklor janrlarining yozma adabiyot namoyandalari ijodiga ta’siri
hamda yozma adabiyotga xos janrlarning xalq ijodiyoti badiiy rivojiga qo’shgan
hissasi kabi ikki muhim masala jiddiy o’rganilishi lozim. Chunki mumtoz adabiyot va
folklor o’rtasida janrlararo munosabatning o’ziga xosligi shundan iboratki, bu
jarayonda yozma adabiyotga xos ayrim janrlar xalq og’zaki badiiy ijodiyotida ham
ayni shunga o’xshash janrning yuzaga kelishi uchun zamin vazifasini o’tagan. Ayni
hodisani yozma adabiyot va folklordagi sayohatnoma janrining tahlili misolida
ko’rishimiz mumkin. O’zbek adabiyotida sayohatnoma janrining yuzaga kelishi va
taraqqiy etishi XVII–XVIII asrlardagi turkiy adabiyot an’analari bilan bevosita
bog’liqdir. Sayohatnoma janrida asar yozish turkiy xalqlarning XX asrgacha bo’lgan
adabiyotida keng tarqalgan an’ana bo’lganligi bois, ko’pgina turkiy tillarda bu janrni
ifodalovchi terminlar mavjud. Masalan, bu janr atamasi ozarbayjon tilida “yo’l
yazmalari”, qozoq tilida“sayoxatnama”, qirg’iz tilida“sayokatnaama”, tatar tilida“yul
yazmalari”, turkman tilida “siyaxatnama”, “yol yazg’ulari”, uyg’ur
tilida“sayohatnoma”, turk tilida “seyahatname” deb yuritiladi Ba’zi olimlar turkiy
adabiyotdagi sayohatnoma janrining yuzaga kelishini arab adabiyotidagi hajnoma
janriga mansub asarlarning ta’siri bilan bog’lab ham izohlaydilar. Xususan,
V.P.Adriyanova-Peretsning fikricha, arab tilidagi adabiyot va islomiy manbalar orqali
haj safari taassurotlari hamda muqaddas qadamjolar bo’ylab qilingan safar haqida
hikoya qiluvchi hajnomalar keyinchalik sayohatnomalarning vujudga kelishiga asos
bo’lgan Bizning fikrimizcha, dastlab yaratilgan sayohatnomalarning mualliflari
ko’proq savdogarlar va sayyohlar bo’lganligi sababli, bunday asarlarda asosan
voqelikni badiiy aks ettirishdan ko’ra muayyan hodisalarni realistik usulda bayon
qilish, taassurotlarni tasvirlash, ya’ni publitsistik ruh ustuvorlik qilgan. Keyinchalik
51

esa safar taassurotlarini tasvirlash an’anasi asosida badiiy adabiyotda sayohatnoma
janri shakllangan.
O’zbek adabiyotida sayohatnoma janri XIX asrningII yarmida yuzaga kelgan
bo’lib, uning dastlabki namunasi Muqimiy tomonidan yaratilgan.
O’zbek adabiyotida muayyan sayohatdan olingan xotiralarni hikoya qilish,
badiiy so’z vositasida bayon qilish an’anasi mavjud bo’lsa-da, bundan ilgari
sayohatnoma janriga oid biror-bir poetik asar mavjud bo’lganligi haqida ma’lumot
yo’q. Shu bois, Muqimiy adabiyotimizga mazkur janrni olib kirgan ijodkor sifatida
o’zbek she’riyatining janrlar tizimini boyitishga muhim hissa qo’shgan.
Shoir ijodida bu janrga oid asarning yuzaga kelishi uchun muayyan hayotiy asos
mavjud bo’lgan, albatta. Atoqli olim Hodi Zarifovning qayd
etishicha, “Muhammad Amin sayohat qilishni yaxshi ko’rar edi. U Qo’qonning tevarak
uzoq-yaqin qishloqlarining ko’pini aylanib chiqqan, ba’zi qishloqlarda bir necha
martalab bo’lgan edi. Turli qishloqlarda ham Muqimiyning dehqon va kosib
do’stlari ko’p bo’lib, ularning bir qanchasi adabiyot va san’at havaskorlari
bo’lganliklarini so’zlaydilar. Har yili pishiqchilik vaqtlarida bular shoirni chekka-
chekkadan yo’qlab chaqirar va Muqimiy kezi kelganda qo’qonlik yaqin do’stlari
bilan birgalikda sayohatga chiqar, turli qishloqlarni bir-ikki bor aylanib kelardi”.
Muqimiy“Sayohatnoma”larida shoirning Qo’qon-Farg’ona, Qo’qon
Shohimardon, Qo’qon-Isfara yo’nalishida qilgan safarlari davomida ko’rgan-
kechirgan voqea-hodisalar, turli qishloqlar tabiati, u yerlarda istiqomat qiluvchi
kishilarning turmush tarzi, oqsoqollarning xarakter xususiyatlari qalamga olingan.
Shoir o’z manfaatini o’ylaydigan ayrim badnafs mansabdorlarni hajv tig’i bilan
nishonga olar ekan, badiiy so’z vositasida ularning qilmishlarini ochib tashlaydi.
Keyinchalik sayohatnoma janriga oid asar shoir Zavqiy tomonidan ham
yaratilgan. Uning“Obid mingboshi haqida hajv”, “Shohimardon xotirasi” asarlari
sayohatnoma janriga oid bo’lib, she’riy tuzilishi va badiiy tasvir usuliga ko’ra
Muqimiy“Sayohatnoma”laridan deyarli farq qilmaydi.
Sayohatnoma janrining paydo bo’lishi va bir qator shoirlarning Muqimiy
asaridan ilhomlanib mustaqil“Sayohatnoma”lar yaratishlari xalq orasida bu janrga
52

bo’lgan qiziqishni yanada kuchaytirdi. G’.Karimovning qayd qilishicha, “xalq
Muqimiy“Sayohatnoma”larini yodlab, turli munosabatlar bilan aytib yurgan, o’zi
ham“sayohatnoma” formasida va uslubida yangi bandlar to’qib, “Sayohatnoma”ning
tarkibiy qismi sifatida aytib yurgan.
Shunday qilib, “Sayohatnoma”larning og’izdan-og’izga o’tib yuruvchi xalq
variantlari maydonga kelgan”.
Nazarimizda, Muqimiy“Sayohatnoma”larining xalq variantlari shakllanishining
quyidagi ikki asosi mavjud: birinchidan, “Sayohatnoma”ning yozilish uslubi, she’riy
shakli, qofiya va vazn qurilishi xalq qo’shiqlariga yaqin bo’lganligi uchun keng omma
o’rtasida tezda mashhur bo’lib ketgan; ikkinchidan, Muqimiy“Sayohatnoma”sining
obrazlar tizimi, mavzui va talqinining xalqonaligi bu janrga oid matnlarning
og’zaki variantlari yuzaga kelishiga asos bo’lgan. Yozma adabiyot va folklor
o’rtasidagi ana shunday janrlararo munosabatlar tufayli o’zbek xalq og’zaki badiiy
ijodining janrlar tizimida“og’zaki sayohatnoma” janri kelib chiqqan.
Adabiyotshunoslikda Muqimiy“Sayohatnoma”siga nazira tariqasida yaratilgan
va xalq orasida og’izdan-og’izga o’tib ijro etib kelingan sayohatnomalarni mazkur
asarning xalq variantlari sifatida baholash an’anasi mavjud. Bizningcha,
“Sayohatnoma” uslubidagi folklor asarlarining tarqalish areali faqat Farg’ona
vodiysi doirasini emas, mamlakatimizning deyarli barcha viloyatlarini o’z ichiga
qamrab olishini hamda she’r tuzilishi, badiiy uslub va voqelikni ifodalash tarzida
mushtaraklik mavjudligiga ko’ra bunday asarlarni folklordagi og’zaki sayohatnoma
janri namunasi deb hisoblash maqsadga muvofiqdir. H.Zarifov boshchiligida 1953
yilda Muqimiy haqida material to’plash uchun Qo’qonga ilmiy safarga borgan
olimlar shoirning hayoti va ijodi haqida bir qancha muhim ma’lumotlar to’plash
bilan bir qatorda, shoir “Sayohatnoma”si uslubida yaratilgan folklor namunalarini
ham yozib olishgan. Isfara sayohatnomasiga oid yangi materiallar Isfarada, Molotov
nomli jamoa xo’jaligida yashovchi keksa hunarmand G’olib Yaqubzodadan 1953 yil 9
iyul kuni Charxiy tomonidan yozib olingan. 11 banddan iborat mazkur
“Sayohatnoma”da Qo’qon bilan Isfara oralig’ida joylashgan Yayfan, Chorko’,
Machchoyon kabi qishloqlar bo’ylab qilingan safar taassurotlari tasvirlangan.
53

Mazkur ilmiy ekspeditsiyaning asosiy maqsadi“Muqimiy haqida ko’p hujjatlarni
qo’lga kiritish, shu choqqacha ma’lum bo’lmagan asarlarini ham izlab topish”dan
iborat bo’lganligi bois, H.Zarifov xalq og’zidan yozib olingan ushbu asar
Muqimiy“Sayohatnoma”sining bir bo’lagi bo’lishi kerak, degan xulosaga kelgan edi.
Uning fikricha, shoir“Sayohatnoma”sining organik bir qismini tashkil
etgan“Qo’qondan Isfaraga” asari hozirga qadar ma’lum bo’lganidan ko’ra ko’proq
bo’lgan”.
Farg’ona vodiysi aholisining folklorini to’plash va tadqiq etishga katta hissa
qo’shgan folklorshunos H.Razzoqov ham og’zaki sayohatnomalar xalq orasida keng
ko’lamda tarqalganligini qayd qilib, quyidagi faktni keltiradi: “Sayohatnoma” janri
xalq og’zaki ijodiga ham ta’sir etgandir.
Xalq orasida hozirgacha to’y-to’kin, gap-gashtak, sayllarda aytilib yuradigan
Muqimiy asariga nazira tarzida yaratilgan“Sayohatnoma”da, jumladan quyidagi
misralar bor:
Bundan bordim Izboskanga,
Uylarini is boskanga,
Dillarini g’am bosganga,
Sholining konini ko’rdim.
Bundan bordim Andijonga,
Odamlari saranjomga,
Qornim to’ymadi bir nonga,
Boylarning konini ko’rdim.
Olim to’g’ri qayd etganidek, “Bu qo’shiq Farg’ona vodiysida juda ko’p
tarqalgan. Keltirilgan misollar Andijon viloyatining Xoldevonbek qishlog’ida
yashovchi Najmiddinov A’zamjon, Isomiddin, Sadrjon, Karimsher va boshqalar
og’zidan yozib olingandir Mazkur parchaning birinchi bandida Izboskan(joy nomi) va
is boskan (ya’ni ivirsib ketgan, supurib-sidirilmaganligi sababli uylarini is bosgan)
so’zlarining“ohangdoshligi tufayli badiiy nutqda kinoyali ravishda ishlatish”
54

san’ati, ya’ni paronimiya hodisasining poetik imkoniyatlaridan samarali
foydalanish natijasida qofiya shakllantirilgan.
H.Razzoqov tomonidan yozib olingan bu og’zaki sayohatnomaning o’ziga
xosligi shundan iboratki, undagi birinchi to’rtlikda obod, fayzli, go’zal tabiatli qishloq
ta’riflansa, keyingi to’rtlik satirik xarakterda bo’lib, sayohat manzili bo’lgan u yoki bu
qishloqning biror jihati yengil kulgi bilan tanqid qilinadi.
Farg’ona vodiysida ommalashgan og’zaki sayohatnomalar orasida shaklan
Muqimiyga nazira sifatida yaratilgan asarlardan jiddiy farqlanadigan namunalar ham
uchraydi. Odatda, og’zaki sayohatnomalar to’rt misrali qo’shiq shaklida yaratilgan
bo’lib, aaas, bbbs, vvvs tarzida qofiyalanadi. Ammo folklorshunos olim
H.Razzoqov tomonidan yozib olib nashr etilgan materiallar orasida misralar
soni5, 6, 7 tadan iborat bo’lgan og’zaki sayohatnomalar ham mavjud. Bu
qo’shiqning Sultonrabot va Qorabuloq ta’rifiga bag’ishlangan bandlari7 misradan
iboratdir. Sultonrabot qishlog’i ta’rifiga bag’ishlangan quyidagi xalq qo’shig’ining
dastlabki to’rt misrasi alohida, keyingi ikki misrasi esa boshqacha qofiyalangan bo’lib,
oxirgi misra an’anaviy“ko’rdim” radifi bilan yakunlangan:
Sultonrabot– suv yoqasi,
Tinmay sayrar qurbaqasi,
Dahsar kepak qiz bahosi,
Bir so’lkavoy er bahosi.
G’allasi yo’q, bo’sh xonalar,
Har yerda pashshaxonalar,
Pashshaning konini ko’rdim.
Og’zaki sayohatnoma janrining mantiy qurilishiga xos an’anaviy belgilardan
yana biri bandning birinchi misrasi Bundan bordim +ta’riflanadigan joy
nomi+jo’nalish kelishigi qo’shimchasi formulasi asosiga qurilishidir. Jumladan,
Farg’ona viloyatining O’zbekiston tumanidagi Bekvachcha qishlog’ida
yashovchi1908 yilda tug’ilgan Shodmon ota Saydaliyevdan1978 yil12 iyulda
55

folklorshunos olim I.Bekmurodov yozib olgan quyidagi og’zaki sayohatnomada
odamlarining turar joyi kapadan iborat bo’lgan O’ratepa, bog’-rog’larida
pishiqchilik mavsumi boshlangan paytda bog’bonlari sopqon otib o’z hosilini
qushlardan qo’riqlaydigan Ropqon, yemishlari zog’ora non bo’lsa-da, odamlari
g’oyat tartibli bo’lgan Niyozbotir va son-sanoqsiz do’konlarda savdo qizigan
Qo’qon shahri manzarasi tinglovchi ko’z o’ngida haqqoniy gavdalantiriladi:
Mundan bordim O’ratepa,
O’tirish joyi bari kapa,
Odamlari kimdan xafa,
Ahmoqlar konini ko’rdim.
Mundan bordim Ropqoningga,
Quloq soldim sopqoningga,
Eru xotin mushtlashadi,
Juvorining tolqoniga
Farg’ona vodiysidan yozib olingan og’zaki sayohatnomalarning muayyan joy
ta’rifiga bag’ishlangan misralarida mohiyatan o’xshashlik, hatto ayrim misralarning
deyarli aynan takrorlanishi yoki variantlashishi hodisasi kuzatiladi.
Muqimiy“Sayohatnoma”sining uslubi va badiiy shakli asosida yaratilgan
og’zaki sayohatnoma janri keng tarqalganligini tasdiqlaydigan yana bir ma’lumot
Xorazm vohasidan yozib olingan. Og’zaki sayohatnomaning bu lokal namunasida
Xorazm vohasi hududida joylashgan turli qishloq va shaharlar tabiati, aholisining
o’ziga xos xislatlari ta’riflanadi.
Jumladan, xivalik Sh.Olloberganovadan1983 yil19 avgustda yozib olingan
og’zaki sayohatnomada Toshovuzning salqin hovuzlari va u yerda an’anaviy
mahalliy cholg’u asbobi– peshqovuz(chanqovuzga o’xshash cholg’u sozi)da
orombaxsh kuy chalayotgan qizlar shunday tasvirlangan:
Mundan bordim Toshovuz,
Toshovuzda besh hovuz,
56

Qizlar chertar peshqovuz,
Mast qizlarning joyi ekan.
Og’zaki sayohatnoma janrining tarqalish areali Janubiy O’zbekiston hududini
ham o’z ichiga olganligini tasdiqlaydigan dalillar ham bor. Masalan, Surxondaryo
viloyatining Jarqo’rg’on tumanidagi Soqchi qishlog’ida yashovchi 67 yashar Tursun
G’oyimovadan1978 yilda Q.Mamashukurov yozib olgan quyidagi to’rtlik bu vohada
ham og’zaki sayohatnoma janriga oid matnlar keng ommalashganligidan dalolat
beradi:
Mundan bordim Sayotqa,
Sabzi ekdim hayotqa,
Oyog’idan bir ushlab,
Bugun qoldim uyatqa
Og’zaki sayohatnomaning bu namunasida janrga xos qofiyalanish tartibi
o’zgarishga uchraganligi kuzatiladi. Yuqoridagi bandning qofiyasi Sayot (joy nomi),
hayot(ekin ekiladigan tomorqa, dala) va uyat so’zlari ishtirokida shakllangan bo’lib,
an’anaga ko’ra aaab tarzida emas, balki aaba shaklidadir. Bu esa sayohatnoma
janrining og’zaki talqinlari keng ommalashishi jarayonida uning qofiya tuzilishida
o’zgarish yuz berganligidan dalolat beradi. Garchi Surxondaryo viloyatidan faqat
bitta to’rtlik yozib olingan bo’lsa-da, shu faktning o’zi ham Janubiy O’zbekiston
aholisi orasida og’zaki sayohatnoma janri mavjud bo’lganligini ko’rsatadi.
Og’zaki sayohatnoma uslubida to’qilgan xalq qo’shiqlarining ijro o’rniga
doir kuzatishlar shuni ko’rsatdiki, bunday qo’shiqlar asosan sayl-tomoshalarda,
to’ylarda, gap-gashtaklarda aytilgan. Xususan, Buxoro viloyatining Qorako’l
tumanidagi Arabxona qishlog’ida yashovchi 73 yashar Qalandar buva Xo’jaqulovdan
folklorshunos olim M.Jo’rayev yozib olgan ma’lumotga ko’ra, bunday qo’shiqlarning
har bir bandidan keyin “Hamya-he, hamya-hala” poetik takrori ikki marta qaytarilib
turgan. Axborotchining qayd etishicha, bu qo’shiq qadimda sunnat to’yi
57

marosimida yigitlar tomonidan xatna qilinadigan bolani to’yxonaga olib kelish paytida
qarsak jo’rligida ijro etilgan:
Bundan bordim Kattaqo’rg’on,
Darvozasi nurdan bo’lgan,
Besh yuz miltiq osilib turgan,
Soldatning konini ko’rdim,
Hamya-he, hamya-hala!
Hamya-he,
Xulosa qilib aytganda Muqimiyning “Sayohatnoma” asari o’zbek mumtoz
adabiyotimizning nodir namunalaridan to’lib, mazkur asar o’sha davr voqeligi, muhiti
va kishilari haqida bizga to’liq ma’lumot beradi. Biz mazkur kurs ishiimizda
“Sayohatnoma” asarini shu nuqtai nazardan tahlil qilishiga urindik.
58

X U L O S A
Biz yuqoridagi bob va bo’limlarni tahlil qilib, quyidagi umumiy xulosalarga
keldik.
1. Xalqimiz tarixida g’oyat murakkab bo’lgan davrda yashab, ijod qilgan, zamona
noqisliklari, ikki tomonlama zulm masalalarini lirik asarlarida xolis kuylagan, yorug’
kunlar umidi va ezgu niyatlar bilan yashagan shoir Muqimiy ijodini mustaqillik
mafkurasi asosida ilmiy tekshirish muhim ahamiyatga ega ekanligiga amin bo’ldik.
2. Shuning uchun ham shoirning badiiy ifoda usullari, lirik bayon tarzining xilma-
xilligi, satirik va yumor she’rlarining mavzular doirasi kengligi, g’oyalar hayotiyligi
singari masalalar, uning o’ziga xos uslubi tadqiqotchilar diqqatini tortib
kelayotganligini o’rgandik.
3. Mazkur izlanishlarimizda, shuning uchun ham so’z san’atkori ijodiy faoliyatini
an’analar fonida o’rganish, davr xususiyatlarini hisobga olish, muallif dunyoqarashini
belgilab olish asosiy meyor bo’lib xizmat qilganligini tahlil qildik. Voqelikka
munosabat va hayotiylik masalalarini tahlil etish shoir ijodidagi o’ziga xoslik
xususiyatlarini tekshirishda yetakchi omil bo’ldi.
4. Muqimiyning satirik asarlari, jumladan, “Sayohatnoma” si uchun jamiyat va tabiat
markazida turgan insonning rang-barang ruhiy holatlarini, tashqi ko’rinishlarini, xatti-
harakatlarini, fe’l-atvorini yangicha ohanglarda badiiy tasvirlash xarakterli ekanligini
o’rgandik. Shuningdek, o’zidan avval yashab o’tgan mumtoz adabiyot
namoyandalaridan keskin tafovutlanib turuvchi xususiyati shundaki, shoir ijodida
ijtimoiy-siyosiy hayotdagi voqea-hodisalar keng tasvirlandi, ilm-fan yutuqlarining
hayotga tatbiq etilishini orzu qilish, erkin va ozod hayotga talpinish tuyg’ulari yorqin
ifodasini topdi. Shoir o’tmishdagi ulug’ ustozlari izidan borib, insonni sharaflanishga
loyiq zot deb biladi, uning mo’jizaviy aql-idroki, yuksak his-tuyg’ulari va hamisha
baland didiga tahsinlar o’qiydi.
59

Ammo muayyan davrga mansub badiiy adabiyot namunalari o’sha davr jamiyatining
ma’naviyati, adabiy-estetik didi, kishilarning dunyoqarashlari, orzu-umidlarini ham
belgilaydi. Bu esa so’z san’atkoridan o’zi mansub bo’lgan ana shu davr didi va
talabiga yarasha ijod qilishini taqozo etadi. Shuning uchun ham Muqimiy ijodida
satiraning o’rni, u murojaat qilgan lirik janrlar tabiati, qalamga olgan mavzulari,
g’oyalari hamda falsafiy umumlashmalarini tahlil etishda yuqoridagi omillarni ham
inobatga olmoq zarur.
5. Muqimiy nisbatan murakkab va ziddiyatli davrda yashab, ijod qildi. U hayoti
nochor va turmushi g’arib bo’lishiga qaramasdan badiiy ijod bilan muttasil va
muntazam shug’ullanishga vaqt topa olganligini tahlil qildik. Peshqadam dunyoqarashi
va ilg’or mavqeidan kelib chiqib, jamiyatda ro’y berayotgan voqea-hodisalar
guvohigina emas, bevosita ishtirokchisi bo’lishga ham majbur edi. Bu esa uning adabiy
mahsulida ijtimoiy voqelikdagi hodisalarni lirik va satirik bayon etishnigina emas,
ulardan falsafiy-axloqiy xulosalar chiqarishni ham taqozo etardi. Shoir ijodida ham
dunyoviy, ham ruhoniy motivlarning parallel uchrashi, voqea-hodisalarga ham ziyoli
tabaqa vakili, ham oddiy inson, ham ijodkor sifatida munosabat bildirishi sababi ham
shunda. Shoir, bir tomondan, Navoiy, Bobur, Ogahiy singari ulug’ salaflarining
munosib izdoshi bo’lishga intildi. Ikkinchi tomondan, tasavvuf shayxlarining
g’oyibona muridi va shogirdi sifatida so’fiylik g’oyalarini o’zida aks ettiruvchi asarlar
ham yaratdi. Shuningdek, o’z davrining vijdoni, xalq orzu-umidlarining sadosi
vazifasini bajarib, badiiy adabiyotning eng ta’sirchan usullari bo’lgan satira va
yumorga keng murojaat qildi. Bir necha yo’nalishning bitta so’z san’atkori timsolida
namoyon bo’lishi ham adabiyotimiz tarixida kamyob hodisa. Shunga qaramasdan,
Muqimiy ham hassos shoir, ham yetuk inson sifatida adabiyotning nodir namunalarini
yaratishga muvaffaq bo’ldi. Muqimiy hayoti va ijodi xususidagi tadqiqotlar Istiqlol
sharofati bilan xolislik asosida jonlana boshladi. Xususan, 2010 yilda atoqli shoir
yubileyi mamlakatimizda keng nishonlanib, yangi topilgan asarlari bilan boyitilgan
asarlar to’plami nashr etildi. Shoir hayoti va ijodiga bag’ishlangan ilmiy-nazariy
maqolalar majmuasi e’lon qilindi. Muqimiy ijodi, boshqa mumtoz adabiyotimiz va
san’atimizning yetuk namoyandalari qatorida yangi davr talabi hamda Istiqlol
60

mafkurasi asosida o’rganila boshlandi. Biz bugungi sharoitda xalqimizning ushbu
ulug’vor siymosi hayoti va adabiy faoliyati bo’yicha ko’plab fundamental tadqiqotlar
yaratilishiga ishonamiz. Chunki mustaqillikka erishganimizdan so’ng qisqa fursat
ichida keng kitobxonlar ommasi shoirning adabiy merosi, uning xalqimiz ijtimoiy-
siyosiy tarixida tutgan o’rni haqida xolis va mukammal tasavvurga ega bo’la boshladi.
6. Muqimiy ijodida kuchli namoyon bo’ladigan hasbi hollik, ya’ni tarjimai holga oid,
shaxsiy hayot bilan bog’liq holatlarning badiiy ifodasining o’ziyoq uning murakkab va
ziddiyatli taqdiri, umr yo’li, dunyoqarashi, qolaversa, badiiy ijodga nisbatan
pozitsiyasini oydinlashtirishga yaqindan yordam berganligini o’rgandik.
7. Biz mazkur bitiruv-malakaviy ishimizda Muqimiy adabiy merosining, xususan,
“Sayohatnoma”sining janr xususiyatlari, ijtimoiy-siyosiy hayot bilan bog’liq mavzular
ko’lami, g’oyaviy-badiiy xususiyatlari, an’analarga munosabati, poetik mahorati
masalalarini yoritishga intilar ekanmiz, ko’proq uning o’ziga – ya’ni u qoldirgan, bizga
ma’lum bo’lgan va yaqin kunlarda nashr etilgan adabiy merosiga tayandik.
Sodda, ammo otashin misralarda xalqonalik, tafakkur, yorug’ kelajakka qat’iy
ishonch uyg’unlashuvi bir tomondan uning yuksak iste’dodidan darak bersa, ikkinchi
tomondan, o’zi mansub bo’lgan jamiyat noqisliklaridan ozurda zotning nolalarini ham
his etamiz. Shundan kelib chiqib, biz mazkur izlanishlarimizda shoir adabiy
merosining o’ziga xos jihatlarini an’anaviylik fonida oydinlashtirishga harakat qildik.
Ammo, shunisi ham borki, lirik turning har bir janri voqelikni ifodalashda o’z
imkoniyati, ifoda yo’sini, shakliy belgilari va xarakteriga ko’ra bir-biridan sezilarli
farq qiladi. Shuni nazarda tutib, mazkur ishimizda Muqimiy lirik merosining asosini
tashkil etuvchi g’azal, murabba’, mustahzod, muxammas singari janrlarga ko’proq
e’tiborni qaratdik. Shoir nomini el o’rtasida keng yoygan, uni Lutfiy, Navoiy, Amiriy,
Maxmur singari siymolar an’analarining muvaffaqiyatli davomchisi sifatida tanitgan
boshqa adabiy merosi namunalariga o’rni-o’rni bilan murojaat qildik.
Aytmoqchimizki, Mavlono Muqimiy nomi bilan ko’p vaqtlardan buyon xalq
tomonidan e’zozlab o’qilgan, ijodiy merosini xolis o’rganish va ilmiy tekshirish
ishlari nisbatan kech boshlangan ushbu siymoning adabiy merosi, xalqimiz ijtimoiy
61

taraqqiyotiga qo’shgan ulkan hissasi o’zining munosib bahosini olmog’i kerak. Umid
qilamizki, bu boradagi tadqiqotlar bundan keyin ham izchil va muttasil davom etadi.
F O Y D A L A N I L G A N A D A B I YO T L A R
1.Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T.: Ma’naviyat.2007.
2. Abdurasulov M. O’zbek ma’rifatparvar shoirlari ilm-ma’rifat haqida.
T.: “O’qituvchi”. 1972.
3. Abdug’afurov A. Erk va ezgulik kuychilari. T.: 1979.
4. Valixo’jayev B. O’zbek adabiyotshunosligi tarixi. T.: “O’zbekiston. 1993
5.Jalolov A. O’zbek ma’rifatparvar-demokratik adabiyoti. T.: 1978
6.Jo’rayev H. Lirikada an’anaviylik va o’ziga xoslik. T.: 2004.
7. Zavqiy ijodi. (Majmua). “Farg’ona” nashriyoti. 2008.
8. Karomatov H. Qur’on va o’zbek adabiyoti. T.: “Fan” 1993.
9. Karimov G’. O’zbek adabiyoti tarixi. Toshkent. 1976.
10. Komilov N. Tasavvuf. (1-kitob). T.: 1996.
11.Muqimiy. Bog’ aro. T.: Akademnashr. 2010.
12. Sulton I. Adabiyot nazariyasi. T.: “O’qituvchi”. 1980.
13. Toshkanov S. O’zbek adabiyotida satirik xarakter problemasi. T.:1987
14. Tojiboyev R. Furqat abadiyati. “Farg’ona” nashriyoti. 2010.
15. Sharq mumtoz poetikasi. (H. Boltaboyev talqinida). T.: 2008
16. Qodirova M. O’zbek shoiralari ijodida ozodlik motivlari.T.:1977
17. Qodirov V. Mumtoz adabiyot: O’qitish muammolari va yechimlar.T.:2009
18. Qayyumiy P. Xo’qand tarixi va uning adabiyoti. T.: Tamaddun. 2011.
19. Hayitmetov A. Tabarruk izlar izidan. T.: 1976.
20.Haqqul I. Abadiyat farzandlari. T.: 1990.
ffshe’riyati janrlari. T.: “O’qituvchi”. 1979.
62

Muqimiy “Sayohatnoma” sining g’oyaviy-badiiy xususiyatlari

Sotib olish