Mustaqil Oʻzbekistonda hokimiyatlar boʻlinishi prinsipi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	59.1KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	27 Yanvar 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

univer cafe

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

94 Sotish

Mustaqil Oʻzbekistonda hokimiyatlar boʻlinishi prinsipi

Sotib olish

Mustaqil O zbekistonda hokimiyatlar bo linishi prinsipiʻ ʻ
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................... 2
I.Bob.Mustaqil O zbekistonda hokimiyatlar bo linishi prinsipi
ʻ ʻ ...................................................... 5
1.1.Milliy davlat boshqaruv tizimi. Mustaqil O’zbekistonda hokimiyatlar bo’linishi prinsipi. ...... 5
1.2.O’zbekistonda ko’ppartiyaviylik tizimining shakllanishi va uning ahamiyati. Siyosiy
partiyalar faoliyatidagi xususiyatlar. O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar.
Huquq tartibot organlari va sud tizimidagi o’zgarishlar. ................................................................. 6
II.Bob.O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar. ....................................................... 9
2.1.O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar. Huquq tartibot organlari va sud
tizimidagi o’zgarishlar. .................................................................................................................... 9
2.2.O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy
jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy sherikchilik. .............................................................................. 17
2.3.Inson haq-huquqlarini ta’minlash va himoya qilish. O’zbekiston Respublikasi Mahalla va
oilani qo’llab-quvvatlash vazirligining tashkil etilishi va faoliyati. .............................................. 25
Xulosa ............................................................................................................................................ 30
Foydalanilgan adabiyotlar: ............................................................................................................ 32

Kirish
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 11-moddasida belgilangan muhim konstitutsiyaviy
prinsip – hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud
hokimiyatiga bo‘linishi prinsipiga asoslanadi.
Mazkur prinsip mustaqil, samarali va mas’uliyatli ijro etuvchi hokimiyat
faoliyatini nazarda tutadi. Shu nuqtai nazaridan ushbu prinsipni
to‘laqonli ijrosini ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 20-bobi bevosita Vazirlar Mahkamasiga
bag‘ishlandi. Ta’kidlash lozimki, ushbu bob 25 yil mustaqil taraqqiyot
yo‘lida izchil takomillashtirib borildi. Xususan, 1993-2017 yillar
mobaynida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga 9 marotaba
(1993, 2003, 2007, 2008, 2011 yilda 2 marotaba, 2014, va 2017 yilda 2
marotaba) o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritilgan bo‘lsa, ulardan 4 tasi
aynan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi faoliyatini
takomillashtirishga ham qaratilgan edi. Xususan, Konstitutsiyaning
Vazirlar Mahkamasi faoliyati va huquqiy maqomiga bag‘ishlangan 98-
moddasi uch marotaba – 2003, 2011 va 2014 yillarda yangi tahrirda
bayon etilganligi ham konstitutsiyaviy islohotlar tizimida Vazirlar
Mahkamasining naqadar ko‘p marotaba modernizatsiya
qilinganligidan dalolat beradi.
Qisqacha qilib aytganda, Konstitutsiyaning Vazirlar Mahkamasiga
bag‘ishlangan 98-moddasining 1992 yilgi tahriri 6 qismdan iborat

bo‘lib, unda Vazirlar Mahkamasi faoliyatiga O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti rahbarlik qilishi ruhi sezilib turardi. 2003 yildagi yangi
tahririda ushbu 6 qism jiddiy o‘zgarishlarsiz saqlab qolindi, shu bilan
birga yangi 4 ta qism bilan to‘ldirildi (jami 9 ta qism, 1993 yilgi
tahrirdagi ayrim qismlar birlashgan). 2003 yilda 98-moddada ilk
marotaba Bosh vazirning roli mustahkamlanib, u konstitutsiyaviy-
huquqiy maqomga ega bo‘ldi. 98-moddaning 2003 yilgi yangi tahriri
Vazirlar Mahkamasining huquqiy maqomini (ijro hokimiyatini amalga
oshirishi, tarkibiga kimlar kirishi belgilandi), Bosh vazirning huquqiy
maqomini (Bosh vazir nomzodi Prezident taqdimiga binoan Oliy Majlis
palatalari tomonidan ko‘rib chiqilishi va tasdiqlanishi) va vakolatlarini
(Vazirlar Mahkamasining a’zolarini O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentiga tasdiqlash uchun taqdim etish; Vazirlar Mahkamasi
faoliyatini tashkil etishi va unga rahbarlik qilishi, uning samarali
ishlashi uchun shaxsan javobgar bo‘lishi, Vazirlar Mahkamasining
majlislariga raislik qilishi, uning qarorlarini imzolashi, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining topshirig‘iga binoan xalqaro
munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
nomidan ish ko‘rishi) belgilab berdi, shuningdek, eng muhimi Bosh
vazir va Prezident o‘rtasida ijro hokimiyatini amalga oshirishdagi
vakolatlar taqsimotini (Prezident Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik
qilishga, Vazirlar Mahkamasi vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan
qarorlar qabul qilishga, shuningdek Vazirlar Mahkamasi qarorlari va
farmoyishlarini, O‘zbekiston Respublikasi Bosh vaziri farmoyishlarini
bekor qilishga haqli ekanligi) mustahamladi.

I.Bob.Mustaqil O zbekistonda hokimiyatlar bo linishi prinsipiʻ ʻ
1.1.Milliy davlat boshqaruv tizimi. Mustaqil O’zbekistonda hokimiyatlar
bo’linishi prinsipi.
Jahon davlatchilik va demokratik taraqqiyoti tajribasidan ma’lumki, huquqiy
davlat qurishni maqsad qilib qo‘ygan har bir jamiyatda davlat hokimiyatini tashkil
etish hokimiyatlar bo‘linishi nazariyasiga asoslanishi kerak. Chunki bunday prinsip
yuz berishi mumkin bo‘lgan suiste’mollikni oldini olishning ishonchli vositasi
sifatida namoyon bo‘ladi. Huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati qurayotgan
O‘zbekiston ham o‘z davlat organlari idoralari tizimini hokimiyatlar bo‘linishi
asosida tashkil etgan.
Huquqiy davlatning muhim tamoyillaridan bo‘lgan hokimiyatlar bo‘linishi
nazariyasi O‘zbekiston Konstitutsiyasining 11 moddasida “O‘zbekiston
Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi – hokimiyatning qonun chiqaruvchi,
ijro etuvchi va sud hokimiyati ga bo‘linish prinsiplariga asoslanadi”, deb
mustahkamlab qo‘yilgan. Hokimiyatlarga bo‘linish prinsipining amalga
oshirilishida “bir-birini tiyib turish va o‘zaro muvozanatda ushlash” tizimining
samarali ishlashi juda muhim bo‘lib, bu tizimning huquqiy asoslari Asosiy
Qonunda mustahkamlangan. Unda hokimiyatning har bir tarmog‘i vakolatiga
kiruvchi masalalar doirasi aniq chegaralanib, ko‘rsatib berilgan. Qonun
chiqaruvchi hokimiyatni – Oliy majlis, ijro etuvchi hokimiyatni – Vazirlar
mahkamasi, sud hokimiyatini – sudlar amalga oshiradi.
Ta’kidlash lozimki, ilmiy doiralar va kundalik hayotda ommaviy axborot vositalari
haqida ba’zan mustaqil to‘rtinchi hokimiyat tarmog‘i sifatida fikr yuritiladi.
Ammo, ommaviy axborot vositalarini bunday ifoda etish qandaydir rasmiy
hokimiyatni bildirmaydi. SHunga qaramasdan, ommaviy axborot vositalari
jamoatchilik fikrini shakllantirishda o‘ta muhim rol o‘ynaydi va ulkan ahamiyat
kasb etadi.

O‘zbekiston Respublikasidagi davlat idoralari davlat hokimiyatini amalga
oshirishning yagona tizimini tashkil etadi. O‘zbekiston fuqarolari davlat ishlarini
boshqarishda ishtirok etish huquqini amalga oshirar ekan, saylovlar va o‘z vakillari
orqali davlat organlarini shakllantirishga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Konstitutsiyaga
muvofiq (99 modda), “Viloyatlar, tumanlar va shaharlar(tumanga bo‘ysunuvchi
shaharlar, shuningdek, shahar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari) hokimlar
boshchilik qiladigan xalq deputatlari kengashlari hokimiyatning vakillik organlari
bo‘lib, ular davlat va fuqarolarning manfaatlarini ko‘zlab o‘z vakolatlariga taalluqli
masalalarni hal etadilar”.
1. 2.O’zbekistonda ko’ppartiyaviylik tizimining shakllanishi va uning
ahamiyati. Siyosiy partiyalar faoliyatidagi xususiyatlar. O’zbekistondagi
parlament tizimi va undagi islohotlar. Huquq tartibot organlari va sud
tizimidagi o’zgarishlar.
O`zb е kiston ko`ppartiyaviylik tizimiga asos solinishi, dastlabki asosiy
partiyalarning shakllanishi.
Siyosiy partiyalarni tuzish va ularning faoliyat ko’rsatish prinsiplari
 ixtiyoriylik
 a’zolarning teng huquqliligi
 o’zini-o’zi boshqarish
 qonuniylik
 oshkoralik
Quyidagilar ta’qiqlanadi: Irqiy, milliy, ijtimoiy, diniy adovat va nafratni targ’ib
etuvchi, zo’rlikka va konstitutsiyaviy tuzumni ag’darib tashlashga chaqiruvchi
siyosiy partiyalar.
O’zbekistonda 5 ta siyosiy partiya faoliyat yuritmoqda.
1. O’zbekiston Xalq demokratik partiyasi 1991 yil 1 noyabrda Toshkentda bo’lib
o’tgan ta’sis quriltoyida tashkil topgan. Ushbu quriltoyda uning Dasturi va Nizomi
qabul qilindi. O’zbekiston XDPsining "O’zbekiston ovozi", "Golos Uzbekistana"

gazetalari va "Muloqot" jurnali nashr etilmoqda.
2. 1995 yil 18 fevralda O’zbekiston «Adolat» sotsial-demokratik partiyasi (SDP)
tuzildi. Partiyaning Toshkentda bo’lgan I - ta’sis Qurultoyida uning Dasturi va
Nizomi qabul qilindi. "Adolat" sotsial-demokratik partiyasining "Adolat" nomli
ijtimoiy- siyosiy haftalik gazetasi nashr etilmoqda.
3. O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan partiyalardan yana biri- Milliy tiklanish
demokratik partiyasidir (MTDP). U 1995 yil 3 iyunda Toshkentda bo’lib o’tgan
ta’sis qurultoyida tuzildi va partiyaning Dasturi va Nizomi qabul qilindi.
O’zbekiston MTDPsining "Milliy tiklanish" haftalik gazetasi nashr etilmoqda.
4. 2003 yil oxirida O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasi tashkil topdi. Uning
maqsadi tadbirkorlar va ishbilarmonlar manfaatini himoya qilishdan iborat.
O’zLDP ning «XXI asr» haftalik gazetasi nashr etilmoqda.
5. O’zbekiston ekologik partiyasi 2019 yil 8 yanvarda tashkil etildi. Partiyaning
maqsadi - atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslarni tejash biznesi davlat,
jamiyat va mamlakatning har bir fuqarosining biznesiga aylanishiga yordam berish
O’zbekistonda turli jamoat tashkilotlari ham faoliyat ko’rsatmoqda. Jumladan,
O’zbekiston kasaba uyushmalari turli kasb egalari bo’lgan xodimlarni jinsi, diniy
e’tiqodlari, irqiy va milliy munosabatlaridan qat’i nazar ixtiyoriy birlashtiruvchi
mustaqil ommaviy jamoat tashkiloti sifatidi faoliyat ko’rsatmoqda. Mustaqillik
sharoitida ayollarni, ko’p bolali onalarni har tomonlama muhofaza qilishni yanada
ko’chaytirish, mehnatkash va ijodkor ayollarni bozor iqtisodiyoti bilan bog’liq
bo’lgan muammolarni hal etishga keng safarbar etish, ilm-fan sohasidagi
ayollarning imkoniyatlarini yanada kengaytirish va ularni qo’llab-quvvatlash
maqsadida Vazirlar Mahkamasining 1991 yil 1 martdagi O’zbekiston Respublikasi
Xotin-qizlar qo’mitasi to’g’risidagi farmoyishi bilan Xotin-qizlar qo’mitasi tuzildi.
O’zbekiston Respublikasi Xotin - qizlar qo’mitasining asosiy maqsadi jamiyatda
xotin-qizlarning rolini oshirish, ularning ma’naviy va madaniy talablarini
qondirish, ayollarga ijtimoiy –iqtisodiy, huquqiy va psixologik yordam berish,
oilani, onalik va bolalikni himoya qilish, tinchlik va ijtimoiy taraqqiyot uchun

ayollarning ishtirok etishlarini ta’minlashdan iboratdir. O’zbekiston Respublikasi
Xotin-qizlar qo’mitasi tarkibida Qoraqalpog’iston Respublikasi, 12 ta viloyat
xotin-kizlar qo’mitalari, Toshkent shahar xotin-qizlar qo’mitasi, 38 shahar, 170
tuman, 14 mingdan ortiq mexnat jamoalari va turar joylarda ashkil etilgan xotin-
qizlar qo’mitalari faoliyat yuritmoqdalar. Qo’mita qoshida xotinqizlar toifalariga
qarab tuzilgan turli-tuman professional, ijodiy va boshqa uyushmalar ishlamoqda.
1996 yil dekabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni bilan Faxriylar
kengashi - "Nuroniy" jamg’armasiga aylantirildi. Mustaqillik yillarida
O’zbekistonda aholining keng qatlamlarini birlashtiruvchi 300 dan ortiq jamoat
birlashmalari va nodavlat tashkilotlari shakllandi va faoliyat ko’rsatmoqda. Shular
jumlasiga "Sog’lom avlod uchun" va "Ekosan" xalqaro jamg’armalari, "Mahalla"
va "Navro’z" xayriya jamg’armalari, iste’dodli yoshlarni qo’llab – kuvvatlash
maqsadida "Ulug’bek", "Iste’dod", "Mehr–shafqat va salomatlik", "Bolalar",
"Amir Temur", "Alisher Novoiy", "Abdulla Qodiriy" jamg’armalari va boshqalar
kiradi. Xulosa qilib aytganda, mustaqillik yillarida O’zbekiston fuqarolik jamiyati
asoslari shakllantirildi. Bugungi kunda fuqarolik jamiyatining negizini tashkil
etuvchi nodavlat va jamoat tashkilotlarining o’rni va ahamiyatini kuchaytirish
ustuvor vazifa bo’lib turibdi. Ijtimoiy harakatlar Tadbirkorlar uyushmalari Kasaba
uyushmalari «Nuroniy» jamg’armasi Siyosiy partiyalar Diniy uyushmalar Ijodiy
uyushmalar Jamoatchilik, xayriya va boshqa fondler Xotin-qizlar, yoshlar, bolalar
tashkilotlari va h.k. Kasb egalarining palatalari, hay’atlari va boshqa
korporatsiyalari Nogironlar tashkilotlari Jamoat birlashmalari quyidagi
maqsadlarda tuziladi:
 fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy huquqlar va erkinliklarni amalga
oshirish va muhofaza qilish;
 fuqarolarning faolligi va jamoatchilik ishlarini boshqarishda qatnashishini
rivojlantirish;
 kasbiy va havaskorlik qiziqishlarni qondirish; ilmiy, texnik va badiiy ijodni
rivojlantirish;

 aholining sog’lig’ini saqlash, xayriya faoliyatida qatnashish; madaniy-
ma’rifiy, jismoniy – sog’lomlashtirish va sport ishlarini o’tkazish;
 tabiatni, tarixiy va madaniy yodgorliklarni himoya qilish;
 vatanparvarlik va insoniylik tarbiyasi;
 xalqaro aloqalarni kengaytirish;
 tinchlik va xalqlar o’rtasidagi do’stlikni mustahkamlash;
 qonunda taqiqlanmangan boshqa faoliyatni amalga oshirish.
II.Bob.O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar.
2.1 .O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar. Huquq
tartibot organlari va sud tizimidagi o’zgarishlar.
Mustaqillik sharoitida O`zb е kiston parlam е nti. Oliy Majlisning
ko`ppartiyaviylik asosida shakllanishi. Oliy Majlisning tuzilishi, vazifalari va
faoliyati. Ikki palatali parlam е nt tuzish to`g`risidagi O`zb е kiston r е f е r е ndumi.
O’zbekiston mustaqilligi e’lon qilingan paytda 1990 yil fevralda saylangan qonun
chiqaruvchi hokimiyat organi - Oliy Kengash faoliyat ko’rsatmoqda edi.
O’zbekistonda demokratik islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish
yo’lidan borilib, birdaniga Oliy Kengashni tarqatib yuborilmadi. U 1990-1994
yillarda qonun chiqaruvchi hokimiyat organi sifatida faoliyat yuritdi va o’z vakolat
muddati davrida 200 ga yaqin qonun va 500 dan ortiq qarorlar tayyorladi va qabul
qildi.
Oliy Majlis 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasiga muvofiq Respublika parlamentining nomi Oliy Majlis deb
ataladigan bo’ldi. Konstitutsiyaning 76-moddasida "O’zbekiston Respublikasining
Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bo’lib, qonun chiqaruvchi hokimiyatni
amalga oshiradi", deb belgilab qo’yildi. Konstitutsiyaga muvofiq bir palatali
parlament - O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini shakllantirish tadbirlari
ko’rildi. 1993 yil 28 dekabrda "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar

to’g’risida", 1994 yil 22 sentyabrda "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
to’g’risida" qonunlar qabul qilindi. Oliy Majlis hududiy saylov okruglari bo’yicha
ko’p partiyaviylik asosida besh yil muddatga saylanadigan 250 nafar deputatdan
iborat bo’lishi belgilandi.
1994 yil 25 dekabr kuni O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga birinchi
marta erkin, demokratik va ko’p partiyaviylik va muqobillik asosda saylovlar
o’tkazildi. Har bir saylov okrugida ikki-uch nomzod, jami 700 nafar nomzod
deputatlik uchun kurashdi. Saylovchilar birinchi marta nomzodlarni tanlab olish
imkoniyatiga ega bo’ldi. Nomzodlarning birontasi ham etarli ovoz ololmagan
saylov okruglarida 1995 yil 8 va 25 yanvar kunlari takroriy saylovlar bo’ldi. Oliy
Majlisga 250 deputat saylandi. Oliy Majlis 1995- 1999 yillarda ijtimoiy
yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik davlat qurishdan iborat
yo’lni huquqiy jihatdan ta’minlashga qaratilgan 10 kodeks, 2 milliy dastur, 145
qonun, 452 qaror qabul qildi. Shuningdek, u 70 ta xalqaro shartnomani ratifikatsiya
qildi, xalqaro konventsiyalarga qo’shilish to’g’risida 58 ta qaror qabul qildi.
Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga 1999 yil dekabrda
saylovlar bo’lib o’tdi. Saylovlarda 7 ta subekt - beshta siyosiy partiya, hokimiyat
vakillik organlari va saylovchilarning tashabbuskor guruhlaridan jami 1010 nafar
nomzod qatnashdi. Oliy Majlisga O’zbekiston xalq demokratik partiyasidan 48,
"Fidokorlar" milliy demokratik partiyasidan 34, «Vatan taraqqiyoti» partiyasidan
20, "Adolat" sotsialdemokratik partiyasidan 11, "Milliy tiklanish" demokratik
partiyasidan 10, hokimiyat vakillik organlaridan 111 va saylovchilar tashabbus
guruhlaridan 16 nafar vakil deputat etib saylandi. O’zbekiston Respublikasi bir
palatali parlamentining 2000-2004 yillarda bo’lib o’tgan 16 sessiyasida 101 ta
qonun, 300 dan ortiq qaror qabul qilindi, 55 ta xalqaro shartnoma va bitimlar
ratifikatsiya qilindi. O’zbekiston Respublikasining 329 ta qonun xujjatiga 1357 ta
o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. Bir palatali O’zbekiston Respublikasi
parlamenti – Oliy Majlisi 1995-2004 yillarda o’z faoliyatini quyidagi
yo’nalishlarda samarali olib bordi:

 O’zbekistonda o’tkazilayotgan islohotlarning huquqiy bazasini
mustahkamlovchi qonunlar yaratish;
 qabul qilingan qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish;
 parlamentlararo aloqalarni rivojlantirish va mustahkamlash;
 shaxsning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini himoya qilish;
 amaldagi qonun hujjatlarimiz monitoringini xalqaro huquq normalarini
o’rgangan holda olib borish;
 joylardagi hokimiyat vakillik organlariga amaliy yordam ko’rsatish.
Muxtasar qilib aytganda, 1995-2004 yillarda O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi bir palatali parlament sifatida xalq fikrini e’tiborga olish, ochiqlik va
oshkorolik tamoyillari asosida faoliyat yuritdi.
Parlamentchilikda demokratik asoslar yaratildi. Bir palatali Oliy Majlis milliy
parlamentarizm rivojlanish tarixida munosib o’rinni egalladi. Prezident Islom
Karimov 2000 yil 25 may kuni ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining ikkinchi sessiyasida doimiy asosda ishlaydigan ikki palatali parlament
tizimiga o’tishni taklif qildi. Darhaqiqat, mustaqillikning o’tgan 10 yili davomida
parlamentchilikda demokratik asoslar shakllantirildi, endi bir palatali parlamentdan
ikki palatali parlamentga o’tish uchun zarur shart-sharoitlar yaratgan edi. 2001 yil
6-7 dekabr kunlari bo’lib o’tgan Oliy Majlisning ettinchi sessiyasida ikki palatali
parlament tuzish masalasi muhokama qilindi va parlamentni ikki palatali qilib
tuzish zarur, degan xulosaga kelindi. 2002 yil 27 yanvar kuni «Siz kelgusi chaqiriq
O’zbekiston Respublikasi parlamentini ikki palatali qilib saylanishiga rozimisiz?»
degan masalada referendum bo’lib o’tdi. Referendumda qatnashganlarning 93,65
foizi rozi ekanligini bildirib ovoz berdilar. 2002 yil 4-5 aprel kunlari bo’lib o’tgan
Oliy Majlisning sakkizinchi sessiyasida «Referendum yakunlari va davlat
hokimiyati tashkil etishning asosiy printsiplari to’g’risida» Konstitutsiyaviy qonun
qabul qilindi. Mazkur qonunda respublika parlamentining nomi Oliy Majlis
deyiladi, u ikki palatali - quyi va yuqori palatalardan Ikki palatali parlamentning
shakllantirilishi iborat etib tashkil etiladi, deb belgilab qo’yildi. Quyi palata -
Qonunchilik palatasi, yuqori palata – Senat deb ataladi, ularning vakolat muddati 5

yil deb belgilangan. Ikki palatali parlament tuzishning huquqiy asoslarini belgilab
beruvchi yangi qonun loyihalarini tayyorlsh ishiga kirishildi. 2002 yil dekabrda
bo’lib o’tgan ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o’ninchi
sessiyasida «O’zbekiston Respublikasining Qonunchilik palatasi to’g’risida»,
«O’zbekiston Respublikasining Senati to’g’risida» Konstitutsiyaviy qonunlar qabul
qilindi. Qonunchilik palatasi 120 nafar deputatdan, Senat 100 nafar senatordan
iborat etib shakllantiriladi. Bu o’zgarishlar 2003 yil aprelda O’zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasiga kiritilgan o’zgartirishlarda ham o’z ifodasini
topdi. 2003 yil 29 avgustda «O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar
to’g’risida»gi Qonunga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritib, mazkur qonun yangi
tahrirda qabul qilindi. Shu tariqa ikki palatali professional parlamentni
shakllantirishning konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari yaratildi. 2004 yil dekabr –
2005 yil yanvar oylarida mamlakatimizda ilk bor ikki palatali parlamentga
saylovlar bo’lib o’tdi. Qonunchilik palatasiga 120 nafar deputat saylandi. Senatga
respublikamizning har bir hududidan 6 nafardan, jami 84 senator saylandi.
Konstitutsiyamizning 77- moddasiga muvofiq 16 nafar senator O’zbeksiton
Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlandi. O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi Qonunchilik palatasining 2005 yil 27 yanvar kuni bo’lib o’tgan birinchi
majlisida deputatlar Oqsoqollar Kengashi tavsiyasiga ko’ra yashirin ovoz berish
yo’li bilan Qonunchilik palatasi Spikeri lavozimiga Erkin Halilov sayladilar.
Shuningdek, 2 nafar deputat Spiker o’rinbosari etib saylandi, qo’mita rahbarlari
tasdiqlandi, siyosiy partiyalar fraktsiyalari tashkil etildi va ro’yxatga olindi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining 2005 yil 27 yanvar kuni bo’lib
o’tgan birinchi majlisida Prezident taqdimiga muvofiq Senat a’zolari tomonidan
yashirin ovoz berish yo’li bilan Murod Sharifxo’jaev Senat raisi etib saylandi.
Shuningdek 2 nafar senator Rais o’rinbosarlari etib saylandi, Senat qo’mitalari
tashkil etilib, ularning raislari ham saylandilar. Muxtasar qilib aytganda, 2005 yil
27 yanvar kuni ikki palatali parlamenti shakllantirish ishlariga yakun yasaldi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati tashkil etildi
va o’z faoliyatini boshladi.

Sud hokimiyati.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va 1993 yil 2 sentyabrda qabul
qilingan "Sudlar to’g’risida" gi qonun asosida sud islohotlari o’tkazildi. Sudlarning
mustaqilligi qonunlashtirildi, ularning odil sudlovni amalga oshirish faoliyatiga
aralashishga yo’l qo’yilmaydi. Ayblanuvchining himoyalanish huquqi, advokatura
tizimining mustaqilligi huquqiy jihatdan ta’minlandi. O’zbekistonda sud
hokimiyati qonunning ustunligi, barcha fuqarolarning qonun oldida tengligini
ta’minlash yo’lida faoliyat ko’rsatmoqda.
Sud hokimiyati islohotlari. O`zb е kistonda sud hokimiyati tizimi, uning
takomillashtirilishi. Sud tizimining lib е rallashtirilishi (Fuqarolik ishlari,
jismoniy ishlar, xo`jalik sudlari).
Davlat hokimiyati tizimiga kiruvchi hokimiyatlardan biri sud hokimiyatidir.
Sud hokimiyati boshqa hokimiyatlar kabi xalq manfaatlarini ko‘zlab va
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda qabul qilingan qonunlar asosida
o‘z vakolatlarini amalga oshiradi.
O‘zbekiston Respublikasida sud tizimi quyidagicha: besh yil muddatga
saylanadigan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O‘zbekiston
Respublikasi Oliy sudi, O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy sudi, Qoraqalpog‘iston
Respublikasining Oliy sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi iqtisodiy sudi, shu
muddatga tayinlanadigan viloyat sudlari, Toshkent shahar sudi, tuman, shahar
sudlari, viloyat iqtisodiy sudlari, harbiy sudlar.
Mazkur sudlarning huquqiy holati O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasida, O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentyabrda qabul
qilingan “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunida bayon etilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi-fuqarolik, jinoiy va ma’muriy sudlov sohasida
sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. Shu bilan birga og‘ir va o‘ta og‘ir
jinoyatlarni sodir etgan bir guruh shaxslarga; oldin sudlanmaganlarga, biron bir
joyda ishlamasdan, mo‘may pul topish yo‘liga o‘tib ketganlarga nisbatan
belgilangan jazolarni qonun kuchidan to‘la foydalanilmagan ishlarning jazo

qismini yengil deb bekor qilib, og‘irroq jazolashga o‘z ko‘rsatmasini beradi.
Respublika Oliy sudi 1994-yilda 149 kishiga nisbatan quyi sudlar tomonidan
tayinlangan jazolar og‘ir deb topilganligi sababli hukmlar o‘zgartirilib, jazolar
qisqartirilgan bo‘lsa, 1995-yilda 247 kishiga nisbatan jazolar og‘ir deb topilib,
hukmlar o‘zgartirildi, 25 shaxsga nisbatan jinoiy ishlar sudlanganlarning
harakatida jinoyat tarkibi yo‘qligi sababli harakatdan to‘xtatildi.
Og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir etganligi uchun 1994-yilda quyi sudlar
tomonidan 89 kishiga nisbatan belgilangan jazolar yengil deb topilib, hukmlar
bekor qilingan bo‘lsa, 1995-yilda 70 kishiga nisbatan quyi sudlar belgilangan
jazolar yengil deb, hukmlar bekor qilindi va yangidan sud majlisida ko‘rish uchun
yuborildi.
O‘zbekistonda sud tizimini isloh qilish, sud hokimiyatini shakllantirishda
ham bir muncha ishlar qilindi. Sud tuzilishi va sudlov ishlarini yurgizishga oid
barcha demokratik konstitutsiyaviy tamoyillar yanada rivojlantirildi. 1995-yil 30-
avgustda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi “Fuqarolarning huquqlari va
erkinliklarini buzadigan xatti -harakatlar va qarorlar ustida sudga shikoyat qilish
to‘g‘risida”gi qonun fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini sud orqali himoya
qilishning huquqiy asoslarini yaratdi.
Respublika iqtisodiy sudlari istiqlolning so‘nggi yillarida o‘zlarining faoliyatini
aniq iqtisodiy vazifalar bilan bog‘lab olib bormoqda. Xususan iqtisodiy sudlari
1995-2000 yillarda jami 128.000 nizolarni ko‘rib chiqqan va 271,4 mlrd. so‘m
mablag‘ni da’vogarlarga undirib bergan. Keyingi 6 yil mobaynida iqtisodiy
sudlarining qarorlari asosida davlat boji va jarimalar hisobidan respublika
byudjetiga 4,3 mlrd. so‘m mablag‘ undirilgan.
2000-yilning 1-yarmida mazkur tizimda 17.000 dan ziyod ish ko‘rib chiqildi.
Natijada, 53,4 mlrd. so‘mlik hajmdagi zarar da’vogarlar foydasiga undirib berildi.
Mamlakat budjetiga 550 mln. so‘m tushum tushirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning
ikkinchi chaqiriq VI sessiyasida (2001-yil 29-avgust) “Adolat qonun ustivorligida”
nomli ma’ruzasida sog‘lom jamiyat uchun jinoyatchini jazolashdan ko‘ra,

jinoyatning oldini olish muhim ekanligini uqtirib o‘tdi. Ma’ruzada
O‘zbekistonning demokratiya va taraqqiyot yo‘lidan mustaqil rivojlantirishning
o‘tgan o‘n yil ichida ijtimoiy turmushning barcha sohalarida sodir etilgan tub
o‘zgartirishlarning muhimligi ta’kidlanib, sud-huquq tizimini takomillashtirish,
jinoyat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini insonparvarlik, adolat, huquqiy fuqarolik
jamiyati prinsiplariga muvofiq ravishda erkinlashtirish masalasiga alohida e’tibor
berildi. Davlatimiz rahbari sudlar faoliyatiga baho berib “Sud bugungi kunda
avvalgidek hukmron kommunistik tizimning qatag‘on va jazolash apparati emas,
balki u har bir inson va fuqaroning huquq hamda erkinliklarni ishonchli tarzda
qo‘riqlash va himoya qilishga qaratilgan chinakam mustaqil davlat institutiga
aylanmoqda. Fuqarolarning sudga ishonchi mustahkamlanib bormoqda”,-dedi.
Shuningdek, ma’ruzada sud hokimiyati tizimidagi kamchiliklarga ham to‘xtalib
o‘tildi. Bu borada Prezident: “...afsuski, sudyalar, prokuratura va tergov organlari
xodimlari, bir so‘z bilan aytganda, qabul qilingan yangi qonunlarni hayotga tatbiq
etishi lozim bo‘lgan kishilarning dunyoqarashi va tafakkuri ancha qiyinchilik bilan
o‘zgarayapti. Eng avvalo jazolashning repressiv, ozodlikdan mahrum qilish
hollarini qisqartirish hisobiga qonunchilikning adolat va insoniylik kabi
tamoyillarining kuchayishini va amalda qo‘llanishini ta’minlashimiz zarur”-deydi.
Ma’ruzada Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodekslariga kiritilayotgan o‘zgarishlar,
masalan, 110 turdagi uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlarning ijtimoiy xavfi katta
bo‘lmagan jinoyatlar toifasiga o‘tkazish, 12 turdagi jinoyatni og‘ir toifadan uncha
og‘ir bo‘lmagan jinoyatlar toifasiga, 7 turini esa o‘ta og‘ir jinoyatlar toifasidan
og‘ir jinoyatlar toifasiga o‘tkazish haqidagi takliflar bayon qilindi. Shuningdek,
iqtisodiy sohada jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan iqtisodiy ta’sir choralarini
qo‘llash imkoniyatlarini kengaytirish zarurligi, butun jahonda muhokama
etilayotgan muhim masalalardan biri-o‘lim jazosini jinoiy jazo chorasi sifatida
qolayotganligi bilan bog‘liq muammolar, qonunchiligimizda jinoiy jazo turi
sifatida mol-mulkni musodara qilish jazosini qo‘llash tartibini qayta ko‘rib chiqish,
voyaga yetmaganlar, ayollar va keksalarga nisbatan qo‘llaniladigan jazo tizimini
qayta ko‘rib chiqish, jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini erkinlashtirish

va demokratlashtirishda ishlarni ko‘rib chiqish tartibini soddalashtirish, jinoiy
ishlarni tergov qilish va sudda ko‘rish muddatlarini qisqartirish kabi dolzarb
vazifalar va takliflar mohiyati chuqur bayon qilib berildi. Jinoyat va Jinoyat-
protsessual kodekslariga kiritilayotgan qo‘shimcha va o‘zgartirishlar jinoiy
ishlarga taalluqli qonunlarni erkinlashtirish va demokratlashtirish sari tashlangan
muhim hamda ma’suliyatli qadam ekanligi ta’kidlab o‘tildi.
Insoniyat tarixida yangi davr-Inson huquqlari davri boshlandi. Birlashgan Millatlar
Tashkiloti 1995-2005 yillarni yer kurramizda “Inson huquqlari o‘n yilligi” deb
e’lon qildi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning
ma’ruzalarida inson huquqlari sohasida amalga oshirilishi lozim bo‘lgan quyidagi
besh strategik yo‘nalish belgilab berilgan:
1. Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishning samarali
mexanizmini ta’minlash;
2. Inson huquqlari bo‘yicha Xalqaro huquqning umume’tirof etilgan
tamoyillari va normalari asosida milliy qonunchilikni takomillashtirish;
3. Qabul qilingan qonunlarga og‘ishmay amal qilish mexanizmini ishlab
chiqish va ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida qonun ustuvorligini ta’minlash;
4. Sudlov islohotini amalga oshirish yo‘li bilan sud tizimini
demokratlashtirish;
5. Aholi ayniqsa yoshlar va mansabdor shaxslar, huquq-tartibot idoralari
xodimlari, o‘rtasida huquqiy tarbiya ishlarini tubdan yaxshilash, ularning huquqiy
ongi va madaniyatini oshirish.
Demokratik jarayonlarni chuqurlashtirishning birdan bir zaruriy sharti sud-
huquq organlarining ishlarini isloh qilish va erkinlashtirishni jadallashtirishdan
iborat. Sudlar faoliyatiga prokuraturaning aralashmasligi, prokuror va advokatlarni
huquqlarini tenglashtirish, sudlarning tarbiyaviy rolini oshirish lozimligini
taqqoslab ko‘rsatadi. Birinchi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlis palatalarining
qo‘shma majlisida (2005y. 28 yanvar).
Xavfsiz jinoyatlarni ma’muriy choralar bilan almashtirish natijasida so‘nggi 2,5 yil
davomida 11 milrd. so‘m undirildi. Har yuz ming kishiga hisoblaganda

O‘zbekistonda 158 kishi qamoqda muddatini o‘tamoqda. Bu ko‘rsatkich AQShda
715, Rossiyada 584, Ukrainada 416, Qozog‘istonda 386 kishidan iborat.
Jinoyat qonunchiligiga kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalardan yana bir muhimi
– yarashuv institutining qabul etilishi natijasida 2006-yilda 12,605 nafar shaxsga
nisbatan 11,503 ta jinoyat ishi tugatilgan bo‘lsa, bu institut amaliyotga joriy
qilinganidan bugungi kunga qadar 54 mingdan ortiq shaxs jinoiy javobgarlikdan
ozod etilib, «sudlangan» degan nomni ko‘tarib yurishdan xalos bo‘lgan.
2.2.O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy,
ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy sherikchilik.
Mamlakatimiz yangi asrga kirar ekan, jamiyatda siyosiy, demokratik islohotlarni
chuqurlashtirishda yangi, yuqori bosqichga ko‘tarildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Birinchi Prezidenti I.A.Karimov birinchi
chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o‘n to‘rtinchi sessiyasidagi
ma’ruzasida (1999 yil, 14 aprel) O‘zbekistonning XXI asrdagi taraqqiyot
strategiyasining asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatib berdi. Shulardan birinchi ustivor
yo‘nalish-mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini
yanada erkinlashtirish.
Siyosiy sohani erkinlashtirish borasida:
Avvalambor, aholining siyosiy faolligini kuchaytirish, jamiyatda manfaatlar va
qarama-qarshi kuchlar o‘rtasida muvozanatni ta’minlaydigan kuchli
mexanizmlarni shakllantirish zarur.
Demokratiyaning eng muhim tamoyili-odamlarning saylov huquqini, o‘z
xohish-irodasini erkin ifodalash, o‘z manfaatlarini ro‘yobga chiqarish va himoya
qilish uchun haqiqiy shart-sharoit, qonuniy-huquqiy zamin yaratib berish lozim.
O`zb е kistonimiz bosib o`tgan k е yingi o`n yillik davr aholimizning k е ng qatlamlari
qo`llab-quvvatlaydigan turli xil fuqarolik jamiyati institutlari, nodavlat notijorat
tashkilotlarning jadal shakllanishi va rivojlanishi davri bo`ldi.

Mustaqilligimizning dastlabki yillaridayoq Konstitutsiyamizda nodavlat notijorat
tashkilotlari faoliyatiga doir asosiy printsiplarning mustahkamlab qo`yilgani
barcha aholi qatlamlari manfaatlarini aks ettiradigan bunday tashkilotlar k е ng
tarmoqlarining rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratdi.
Bugungi kunda mamlakatimizda jamiyat hayotining turli sohalarida 5100 dan
ziyod nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyat yuritmoqda va bu ko`rsatkich 2000
yilga qaraganda 2,5 barobar ko`pdir. Fuqarolar yig`inlari va o`zini o`zi boshqarish
organlari – mahallalar soni 10 mingdan ortiqni tashkil etadi. Bular qatorida
«Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati, O`zb е kiston xotin-qizlar qo`mitasi, «Sog`lom
avlod uchun», «Nuroniy» jamg`armalari, «Ijod» fondi, Nodavlat notijorat
tashkilotlar milliy assotsiatsiyasi va boshqa jamoat tashkilotlarini sanab o`tish
mumkin.
Fuqarolik institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlari hozirgi kunda d е mokratik
qadriyatlar, inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy manfaatlarini himoya
qilishning muhim omiliga aylanmoqda, fuqarolarning o`z salohiyatlarini ro`yobga
chiqarishi, ularning ijtimoiy, sotsial-iqtisodiy faolligi va huquqiy madaniyatini
oshirish uchun sharoit yaratmoqda, jamiyatda manfaatlar muvozanatini
ta`minlashga ko`maklashmoqda.
Mamlakatimizda Ombudsman, Inson huquqlari bo`yicha milliy markaz, «Ijtimoiy
fikr» jamoatchilik markazi, Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti kabi
inson huquqlari bo`yicha milliy institutlar va boshqa bir qator tashkilotlar faoliyat
ko`rsatmoqda. O`tgan davr mobaynida mamlakatimizni d е mokratik yangilash
jarayonida fuqarolik institutlarining roli va ahamiyatini kuchaytirishga,
fuqarolarning eng muhim sotsial-iqtisodiy muammolarini hal etishga qaratilgan
200 dan ortiq qonun hujjatlari qabul qilingani ham bu soha rivojiga bo`lgan katta
etiborni ko`rsatadi.
Fuqarolik jamiyati institutlari tizimida nodavlat notijorat tashkilotlarini tobora
rivojlantirish, ularning mustaqil ish yuritishi va chinakam mustaqilligini
ta`minlash, huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish, faoliyatini tashkiliy-
huquqiy, moddiy-t е xnikaviy jihatdan qo`llab-quvvatlashni kuchaytirishga

qaratilgan «Nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyatining kafolatlari to`g`risida»gi
Qonunning qabul qilinishi muhim ahamiyat kasb etdi.
So`nggi yillarda «Jamoat fondlari to`g`risida»gi, «Homiylik to`g`risida»gi
qonunlar, O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «O`zb е kistonda fuqarolik
jamiyati institutlari rivojlanishiga ko`maklashish chora-tadbirlari to`g`risida»gi
qarori va boshqa qator hujjatlar qabul qilindi va ular fuqarolik jamiyati institutlari
ijtimoiy faolligini kuchaytirishda muhim omil vazifasini bajarmoqda.
Shuningd е k, mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda O`zb е kiston
R е spublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va S е nati K е ngashlarining
«Nodavlat notijorat tashkilotlarini, fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini
qo`llab-quvvatlashni kuchaytirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi qo`shma qarori
ham alohida ahamiyatga ega bo`ldi. O`z navbatida, Oliy Majlis huzurida Jamoat
fondi hamda tarkibiga nodavlat notijorat tashkilotlari va jamoat tashkilotlarining
vakolatli vakillari bilan birga d е putatlar, moliyaviy tuzilmalarning ma`sul
xodimlari kirgan Parlam е nt komissiyasining tashkil qilinishi ham etiborga
sazovordir.
5.O’z-o’zini boshqaruv organlarining faoliyati va ularning jamiyatni
demokratlashtirishdagi o’rni. O’zbekistonda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.
Mamlakatimiz Birinchi Pr е zid е nti Islom Karimovning “Mamlakatimizda
d е mokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusidagi maruzasida ta`kidlanishicha fuqarolik
jamiyati institutlarining yanada rivojlanishiga erishish, amalga oshirilayotgan
islohotlarimizning ochiq-oshkoraligi va samaradorligini ta`minlashda, ularning
rolini kuchaytirishda “Ijtimoiy sh е riklik to`g`risida”gi qonunning qabul qilinishi
muhim ahamiyat kasb etadi. “Fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari
to`g`risida”gi O`zb е kiston R е spublikasi qonuniga t е gishli o`zgartish va
qo`shimchalar kiritish maqsadga muvofiqdir. “ Fuqarolar yig`ini raisi (oqsoqoli) va
uning maslahatchilari saylovi to`g`risida”gi O`zb е kiston R е spublikasi qonuniga
fuqarolarning o`zini o`zi boshqarish organlari raislari saylovi tizimini yanada

takomillashtirish bo`yicha oqsoqollar va ularning maslahatchilari eng munosib
fuqarolar ichidan saylanishini, fuqarolar ijtimoiy faolligini kuchaytirishda
mahallaning ahamiyati va roli oshirilishini ta`minlaydigan chora-tadbirlarni
nazarda tutadigan o`zgartish va qo`shimchalar kiritish taklif qilindi. “ O`zb е kiston
R е spublikasida jamoatchilik nazorati to`g`risida”gi qonunni qabul qilish zarurligi
takidlandi. Shuningd е k, O`zb е kiston R е spublikasining Mamuriy javobgarlik
to`g`risidagi kod е ksiga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish lozim. Atrof-muhitni
himoya qilishni ta`minlash tizimida nodavlat notijorat tashkilotlarning roli va
o`rnini b е lgilashga qaratilgan “Ekologik nazorat to`g`risida”gi qonun loyihasini
ishlab chiqish va boshqa qator qonun hujjatlarini qabul qilish fursati yetdi.
Fuqarolarning o`zini-o`zi boshqaruv organlarining tashkil etilishi. Fuqarolar
yig`ini, qishloq, ovul, mahalla oqsoqollari k е ngashlarining tuzilishi, vazifalari,
faoliyati. Davlat qurilish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonlarini
erkinlashtirish masalasi ham katta ahamiyat kasb etadi. Bu boradagi vazifalar
hokimiyat barcha tarmoqlarini bir-biridan mustaqil holda ish yuritish tamoyillarini
mustahkamlash, hokimiyat vakolatlarini nodavlat va jamoat tashkilotlariga,
fuqarolarni o‘z-o‘zini boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o‘tkaza borish,
ularning haq-huquqlari va erkinliklarini muhofaza etishni kuchaytirishdan iborat.
Fuqarolik jamiyati qurishda fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlariga katta
umid bog‘lanadi. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti
I.Karimov: “Biz fuqarolik jamiyati qurishga intilmoqdamiz. Buning ma’nosi shuki,
davlatchiligimiz rivojlana borgan sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita
xalqqa topshirish, ya’ni o‘z-o‘zini boshqarish organlarini yanada rivojlantirish
demakdir”-deydi.
O‘z-o‘zini boshqarish organlarini tashkil qilishda, shakllantirishda
O‘zbekistonning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ushbu masalani hal qilishga
milliy an’analarni, tarixiy qadriyatlarni tiklash, aholining tub manfaatlariga mos
keluvchi yo‘lni tanlash nuqtai nazaridan yondashish bo‘ldi. Xususan, o‘z-o‘zini
boshqarishda asosiy tayanch qilib mahallalar belgilandi. Ular inson qalbida Vatan
tuyg‘usining shakllanishiga, milliy g‘ururning vujudga kelishida, millatchilik

illatlaridan xoli bo‘lishda katta ta’sir ko‘rsatib kelgan.
O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati
demokratik jarayonlarni rivojlantirish imkoniyatini kuchaytirmoqda, bu esa o‘z
navbatida asosiy maqsad - fuqarolik jamiyatini qurishga ko‘maklashmoqda.
Fuqar о lik jamiyatida erkinlik, q о nun о ldida barchaning t е ngligi, ijtim о iy
ad о latning ta’minlanishi hamma fuqar о larning ij о diy sal о hiyati va ist е ’d о dining
b е v о sita ro’yobga chiqarilishiga imk о niyat yaratiladi. Fuqar о lik jamiyati huquq va
ad о lat m е z о nlari bilan o’lchanadi. Huquq jamiyatning o’ziga хо s «gumanistik
imp е rativi» (ins о nparvarvarlik talabi), ya’ni ins о niy-ahl о qiy q о idasi, ma’naviy
mayog’i bo’lib his о blanadi. Fuqar о larning o’zar о huquqiy mun о sabatidagi mavq е i
quyidagi printsiplar as о sida b е lgilanadi:
1) jamiyatning har bir a’z о si ins о n sifatida erkin va о z о d bo’lishi;
2) har bir fuqar о ning b о shqa fuqar о bilan t е ngligi;
3) jamiyat har a’z о sining fuqar о maq о midagi mustaqilligi.
O’zb е kist о n mustaqillikni qo’lga kiritgach, suv е r е n davlatchilikni shakllantirishda
madaniyatimiz sarchashmalariga, t е ran va ulkan ma’naviy m е r о simizga mur о jaat
qilish, b о qiy tari х iy o’tmishimizda mavjud bo’lgan barcha ezguliklarni yuzaga
chiqarib, riv о jlantirish b о rasida b е qiyos imk о niyatlar о childi. O’tmish
ajd о dlarimizning madaniy va ma’naviy b о yligi chuqur mush о hada etilib ijtim о iy
о ngimizga singdirilm о qda, shu о rqali biz barp о etayotgan yangi fuqar о lik jamiyati
manfaatlariga х izmat qilm о qda.
Biz shunchaki d е m о kratik jamiyat emas, balki о dil d е m о kratik jamiyat barp о
etm о qdamiz. Davlatchiligimiz ad о lat tam о yillariga tayanadi. «Ad о latga intilish-
х alqimiz ma’naviy-ruhiy dunyosiga хо s eng muhim х ususiyat. Ad о latparvarlik
g’ о yasi butun iqtis о diy va ijtim о iy mun о sabatlar tizimiga singib k е tishi, ijtim о iy
ko’maklashuv m ех anizmida o’z aksini t о pishi k е rak» 1
.
Ma’naviy-madaniy saviya past bo’lgan jamiyatda ad о lat tantanasi haqida gap ham
bo’lishi mumkin emas. Biz barp о etayotgan fuqar о lik jamiyatida ad о lat, haqiqat va
ins о nparvarlik g’ о yalari ustuv о rlik qilishi l о zim. Ad о lat b о r j о yda ins о n haq-
huquqlari va erkinliklari to’la ta’minlanishiga umid b о g’lash mumkin.

Shunday qilib, fuqar о lik jamiyatining quyidagi as о siy b е lgilari va х ususiyatlarini
ko’rsatish mumkin:
1. jamiyat va sha х s ehtiyojlari tizimida fa о l ij о biy fa о liyat va m е hnatning r о li
al о hida mazmuniga ega bo’lishi. M е hnatga as о slangan ijtim о iy ehtiyoj va
manfaatlar tizimining qar о r t о pishi;
2. jamiyat mazmunini, uning riv о jlanish q о nuniyatlari m о hiyatini х ususiy
mulkchilik mun о sabatlari о rqali b е lgilanishi;
3. хususiy mulk barcha mulk shakllari qatоri ravnaq tоpishi va uni
muhоfazalashda qоnunning, davlat hоkimiyatining alоhida rоl yo’nashi;
4. fuqarоlarning Yuridik jihatdan bir хil maqоmga egaligi va qоnun оldida tеngligi.
Jamiyatda ad о latli sud tizimining qar о r t о pishi va uni fuqar о larni him о yal о vchi
p о sb о n id о raga aylanishi.
5. shaхsning хususiy hayoti va iqtisоdiy faоliyatiga davlat aralashuvining
qоnun dоirasida chеklanishi. Huquqiy davlatchilikning mavjud bo’lishi;
6 . sha х sning davlat h о kimiyatiga nisbatan mulkiy va iqtis о diy mustaqilligi;
7. davlat, davlat id о ralari va fuqar о lar huquqning t е ng sub’ е kti sifatida
mun о sabatga kirisha о lishi, ular sudda t е ng taraflar sifatida mayd о nga chiqa о lishi.
Fuqar о lar huquqlarini kaf о latlash va ustuv о r ta’minlash m ех anizmlarining
yaratilganligi;
8. fuqar о lik jamiyatining tarkibiy institutlari, jumladan fuqar о larning o’zini o’zi
b о shqarish о rganlari tizimining mavjudligi;
9. jamiyatning yuksak ma’naviy-madaniy va ahlоqiy rivоjlanganligi; insоnlar
o’rtasidagi munоsabatlar o’zarо hurmat, iymоn-insоf dоirasida, shaхs qadrini
e’zоzlash asоsiga qurilganligi.
Shunday qilib, fuqarоlik jamiyati-har bir insоn manfaatini ustuvоr biluvchi,
huquqiy a’ana va qоnunlarga hurmat muhiti shakllantirilgan, umuminsоniy
qadriyatlar e’zоzlanadigan, insоn huquqlari va erkinliklari so’zsiz ta’minlanadigan,
davlat hоkimiyatini samarali jamоatchilik nazоrati mехanizmlari vujudga
kеltirilgan, insоniy munоsabatlar chuqur ma’naviy-madaniy qadriyatlarga
tayanadigan erkin dеmоkratik huquqiy jamiyat.

O’zbеkistоn Rеspublikasi Kоnstitutsiyasi har bir insоnning ehtiyojlari,
manfaatlari, huquq va erkinliklarini amalga оshirishga qaratilgan. K о nstitutsiya
ins о nni eng katta b о ylik sifatida al о hida ko’rsatgani h о lda fuqar о , jamiyat va
davlat o’rtasidagi o’zar о mun о sabatlarning о qil о na, huquqiy hal etilishini siyosiy
jihatdan rasmiylashtiradi. K о nstitutsiya va q о nunlarning ustunligi, ularning ins о n
manfaatlarini him о ya qilishga va ijtim о iy mun о sabatlarni maqbul h о lga k е ltirishga
yo’naltirilganligi fuqar о lik jamiyati as о slarini qar о r t о ptirishning as о siy
о millaridir.
Fuqar о lik jamiyatida q о nun ustuv о r bo’lib, u ins о nning o’zini-o’zi kam о l
t о ptirishiga yordam b е radi, sha х s manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to’la
darajada ro’yobga chiqishiga ko’maklashadi. Ayni vaqtda bu barcha о damlar
q о nunlarga so’zsiz ri о ya qilishlari shart ekanligini ham bildiradi.
O’zb е kist о n fuqar о lari K о nstitutsiyada ko’rsatilgan huquqlaridan f о ydalanib,
davlatning siyosiy hayotida t о b о ra k е ng ishtir о k etm о qdalar.
O’zb е kist о n R е spublikasi Birinchi Pr е zid е nt I.A.Karim о vning ta’kidlashicha,
«O’tmish davri shar о itida fuqar о lik jamiyati as о slarini shakllantirish jarayoni yuz
b е rayotgan bir paytda O’zb е kist о n ah о lisi turli qatlamlarining manfaatlarini if о da
etishi l о zim bo’lgan k е ng tarm о qli, ko’ppartiyaviy tizim kabi d е m о kratik institutlar
hamda b о shqa jam о at tashkil о tlarining qar о r t о pishi ham muhim ahamiyat kasb
etm о qda.
Shu jihatdan о lganda, davlatning r о li siyosiy partiyalar va jam о atchilik
harakatlarining vujudga k е lishi, qar о r t о pishi va riv о jlanishi s е kinlashtirib
qo’yadigan har qanday g’ о v va to’siqlarni bartaraf etishdan ib о ratdir» 1
.
Fuqar о lik jamiyatidagi mavjud manfaatlarni qan о atlantirish, ro’yobga chiqarish
uchun t е gishli tashkiliy tuzilmalar va institutlar shakllanadi.
Fuqar о lik jamiyatining ichki tizimini quyidagicha tasniflash mumkin.
Birinchidan, iqtis о diy s о hadagi manfaatlarni qan о atlantiruvchi tuzilmalar:
a) х ususiy mulk as о sida vujudga k е ladigan va fa о liyat yuritadigan n о davlat
tashkil о tlar;
b) shirkat х o’jaliklari va ularning uyushmalari;

v) ijara as о sida ishl о vchi jam о alar;
g) hissadоrlik jamiyatlari;
d) mоliyaviy jamg’arma hamda uyushmalar;
е) ishlab chiqarish kоrpоratsiya, kоntsеrnlari va birlashmalari;
j) tadbirkоrlar uyushmalari (palatasi) va hоkazо.
Ikkinchidan, ijtimоiy sоhadagi manfaatlarni ifоdalоvchi tuzilmalar:
a) оila hamda uning manfaatlarini aks ettiruvchi maхsus tashkilоtlar;
b) ta’lim-tarbiya muassasalari (maktab, o’rta-maхsus va оliy ta’lim muasasasalari);
v) jamоat birlashmalari, nоdavlat tashkilоtlar;
g) fuqarоlarning o’zini o’zi bоshqarish оrganlari;
d) mustaqil оmmaviy aхbоrоt vоsitalari;
е ) diniy tashkil о tlar;
j) milliy-madaniy markazlar;
z) ko’ngilli jamiyatlar;
i) jam о atchilik fikrini aniqlash va o’rganish institutlari;
y) turli ijtimоiy iхtilоflarni adоlatli hal etuvchi tuzilmalar va hоkazо.
Uchinchidan, siyosiy s о hadagi manfaatlarni aks ettiruvchi institutlar va
tuzilmalar:
a) huquqiy davlatning mavjudligi;
b) siyosiy partiyalar;
v) ijtim о iy-siyosiy harakatlar;
g) siyosiy muhоlifatning mavjudligi;
d) insоn huquqlarini himоyalоvchi institutlar va hоkazо.
Yuqоrida kеltirilgan tasnif umumiy bo’lib, u eng asоsiy tarkibiy tuzilmalarni
ifоdalaydi. Albatta, fuqar о lik jamiyati o’zining rang-barangligi, turli-tumanligi
bilan tavsiflanadi. Unda turfa ko’rinishdagi ma’rifiy, madaniy va b о shqa
mazmundagi tashkil о tlar fa о liyat ko’rsatishi mumkin.
Siyosiy nuqtai nazardan bah о laganda fuqar о lik jamiyatidagi siyosiy tizim va
siyosiy b о shqaruvning mazmun-m о hiyatini huquqiy davlatchilik if о da etadi.

B о shqacha aytganda, huquqiy davlat fuqar о lik jamiyatining siyosiy m о hiyatini,
siyosiy shaklini tashkil etadi. Bu ikki h о disaning o’zar о mun о sabati shakl bilan
mazmunning o’zar о al о qad о rligini aks ettiradi. Bundan k е lib chiqadigan х ul о sa
shuki, fuqar о lik jamiyati to’la ma’n о da mavjud bo’lishining shak-shubhasiz sharti
huquqiy davlatning mavjudligidir. Va, aksincha, huquqiy davlat faqat fuqar о lik
jamiyatid е k ijtim о iy mak о nda qar о r t о pishi va fa о liyat yuritishi mumkin.
Fuqar о lik jamiyati bilan huquqiy davlatning o’zar о nisbatini iqtis о d bilan
siyosatning nisbati tarzida iz о hlash o’rinli bo’ladi. Buni O’zb е kist о n mis о lida ham
yaqq о l ko’rish mumkin. Z е r о , iqtis о diy isl о hatlar t е gishli d е m о kratik siyosiy
tuzilmalar, institutlar mavjud bo’lishini taq о z о etadi.
Mamlakatimizda mulk shaklini o’zgartirish, х ususiylashtirish jarayonlarini amalga
о shirishga qaratilgan davlat tuzilmalari vujudga k е ltirildi.
2.3 .Inson haq-huquqlarini ta’minlash va himoya qilish. O’zbekiston
Respublikasi Mahalla va oilani qo’llab-quvvatlash vazirligining tashkil
etilishi va faoliyati.
Inson huquqlarini ta’minlash borasida 1948 yil 10 dekabrda qabul qilingan
Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining O‘zbekiston parlamenti tomonidan
tasdiqlanganligi istiqlolning ilk yillarida qabul qilingan muhim xalqaro huquqiy
hujjat bo‘ldi.
O‘zbekistonda qisqa tarixiy muddat ichida milliy davlatchilikni
shakllantirishning huquqiy asoslari yaratildi. Mamlakatimiz barcha rivojlangan
huquqiy davlatlardagi kabi uch hokimiyatga, ya’ni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi
va sud hokimiyatiga taqsimlandi. Xalq farovonligi yo‘lida kuchli huquqiy
davlatdan fuqarolik jamiyati sari ildam qadam qo‘yish maqsadida erkin bozor
munosabatlariga asoslangan kuchli iqtisodiyot barpo etildi. Shu tariqa, yurtimiz
xalqaro huquqning to‘laqonli va teng huquqli sub’ektiga aylandi.
Inson huquqlari va erkinliklarini muhofaza qilishning ta’sirli vositasini barpo etish,
xalqaro tashkilotlar va huquqni muhofaza qiluvchi organlar bilan hamkorlikni

kengaytirish, davlat muassasalari xodimlari va aholining inson huquqlari bo‘yicha
madaniyatini oshirish maqsadida BMTning Inson huquqlari va boshqaruv tizimini
demokratiyalashni qo‘llab-quvvatlash dasturiga muvofiq, O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining 1996 yil 31 oktyabrdagi Farmoni bilan Inson
huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi tuzildi. Farmonda
Inson huquqlari bo‘yicha Milliy markazning maqsad va asosiy vazifalari aniq
belgilab qo‘yildi.
1996 yil 13 noyabrdagi “Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi
Milliy markazi faoliyatini tashkil etish masalalari to‘g‘risida”gi Vazirlar
Mahkamasining qarori Milliy markaz faoliyatining tashkiliy-huquqiy asosi
hisoblanadi. Ushbu qaror orqali Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston
Respublikasi Milliy markazi to‘g‘risidagi Nizom va Milliy markaz tuzilmasi
tasdiqlangan.
O‘zbekistonda Inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlarning shakllanishi
mamlakatni isloh qilish va modernizatsiyalash jarayonlari doirasida davlat va
jamiyatning barcha sohalarida demokratik islohotlar o‘tkazish amalga oshirildi.
Jumladan, davlatimiz rahbarining 2008 yil 1 maydagi “Inson huquqlari
umumjahon deklaratsiyasi qabul qilinganligining 60 yilligiga bag‘ishlangan
tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi Farmoni O‘zbekistonda Inson huquqlari bo‘yicha
milliy institutlarning huquqiy maqomini mustahkamlash yo‘lida yana bir muhim
qadam bo‘ldi, deyish mumkin. Farmonda inson huquqlarini himoya qilish tizimini
tashkiliy-huquqiy jihatdan yanada takomillashtirish, shuningdek, inson huquqlari
bo‘yicha milliy institutlarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, moddiy-
texnikaviy bazani mustahkamlash, Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston
Respublikasi Milliy markazi va boshqa milliy institutlar bo‘linmalarining samarali
ishlashi uchun zarur bo‘lgan sharoitlarni yaratish bo‘yicha kompleks chora-
tadbirlarni qabul qilish ko‘zda tutilgan.
Inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar faoliyatini qo‘llab-quvvatlash
to‘g‘risida qabul qilingan me’yoriy hujjatlar, xalqaro standartlarga
muvofiqlashtirish maqsadlarida milliy institutlarning qonunchilik asoslarini

takomillashtirish O‘zbekistonning demokratik o‘zgarishlarga sodiqligini yana bir
karra namoyish qilmokda.
Ayni paytda mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan inson huquqlari
bo‘yicha milliy institutlardan Oliy Majlis Inson huquqlari bo‘yicha vakili
(Ombudsman), O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Amaldagi
qonunchilik monitoringi instituti faoliyatini olib bormoqda. Bu tashkilotlarning
harakati, izlanishlari o‘laroq, yurtimizda inson huquqlari muhofazasi yo‘lida
mustahkam qonunchilik tizimi barpo etildi. Istiqlol yillarida insonning asosiy
huquq va erkinliklarini ta’minlashga doir konstitutsiyaviy qonunlar, kodekslar va
boshqa qonunlar qabul qilinib, hayotga tatbiq etilmoqda. “Bola huquqlarining
kafolatlari to‘g‘risida”gi, “Odam savdosiga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi,
“O‘zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida”gi,
“Nodavlat notijorat tashkilotlar faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida”gi, “Xayriya
to‘g‘risida”gi va boshqa qonunlarning qabul qilinishi inson huquqlarini himoya
qilishning huquqiy asoslarini takomillashtirishga zamin bo‘lmoqda.
Ayni paytda mamlakatimizda inson huquq va erkinliklarining huquqiy asoslari
yaratilishi va uning amalda qo‘llanishi hamda kafolatlanishini kuzatuvchi
mexanizmlardan yuqorida tilga olib o‘tilgan institutlar bilan bir qatorda Oliy sud
huzuridagi Sud qonunchiligini demokratlashtirish va liberallashtirish hamda sud
tizimi mustaqilligini ta’minlash bo‘yicha tadqiqot markazi va Adliya vazirligi,
Bosh prokuratura, Ichki ishlar vazirligida inson huquqlari bo‘yicha bo‘linmalar va
boshqarmalar samarali faoliyat yuritmoqda.
Mahalliy davlat hokimiyati organlari - viloyat, shahar, tuman
hokimiyatlarining tashkil topishi, ularning vazifalari va faoliyati.
O‘zbekistonda davlatning boshqaruvni to‘liq monopoliya qilishdan
cheklanish va fuqarolik jamiyatini vujudga keltirish, aholi turli tabaqalarining
hokimiyat tizimida ishtirok etishini ta’minlashning yana bir yo‘li mahalliy davlat
hokimiyatlarini shakllantirish ekanligi e’tirof etildi.
1990-1992-yillari O‘zbekiston Respublikasining yangi Konstitutsiyasi qabul
qilingunicha bo‘lgan davrda mahalliy hokimiyat organlari tizimini shakllantirish va

ish faoliyatini takomillashtirish maqsadida bir necha huquqiy hujjatlar qabul
qilindi.
Bular orasida 1992-yil 4-yanvarda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasida
mahalliy hokimiyat organlarini qayta tuzish to‘g‘risidagi” qonun alohida ahamiyat
kasb etdi. Bu qonun asosida mahalliy hokimiyat organlari tizimida butunlay yangi
organ-hokimlik va hokim lavozimi ta’sis etildi va uning vakillik organlariga
boshchilik qilishi tamoyillari belgilab qo‘yildi.
Ijro etuvchi hokimiyat organlarida bog‘liqlikni kuchaytirish maqsadida,
viloyatlar hokimlari O‘zbekiston Prezidenti tomonidan, tuman va shahar hokimlari
viloyat hokimi tomonidan lavozimiga tayinlanishi va lavozimidan ozod qilinishi
hamda bu masalalar tegishli xalq deputatlari Kengashlari tomonidan tasdiqlanishi
tartiblari belgilandi. Partiya organlarining qaramligiga tushib qolgan ijro organlari-
ijroiya komitetlari tugatildi Hokimlarning huquqiy vakolatining asosi, avvalo,
Konstitutsiyaning 99 va 102 moddalari va yuqorida tilga olingan qonunning 1-
moddasida belgilangan.
Konstitutsiya va qonun normalarini umumlashtirsak, hokim tegishli hududda
vakillik hokimiyatiga ham, ijro hokimiyatiga ham boshchilik qiladi va ayni paytda
shu yerdagi mansabdor shaxs hisoblanadi.
Hokimlar mahalliy hokimiyatni boshqarar ekanlar, ular O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti boshqaradigan yaxlit ijro hokimiyat organlari tizimi
tarkibiga kiradi.
Shuningdek “Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida”gi Qonun (1993-yil,
sentyabr), “Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylovlar
to‘g‘risida”gi Qonun (1994-yil, may) kabi hujjatlar muhim o‘rin egallaydiki, ular
kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etishini huquqiy jihatdan mustahkamlaydi.
O‘z-o‘zini boshqarish muassasalari faoliyatining kengayishi bevosita
mahallalarning mavqeyini kuchaytirish bilan bog‘liq. O‘z-o‘zini boshqarish
organlari yoki mahallalarning vazifasi, aholini davlat va jamiyat ishlarida
ishtirokini ta’minlash kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishda ishtirok
etish bilan cheklanib qolmaydi. Ularning muhim vazifasi har bir shaxsning ongini,

ma’naviy kamolatini oshirish uchun, millatchilik, mahalliychilik kabi salbiy
jihatlarni yo‘qotish uchun ish olib borish va milliy qadriyatlar, urf-odatlar,
an’analarga, Vatanga, davlatga va boshqa fuqarolarning manfaatiga hurmat bilan
qarash ruhida tarbiyalashdir.
Shuningdek, mahallalarda “Mahalla” xayriya jamg‘armasi yordamga muhtoj
oilalarga yordam ko‘rsatmoqda. Bu jamg‘arma 1994-yilda 200 ga yaqin shaxs va
oilaga 41 ming 189 so‘mlik yordam ko‘rsatgan.
Faqat O‘zbekistonga xos bo‘lgan va aynan mahalla bilan bog‘liq bo‘lgan
“Korxona-mahalla” iqtisodiy hududni tashkil qilish masalasi katta umid
uyg‘otmoqda. 1995-yili davomida respublika bo‘yicha shu turdagi 204 ta kichik va
xususiy korxona tashkil qilinib, ularning faoliyati orqali 3300 kishi ish bilan
ta’minlangan.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 1999-yil 13-yanvarda “Aholini
aniq yo‘naltirilgan ijtimoiy madad bilan ta’minlashda fuqarolarning o‘z-o‘zini
boshqarish organlari rolini oshirish to‘g‘risida”gi Farmoni ijtimoiy himoya
sohasida o‘z-o‘zini boshqarish organlariga yangi vakolatlar berishni ko‘zda tutadi:
1) fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari ijtimoiy ro‘lini oshirish; 2)
hududlarni ijtimoiy rivojlantirish; 3)muhtoj oilalarga aniq yo‘naltirilgan ijtimoiy
madad ko‘rsatishni takomillashtirish.
Davlat tomonidan bajariladigan vazifalarni fuqarolarning o‘z-o‘zini
boshqarish organlariga o‘tkazilishi, nodavlat tashkilotlar faoliyatini
takomillashtirish, undagi jamoa ruhi va tabiatini mustahkamlashni, samaradorligini
oshirishni talab qiladi. 1999-yil aprel oyida Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan
“Fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlari to‘g‘risida”gi qonunning yangi
tahriri aynan shu maqsadga qaratilgan.

Xulosa
Prezident Sh.M.Mirziyoyevning tashabbusi bilan 2020 yil 18 fevraldagi
“Jamiyatda ijtimoiy-ma'naviy muhitni sog‘lomlashtirish, mahalla institutini yanada
qo‘llab-quvvatlash hamda oila va xotin-qizlar bilan ishlash tizimini yangi darajaga
olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5938-son farmoni hamda 2020 yil 18
fevraldagi “Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vazirligi faoliyatini tashkil etish
to‘g‘risida”gi PQ-4602-son qarori bilan Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash
vazirligi tashkil etildi. O‘zbekistonda mahalla timsolida o‘z-o‘zini boshqaruvchi
ijtimoiy tashkilotlarning noyob shakli azaldan mavjud bo‘lib kelgan. Mahallalarda
obodonchilikka, xalqning ma’murligiga, el-yurt farovonligiga xizmat qiladigan
ishlar soni ko‘paydi. Mahalla davr o‘zgarishlariga, talablariga moslasha boshladi.
Qadimiy va navqiron mahalla jonlanib, unga fayz kirdi.
O‘z-o‘zini boshqaruvning moliyaviy faoliyatini mustahkamlovchi choralardan
yana biri-aholiga kompleks tarzdagi savdo, mayishiy va madaniy xizmatlar
ko‘rsatadigan guzarlar faoliyatidir.
Bunday iqtisodiy erkinliklar fuqarolarda mustaqil O‘zbekistonda amalga
oshirilayotgan iqtisodiy va siyosiy islohotlarga ishonchini mustahkamlaydi.
Shuningdek, har bir shaxsning fikri, ovozi e’tiborga olinishi, ularni fuqarolik
jamiyatining a’zosi ekanligini his qilishlari uchun asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.
Oliy Majlis II chaqiriq 1-majlisida (2000-yil 22.01) Birinchi Prezident
I.A.Karimov o‘zining “Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot-pirovard
maqsadimiz” nomli ma’ruzasida ushbu masalaning dolzarbligini shunday uqtiradi:
Odamlarning siyosiy ongi, siyosiy madaniyati, siyosiy faolligi yaksalib borgani
sari, davlat vazifalarini nodavlat tuzilmalar va fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish
organlariga bosqichma-bosqich o‘tkazib borish zarur.
Bu borada o‘zini-o‘zi boshqaradigan idoralarning, mahallalarning nufuzini va
mavqeyini oshirish, ularga ko‘proq huquqlar berish katta ahamiyat kasb etadi.
Fuqarolik jamiyatining mustahkam asoslarini barpo etish yo‘lidagi ishlarimizning
mazmun-mohiyatini ham aynan mana shu masala tashkil etadi.

Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari mavqeyi va jamiyatimizdagi
ahamiyatini oshirishga ham jiddiy e’tibor berildi. Mahallalar nufuzini aholi orasida
yanada oshirish maqsadida fuqarolar yig‘ini tarkibiga «Mahalla posboni»
jamoatchilik tuzilmasi hamda diniy ma’rifat va ma’naviy axloqiy tarbiya
masalalari bo‘yicha maslahatchi lavozimlari kiritildi.
Hokimiyat bo’linish prinsipi, Oliy Majlis, sud hokimiyati, mahalla, fuqarolarning
o’zini-o’zi boshqarish organlari, ijtimoiy sherikchilik, demokratik islohotlar.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Мирзиёев Ш . М . Миллий тараққиёт йўлимизни қатъият билан давом
эттириб , янги босқичга кўтарамиз . Т . 1. - Тошкент : Ўзбекистон .. 2017.
2. Мирзиёев Ш . М . Буюк келажагимизни мард ва олийжаноб халқимиз
билан бирга қурамиз . - Тошкент : Ўзбекистон . 2017.
3. Мирзиёев Ш . М . Қонун устуворлиги ва инсон маънфаатларини
таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлигининг гарови .
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси қабул қилинганининг 24
йилигига бағишланган тантанали маросимидаги маърузаси . -
Тошкент : Ўзбекистон . 2017.
4. Мирзиёев Ш . М . Эркин ва фаровон , демократик Ўзбекистон
давлатини биргаликда барпо этамиз . - Тошкент : Ўзбекистон . 2017.
5. Каримов И.А. Инсон унинг ҳуқуқ ва эркинликлари - олий қадрият. Т.
14. - Тошкент: Ўзбекистон, 2006.
6. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. -Тошкент: Маънавият,
2008.
7. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. –
Тошкент: Ўзбекистон, 2011.
8. Каримов И.А. Она юртимиз бахту иқболи ва буюк келажаги йўлида
хизмат қилиш – энг олий саодатдир. - Тошкент: Ўзбекистон. 2015.
9. Мустакил Ўзбекистан тарихининг дастлабки сахифалари. - Тошкент,
2000.
10.Эркаев А. Ўзбекистон йўли. - Тошкент: Маънавият, 2011.
11.Мустақиллик: Изоҳли илмий-оммабоп луғат // М.Абдуллаев ва
бошқалар: тўлдирилган учинчи нашр. - Тошкент: Шарқ, 2006.
12.2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини
ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар
стратегияси. – Тошкент: Maънавият, 2017.

13.Мустақил Ўзбекистон тарихи. Масъул муҳаррир А.Сабиров. -
Тошкент: Академия, 2013.

Mustaqil Oʻzbekistonda hokimiyatlar boʻlinishi prinsipi

Sotib olish