Mustaqil Oʻzbekistonda hokimiyatlar boʻlinishi prinsipi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	64.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Kenjayev Kenja

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

824 Sotish

Mustaqil Oʻzbekistonda hokimiyatlar boʻlinishi prinsipi

Sotib olish

Mustaqil O zbekistonda hokimiyatlar bo linishi prinsipiʻ ʻ
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................... 2
I.Bob.Mustaqil O zbekistonda hokimiyatlar bo linishi prinsipi
ʻ ʻ ...................................................... 5
1.1.Milliy davlat boshqaruv tizimi. Mustaqil O’zbekistonda hokimiyatlar bo’linishi prinsipi. ...... 5
1.2.O’zbekistonda ko’ppartiyaviylik tizimining shakllanishi va uning ahamiyati. Siyosiy
partiyalar faoliyatidagi xususiyatlar. O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar.
Huquq tartibot organlari va sud tizimidagi o’zgarishlar. ................................................................. 6
II.Bob.O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar. ..................................................... 10
2.1.O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar. Huquq tartibot organlari va sud
tizimidagi o’zgarishlar. .................................................................................................................. 10
2.2.O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy
jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy sherikchilik. .............................................................................. 19
2.3.Inson haq-huquqlarini ta’minlash va himoya qilish. O’zbekiston Respublikasi Mahalla va
oilani qo’llab-quvvatlash vazirligining tashkil etilishi va faoliyati. .............................................. 29
Xulosa ............................................................................................................................................ 35
Foydalanilgan adabiyotlar: ............................................................................................................ 37
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining konstitutsiyaviy-huquqiy maqomi O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 11-moddasida belgilangan muhim konstitutsiyaviy
prinsip – hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga
bo‘linishi prinsipiga asoslanadi.
Mazkur prinsip mustaqil, samarali va mas’uliyatli ijro etuvchi
hokimiyat faoliyatini nazarda tutadi. Shu nuqtai nazaridan ushbu prinsipni
to‘laqonli ijrosini ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi
Konstitutsiyasining 20-bobi bevosita Vazirlar Mahkamasiga bag‘ishlandi.
Ta’kidlash lozimki, ushbu bob 25 yil mustaqil taraqqiyot yo‘lida izchil
takomillashtirib borildi. Xususan, 1993-2017 yillar mobaynida O‘zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasiga 9 marotaba (1993, 2003, 2007, 2008, 2011
yilda 2 marotaba, 2014, va 2017 yilda 2 marotaba) o‘zgartish va
qo‘shimchalar kiritilgan bo‘lsa, ulardan 4 tasi aynan O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi faoliyatini takomillashtirishga ham
qaratilgan edi. Xususan, Konstitutsiyaning Vazirlar Mahkamasi faoliyati va
huquqiy maqomiga bag‘ishlangan 98-moddasi uch marotaba – 2003, 2011 va
2014 yillarda yangi tahrirda bayon etilganligi ham konstitutsiyaviy islohotlar
tizimida Vazirlar Mahkamasining naqadar ko‘p marotaba modernizatsiya
qilinganligidan dalolat beradi.
Qisqacha qilib aytganda, Konstitutsiyaning Vazirlar Mahkamasiga
bag‘ishlangan 98-moddasining 1992 yilgi tahriri 6 qismdan iborat bo‘lib,
unda Vazirlar Mahkamasi faoliyatiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
rahbarlik qilishi ruhi sezilib turardi.
2

2003 yildagi yangi tahririda ushbu 6 qism jiddiy o‘zgarishlarsiz saqlab
qolindi, shu bilan birga yangi 4 ta qism bilan to‘ldirildi (jami 9 ta qism, 1993
yilgi tahrirdagi ayrim qismlar birlashgan). 2003 yilda 98-moddada ilk
marotaba Bosh vazirning roli mustahkamlanib, u konstitutsiyaviy-huquqiy
maqomga ega bo‘ldi. 98-moddaning 2003 yilgi yangi tahriri Vazirlar
Mahkamasining huquqiy maqomini (ijro hokimiyatini amalga oshirishi,
tarkibiga kimlar kirishi belgilandi), Bosh vazirning huquqiy maqomini (Bosh
vazir nomzodi Prezident taqdimiga binoan Oliy Majlis palatalari tomonidan
ko‘rib chiqilishi va tasdiqlanishi) va vakolatlarini (Vazirlar Mahkamasining
a’zolarini O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga tasdiqlash uchun taqdim
etish; Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etishi va unga rahbarlik qilishi,
uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bo‘lishi, Vazirlar
Mahkamasining majlislariga raislik qilishi, uning qarorlarini imzolashi,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig‘iga binoan xalqaro
munosabatlarda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish
ko‘rishi) belgilab berdi, shuningdek, eng muhimi Bosh vazir va Prezident
o‘rtasida ijro hokimiyatini amalga oshirishdagi vakolatlar taqsimotini
(Prezident Vazirlar Mahkamasi majlislarida raislik qilishga, Vazirlar
Mahkamasi vakolatiga kiruvchi masalalar yuzasidan qarorlar qabul qilishga,
shuningdek Vazirlar Mahkamasi qarorlari va farmoyishlarini, O‘zbekiston
Respublikasi Bosh vaziri farmoyishlarini bekor qilishga haqli ekanligi)
mustahamladi.
Kurs ishining maqsadi : O’quvchilarga mustaqil O zbekistondaʻ
hokimiyatlar bo linishi prinsipi haqida ma’lumot berish.
ʻ
Kurs ishining vazifasi : Mustaqil O’zbekistonda milliy davlat
boshqaruv tizimi haqida tushuncha berish
3

Kurs ishining ob'ekti : O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi
islohotlar
Kurs ishining predmeti : O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar
va ularning siyosiy, ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlardagi ishtirokini
yoritish.
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I.Bob.Mustaqil O zbekistonda hokimiyatlar bo linishi prinsipiʻ ʻ
1.1.Milliy davlat boshqaruv tizimi. Mustaqil O’zbekistonda hokimiyatlar
bo’linishi prinsipi.
Jahon davlatchilik va demokratik taraqqiyoti tajribasidan ma’lumki,
huquqiy davlat qurishni maqsad qilib qo‘ygan har bir jamiyatda davlat
hokimiyatini tashkil etish hokimiyatlar bo‘linishi nazariyasiga asoslanishi
kerak. Chunki bunday prinsip yuz berishi mumkin bo‘lgan suiste’mollikni
oldini olishning ishonchli vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Huquqiy davlat
va erkin fuqarolik jamiyati qurayotgan O‘zbekiston ham o‘z davlat organlari
idoralari tizimini hokimiyatlar bo‘linishi asosida tashkil etgan.
Huquqiy davlatning muhim tamoyillaridan bo‘lgan hokimiyatlar
bo‘linishi nazariyasi O‘zbekiston Konstitutsiyasining 11 moddasida
“O‘zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi – hokimiyatning
qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati ga bo‘linish
prinsiplariga asoslanadi”, deb mustahkamlab qo‘yilgan. Hokimiyatlarga
bo‘linish prinsipining amalga oshirilishida “bir-birini tiyib turish va o‘zaro
muvozanatda ushlash” tizimining samarali ishlashi juda muhim bo‘lib, bu
tizimning huquqiy asoslari Asosiy Qonunda mustahkamlangan. Unda
hokimiyatning har bir tarmog‘i vakolatiga kiruvchi masalalar doirasi aniq
chegaralanib, ko‘rsatib berilgan. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni – Oliy
majlis, ijro etuvchi hokimiyatni – Vazirlar mahkamasi, sud hokimiyatini –
sudlar amalga oshiradi.
Ta’kidlash lozimki, ilmiy doiralar va kundalik hayotda ommaviy axborot
vositalari haqida ba’zan mustaqil to‘rtinchi hokimiyat tarmog‘i sifatida fikr
yuritiladi. Ammo, ommaviy axborot vositalarini bunday ifoda etish qandaydir
5

rasmiy hokimiyatni bildirmaydi. SHunga qaramasdan, ommaviy axborot
vositalari jamoatchilik fikrini shakllantirishda o‘ta muhim rol o‘ynaydi va
ulkan ahamiyat kasb etadi.
O‘zbekiston Respublikasidagi davlat idoralari davlat hokimiyatini
amalga oshirishning yagona tizimini tashkil etadi. O‘zbekiston fuqarolari
davlat ishlarini boshqarishda ishtirok etish huquqini amalga oshirar ekan,
saylovlar va o‘z vakillari orqali davlat organlarini shakllantirishga ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Konstitutsiyaga muvofiq (99 modda), “Viloyatlar,
tumanlar va shaharlar(tumanga bo‘ysunuvchi shaharlar, shuningdek, shahar
tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashqari) hokimlar boshchilik qiladigan xalq
deputatlari kengashlari hokimiyatning vakillik organlari bo‘lib, ular davlat va
fuqarolarning manfaatlarini ko‘zlab o‘z vakolatlariga taalluqli masalalarni hal
etadilar”. 1
1. 2.O’zbekistonda ko’ppartiyaviylik tizimining shakllanishi va
uning ahamiyati. Siyosiy partiyalar faoliyatidagi xususiyatlar.
O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar. Huquq tartibot
organlari va sud tizimidagi o’zgarishlar.
O`zb е kiston ko`ppartiyaviylik tizimiga asos solinishi, dastlabki asosiy
partiyalarning shakllanishi.
Siyosiy partiyalarni tuzish va ularning faoliyat ko’rsatish prinsiplari
 ixtiyoriylik
 a’zolarning teng huquqliligi
 o’zini-o’zi boshqarish
 qonuniylik
 oshkoralik
1
Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: O‘zbekiston, 2011.
6

Quyidagilar ta’qiqlanadi: Irqiy, milliy, ijtimoiy, diniy adovat va
nafratni targ’ib etuvchi, zo’rlikka va konstitutsiyaviy tuzumni ag’darib
tashlashga chaqiruvchi siyosiy partiyalar.
O’zbekistonda 5 ta siyosiy partiya faoliyat yuritmoqda.
1. O’zbekiston Xalq demokratik partiyasi 1991 yil 1 noyabrda Toshkentda
bo’lib o’tgan ta’sis quriltoyida tashkil topgan. Ushbu quriltoyda uning
Dasturi va Nizomi qabul qilindi. O’zbekiston XDPsining "O’zbekiston
ovozi", "Golos Uzbekistana" gazetalari va "Muloqot" jurnali nashr etilmoqda.
2. 1995 yil 18 fevralda O’zbekiston «Adolat» sotsial-demokratik partiyasi
(SDP) tuzildi. Partiyaning Toshkentda bo’lgan I - ta’sis Qurultoyida uning
Dasturi va Nizomi qabul qilindi. "Adolat" sotsial-demokratik partiyasining
"Adolat" nomli ijtimoiy- siyosiy haftalik gazetasi nashr etilmoqda.
3. O’zbekistonda faoliyat ko’rsatayotgan partiyalardan yana biri- Milliy
tiklanish demokratik partiyasidir (MTDP). U 1995 yil 3 iyunda Toshkentda
bo’lib o’tgan ta’sis qurultoyida tuzildi va partiyaning Dasturi va Nizomi
qabul qilindi. O’zbekiston MTDPsining "Milliy tiklanish" haftalik gazetasi
nashr etilmoqda.
4. 2003 yil oxirida O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasi tashkil
topdi. Uning maqsadi tadbirkorlar va ishbilarmonlar manfaatini himoya
qilishdan iborat.
O’zLDP ning «XXI asr» haftalik gazetasi nashr etilmoqda.
5. O’zbekiston ekologik partiyasi 2019 yil 8 yanvarda tashkil etildi.
Partiyaning maqsadi - atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiiy resurslarni
tejash biznesi davlat, jamiyat va mamlakatning har bir fuqarosining biznesiga
aylanishiga yordam berish.
7

O’zbekistonda turli jamoat tashkilotlari ham faoliyat ko’rsatmoqda.
Jumladan, O’zbekiston kasaba uyushmalari turli kasb egalari bo’lgan
xodimlarni jinsi, diniy e’tiqodlari, irqiy va milliy munosabatlaridan qat’i
nazar ixtiyoriy birlashtiruvchi mustaqil ommaviy jamoat tashkiloti sifatidi
faoliyat ko’rsatmoqda. Mustaqillik sharoitida ayollarni, ko’p bolali onalarni
har tomonlama muhofaza qilishni yanada ko’chaytirish, mehnatkash va
ijodkor ayollarni bozor iqtisodiyoti bilan bog’liq bo’lgan muammolarni hal
etishga keng safarbar etish, ilm-fan sohasidagi ayollarning imkoniyatlarini
yanada kengaytirish va ularni qo’llab-quvvatlash maqsadida Vazirlar
Mahkamasining 1991 yil 1 martdagi O’zbekiston Respublikasi Xotin-qizlar
qo’mitasi to’g’risidagi farmoyishi bilan Xotin-qizlar qo’mitasi tuzildi.
O’zbekiston Respublikasi Xotin - qizlar qo’mitasining asosiy maqsadi
jamiyatda xotin-qizlarning rolini oshirish, ularning ma’naviy va madaniy
talablarini qondirish, ayollarga ijtimoiy –iqtisodiy, huquqiy va psixologik
yordam berish, oilani, onalik va bolalikni himoya qilish, tinchlik va ijtimoiy
taraqqiyot uchun ayollarning ishtirok etishlarini ta’minlashdan iboratdir.
O’zbekiston Respublikasi Xotin-qizlar qo’mitasi tarkibida Qoraqalpog’iston
Respublikasi, 12 ta viloyat xotin-kizlar qo’mitalari, Toshkent shahar xotin-
qizlar qo’mitasi, 38 shahar, 170 tuman, 14 mingdan ortiq mexnat jamoalari
va turar joylarda ashkil etilgan xotin-qizlar qo’mitalari faoliyat
yuritmoqdalar. Qo’mita qoshida xotinqizlar toifalariga qarab tuzilgan turli-
tuman professional, ijodiy va boshqa uyushmalar ishlamoqda.
1996 yil dekabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoni bilan
Faxriylar kengashi - "Nuroniy" jamg’armasiga aylantirildi. Mustaqillik
yillarida O’zbekistonda aholining keng qatlamlarini birlashtiruvchi 300 dan
ortiq jamoat birlashmalari va nodavlat tashkilotlari shakllandi va faoliyat
ko’rsatmoqda. Shular jumlasiga "Sog’lom avlod uchun" va "Ekosan" xalqaro
8

jamg’armalari, "Mahalla" va "Navro’z" xayriya jamg’armalari, iste’dodli
yoshlarni qo’llab – kuvvatlash maqsadida "Ulug’bek", "Iste’dod", "Mehr–
shafqat va salomatlik", "Bolalar", "Amir Temur", "Alisher Novoiy", "Abdulla
Qodiriy" jamg’armalari va boshqalar kiradi. Xulosa qilib aytganda,
mustaqillik yillarida O’zbekiston fuqarolik jamiyati asoslari shakllantirildi.
Bugungi kunda fuqarolik jamiyatining negizini tashkil etuvchi nodavlat va
jamoat tashkilotlarining o’rni va ahamiyatini kuchaytirish ustuvor vazifa
bo’lib turibdi. Ijtimoiy harakatlar Tadbirkorlar uyushmalari Kasaba
uyushmalari «Nuroniy» jamg’armasi Siyosiy partiyalar Diniy uyushmalar
Ijodiy uyushmalar Jamoatchilik, xayriya va boshqa fondler Xotin-qizlar,
yoshlar, bolalar tashkilotlari va h.k. Kasb egalarining palatalari, hay’atlari va
boshqa korporatsiyalari Nogironlar tashkilotlari Jamoat birlashmalari
quyidagi maqsadlarda tuziladi:
 fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy huquqlar va erkinliklarni amalga
oshirish va muhofaza qilish;
 fuqarolarning faolligi va jamoatchilik ishlarini boshqarishda
qatnashishini rivojlantirish;
 kasbiy va havaskorlik qiziqishlarni qondirish; ilmiy, texnik va badiiy
ijodni rivojlantirish;
 aholining sog’lig’ini saqlash, xayriya faoliyatida qatnashish; madaniy-
ma’rifiy, jismoniy – sog’lomlashtirish va sport ishlarini o’tkazish;
 tabiatni, tarixiy va madaniy yodgorliklarni himoya qilish;
 vatanparvarlik va insoniylik tarbiyasi;
 xalqaro aloqalarni kengaytirish;
 tinchlik va xalqlar o’rtasidagi do’stlikni mustahkamlash;
 qonunda taqiqlanmangan boshqa faoliyatni amalga oshirish. 2
2
Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir. - Toshkent: O‘zbekiston. 2015.
9

II.Bob.O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar.
2.1 .O’zbekistondagi parlament tizimi va undagi islohotlar. Huquq
tartibot organlari va sud tizimidagi o’zgarishlar.
Mustaqillik sharoitida O`zb е kiston parlam е nti. Oliy Majlisning
ko`ppartiyaviylik asosida shakllanishi. Oliy Majlisning tuzilishi, vazifalari va
faoliyati. Ikki palatali parlam е nt tuzish to`g`risidagi O`zb е kiston
r е f е r е ndumi.
O’zbekiston mustaqilligi e’lon qilingan paytda 1990 yil fevralda saylangan
qonun chiqaruvchi hokimiyat organi - Oliy Kengash faoliyat ko’rsatmoqda
edi. O’zbekistonda demokratik islohotlarni bosqichma-bosqich amalga
oshirish yo’lidan borilib, birdaniga Oliy Kengashni tarqatib yuborilmadi. U
1990-1994 yillarda qonun chiqaruvchi hokimiyat organi sifatida faoliyat
yuritdi va o’z vakolat muddati davrida 200 ga yaqin qonun va 500 dan ortiq
qarorlar tayyorladi va qabul qildi.
Oliy Majlis 1992 yil 8 dekabrda qabul qilingan O’zbekiston
Respublikasining Konstitutsiyasiga muvofiq Respublika parlamentining nomi
Oliy Majlis deb ataladigan bo’ldi. Konstitutsiyaning 76-moddasida
"O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi oliy davlat vakillik organi bo’lib,
qonun chiqaruvchi hokimiyatni amalga oshiradi", deb belgilab qo’yildi.
Konstitutsiyaga muvofiq bir palatali parlament - O’zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisini shakllantirish tadbirlari ko’rildi. 1993 yil 28 dekabrda
"O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar to’g’risida", 1994 yil 22
sentyabrda "O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi to’g’risida" qonunlar
qabul qilindi. Oliy Majlis hududiy saylov okruglari bo’yicha ko’p
partiyaviylik asosida besh yil muddatga saylanadigan 250 nafar deputatdan
iborat bo’lishi belgilandi.
10

1994 yil 25 dekabr kuni O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga
birinchi marta erkin, demokratik va ko’p partiyaviylik va muqobillik asosda
saylovlar o’tkazildi. Har bir saylov okrugida ikki-uch nomzod, jami 700 nafar
nomzod deputatlik uchun kurashdi. Saylovchilar birinchi marta nomzodlarni
tanlab olish imkoniyatiga ega bo’ldi. Nomzodlarning birontasi ham etarli
ovoz ololmagan saylov okruglarida 1995 yil 8 va 25 yanvar kunlari takroriy
saylovlar bo’ldi. Oliy Majlisga 250 deputat saylandi. Oliy Majlis 1995- 1999
yillarda ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik
davlat qurishdan iborat yo’lni huquqiy jihatdan ta’minlashga qaratilgan 10
kodeks, 2 milliy dastur, 145 qonun, 452 qaror qabul qildi. Shuningdek, u 70
ta xalqaro shartnomani ratifikatsiya qildi, xalqaro konventsiyalarga qo’shilish
to’g’risida 58 ta qaror qabul qildi.
Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga 1999 yil
dekabrda saylovlar bo’lib o’tdi. Saylovlarda 7 ta subekt - beshta siyosiy
partiya, hokimiyat vakillik organlari va saylovchilarning tashabbuskor
guruhlaridan jami 1010 nafar nomzod qatnashdi. Oliy Majlisga O’zbekiston
xalq demokratik partiyasidan 48, "Fidokorlar" milliy demokratik partiyasidan
34, «Vatan taraqqiyoti» partiyasidan 20, "Adolat" sotsialdemokratik
partiyasidan 11, "Milliy tiklanish" demokratik partiyasidan 10, hokimiyat
vakillik organlaridan 111 va saylovchilar tashabbus guruhlaridan 16 nafar
vakil deputat etib saylandi. O’zbekiston Respublikasi bir palatali
parlamentining 2000-2004 yillarda bo’lib o’tgan 16 sessiyasida 101 ta qonun,
300 dan ortiq qaror qabul qilindi, 55 ta xalqaro shartnoma va bitimlar
ratifikatsiya qilindi. O’zbekiston Respublikasining 329 ta qonun xujjatiga
1357 ta o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. Bir palatali O’zbekiston
Respublikasi parlamenti – Oliy Majlisi 1995-2004 yillarda o’z faoliyatini
quyidagi yo’nalishlarda samarali olib bordi:
11

 O’zbekistonda o’tkazilayotgan islohotlarning huquqiy bazasini
mustahkamlovchi qonunlar yaratish;
 qabul qilingan qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish;
 parlamentlararo aloqalarni rivojlantirish va mustahkamlash;
 shaxsning konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini himoya qilish;
 amaldagi qonun hujjatlarimiz monitoringini xalqaro huquq normalarini
o’rgangan holda olib borish;
 joylardagi hokimiyat vakillik organlariga amaliy yordam ko’rsatish.
Muxtasar qilib aytganda, 1995-2004 yillarda O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi bir palatali parlament sifatida xalq fikrini e’tiborga olish, ochiqlik va
oshkorolik tamoyillari asosida faoliyat yuritdi.
Parlamentchilikda demokratik asoslar yaratildi. Bir palatali Oliy Majlis
milliy parlamentarizm rivojlanish tarixida munosib o’rinni egalladi. Prezident
Islom Karimov 2000 yil 25 may kuni ikkinchi chaqiriq O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining ikkinchi sessiyasida doimiy asosda ishlaydigan
ikki palatali parlament tizimiga o’tishni taklif qildi. Darhaqiqat,
mustaqillikning o’tgan 10 yili davomida parlamentchilikda demokratik
asoslar shakllantirildi, endi bir palatali parlamentdan ikki palatali
parlamentga o’tish uchun zarur shart-sharoitlar yaratgan edi. 2001 yil 6-7
dekabr kunlari bo’lib o’tgan Oliy Majlisning ettinchi sessiyasida ikki palatali
parlament tuzish masalasi muhokama qilindi va parlamentni ikki palatali
qilib tuzish zarur, degan xulosaga kelindi. 2002 yil 27 yanvar kuni «Siz
kelgusi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi parlamentini ikki palatali qilib
saylanishiga rozimisiz?» degan masalada referendum bo’lib o’tdi.
Referendumda qatnashganlarning 93,65 foizi rozi ekanligini bildirib ovoz
berdilar. 2002 yil 4-5 aprel kunlari bo’lib o’tgan Oliy Majlisning sakkizinchi
sessiyasida «Referendum yakunlari va davlat hokimiyati tashkil etishning
12

asosiy printsiplari to’g’risida» Konstitutsiyaviy qonun qabul qilindi. Mazkur
qonunda respublika parlamentining nomi Oliy Majlis deyiladi, u ikki palatali
- quyi va yuqori palatalardan Ikki palatali parlamentning shakllantirilishi
iborat etib tashkil etiladi, deb belgilab qo’yildi. Quyi palata - Qonunchilik
palatasi, yuqori palata – Senat deb ataladi, ularning vakolat muddati 5 yil deb
belgilangan. Ikki palatali parlament tuzishning huquqiy asoslarini belgilab
beruvchi yangi qonun loyihalarini tayyorlsh ishiga kirishildi. 2002 yil
dekabrda bo’lib o’tgan ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisining o’ninchi sessiyasida «O’zbekiston Respublikasining Qonunchilik
palatasi to’g’risida», «O’zbekiston Respublikasining Senati to’g’risida»
Konstitutsiyaviy qonunlar qabul qilindi. Qonunchilik palatasi 120 nafar
deputatdan, Senat 100 nafar senatordan iborat etib shakllantiriladi. Bu
o’zgarishlar 2003 yil aprelda O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga
kiritilgan o’zgartirishlarda ham o’z ifodasini topdi. 2003 yil 29 avgustda
«O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga saylovlar to’g’risida»gi Qonunga
o’zgartirish va qo’shimchalar kiritib, mazkur qonun yangi tahrirda qabul
qilindi. Shu tariqa ikki palatali professional parlamentni shakllantirishning
konstitutsiyaviy-huquqiy asoslari yaratildi. 2004 yil dekabr – 2005 yil yanvar
oylarida mamlakatimizda ilk bor ikki palatali parlamentga saylovlar bo’lib
o’tdi. Qonunchilik palatasiga 120 nafar deputat saylandi. Senatga
respublikamizning har bir hududidan 6 nafardan, jami 84 senator saylandi.
Konstitutsiyamizning 77- moddasiga muvofiq 16 nafar senator O’zbeksiton
Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlandi. O’zbekiston Respublikasi Oliy
Majlisi Qonunchilik palatasining 2005 yil 27 yanvar kuni bo’lib o’tgan
birinchi majlisida deputatlar Oqsoqollar Kengashi tavsiyasiga ko’ra yashirin
ovoz berish yo’li bilan Qonunchilik palatasi Spikeri lavozimiga Erkin Halilov
sayladilar. Shuningdek, 2 nafar deputat Spiker o’rinbosari etib saylandi,
13

qo’mita rahbarlari tasdiqlandi, siyosiy partiyalar fraktsiyalari tashkil etildi va
ro’yxatga olindi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining 2005 yil
27 yanvar kuni bo’lib o’tgan birinchi majlisida Prezident taqdimiga muvofiq
Senat a’zolari tomonidan yashirin ovoz berish yo’li bilan Murod
Sharifxo’jaev Senat raisi etib saylandi. Shuningdek 2 nafar senator Rais
o’rinbosarlari etib saylandi, Senat qo’mitalari tashkil etilib, ularning raislari
ham saylandilar. Muxtasar qilib aytganda, 2005 yil 27 yanvar kuni ikki
palatali parlamenti shakllantirish ishlariga yakun yasaldi. O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senati tashkil etildi va o’z
faoliyatini boshladi. 3
Sud hokimiyati.
O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va 1993 yil 2 sentyabrda
qabul qilingan "Sudlar to’g’risida" gi qonun asosida sud islohotlari o’tkazildi.
Sudlarning mustaqilligi qonunlashtirildi, ularning odil sudlovni amalga
oshirish faoliyatiga aralashishga yo’l qo’yilmaydi. Ayblanuvchining
himoyalanish huquqi, advokatura tizimining mustaqilligi huquqiy jihatdan
ta’minlandi. O’zbekistonda sud hokimiyati qonunning ustunligi, barcha
fuqarolarning qonun oldida tengligini ta’minlash yo’lida faoliyat
ko’rsatmoqda.
Sud hokimiyati islohotlari. O`zbеkistonda sud hokimiyati tizimi, uning
takomillashtirilishi. Sud tizimining lib е rallashtirilishi (Fuqarolik ishlari,
jismoniy ishlar, xo`jalik sudlari).
Davlat hokimiyati tizimiga kiruvchi hokimiyatlardan biri sud
hokimiyatidir. Sud hokimiyati boshqa hokimiyatlar kabi xalq manfaatlarini
ko‘zlab va O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hamda qabul qilingan
qonunlar asosida o‘z vakolatlarini amalga oshiradi.
3
Mustakil O‘zbekistan tarixining dastlabki saxifalari. - Toshkent, 2000.
14

O‘zbekiston Respublikasida sud tizimi quyidagicha: besh yil muddatga
saylanadigan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O‘zbekiston
Respublikasi Oliy sudi, O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy sudi,
Qoraqalpog‘iston Respublikasining Oliy sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi
iqtisodiy sudi, shu muddatga tayinlanadigan viloyat sudlari, Toshkent shahar
sudi, tuman, shahar sudlari, viloyat iqtisodiy sudlari, harbiy sudlar.
Mazkur sudlarning huquqiy holati O‘zbekiston Respublikasining
Konstitutsiyasida, O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 sentyabrda qabul
qilingan “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunida bayon etilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi-fuqarolik, jinoiy va ma’muriy sudlov
sohasida sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. Shu bilan birga og‘ir va
o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir etgan bir guruh shaxslarga; oldin
sudlanmaganlarga, biron bir joyda ishlamasdan, mo‘may pul topish yo‘liga
o‘tib ketganlarga nisbatan belgilangan jazolarni qonun kuchidan to‘la
foydalanilmagan ishlarning jazo qismini yengil deb bekor qilib, og‘irroq
jazolashga o‘z ko‘rsatmasini beradi.
Respublika Oliy sudi 1994-yilda 149 kishiga nisbatan quyi sudlar
tomonidan tayinlangan jazolar og‘ir deb topilganligi sababli hukmlar
o‘zgartirilib, jazolar qisqartirilgan bo‘lsa, 1995-yilda 247 kishiga nisbatan
jazolar og‘ir deb topilib, hukmlar o‘zgartirildi, 25 shaxsga nisbatan jinoiy
ishlar sudlanganlarning harakatida jinoyat tarkibi yo‘qligi sababli harakatdan
to‘xtatildi. 4
Og‘ir va o‘ta og‘ir jinoyatlarni sodir etganligi uchun 1994-yilda quyi sudlar
tomonidan 89 kishiga nisbatan belgilangan jazolar yengil deb topilib,
hukmlar bekor qilingan bo‘lsa, 1995-yilda 70 kishiga nisbatan quyi sudlar
belgilangan jazolar yengil deb, hukmlar bekor qilindi va yangidan sud
majlisida ko‘rish uchun yuborildi.
4
Erkaev A. O‘zbekiston yo‘li. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.
15

O‘zbekistonda sud tizimini isloh qilish, sud hokimiyatini
shakllantirishda ham bir muncha ishlar qilindi. Sud tuzilishi va sudlov
ishlarini yurgizishga oid barcha demokratik konstitutsiyaviy tamoyillar
yanada rivojlantirildi. 1995-yil 30-avgustda qabul qilingan O‘zbekiston
Respublikasi “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti -
harakatlar va qarorlar ustida sudga shikoyat qilish to‘g‘risida”gi qonun
fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlarini sud orqali himoya qilishning
huquqiy asoslarini yaratdi.
Respublika iqtisodiy sudlari istiqlolning so‘nggi yillarida o‘zlarining
faoliyatini aniq iqtisodiy vazifalar bilan bog‘lab olib bormoqda. Xususan
iqtisodiy sudlari 1995-2000 yillarda jami 128.000 nizolarni ko‘rib chiqqan va
271,4 mlrd. so‘m mablag‘ni da’vogarlarga undirib bergan. Keyingi 6 yil
mobaynida iqtisodiy sudlarining qarorlari asosida davlat boji va jarimalar
hisobidan respublika byudjetiga 4,3 mlrd. so‘m mablag‘ undirilgan.
2000-yilning 1-yarmida mazkur tizimda 17.000 dan ziyod ish ko‘rib chiqildi.
Natijada, 53,4 mlrd. so‘mlik hajmdagi zarar da’vogarlar foydasiga undirib
berildi. Mamlakat budjetiga 550 mln. so‘m tushum tushirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning
ikkinchi chaqiriq VI sessiyasida (2001-yil 29-avgust) “Adolat qonun
ustivorligida” nomli ma’ruzasida sog‘lom jamiyat uchun jinoyatchini
jazolashdan ko‘ra, jinoyatning oldini olish muhim ekanligini uqtirib o‘tdi.
Ma’ruzada O‘zbekistonning demokratiya va taraqqiyot yo‘lidan mustaqil
rivojlantirishning o‘tgan o‘n yil ichida ijtimoiy turmushning barcha
sohalarida sodir etilgan tub o‘zgartirishlarning muhimligi ta’kidlanib, sud-
huquq tizimini takomillashtirish, jinoyat to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini
insonparvarlik, adolat, huquqiy fuqarolik jamiyati prinsiplariga muvofiq
16

ravishda erkinlashtirish masalasiga alohida e’tibor berildi. Davlatimiz rahbari
sudlar faoliyatiga baho berib “Sud bugungi kunda avvalgidek hukmron
kommunistik tizimning qatag‘on va jazolash apparati emas, balki u har bir
inson va fuqaroning huquq hamda erkinliklarni ishonchli tarzda qo‘riqlash va
himoya qilishga qaratilgan chinakam mustaqil davlat institutiga aylanmoqda.
Fuqarolarning sudga ishonchi mustahkamlanib bormoqda”,-dedi.
Shuningdek, ma’ruzada sud hokimiyati tizimidagi kamchiliklarga ham
to‘xtalib o‘tildi. Bu borada Prezident: “...afsuski, sudyalar, prokuratura va
tergov organlari xodimlari, bir so‘z bilan aytganda, qabul qilingan yangi
qonunlarni hayotga tatbiq etishi lozim bo‘lgan kishilarning dunyoqarashi va
tafakkuri ancha qiyinchilik bilan o‘zgarayapti. Eng avvalo jazolashning
repressiv, ozodlikdan mahrum qilish hollarini qisqartirish hisobiga
qonunchilikning adolat va insoniylik kabi tamoyillarining kuchayishini va
amalda qo‘llanishini ta’minlashimiz zarur”-deydi. Ma’ruzada Jinoyat va
Jinoyat-protsessual kodekslariga kiritilayotgan o‘zgarishlar, masalan, 110
turdagi uncha og‘ir bo‘lmagan jinoyatlarning ijtimoiy xavfi katta bo‘lmagan
jinoyatlar toifasiga o‘tkazish, 12 turdagi jinoyatni og‘ir toifadan uncha og‘ir
bo‘lmagan jinoyatlar toifasiga, 7 turini esa o‘ta og‘ir jinoyatlar toifasidan
og‘ir jinoyatlar toifasiga o‘tkazish haqidagi takliflar bayon qilindi.
Shuningdek, iqtisodiy sohada jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan
iqtisodiy ta’sir choralarini qo‘llash imkoniyatlarini kengaytirish zarurligi,
butun jahonda muhokama etilayotgan muhim masalalardan biri-o‘lim
jazosini jinoiy jazo chorasi sifatida qolayotganligi bilan bog‘liq muammolar,
qonunchiligimizda jinoiy jazo turi sifatida mol-mulkni musodara qilish
jazosini qo‘llash tartibini qayta ko‘rib chiqish, voyaga yetmaganlar, ayollar
va keksalarga nisbatan qo‘llaniladigan jazo tizimini qayta ko‘rib chiqish,
jinoyat va jinoyat-protsessual qonunchiligini erkinlashtirish va
17

demokratlashtirishda ishlarni ko‘rib chiqish tartibini soddalashtirish, jinoiy
ishlarni tergov qilish va sudda ko‘rish muddatlarini qisqartirish kabi dolzarb
vazifalar va takliflar mohiyati chuqur bayon qilib berildi. Jinoyat va Jinoyat-
protsessual kodekslariga kiritilayotgan qo‘shimcha va o‘zgartirishlar jinoiy
ishlarga taalluqli qonunlarni erkinlashtirish va demokratlashtirish sari
tashlangan muhim hamda ma’suliyatli qadam ekanligi ta’kidlab o‘tildi.
Insoniyat tarixida yangi davr-Inson huquqlari davri boshlandi. Birlashgan
Millatlar Tashkiloti 1995-2005 yillarni yer kurramizda “Inson huquqlari o‘n
yilligi” deb e’lon qildi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti
I.A.Karimovning ma’ruzalarida inson huquqlari sohasida amalga oshirilishi
lozim bo‘lgan quyidagi besh strategik yo‘nalish belgilab berilgan:
1. Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilishning samarali
mexanizmini ta’minlash;
2. Inson huquqlari bo‘yicha Xalqaro huquqning umume’tirof etilgan
tamoyillari va normalari asosida milliy qonunchilikni takomillashtirish;
3. Qabul qilingan qonunlarga og‘ishmay amal qilish mexanizmini
ishlab chiqish va ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida qonun ustuvorligini
ta’minlash;
4. Sudlov islohotini amalga oshirish yo‘li bilan sud tizimini
demokratlashtirish;
5. Aholi ayniqsa yoshlar va mansabdor shaxslar, huquq-tartibot
idoralari xodimlari, o‘rtasida huquqiy tarbiya ishlarini tubdan yaxshilash,
ularning huquqiy ongi va madaniyatini oshirish.
Demokratik jarayonlarni chuqurlashtirishning birdan bir zaruriy sharti
sud-huquq organlarining ishlarini isloh qilish va erkinlashtirishni
jadallashtirishdan iborat. Sudlar faoliyatiga prokuraturaning aralashmasligi,
prokuror va advokatlarni huquqlarini tenglashtirish, sudlarning tarbiyaviy
18

rolini oshirish lozimligini taqqoslab ko‘rsatadi. Birinchi Prezidenti
I.A.Karimov Oliy Majlis palatalarining qo‘shma majlisida (2005y. 28
yanvar).
Xavfsiz jinoyatlarni ma’muriy choralar bilan almashtirish natijasida so‘nggi
2,5 yil davomida 11 milrd. so‘m undirildi. Har yuz ming kishiga
hisoblaganda O‘zbekistonda 158 kishi qamoqda muddatini o‘tamoqda. Bu
ko‘rsatkich AQShda 715, Rossiyada 584, Ukrainada 416, Qozog‘istonda 386
kishidan iborat.
Jinoyat qonunchiligiga kiritilgan o‘zgartish va qo‘shimchalardan yana
bir muhimi – yarashuv institutining qabul etilishi natijasida 2006-yilda
12,605 nafar shaxsga nisbatan 11,503 ta jinoyat ishi tugatilgan bo‘lsa, bu
institut amaliyotga joriy qilinganidan bugungi kunga qadar 54 mingdan ortiq
shaxs jinoiy javobgarlikdan ozod etilib, «sudlangan» degan nomni ko‘tarib
yurishdan xalos bo‘lgan. 5
2.2.O’zbekistonda nodavlat notijorat tashkilotlar va ularning siyosiy,
ijtimoiy hamda iqtisodiy jarayonlardagi ishtiroki. Ijtimoiy sherikchilik.
Mamlakatimiz yangi asrga kirar ekan, jamiyatda siyosiy, demokratik
islohotlarni chuqurlashtirishda yangi, yuqori bosqichga ko‘tarildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Birinchi Prezidenti I.A.Karimov birinchi
chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o‘n to‘rtinchi
sessiyasidagi ma’ruzasida (1999 yil, 14 aprel) O‘zbekistonning XXI asrdagi
taraqqiyot strategiyasining asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatib berdi. Shulardan
birinchi ustivor yo‘nalish-mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va
jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish.
5
Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug‘at // M.Abdullaev va boshqalar: to‘ldirilgan uchinchi nashr. - Toshkent: Sharq, 200
19

Siyosiy sohani erkinlashtirish borasida:
Avvalambor, aholining siyosiy faolligini kuchaytirish, jamiyatda manfaatlar
va qarama-qarshi kuchlar o‘rtasida muvozanatni ta’minlaydigan kuchli
mexanizmlarni shakllantirish zarur.
Demokratiyaning eng muhim tamoyili-odamlarning saylov huquqini, o‘z
xohish-irodasini erkin ifodalash, o‘z manfaatlarini ro‘yobga chiqarish va
himoya qilish uchun haqiqiy shart-sharoit, qonuniy-huquqiy zamin yaratib
berish lozim.
O`zbеkistonimiz bosib o`tgan kеyingi o`n yillik davr aholimizning kеng
qatlamlari qo`llab-quvvatlaydigan turli xil fuqarolik jamiyati institutlari,
nodavlat notijorat tashkilotlarning jadal shakllanishi va rivojlanishi davri
bo`ldi.
Mustaqilligimizning dastlabki yillaridayoq Konstitutsiyamizda nodavlat
notijorat tashkilotlari faoliyatiga doir asosiy printsiplarning mustahkamlab
qo`yilgani barcha aholi qatlamlari manfaatlarini aks ettiradigan bunday
tashkilotlar kеng tarmoqlarining rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratdi.
Bugungi kunda mamlakatimizda jamiyat hayotining turli sohalarida 5100 dan
ziyod nodavlat notijorat tashkilotlari faoliyat yuritmoqda va bu ko`rsatkich
2000 yilga qaraganda 2,5 barobar ko`pdir. Fuqarolar yig`inlari va o`zini o`zi
boshqarish organlari – mahallalar soni 10 mingdan ortiqni tashkil etadi. Bular
qatorida «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati, O`zb е kiston xotin-qizlar
qo`mitasi, «Sog`lom avlod uchun», «Nuroniy» jamg`armalari, «Ijod» fondi,
Nodavlat notijorat tashkilotlar milliy assotsiatsiyasi va boshqa jamoat
tashkilotlarini sanab o`tish mumkin.
Fuqarolik institutlari, nodavlat notijorat tashkilotlari hozirgi kunda
е mokratik qadriyatlar, inson huquq va erkinliklari hamda qonuniy
manfaatlarini himoya qilishning muhim omiliga aylanmoqda, fuqarolarning
20

o`z salohiyatlarini ro`yobga chiqarishi, ularning ijtimoiy, sotsial-iqtisodiy
faolligi va huquqiy madaniyatini oshirish uchun sharoit yaratmoqda,
jamiyatda manfaatlar muvozanatini ta`minlashga ko`maklashmoqda.
Mamlakatimizda Ombudsman, Inson huquqlari bo`yicha milliy markaz,
«Ijtimoiy fikr» jamoatchilik markazi, Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi
instituti kabi inson huquqlari bo`yicha milliy institutlar va boshqa bir qator
tashkilotlar faoliyat ko`rsatmoqda. O`tgan davr mobaynida mamlakatimizni
d е mokratik yangilash jarayonida fuqarolik institutlarining roli va ahamiyatini
kuchaytirishga, fuqarolarning eng muhim sotsial-iqtisodiy muammolarini hal
etishga qaratilgan 200 dan ortiq qonun hujjatlari qabul qilingani ham bu soha
rivojiga bo`lgan katta etiborni ko`rsatadi.
Fuqarolik jamiyati institutlari tizimida nodavlat notijorat tashkilotlarini
tobora rivojlantirish, ularning mustaqil ish yuritishi va chinakam
mustaqilligini ta`minlash, huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish,
faoliyatini tashkiliy-huquqiy, moddiy-t е xnikaviy jihatdan qo`llab-
quvvatlashni kuchaytirishga qaratilgan «Nodavlat notijorat tashkilotlari
faoliyatining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunning qabul qilinishi muhim
ahamiyat kasb etdi.
So`nggi yillarda «Jamoat fondlari to`g`risida»gi, «Homiylik to`g`risida»gi
qonunlar, O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е ntining «O`zb е kistonda fuqarolik
jamiyati institutlari rivojlanishiga ko`maklashish chora-tadbirlari
to`g`risida»gi qarori va boshqa qator hujjatlar qabul qilindi va ular fuqarolik
jamiyati institutlari ijtimoiy faolligini kuchaytirishda muhim omil vazifasini
bajarmoqda.
Shuningd е k, mamlakatimizda fuqarolik jamiyatini rivojlantirishda
O`zb е kiston R е spublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va S е nati
K е ngashlarining «Nodavlat notijorat tashkilotlarini, fuqarolik jamiyatining
21

boshqa institutlarini qo`llab-quvvatlashni kuchaytirish chora-tadbirlari
to`g`risida»gi qo`shma qarori ham alohida ahamiyatga ega bo`ldi. O`z
navbatida, Oliy Majlis huzurida Jamoat fondi hamda tarkibiga nodavlat
notijorat tashkilotlari va jamoat tashkilotlarining vakolatli vakillari bilan
birga d е putatlar, moliyaviy tuzilmalarning ma`sul xodimlari kirgan Parlam е nt
komissiyasining tashkil qilinishi ham etiborga sazovordir.
5.O’z-o’zini boshqaruv organlarining faoliyati va ularning jamiyatni
demokratlashtirishdagi o’rni. O’zbekistonda demokratik islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi.
Mamlakatimiz Birinchi Prеzidеnti Islom Karimovning “Mamlakatimizda
dеmokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi” mavzusidagi maruzasida ta`kidlanishicha
fuqarolik jamiyati institutlarining yanada rivojlanishiga erishish, amalga
oshirilayotgan islohotlarimizning ochiq-oshkoraligi va samaradorligini
ta`minlashda, ularning rolini kuchaytirishda “Ijtimoiy shеriklik to`g`risida”gi
qonunning qabul qilinishi muhim ahamiyat kasb etadi. “Fuqarolarning o`zini
o`zi boshqarish organlari to`g`risida”gi O`zbеkiston Rеspublikasi qonuniga
tеgishli o`zgartish va qo`shimchalar kiritish maqsadga muvofiqdir.
“ Fuqarolar yig`ini raisi (oqsoqoli) va uning maslahatchilari saylovi
to`g`risida”gi O`zbеkiston Rеspublikasi qonuniga fuqarolarning o`zini o`zi
boshqarish organlari raislari saylovi tizimini yanada takomillashtirish
bo`yicha oqsoqollar va ularning maslahatchilari eng munosib fuqarolar
ichidan saylanishini, fuqarolar ijtimoiy faolligini kuchaytirishda mahallaning
ahamiyati va roli oshirilishini ta`minlaydigan chora-tadbirlarni nazarda
tutadigan o`zgartish va qo`shimchalar kiritish taklif qilindi. “ O`zb е kiston
R е spublikasida jamoatchilik nazorati to`g`risida”gi qonunni qabul qilish
zarurligi takidlandi. Shuningd е k, O`zb е kiston R е spublikasining Mamuriy
22

javobgarlik to`g`risidagi kod е ksiga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish
lozim. Atrof-muhitni himoya qilishni ta`minlash tizimida nodavlat notijorat
tashkilotlarning roli va o`rnini b е lgilashga qaratilgan “Ekologik nazorat
to`g`risida”gi qonun loyihasini ishlab chiqish va boshqa qator qonun
hujjatlarini qabul qilish fursati yetdi.
Fuqarolarning o`zini-o`zi boshqaruv organlarining tashkil etilishi.
Fuqarolar yig`ini, qishloq, ovul, mahalla oqsoqollari k е ngashlarining
tuzilishi, vazifalari, faoliyati. Davlat qurilish va fuqarolik jamiyatini
shakllantirish jarayonlarini erkinlashtirish masalasi ham katta ahamiyat kasb
etadi. Bu boradagi vazifalar hokimiyat barcha tarmoqlarini bir-biridan
mustaqil holda ish yuritish tamoyillarini mustahkamlash, hokimiyat
vakolatlarini nodavlat va jamoat tashkilotlariga, fuqarolarni o‘z-o‘zini
boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o‘tkaza borish, ularning haq-
huquqlari va erkinliklarini muhofaza etishni kuchaytirishdan iborat.
Fuqarolik jamiyati qurishda fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlariga
katta umid bog‘lanadi. Bu haqda O‘zbekiston Respublikasi Birinchi
Prezidenti I.Karimov: “Biz fuqarolik jamiyati qurishga intilmoqdamiz.
Buning ma’nosi shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgan sari boshqaruvning
turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, ya’ni o‘z-o‘zini boshqarish
organlarini yanada rivojlantirish demakdir”-deydi.
O‘z-o‘zini boshqarish organlarini tashkil qilishda, shakllantirishda
O‘zbekistonning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ushbu masalani hal qilishga
milliy an’analarni, tarixiy qadriyatlarni tiklash, aholining tub manfaatlariga
mos keluvchi yo‘lni tanlash nuqtai nazaridan yondashish bo‘ldi. Xususan,
o‘z-o‘zini boshqarishda asosiy tayanch qilib mahallalar belgilandi. Ular inson
qalbida Vatan tuyg‘usining shakllanishiga, milliy g‘ururning vujudga
kelishida, millatchilik illatlaridan xoli bo‘lishda katta ta’sir ko‘rsatib kelgan.
23

O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning muvaffaqiyati
demokratik jarayonlarni rivojlantirish imkoniyatini kuchaytirmoqda, bu esa
o‘z navbatida asosiy maqsad - fuqarolik jamiyatini qurishga
ko‘maklashmoqda.
Fuqar о lik jamiyatida erkinlik, q о nun о ldida barchaning t е ngligi, ijtim о iy
ad о latning ta’minlanishi hamma fuqar о larning ij о diy sal о hiyati va
ist е ’d о dining b е v о sita ro’yobga chiqarilishiga imk о niyat yaratiladi. Fuqar о lik
jamiyati huquq va ad о lat m е z о nlari bilan o’lchanadi. Huquq jamiyatning
o’ziga хо s «gumanistik imp е rativi» (ins о nparvarvarlik talabi), ya’ni ins о niy-
ahl о qiy q о idasi, ma’naviy mayog’i bo’lib his о blanadi. Fuqar о larning o’zar о
huquqiy mun о sabatidagi mavq е i quyidagi printsiplar as о sida b е lgilanadi:
1) jamiyatning har bir a’z о si ins о n sifatida erkin va о z о d bo’lishi;
2) har bir fuqar о ning b о shqa fuqar о bilan t е ngligi;
3) jamiyat har a’z о sining fuqar о maq о midagi mustaqilligi.
O’zb е kist о n mustaqillikni qo’lga kiritgach, suv е r е n davlatchilikni
shakllantirishda madaniyatimiz sarchashmalariga, t е ran va ulkan ma’naviy
m е r о simizga mur о jaat qilish, b о qiy tari х iy o’tmishimizda mavjud bo’lgan
barcha ezguliklarni yuzaga chiqarib, riv о jlantirish b о rasida b е qiyos
imk о niyatlar о childi. O’tmish ajd о dlarimizning madaniy va ma’naviy b о yligi
chuqur mush о hada etilib ijtim о iy о ngimizga singdirilm о qda, shu о rqali biz
barp о etayotgan yangi fuqar о lik jamiyati manfaatlariga х izmat qilm о qda.
Biz shunchaki d е m о kratik jamiyat emas, balki о dil d е m о kratik jamiyat barp о
etm о qdamiz. Davlatchiligimiz ad о lat tam о yillariga tayanadi. «Ad о latga
intilish- х alqimiz ma’naviy-ruhiy dunyosiga хо s eng muhim х ususiyat.
Ad о latparvarlik g’ о yasi butun iqtis о diy va ijtim о iy mun о sabatlar tizimiga
singib k е tishi, ijtim о iy ko’maklashuv m ех anizmida o’z aksini t о pishi
k е rak» 1
.
24

Ma’naviy-madaniy saviya past bo’lgan jamiyatda ad о lat tantanasi haqida gap
ham bo’lishi mumkin emas. Biz barp о etayotgan fuqar о lik jamiyatida ad о lat,
haqiqat va ins о nparvarlik g’ о yalari ustuv о rlik qilishi l о zim. Ad о lat b о r j о yda
ins о n haq-huquqlari va erkinliklari to’la ta’minlanishiga umid b о g’lash
mumkin.
Shunday qilib, fuqar о lik jamiyatining quyidagi as о siy b е lgilari va
х ususiyatlarini ko’rsatish mumkin:
1. jamiyat va sha х s ehtiyojlari tizimida fa о l ij о biy fa о liyat va m е hnatning r о li
al о hida mazmuniga ega bo’lishi. M е hnatga as о slangan ijtim о iy ehtiyoj va
manfaatlar tizimining qar о r t о pishi;
2. jamiyat mazmunini, uning riv о jlanish q о nuniyatlari m о hiyatini
х ususiy mulkchilik mun о sabatlari о rqali b е lgilanishi;
3. хususiy mulk barcha mulk shakllari qatоri ravnaq tоpishi va uni
muhоfazalashda qоnunning, davlat hоkimiyatining alоhida rоl yo’nashi;
4. fuqarоlarning Yuridik jihatdan bir хil maqоmga egaligi va qоnun оldida
tеngligi. Jamiyatda adоlatli sud tizimining qarоr tоpishi va uni fuqarоlarni
himоyalоvchi pоsbоn idоraga aylanishi.
5. shaхsning хususiy hayoti va iqtisоdiy faоliyatiga davlat
aralashuvining qоnun dоirasida chеklanishi. Huquqiy davlatchilikning
mavjud bo’lishi;
6 . shaхsning davlat hоkimiyatiga nisbatan mulkiy va iqtisоdiy mustaqilligi;
7. davlat, davlat idоralari va fuqarоlar huquqning tеng sub’еkti sifatida
munоsabatga kirisha оlishi, ular sudda tеng taraflar sifatida maydоnga
chiqaоlishi. Fuqarоlar huquqlarini kafоlatlash va ustuvоr ta’minlash
mехanizmlarining yaratilganligi;
8. fuqarоlik jamiyatining tarkibiy institutlari, jumladan fuqarоlarning o’zini
o’zi bоshqarish оrganlari tizimining mavjudligi;
25

9. jamiyatning yuksak ma’naviy-madaniy va ahlоqiy rivоjlanganligi;
insоnlar o’rtasidagi munоsabatlar o’zarо hurmat, iymоn-insоf dоirasida,
shaхs qadrini e’zоzlash asоsiga qurilganligi.
Shunday qilib, fuqarоlik jamiyati-har bir insоn manfaatini ustuvоr
biluvchi, huquqiy a’ana va qоnunlarga hurmat muhiti shakllantirilgan,
umuminsоniy qadriyatlar e’zоzlanadigan, insоn huquqlari va erkinliklari
so’zsiz ta’minlanadigan, davlat hоkimiyatini samarali jamоatchilik nazоrati
mехanizmlari vujudga kеltirilgan, insоniy munоsabatlar chuqur ma’naviy-
madaniy qadriyatlarga tayanadigan erkin dеmоkratik huquqiy jamiyat.
O’zbеkistоn Rеspublikasi Kоnstitutsiyasi har bir insоnning ehtiyojlari,
manfaatlari, huquq va erkinliklarini amalga оshirishga qaratilgan.
Kоnstitutsiya insоnni eng katta bоylik sifatida alоhida ko’rsatgani hоlda
fuqarо, jamiyat va davlat o’rtasidagi o’zarо munоsabatlarning оqilоna,
huquqiy hal etilishini siyosiy jihatdan rasmiylashtiradi. Kоnstitutsiya va
qоnunlarning ustunligi, ularning insоn manfaatlarini himоya qilishga va
ijtimоiy munоsabatlarni maqbul hоlga kеltirishga yo’naltirilganligi fuqarоlik
jamiyati asоslarini qarоr tоptirishning asоsiy оmillaridir.
Fuqarоlik jamiyatida qоnun ustuvоr bo’lib, u insоnning o’zini-o’zi kamоl
tоptirishiga yordam bеradi, shaхs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari
to’la darajada ro’yobga chiqishiga ko’maklashadi. Ayni vaqtda bu barcha
оdamlar qоnunlarga so’zsiz riоya qilishlari shart ekanligini ham bildiradi.
O’zbеkistоn fuqarоlari Kоnstitutsiyada ko’rsatilgan huquqlaridan fоydalanib,
davlatning siyosiy hayotida tоbоra kеng ishtirоk etmоqdalar.
O’zbеkistоn Rеspublikasi Birinchi Prеzidеnt I.A.Karimоvning ta’kidlashicha,
«O’tmish davri sharоitida fuqarоlik jamiyati asоslarini shakllantirish jarayoni
yuz bеrayotgan bir paytda O’zbеkistоn ahоlisi turli qatlamlarining
manfaatlarini ifоda etishi lоzim bo’lgan kеng tarmоqli, ko’ppartiyaviy tizim
26

kabi dеmоkratik institutlar hamda bоshqa jamоat tashkilоtlarining qarоr
tоpishi ham muhim ahamiyat kasb etmоqda.
Shu jihatdan оlganda, davlatning rоli siyosiy partiyalar va jamоatchilik
harakatlarining vujudga kеlishi, qarоr tоpishi va rivоjlanishi sеkinlashtirib
qo’yadigan har qanday g’оv va to’siqlarni bartaraf etishdan ibоratdir» 1
.
Fuqarоlik jamiyatidagi mavjud manfaatlarni qanоatlantirish, ro’yobga
chiqarish uchun tеgishli tashkiliy tuzilmalar va institutlar shakllanadi.
Fuqarоlik jamiyatining ichki tizimini quyidagicha tasniflash mumkin.
Birinchidan, iqtisоdiy sоhadagi manfaatlarni qanоatlantiruvchi tuzilmalar:
a) хususiy mulk asоsida vujudga kеladigan va faоliyat yuritadigan nоdavlat
tashkilоtlar;
b) shirkat хo’jaliklari va ularning uyushmalari;
v) ijara as о sida ishl о vchi jam о alar;
g) hissadоrlik jamiyatlari;
d) mоliyaviy jamg’arma hamda uyushmalar;
е) ishlab chiqarish kоrpоratsiya, kоntsеrnlari va birlashmalari;
j) tadbirkоrlar uyushmalari (palatasi) va hоkazо.
Ikkinchidan, ijtimоiy sоhadagi manfaatlarni ifоdalоvchi tuzilmalar:
a) оila hamda uning manfaatlarini aks ettiruvchi maхsus tashkilоtlar;
b) ta’lim-tarbiya muassasalari (maktab, o’rta-maхsus va оliy ta’lim
muasasasalari);
v) jamоat birlashmalari, nоdavlat tashkilоtlar;
g) fuqarоlarning o’zini o’zi bоshqarish оrganlari;
d) mustaqil оmmaviy aхbоrоt vоsitalari;
е ) diniy tashkil о tlar;
j) milliy-madaniy markazlar;
z) ko’ngilli jamiyatlar;
27

i) jam о atchilik fikrini aniqlash va o’rganish institutlari;
y) turli ijtimоiy iхtilоflarni adоlatli hal etuvchi tuzilmalar va hоkazо.
Uchinchidan, siyosiy s о hadagi manfaatlarni aks ettiruvchi institutlar va
tuzilmalar:
a) huquqiy davlatning mavjudligi;
b) siyosiy partiyalar;
v) ijtimоiy-siyosiy harakatlar;
g) siyosiy muhоlifatning mavjudligi;
d) insоn huquqlarini himоyalоvchi institutlar va hоkazо.
Yuqоrida kеltirilgan tasnif umumiy bo’lib, u eng asоsiy tarkibiy
tuzilmalarni ifоdalaydi. Albatta, fuqar о lik jamiyati o’zining rang-barangligi,
turli-tumanligi bilan tavsiflanadi. Unda turfa ko’rinishdagi ma’rifiy, madaniy
va b о shqa mazmundagi tashkil о tlar fa о liyat ko’rsatishi mumkin.
Siyosiy nuqtai nazardan bah о laganda fuqar о lik jamiyatidagi siyosiy tizim va
siyosiy b о shqaruvning mazmun-m о hiyatini huquqiy davlatchilik if о da etadi.
B о shqacha aytganda, huquqiy davlat fuqar о lik jamiyatining siyosiy
m о hiyatini, siyosiy shaklini tashkil etadi. Bu ikki h о disaning o’zar о
mun о sabati shakl bilan mazmunning o’zar о al о qad о rligini aks ettiradi.
Bundan k е lib chiqadigan х ul о sa shuki, fuqar о lik jamiyati to’la ma’n о da
mavjud bo’lishining shak-shubhasiz sharti huquqiy davlatning mavjudligidir.
Va, aksincha, huquqiy davlat faqat fuqar о lik jamiyatid е k ijtim о iy mak о nda
qar о r t о pishi va fa о liyat yuritishi mumkin.
Fuqar о lik jamiyati bilan huquqiy davlatning o’zar о nisbatini iqtis о d
bilan siyosatning nisbati tarzida iz о hlash o’rinli bo’ladi. Buni O’zb е kist о n
mis о lida ham yaqq о l ko’rish mumkin. Z е r о , iqtis о diy isl о hatlar t е gishli
d е m о kratik siyosiy tuzilmalar, institutlar mavjud bo’lishini taq о z о etadi.
Mamlakatimizda mulk shaklini o’zgartirish, х ususiylashtirish jarayonlarini
28

amalga о shirishga qaratilgan davlat tuzilmalari vujudga k е ltirildi.
2.3 .Inson haq-huquqlarini ta’minlash va himoya qilish. O’zbekiston
Respublikasi Mahalla va oilani qo’llab-quvvatlash vazirligining tashkil
etilishi va faoliyati.
Inson huquqlarini ta’minlash borasida 1948 yil 10 dekabrda qabul
qilingan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining O‘zbekiston
parlamenti tomonidan tasdiqlanganligi istiqlolning ilk yillarida qabul qilingan
muhim xalqaro huquqiy hujjat bo‘ldi.
O‘zbekistonda qisqa tarixiy muddat ichida milliy davlatchilikni
shakllantirishning huquqiy asoslari yaratildi. Mamlakatimiz barcha
rivojlangan huquqiy davlatlardagi kabi uch hokimiyatga, ya’ni qonun
chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga taqsimlandi. Xalq farovonligi
yo‘lida kuchli huquqiy davlatdan fuqarolik jamiyati sari ildam qadam qo‘yish
maqsadida erkin bozor munosabatlariga asoslangan kuchli iqtisodiyot barpo
etildi. Shu tariqa, yurtimiz xalqaro huquqning to‘laqonli va teng huquqli
sub’ektiga aylandi.
Inson huquqlari va erkinliklarini muhofaza qilishning ta’sirli vositasini
barpo etish, xalqaro tashkilotlar va huquqni muhofaza qiluvchi organlar bilan
hamkorlikni kengaytirish, davlat muassasalari xodimlari va aholining inson
huquqlari bo‘yicha madaniyatini oshirish maqsadida BMTning Inson
huquqlari va boshqaruv tizimini demokratiyalashni qo‘llab-quvvatlash
dasturiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1996 yil 31
oktyabrdagi Farmoni bilan Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston
Respublikasi Milliy markazi tuzildi. Farmonda Inson huquqlari bo‘yicha
Milliy markazning maqsad va asosiy vazifalari aniq belgilab qo‘yildi.
29

1996 yil 13 noyabrdagi “Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston
Respublikasi Milliy markazi faoliyatini tashkil etish masalalari to‘g‘risida”gi
Vazirlar Mahkamasining qarori Milliy markaz faoliyatining tashkiliy-
huquqiy asosi hisoblanadi. Ushbu qaror orqali Inson huquqlari bo‘yicha
O‘zbekiston Respublikasi Milliy markazi to‘g‘risidagi Nizom va Milliy
markaz tuzilmasi tasdiqlangan.
O‘zbekistonda Inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlarning
shakllanishi mamlakatni isloh qilish va modernizatsiyalash jarayonlari
doirasida davlat va jamiyatning barcha sohalarida demokratik islohotlar
o‘tkazish amalga oshirildi. Jumladan, davlatimiz rahbarining 2008 yil 1
maydagi “Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi qabul qilinganligining
60 yilligiga bag‘ishlangan tadbirlar dasturi to‘g‘risida”gi Farmoni
O‘zbekistonda Inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlarning huquqiy
maqomini mustahkamlash yo‘lida yana bir muhim qadam bo‘ldi, deyish
mumkin. Farmonda inson huquqlarini himoya qilish tizimini tashkiliy-
huquqiy jihatdan yanada takomillashtirish, shuningdek, inson huquqlari
bo‘yicha milliy institutlarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, moddiy-
texnikaviy bazani mustahkamlash, Inson huquqlari bo‘yicha O‘zbekiston
Respublikasi Milliy markazi va boshqa milliy institutlar bo‘linmalarining
samarali ishlashi uchun zarur bo‘lgan sharoitlarni yaratish bo‘yicha kompleks
chora-tadbirlarni qabul qilish ko‘zda tutilgan.
Inson huquqlari bo‘yicha milliy institutlar faoliyatini qo‘llab-quvvatlash
to‘g‘risida qabul qilingan me’yoriy hujjatlar, xalqaro standartlarga
muvofiqlashtirish maqsadlarida milliy institutlarning qonunchilik asoslarini
takomillashtirish O‘zbekistonning demokratik o‘zgarishlarga sodiqligini yana
bir karra namoyish qilmokda.
30

Ayni paytda mamlakatimizda faoliyat olib borayotgan inson huquqlari
bo‘yicha milliy institutlardan Oliy Majlis Inson huquqlari bo‘yicha vakili
(Ombudsman), O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Amaldagi
qonunchilik monitoringi instituti faoliyatini olib bormoqda. Bu
tashkilotlarning harakati, izlanishlari o‘laroq, yurtimizda inson huquqlari
muhofazasi yo‘lida mustahkam qonunchilik tizimi barpo etildi. Istiqlol
yillarida insonning asosiy huquq va erkinliklarini ta’minlashga doir
konstitutsiyaviy qonunlar, kodekslar va boshqa qonunlar qabul qilinib,
hayotga tatbiq etilmoqda. “Bola huquqlarining kafolatlari to‘g‘risida”gi,
“Odam savdosiga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi, “O‘zbekiston
Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to‘g‘risida”gi, “Nodavlat
notijorat tashkilotlar faoliyatining kafolatlari to‘g‘risida”gi, “Xayriya
to‘g‘risida”gi va boshqa qonunlarning qabul qilinishi inson huquqlarini
himoya qilishning huquqiy asoslarini takomillashtirishga zamin bo‘lmoqda.
Ayni paytda mamlakatimizda inson huquq va erkinliklarining huquqiy
asoslari yaratilishi va uning amalda qo‘llanishi hamda kafolatlanishini
kuzatuvchi mexanizmlardan yuqorida tilga olib o‘tilgan institutlar bilan bir
qatorda Oliy sud huzuridagi Sud qonunchiligini demokratlashtirish va
liberallashtirish hamda sud tizimi mustaqilligini ta’minlash bo‘yicha tadqiqot
markazi va Adliya vazirligi, Bosh prokuratura, Ichki ishlar vazirligida inson
huquqlari bo‘yicha bo‘linmalar va boshqarmalar samarali faoliyat
yuritmoqda.
Mahalliy davlat hokimiyati organlari - viloyat, shahar, tuman
hokimiyatlarining tashkil topishi, ularning vazifalari va faoliyati.
O‘zbekistonda davlatning boshqaruvni to‘liq monopoliya qilishdan
cheklanish va fuqarolik jamiyatini vujudga keltirish, aholi turli tabaqalarining
hokimiyat tizimida ishtirok etishini ta’minlashning yana bir yo‘li mahalliy
31

davlat hokimiyatlarini shakllantirish ekanligi e’tirof etildi.
1990-1992-yillari O‘zbekiston Respublikasining yangi Konstitutsiyasi qabul
qilingunicha bo‘lgan davrda mahalliy hokimiyat organlari tizimini
shakllantirish va ish faoliyatini takomillashtirish maqsadida bir necha
huquqiy hujjatlar qabul qilindi.
Bular orasida 1992-yil 4-yanvarda qabul qilingan “O‘zbekiston
Respublikasida mahalliy hokimiyat organlarini qayta tuzish to‘g‘risidagi”
qonun alohida ahamiyat kasb etdi. Bu qonun asosida mahalliy hokimiyat
organlari tizimida butunlay yangi organ-hokimlik va hokim lavozimi ta’sis
etildi va uning vakillik organlariga boshchilik qilishi tamoyillari belgilab
qo‘yildi.
Ijro etuvchi hokimiyat organlarida bog‘liqlikni kuchaytirish maqsadida,
viloyatlar hokimlari O‘zbekiston Prezidenti tomonidan, tuman va shahar
hokimlari viloyat hokimi tomonidan lavozimiga tayinlanishi va lavozimidan
ozod qilinishi hamda bu masalalar tegishli xalq deputatlari Kengashlari
tomonidan tasdiqlanishi tartiblari belgilandi. Partiya organlarining
qaramligiga tushib qolgan ijro organlari-ijroiya komitetlari tugatildi
Hokimlarning huquqiy vakolatining asosi, avvalo, Konstitutsiyaning 99 va
102 moddalari va yuqorida tilga olingan qonunning 1- moddasida
belgilangan.
Konstitutsiya va qonun normalarini umumlashtirsak, hokim tegishli
hududda vakillik hokimiyatiga ham, ijro hokimiyatiga ham boshchilik qiladi
va ayni paytda shu yerdagi mansabdor shaxs hisoblanadi.
Hokimlar mahalliy hokimiyatni boshqarar ekanlar, ular O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti boshqaradigan yaxlit ijro hokimiyat organlari tizimi
tarkibiga kiradi.
32

Shuningdek “Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida”gi Qonun (1993-yil,
sentyabr), “Xalq deputatlari viloyat, tuman, shahar Kengashlariga saylovlar
to‘g‘risida”gi Qonun (1994-yil, may) kabi hujjatlar muhim o‘rin egallaydiki,
ular kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etishini huquqiy jihatdan
mustahkamlaydi.
O‘z-o‘zini boshqarish muassasalari faoliyatining kengayishi bevosita
mahallalarning mavqeyini kuchaytirish bilan bog‘liq. O‘z-o‘zini boshqarish
organlari yoki mahallalarning vazifasi, aholini davlat va jamiyat ishlarida
ishtirokini ta’minlash kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishda
ishtirok etish bilan cheklanib qolmaydi. Ularning muhim vazifasi har bir
shaxsning ongini, ma’naviy kamolatini oshirish uchun, millatchilik,
mahalliychilik kabi salbiy jihatlarni yo‘qotish uchun ish olib borish va milliy
qadriyatlar, urf-odatlar, an’analarga, Vatanga, davlatga va boshqa
fuqarolarning manfaatiga hurmat bilan qarash ruhida tarbiyalashdir.
Shuningdek, mahallalarda “Mahalla” xayriya jamg‘armasi yordamga
muhtoj oilalarga yordam ko‘rsatmoqda. Bu jamg‘arma 1994-yilda 200 ga
yaqin shaxs va oilaga 41 ming 189 so‘mlik yordam ko‘rsatgan.
Faqat O‘zbekistonga xos bo‘lgan va aynan mahalla bilan bog‘liq bo‘lgan
“Korxona-mahalla” iqtisodiy hududni tashkil qilish masalasi katta umid
uyg‘otmoqda. 1995-yili davomida respublika bo‘yicha shu turdagi 204 ta
kichik va xususiy korxona tashkil qilinib, ularning faoliyati orqali 3300 kishi
ish bilan ta’minlangan.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 1999-yil 13-yanvarda
“Aholini aniq yo‘naltirilgan ijtimoiy madad bilan ta’minlashda fuqarolarning
o‘z-o‘zini boshqarish organlari rolini oshirish to‘g‘risida”gi Farmoni ijtimoiy
himoya sohasida o‘z-o‘zini boshqarish organlariga yangi vakolatlar berishni
ko‘zda tutadi: 1) fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari ijtimoiy
33

ro‘lini oshirish; 2) hududlarni ijtimoiy rivojlantirish; 3)muhtoj oilalarga aniq
yo‘naltirilgan ijtimoiy madad ko‘rsatishni takomillashtirish.
Davlat tomonidan bajariladigan vazifalarni fuqarolarning o‘z-o‘zini
boshqarish organlariga o‘tkazilishi, nodavlat tashkilotlar faoliyatini
takomillashtirish, undagi jamoa ruhi va tabiatini mustahkamlashni,
samaradorligini oshirishni talab qiladi. 1999-yil aprel oyida Oliy Majlis
tomonidan qabul qilingan “Fuqarolarning o‘z-o‘zini boshqarish organlari
to‘g‘risida”gi qonunning yangi tahriri aynan shu maqsadga qaratilgan.
34

Xulosa
Prezident Sh.M.Mirziyoyevning tashabbusi bilan 2020 yil 18 fevraldagi
“Jamiyatda ijtimoiy-ma'naviy muhitni sog‘lomlashtirish, mahalla institutini
yanada qo‘llab-quvvatlash hamda oila va xotin-qizlar bilan ishlash tizimini
yangi darajaga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5938-son
farmoni hamda 2020 yil 18 fevraldagi “Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash
vazirligi faoliyatini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-4602-son qarori bilan
Mahalla va oilani qo‘llab-quvvatlash vazirligi tashkil etildi. O‘zbekistonda
mahalla timsolida o‘z-o‘zini boshqaruvchi ijtimoiy tashkilotlarning noyob
shakli azaldan mavjud bo‘lib kelgan. Mahallalarda obodonchilikka, xalqning
ma’murligiga, el-yurt farovonligiga xizmat qiladigan ishlar soni ko‘paydi.
Mahalla davr o‘zgarishlariga, talablariga moslasha boshladi. Qadimiy va
navqiron mahalla jonlanib, unga fayz kirdi.
O‘z-o‘zini boshqaruvning moliyaviy faoliyatini mustahkamlovchi
choralardan yana biri-aholiga kompleks tarzdagi savdo, mayishiy va madaniy
xizmatlar ko‘rsatadigan guzarlar faoliyatidir.
Bunday iqtisodiy erkinliklar fuqarolarda mustaqil O‘zbekistonda amalga
oshirilayotgan iqtisodiy va siyosiy islohotlarga ishonchini mustahkamlaydi.
Shuningdek, har bir shaxsning fikri, ovozi e’tiborga olinishi, ularni fuqarolik
jamiyatining a’zosi ekanligini his qilishlari uchun asosiy omil bo‘lib xizmat
qiladi.
Oliy Majlis II chaqiriq 1-majlisida (2000-yil 22.01) Birinchi Prezident
I.A.Karimov o‘zining “Ozod va obod vatan, erkin va farovon hayot-pirovard
maqsadimiz” nomli ma’ruzasida ushbu masalaning dolzarbligini shunday
uqtiradi:
Odamlarning siyosiy ongi, siyosiy madaniyati, siyosiy faolligi yaksalib
35

borgani sari, davlat vazifalarini nodavlat tuzilmalar va fuqarolarning o‘zini-
o‘zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o‘tkazib borish zarur.
Bu borada o‘zini-o‘zi boshqaradigan idoralarning, mahallalarning
nufuzini va mavqeyini oshirish, ularga ko‘proq huquqlar berish katta
ahamiyat kasb etadi.
Fuqarolik jamiyatining mustahkam asoslarini barpo etish yo‘lidagi
ishlarimizning mazmun-mohiyatini ham aynan mana shu masala tashkil
etadi.
Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari mavqeyi va jamiyatimizdagi
ahamiyatini oshirishga ham jiddiy e’tibor berildi. Mahallalar nufuzini aholi
orasida yanada oshirish maqsadida fuqarolar yig‘ini tarkibiga «Mahalla
posboni» jamoatchilik tuzilmasi hamda diniy ma’rifat va ma’naviy axloqiy
tarbiya masalalari bo‘yicha maslahatchi lavozimlari kiritildi.
Hokimiyat bo’linish prinsipi, Oliy Majlis, sud hokimiyati, mahalla,
fuqarolarning o’zini-o’zi boshqarish organlari, ijtimoiy sherikchilik,
demokratik islohotlar.
36

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Mirziyoev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. T. 1. - Toshkent: O‘zbekiston.. 2017.
2. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan birga quramiz. - Toshkent: O‘zbekiston. 2017.
3. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson ma’nfaatlarini
ta’minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24
yiligiga bag‘ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasi. -
Toshkent: O‘zbekiston. 2017.
4. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston
davlatini birgalikda barpo etamiz. - Toshkent: O‘zbekiston. 2017.
5. Karimov I.A. Inson uning huquq va erkinliklari - oliy qadriyat. T.
14. - Toshkent: O‘zbekiston, 2006.
6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. -Toshkent: Ma’naviyat,
2008.
7. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2011.
8. Karimov I.A. Ona yurtimiz baxtu iqboli va buyuk kelajagi yo‘lida
xizmat qilish – eng oliy saodatdir. - Toshkent: O‘zbekiston. 2015.
9. Mustakil O‘zbekistan tarixining dastlabki saxifalari. - Toshkent,
2000.
10.Erkaev A. O‘zbekiston yo‘li. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011.
11.Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug‘at // M.Abdullaev va
boshqalar: to‘ldirilgan uchinchi nashr. - Toshkent: Sharq, 2006.
37

12.2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini
rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar
strategiyasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2017.
13.Mustaqil O‘zbekiston tarixi. Mas’ul muharrir A.Sabirov. -
Toshkent: Akademiya, 2013.
38

Mustaqil Oʻzbekistonda hokimiyatlar boʻlinishi prinsipi

Sotib olish